Әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштер
КІРІСПЕ
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРДІ РЕТТЕУДІҢ ЖӘНЕ ОНЫ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1. Әлеуметтік экономикалық көрсеткіштерді реттеудің теориялық аспектілері
1.2 Әлеуметтік экономикалық көрсеткіштерді реттеудің механизмі және негізгі әдістері
1.3 Қазақстан Республикасында әлеуметтік.экономикалық көрсеткіштерді реттеудің шетелдік тәжірибесі
2 АЙМАҚ НАРЫҒЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРДІҢ БАСҚАРУ МЕХАНИЗМІ
2.1 Мемлекеттің аймақтық саясаты және ондағы әлеуметтiк процесстер
2.2Қазақстан Республикасының әлеуметтiк.экономикалық көрсеткішіндегі негізгі көрсеткіштері және ондағы Оңтүстік Қазақстан облысының үлесі
2.3 Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтiк.экономикалық көрсеткіштерін және аймақтағы процестерді басқару тиімділігін бағалау
3.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ДАМУЫН СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕР
3.1 Әлеуметтік.экономикалық көрсеткіштерді реттеудің және оны стратегиялық жоспарлаудың Қазақстанның дамуының жаңа бағыттары мен болашағындағы көрінісі
3.2Индустриалды.инновациялық стратегияны жүзеге асыру барысындағы әлеуметтік.экономикалық көрсеткіштердің реттелуі мен стратегиялық жоспарлауының бейнесі
3.3Әлеуметтік.экономикалық көрсеткіштерді реттеу және оны стратегиялық жоспарлауды арттыру бойынша ұсыныстар
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРДІ РЕТТЕУДІҢ ЖӘНЕ ОНЫ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1. Әлеуметтік экономикалық көрсеткіштерді реттеудің теориялық аспектілері
1.2 Әлеуметтік экономикалық көрсеткіштерді реттеудің механизмі және негізгі әдістері
1.3 Қазақстан Республикасында әлеуметтік.экономикалық көрсеткіштерді реттеудің шетелдік тәжірибесі
2 АЙМАҚ НАРЫҒЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРДІҢ БАСҚАРУ МЕХАНИЗМІ
2.1 Мемлекеттің аймақтық саясаты және ондағы әлеуметтiк процесстер
2.2Қазақстан Республикасының әлеуметтiк.экономикалық көрсеткішіндегі негізгі көрсеткіштері және ондағы Оңтүстік Қазақстан облысының үлесі
2.3 Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтiк.экономикалық көрсеткіштерін және аймақтағы процестерді басқару тиімділігін бағалау
3.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ДАМУЫН СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕР
3.1 Әлеуметтік.экономикалық көрсеткіштерді реттеудің және оны стратегиялық жоспарлаудың Қазақстанның дамуының жаңа бағыттары мен болашағындағы көрінісі
3.2Индустриалды.инновациялық стратегияны жүзеге асыру барысындағы әлеуметтік.экономикалық көрсеткіштердің реттелуі мен стратегиялық жоспарлауының бейнесі
3.3Әлеуметтік.экономикалық көрсеткіштерді реттеу және оны стратегиялық жоспарлауды арттыру бойынша ұсыныстар
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Нарықтық қатынастар аясының кеңеюі, экономиканы басқару жүйесіндегі соңғы уақытта жүргізіліп жатқан өзгерістер аймақтардың әлеуметтік-экономикалық жүйедегі орны мен рөліне айтарлықтай ықпалын тигізді. Осыған орай аймақ экономикасын басқару, олардың дамуын мемлекет тарапынан реттеу мәселелері өзекті бола түсері сөзсіз.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың ең басты мақсаты» деп аталатын Қазақстан халқына Жолдауында: « ... қоғамдық өмірдің барлық салаларындағы ілгерілеу серпіні – біздің экономикамыздың өркендеуінің, сындарлы әлеуметтік саясатымыздың және тұрақты саяси жүйеміздің тиімділігінің айқын айғағы» - деп көрсетілгендей, мемлекетте жүргізілген саясаттың нәтижесінде Қазақстанның аймақтары әлеуметтік-экономикалық дамуда ілгерілей бастады[1].
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың ең басты мақсаты» деп аталатын Қазақстан халқына Жолдауында: « ... қоғамдық өмірдің барлық салаларындағы ілгерілеу серпіні – біздің экономикамыздың өркендеуінің, сындарлы әлеуметтік саясатымыздың және тұрақты саяси жүйеміздің тиімділігінің айқын айғағы» - деп көрсетілгендей, мемлекетте жүргізілген саясаттың нәтижесінде Қазақстанның аймақтары әлеуметтік-экономикалық дамуда ілгерілей бастады[1].
1 «Жаңа он жылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2013жыл 30қаңтарындағы Қазақстан халқына Жолдауы
2 «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» атты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2012 жыл 6 наурыздағы Қазақстан халқына Жолдауы
3 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың ең басты мақсаты» деп аталатын Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 6 ақпан 2011 ж.
4 «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан («Қазақстан-2030» стратегиясы Қазақстан дамуының жаңа кезеңінде)» атты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2010 жылғы 28-ақпандағы Қазақстан халқына Жолдауы
5 «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы. Қазақстан өз дамуындаағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында» атты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2009 жыл 1-наурыздағы Қазақстан халқына Жолдауы
6 «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан («Қазақстан-2030» стратегиясы Қазақстан дамуының жаңа кезеңінде)» атты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2010 жылғы 28-ақпандағы Қазақстан халқына Жолдауы
7 Г.А. Жолмырзаева «Халықты әлеуметтік қорғаудың үш деңгейі» // Заң газеті, 2009 ж 7 сәуір
2 «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» атты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2012 жыл 6 наурыздағы Қазақстан халқына Жолдауы
3 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың ең басты мақсаты» деп аталатын Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 6 ақпан 2011 ж.
4 «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан («Қазақстан-2030» стратегиясы Қазақстан дамуының жаңа кезеңінде)» атты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2010 жылғы 28-ақпандағы Қазақстан халқына Жолдауы
5 «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы. Қазақстан өз дамуындаағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында» атты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2009 жыл 1-наурыздағы Қазақстан халқына Жолдауы
6 «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан («Қазақстан-2030» стратегиясы Қазақстан дамуының жаңа кезеңінде)» атты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2010 жылғы 28-ақпандағы Қазақстан халқына Жолдауы
7 Г.А. Жолмырзаева «Халықты әлеуметтік қорғаудың үш деңгейі» // Заң газеті, 2009 ж 7 сәуір
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 105 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 105 бет
Таңдаулыға:
Жоспар
КІРІСПЕ
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРДІ РЕТТЕУДІҢ ЖӘНЕ ОНЫ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1. Әлеуметтік экономикалық көрсеткіштерді реттеудің теориялық аспектілері
1.2 Әлеуметтік экономикалық көрсеткіштерді реттеудің механизмі және негізгі әдістері
1.3 Қазақстан Республикасында әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерді реттеудің шетелдік тәжірибесі
2 АЙМАҚ НАРЫҒЫНдағы ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРдің БАСҚАРУ МЕХАНИЗМІ
2.1 Мемлекеттің аймақтық саясаты және ондағы әлеуметтiк процесстер
2.2Қазақстан Республикасының әлеуметтiк-экономикалық көрсеткішіндегі негізгі көрсеткіштері және ондағы Оңтүстік Қазақстан облысының үлесі
2.3 Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтiк-экономикалық көрсеткіштерін және аймақтағы процестерді басқару тиімділігін бағалау
3.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ДАМУЫН СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕР
3.1 Әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерді реттеудің және оны стратегиялық жоспарлаудың Қазақстанның дамуының жаңа бағыттары мен болашағындағы көрінісі
3.2Индустриалды-инновациялық стратегияны жүзеге асыру барысындағы әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштердің реттелуі мен стратегиялық жоспарлауының бейнесі
3.3Әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерді реттеу және оны стратегиялық жоспарлауды арттыру бойынша ұсыныстар
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынастар аясының кеңеюі, экономиканы басқару жүйесіндегі соңғы уақытта жүргізіліп жатқан өзгерістер аймақтардың әлеуметтік-экономикалық жүйедегі орны мен рөліне айтарлықтай ықпалын тигізді. Осыған орай аймақ экономикасын басқару, олардың дамуын мемлекет тарапынан реттеу мәселелері өзекті бола түсері сөзсіз.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру - мемлекеттік саясаттың ең басты мақсаты деп аталатын Қазақстан халқына Жолдауында: ... қоғамдық өмірдің барлық салаларындағы ілгерілеу серпіні - біздің экономикамыздың өркендеуінің, сындарлы әлеуметтік саясатымыздың және тұрақты саяси жүйеміздің тиімділігінің айқын айғағы - деп көрсетілгендей, мемлекетте жүргізілген саясаттың нәтижесінде Қазақстанның аймақтары әлеуметтік-экономикалық дамуда ілгерілей бастады [1]. Республикамыздың әрбір аймағы еліміздің шаруашылық кешенінде белгілі бір орынды ала отырып, осыған қоса басқа аймақтармен бүтіндей экономикалық бірлікті құрайды. Сондай-ақ әр аймақтың өзіндік табиғи ресурстары, оларды орналастырудағы ерекшеліктері, экономикалық даму деңгейі, өзіндік шаруашылық құрылымы бар. Соған байланысты аймақтық саясат қалыптастырылып, жүзеге асырылады. Аймақтық саясатты жүзеге асыруда мемлекеттік басқару мәселесі ерекше маңызға ие болары ақиқат. Бүкіл әлемде мемлекеттік басқару тиімділігін көтеру міндеті үлкен мәнге ие болуда. Бірақ барлық мемлекеттер қолдану үшін оңтайлы болып табылатын әмбебап үлгі жоқ, әрбір мемлекет тарихи дамуының белгілі бір кезеңінде өзінің ұлттық ерекшеліктеріне сай келетін ыңғайлы үлгіні жасақтауы тиіс. Мұның барлығы да өз еліміздің және шет мемлекеттердің даму тәжірибелерін тереңірек талдау, ой елегінен өткізу міндеттерін жүктейді. Қазіргі кезеңде негізгі шаруашылық қызметтің аймақтарда жүзеге асырылатындығын ескерсек, оларға әлеуметтік - экономикалық мәселелерді өздігінен шешуге лайықты қаржылық дербестіктің берілуі маңызды болып табылады. Осымен байланысты бүгінгі таңда мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіліктерді ажырату, бюджетаралық қатынастарды реттеу мәселелері еліміз аймақтарының экономикалық өсуіне мүмкіндік беретін негізгі шарттар ретінде қарастырылуда. Осы аталып өткен мәселелер дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдауға негіз болды.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Қазақстан Республикасының әлеуметтік - экономикалық даму үдерістерін теориялық тұрғыдан зерттеп, оған әсер ететін факторларға тұжырымдама және талдау жасау негізінде олардың негізгі даму бағыттарын жетілдіру үшін ұсыныстар жасау - ғылыми зерттеудің мақсаты болып табылады. Бұл мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай міндеттер қойылды.
* Қазақстан Республикасының дамыту үдерістерінің ерекшеліктерін, кезеңдерін, сипаты мен мазмұнын бағалау;
* Қазақстан Республикасының экономикалық даму ерекшеліктері мен бұл үдеріске ықпал етуші факторларды анықтау;
* Қазақстан Республикасының әлеуметтік - экологиялық - экономикалық жағдайларын сауықтырудың басты қағидаларын негіздеу;
Зерттеу нысаны. Қазақстан Республикасы
Зерттеудің теория - әдістемелік негізі болып осы зерттеуге байланысты Қазақстан Республикасының әлеуметтік - экономикалық даму мәселелері мен оларды дағдарыстан шығару жолдарын ұсынған отандық ғалымдардың фундаменталды еңбектерң танылады. Зерттеудің ақпараттық базасын ҚР үкіметінің бағдарламалық құжаттары, заңдық және нормативтік актілері, ҚР статистика Агентігі.
Методологиялық аппарат келесі зерттеу әдістерін қосқан: жүйелі - функционалды, сарапты, экономика - статистикалық, аймақтық салыстырмалық және жүйелік - құрылымдық, салымтырмалық - тарихи және нақты - экономикалық.
Жұмыстың ғылыми - тәжірибелік маңыздылығы. Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығын анықтау барысында жасалған тұжырымдамалар мен ұсыныстар әлеуметтік - экономикалық, демографиялық, инновациялық - техникалық дамытудың мемлекеттік және аймақтық бағдарламаларды әзірлеу кезінде қолдануға болатындығында.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРДІ РЕТТЕУДІҢ ЖӘНЕ ОНЫ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1. Әлеуметтік экономикалық көрсеткіштерді реттеудің теориялық аспектілері
Мемлекеттің пайда болуымен қатар оның экономикалық қызмет ететін сферасыда қалыптасты. Мемлекеттің қандай жағдай болса да, экономикаға араласуы және реттеуі бүгінгі экономикада объективті қажеттілік.
Тарихи жағынан дамыған елдерде әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерді реттеу жөніндегі екі негізгі әдістемелік бағыт қалыптасқан.
Кейнстік мектеп - шаруашылық механизмін мемлекеттік реттеу концепциясы және мемлекеттің қоға мадық шаруашылық өміріне араласпауы туралы неокейнстік кездерде консервативті доктриналардың синтезі. Осы аталған екі теориялық ағымдардың өздеріне тән ортақ негізі бар. Олардың екеуі де мемлекетті қоғамның стратегиялық мақсаттарына жетуге бағытталған экономикалық саясат жүргізу үшін белгілі меншіктің формасы мен шаруашылық қызметтер негізінде қамтамасыз етілген. Ал олардың бір-бірінен негізгі айырмашылығы мемлекеттік ықпал жасаудың әр түрлі тәсілдері арқылы айқындалады. Олардың біреулері мемлекеттің экономикалық процестерге мүлдем араласпауын жақтайды. Оның өкілі Хайек мемлекеттің түнгі күзетші рөлін атқарғанын дұрыс дейді.
Сапалық индикаторлар: еңбек, тұрмыс, демалыс, материалдық жағдай, тұрғын үй жағдайы, білім беру мен мәдениет, денсаулық сақтау деңгейінің көрсеткіштері.
Кесте1
Дамыған елдердегі өмір сапасының негізгі салалары мен көрсеткіштері
Сала
Объективті көрсеткіштер
Субъективті көрсеткіштер
1
2
3
Экономикалық белсенділік
::Жұмыспен қамтылужұмыссыздық
:: Негізгі жұмыс (статус, тип, еңбек саласы, келісім шарттары, бағыныштылардың болуы, жұмыс істеген уақыты).
:: Қосымша жұмысының болуы
:: Жұмыссыз қалу мүмкіндігі.
:: Жұмыстың жағымды және жағымсыз тұстары.
:: Жұмыс пен отбасылық міндеттерді қоса атқару мүмкіндігі.
:: Жұмысқа қанағаттануды бағалау
Экономикалық ресурстар
:: Табыс (деңгейі, теңсіздік).
:: Баспана (иелік, бөлмелер саны, баспананың сапасы).
:: Ұзақ пайдаланылатын тауарлар (автокөлік, компьютер, кір жуатын машина, жер учаскесінің көлемі).
:: Баспана немесе тұрғын үй қызметтері ақысын төлемеу
::Үй шаруашылығының кірістері мен шығыстарының арақатынасын бағалау.
:: Кірістің түрлері.
:: Экономикалық мүмкіндіктердің немесе депривацияның болуы .
:: Өмір сүру деңгейіне қанағаттануды бағалау.
:: Баспанаға қанағаттануды бағалау
Отбасы және үй шаруашылығы
:: Отбасы құрамы, некелік қарым - қатынастар .
::Үй шаруашылығының құрамы, үй шаруашылығының басшысы және оның экономикалық статусы.
::Отбасы мүшелерімен, достармен әлеуметтік байланыстар .
::Отбасының және үй шаруашылығының қызметіне араласуы.
:: Отбасылық өмірге қанағаттануды бағалау.
:: Үй жұмысы бөлінісінің әділеттілігін бағалау.
:: Өмірдегі қиын жағдайда көмек алу мүмкіндігі.
:: Уақытты бөлуді бағалау.
Қоғамдастықтың өмірі мен әлеуметтік әріптестік
::Қайырымдылық және ерікті ұйымдардың, кәсіподақтардың, саяси партиялардың қызметіне, әртүрлі акцияларға қатысу.
::Саяси дауыс беруге қатысу.
:: Діни белсенділік.
::Көршілермен әлеуметтік байланыстар.
::Қоғамдастықтағы өмірге қанағаттануды бағалау
:: Мемлекеттік институттарға сенім арту: зейнетақы жүйесі, әлеуметтік жәрдемақылар жүйесі.
:: Адамдарға деген сенім.
::Әлеуметтік келісім және әлеуметтік күйзеліс.
:: Өмірге және қоғамға қарым қатынасы.
::Өмірдегі қиын жағдайда көмек алу мүмкіндігі
Денсаулық және денсаулық сақтау
:: Созылмалы кесел немесе мүгедектік
:: Денсаулыққа қанағаттануды бағалау .
:: Денсаулықты бағалау
::Дәрігерлік көмек көрсету қызметінің қолжетімділігін бағалау (қашықтық, уақыт, құны).
::Денсаулық сақтау қызметіне қанағаттану
Білім, білім беру және кәсіби даярлау
:: Білім беру деңгейі
::Алған білімнің көнеруі
::Стандартты білімді аяқтағаннан кейін курстарда білім алу
:: Интернетті пайдалану
:: Білімге қанағаттануды бағалау.
:: Ағылшын тілін білуді бағалау.
:: Білім беру қызметтеріне қанағаттану
Қоғамдық қызметтер
Жұмысқа, оқуға баратын жолға кететін уақыт
:: Қоғамдық көлік қызметіне қанағаттану
::Әлеуметтік қызметтерге қанағаттану
::Мемлекеттік зейнетақы жүйесіне қанағаттану
Қоршаған орта
:: Қалыптасқан жағдайды бағалау (шу, ауаның ластануы, су сапасы, демалатын орындар, жасыл желек).
:: Қауіпсіздік
Өмірге қанағаттану және бақыт
::Өмірге қанағаттануды бағалау
:: Адамның қаншалықты бақытты екенін бағалау
Источник: Европейское обследование качества жизни (http:www.eurofound.europa.eu).
Өмір сапасын бағалау әдістемесі. Қазіргі кезде адамның қоғамдағы жалпы және оның жекелеген салаларындағы қызметінің көрсеткіші ретінде өмір сапасын бағалайтын 60 - қа жуық әртүрлі әдістемелер бар. Кейбір ғалымдар адамның барлық қажеттіліктері мен мүдделерін қамтуға қабілетті әдістемені жасау мүмкін емес деп есептейді.
Мысал ретінде ресей зерттеушілері ұсынған салыстырмалы түрде толық әдістемелердің бірін қарастырып көрелік .
1. Әдістеме. Өмір сапасының интегралдық бағасы
Бірінші әдістемеде өмір сапасы мынадай формула арқылы анықталады :
ӨС = ЭЖД + ӘЖБ
мұнда: ӨС - өмір сапасының интегралдық бағасы; ЭЖД - экономикалық жағдай деңгейінің интегралдық бағасы ; ӘЖБ - әлеуметтік жағдай деңгейінің интегралды бағасы.
ӘЖБ интегралды бағасы халықтың кірістері мен шығыстары; орташа айлық еңбекақы; баға және инфляция; еңбек жағдайлары; баспана, көлік қызметі, бірінші кезекте қажетті тауарларды сатып алу мүмкіндіктері, жұмыссыздық деңгейі, ақша салымдары, жинақталған мүлік, өмір сүру құнының индексі сияқты статистикалық мәліметтердің негізінде айқындалады.
ӘЖБ интегралды бағасы медициналық - экологиялық көрсеткіштер мен рухани хал-ахуал индикаторларын қамтитын статистикалық мәліметтерді негізге алады.
ӘЖБ интегралды бағасын мына формула арқылы көрсетуге болады:
ӘЖБ = МЭК + РЖК
Мұнда МЭК - медициналық-экологиялық көрсеткіштер, РЖК - рухани көрсеткіштер.
Муниципалитеттегі әлеуметтік өмір сапасының бағасы
Екінші әдістеме - мына формула бойынша анықталатын муниципалитеттегі социумның (жергілікті тұрғындардың) өмір сапасының бағасы :
МСӨС = ӘСИ + ҚСИ + ЭСИ
Бұл жерде МСӨС - муниципалитеттегі тұрғындар өмірінің сапасы, ӘСИ - әлеуметтік сала жағдайының индикаторы, ҚСИ - қаржы саласы жағдайының индикаторы, ЭСР - экономикалық сала жағдайының индикаторы .
Әлеуметтік сала индикаторының (ӘСИ) шамасы мынадай формула арқылы есептеледі :
ӘСИ = И дем. + И білім + И мәд. + И денсаулық + И тұрғын үй
Демографиялық индикаторды халықтың еңбекке жарамды бөлігінің 1 000 шаққандағы демографиялық жағдайы, 1 000 тұрғынға (адамға) шаққандағы бала туу, 1 000 тұрғынға (адамға) шаққандағы өлім - жітім, тұрғындардың құрылымы, оның динамикасы, қалалар мен ауылдар бойынша қоныстау мен көші-қон құрайды.
Білім беру саласының индикаторын (И білім) жалпы білім беретін мектептер мен мектепке дейінгі мекемелерде 1 000 тұрғынға шаққанда орындармен қамтамасыз етілу, мұғалімдердің саны және т.б. анықтайды.
Мәдениеттің ахуалын анықтайтын индикаторды (И мәд.) 1 000 тұрғынға шаққандағы тіркелген қылмыстың саны, балалардың өнер мектептері, саз және көркемсурет училищелерінің жалпы саны, кітапханалардағы кітап қоры (млн. дана), спорт ғимараттарының саны, балалар демалатын лагерлер саны құрайды.
Денсаулық сақтау саласы индикаторына (И денсаулық) халықтың 1 000 тұрғынға шаққандағы амбулаториялық-емханалық мекемелермен және ауруханалық төсекпен қамтамасыз етілуі, 10 000 тұрғынға шаққандағы дәрігерлер мен медбикелер саны, 1 жасқа дейінгі балалар саны кіреді.
Тұрғын үй индикаторын (И. тұрғын үй) тұрғын үй қоры (мың шаршы метр); халықтың тұрғын үймен орташа қамтамасыз етілуі; бір тұрғынға тиесілі жалпы аудан (шаршы метр) сияқты көрсеткіштер құрайды.
ҚСИ - бюджет индикаторы, кірістер мен шығыстар арақатынасы, қаржылық көмек пайызы, тұрғын үй емес қозғалмайтын муниципалитеттік мүлік пен жерді пайдалану .
ЭСИ - халықтың еңбекке жарамды бөлігі, халық санының өсімі, туу және өлім-жітім, жан басына шаққандағы өндірілген өнім, муниципалитеттік бюджеттен өндірістік және өндірістік емес салаларға жұмсалған шығындар, жұмыссыздар пайызы, шағын кәсіпкерлік, инвестициялық қызмет, орташа айлық жалақы мен күнкөрістің ең төменгі деңгейі арасындағы ара қатынас индикаторы.
Бұл әдістеме де статистикалық мәліметтерге негізделеді, ал есептеу ағымдағы жылдың көрсеткіштерін өткен жыл көрсеткіштерімен салыстыру арқылы жүзеге асады.
Өмір сапасын бағалаудың сипатталған әдістемелерінің негізінде статистика арқылы алынған объективті көрсеткіштер жатыр. Бірақ статистикалық мәліметтер барлық кезде әлеуметтік нақтылықтың шынайы жағдайын көрсетпейді, сондықтан объективті көрсеткіштер мен адамдардың өздерінің өмір сүру жағдайлары туралы пікірлері, тұжырымдарын үйлестіру өзекті мәселеге айналып отыр.
Ол үшін үшінші әдістемені қолдану керек.
Кесте 2
Әлеуметтік субъектінің қажеттіліктерін бағалау.
Көрсеткіштер
Индикаторлардың топтары
Әлеуметтік субъектінің өмірлік күш қуатын өлшейтін көрсеткіштер
oo Физиологиялық қажеттіліктер.
oo Қауіпсіздікке, тұрақтылыққа, тосын жағдайлардан қорғануға қажеттіліктер
oo Қауымға, қауымдастықта болуға
oo Құрмет, өзін-өзі сыйлау, айналадағылардың мойындауы.
oo Актуализация, өзін-өзі көрсету.
Өмір сүру кеңістігін сипаттайтын факторлар
oo Субъектінің өзінің өмір сүріп отырған кеңістігіне қанағаттануын анықтайтайтын сыртқы факторларды көрсететін индикаторлар
Әлеуметтік реттегіштер (құқықтар мен бостандықтар)
oo Азаматтық, саяси, әлеуметтік және мәдени құқықтар мен бостандықтар.
Әлеуметтік кепілдіктер
oo Төменгі жалақы, уақытша жұмысқа жарамсыздығына байланысты жәрдемақы, еңбекке жарамды тұлғалар үшін жұмыссыздыққа байланысты жәрдемақы.
oo Қартайған және еңбекке жарамсыз азаматтар, мүгедектер үшін зейнетақы
oo Оқушыларға шәкіртақы, халықтың аз қамтылған топтарына әлеуметтік жәрдемақылар
Сонда. Лига М.Б. Качество жизни как основа социальной безопасности. - М.: Гардарики, 2008. - 223 с.
Тұрмыс деңгейі халықты қажетті материалдық және материалдық емес игілік пен қызмет көрсетулермен қамтамасыз ету дәрежесі, оларды тұтынуда қолжеткізген жетістік деңгейі және адамдардың осы игілік түрлерінде қажеттіліктерін қанағаттандыру деңгейімен түсіндіріледі. Тұрмыс деңгейін жаңаша айтсақ бұл аса қомақты, адам қызметінің барлық жақтарын қамтитын, қоғамның тұтастай және оның жеке мүшелерінің әл-ауқаты туралы түсінік беретін ұғым.
Талмдамада статистикалық деректер негізінде халықтың тұрмыс сапасын сипаттайтын әлеуметтік-экономикалық индикаторлар қатары қолданған, олар бөлек халық топтар бөлінісіндегі материалды игіліктің қолданылуын, бөлінуін, көлемін, құрамын анықтайды. Жан басына шаққандағы ішкі жалпы өнім мөлшері, азаматтар табысының орташа деңгейі, туған кезден күтілетін өмір ұзақтығы тәрізді көрсеткіштермен шектелмей, денсаулық сақтау және білім беру, әлеуметтік қорғау, еңбекпен қамту, сапалы тұрмыс жағдайларымен қамтамасыз ету және экологиялық қауіпсіздік, ақпаратты қоғамды дамыту сияқты әр азаматтың тұрмыс-тіршілігіне тікелей ықпал ететін өзекті мәселелер қамтылған.
Баяндама халықтың тұрмыс деңгейі саласында негізгі қызметтерді дамыту және ұсынудағы жергілікті бастамаларды тиімді басқару үшін әлеуетті ұлттық және жергілікті органдар арасында ақпараттандыру мен нығайтуды арттыруға бағытталған.
Мақсаттары:
:: тұрмыс сапасын бағалауға арналған индикаторларды іріктеу, ол халықтың, әсіресе оның ең кедей бөлігінің тұрмыс деңгейі мен сапасын арттыруға бағытталған мемлекет стратегиясын сәтті орындау үшін негізгі түбіртектің бірі
:: статистикалық деректер негізінде тұрмыс сапасының комплексті сипаттамасына зерттеме;
:: қазақстандықтардың тұрмыс сапасының жақсаруына талдау және олардың әл-ауқаттарымен қанағаттанушылығы;
:: тұрмыс сапасының қазіргі жағдайын талдау және көрсеткіштердің даму серпіні;
:: өңірлік дамудың сипаттамасы, ең жағымды және сәтсіз облыстарды әшкерелеу;
:: халық тұрмысына жағымсыз жағдайларды анықтау;
:: жалпымемлекеттік және ведомствалық статистикалық көрсеткіштердің сапасын көтеру бойынша ұсыныстар жасау
Зерттеу мәселелері. Халық тұрмысының сапасы жағдайына, мемлекеттік статистика және басқа да мемлекеттік ақпарат көздерін қолдана отырып, келесі салалар бойынша талдама зеттеу:
+ Халық табысы
+ Халық денсаулығы
+ Білім деңгейі
+ Адам қауіпсіздігі
+ Демографиялық жағдай
+ Экологиялық жағдай
+ Тұрмыстық жағдай
+ Әлеуметтік қорғау
Халықтың тұрмыс сапасын
анықтайтын көрсеткіштерді зерттеу
Сипаттаушы көрсеткіштер
Әсер етуші көрсеткіштер
Комплексті бағалау
Халықтың тұрмыс сапасын
анықтайтын көрсеткіштерді зерттеу
Сипаттаушы көрсеткіштер
Әсер етуші көрсеткіштер
Комплексті бағалау
Сурет 1. Халықтың тұрмыс сапасын бағалау
Зерттеу аспектілері
сапалық көрсеткіштердің 3 жылдық серпіндегі көрінісі
қазақстан халқының тұрмыс сапасы өңірлік (облыстар, қала мен ауыл), жыныстық (әйел, еркек), әл-ауқат деңгейі бойынша (бай, орташа, кедей) бөліністерде
жалпымемлекеттік және ведомствалық көрсеткіштердің сапасын көтеру бойынша ұсыныстар жасау
халықтың тұрмыс сапасына нәтижелік көрсеткіштер бойынша, әлемдік бағалау бойынша косплексті баға
2011 жылдың тамызында халықтың тұрмыс деңгейін, кедейліктің себептері мен жағдайын, сондай-ақ өз әл-ауқат деңгейін субъективті бағалау бойынша бір жолғы зерттеу жүргізілді.
Зерттелушілердің әлеуметтік мәртебесі ұсынылған бес топ бойынша анықталды. 2010 жылмен салыстырғанда өзін кедей топқа жатқызушы үй шаруашылықтарының үлесі біршама өскен. Өзін орта топқа үй шаруашылықтарының 36,0% жатқызған, өткен жылмен салыстырғанда бұл көрсеткіш те жоғары. 2009 жылдың үй шаруашылықтарын зерттеу барысында сұрастырылғандардың көбі - 45,5% өзін кедей емес, бірақ орта топқа да жатпайды деп есептейтіндігі, және де ауылдық жерде (43,9%) өзінің әлеуметтік мәртебесін бағалау қалалық жермен (47,1%) салыстырғанда төмен екендігі анықталған. Үй шаруашылықтарының 0,2% ғана өзін элита, алдыңғы қатардағылар санатына жатқызған.
Сұрастырылған үй шаруашылықтарының көбінде (51,4%) әл-ауқат деңгейі өткен жылғы деңгейде сақталса, 39,6%-ында үй шаруашылықтарының жағдайлары жақсарғандығын көрсетеді. Әл-ауқатының жақсарғандығы жайлы көбінесе өзін орта топ санатына қосатындар (56,8%) және орта топтан жоғарылар (81,9%), ал нашарлағаны жайлы - кедейлердің 35,9% белгілеген. Орта топтан жоғары және алдыңғы қатардағы соңғы жылы өз әл-ауқатының төмендегенін үй шаруашылықтарының ешбірі көрсетпеген.
Өмір ұзақтығы: Өмір сүру жасымен Орташа айлық табыс: Халықтың ақшалай табысы
Сурет 2. Өмір сүруге ең қолайлы қалалар
Тұрмыс сапасына әсер ететін негізгі көрсеткіштер бойынша өмір сүргенге ең қолайлы деп Астана, Алматы қалаларын атауға болады, туған кезден күтілетін өмір ұзақтығы мен халық табыстары көрсеткіштері де ең жоғарғы нәтижелерге ие. Солтүстік пен оңтүстік астаналардың тұрмыс жағдайлары қолайлы екені сөзсіз. Ал ауылды жерлерді денсаулық жағдайы бойынша салыстырсақ, Ақмола мен Қостанай облыстар тұрғындарының денсаулық жағдайлары басқа өңірлерге қарағанда жақсы.
Тұрмыс жағдайлары төмен деп Оңтүстік Қазақстан, Қарағанды облыстарын белгілеуге болады.
Бұл адамның мәртебелі өміріне ең аз шарттарды көрсететін айқындағыштарды анықтайтын әдістеменің дамуына жол ашады.
Осы әдістеме өңірлер арасындағы, жыныс өкілдері бөлінісінде, қала және ауыл халқы арасындағы теңсіздіктің мониторингінің құралы болуы тиіс.
Баяндамада анықталған көрсеткіштерден басқа, адам тұрмыс сапасының сапаттамасын толықтай көрсету үшін қосымша статистикалық бақылау жүргізу қажет. Бұл қанағаттану аспектісі бойынша зерттеу. Ұсыныс - үй шарушылықтарын қолданыстағы бір жолғы зерттеуге қосымша енгізу.
Әлеуметтік - экономикалық дамудағы оң үрдістер республиканың барлық өңірлерінде байқалды. Мұны, әлеуметтік саясатты, қорыта келгенде адам капиталының дамуын анықтайтын негізгі әлеуметтік стандарттардың бірі - халықтың жан басына шаққандағы нақты ақшалай табыстары көрсеткішінің серпіні дәлелдейді. Тұтастай Республика бойынша 5 жыл ішінде халықтың нақты ақшалай табыстары 55,6 пайызға өсті. Мұның өзінде 2003 жылдан бастап олардың өсу қарқыны өткен жылмен салыстырғанда Қазақстанның барлық өңірлерінде жүз пайыздық табалдырықтан асып түсті.
Күнкөрістің ең төменгі деңгейінің шамасы
Кесте 3. Жыныс-жас топтары бойынша күнкөрістің ең төменгі деңгейінің шамасы
орта есеппен бір жылға, теңге
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Орта есеппен халықтың жан басына шаққанда
4 596
4 761
5 128
5 427
6 014
8 410
9 653
12 364
12 660
13 487
Ерлер, жасөспірімдерді қосқанда, жасы
11-13
5 837
6 063
6 509
6 904
7 639
8 909
10 228
13 102
13 424
14 315
14-17
6 196
6 422
6 901
7 317
8 092
10 560
12 118
15 520
15 922
16 973
18-29
5 445
5 653
6 098
6 438
7 137
10 183
11 685
14 960
15335
16 316
30-62
4 824
4 998
5 399
5 690
6 308
9 811
11 261
14 414
14 774
15 721
63-тен асқан
4 009
4 158
4 474
4 730
5 223
8 394
9 640
12 349
12 658
13 490
Әйелдер, жасөспірімдерді қосқанда, жасы
11-13
5 413
5 614
6 041
6 396
7 091
7 405
8 501
10 890
11 158
11 897
14-17
5 515
5 733
6 185
6 532
7 243
8 090
9 284
11 891
12 199
13 004
18-29
4 866
5 049
5 445
5 764
6 394
7 942
9 114
11 667
11 958
12 722
30-57
4 875
5 060
5 457
5 775
6 407
7 942
9 114
11 667
11 958
12 722
58-ден асқан
3 786
3 919
4 227
4 456
4 927
7 224
8 299
10 633
10 897
11 613
өткен жылға пайызбен, өсуі
Сурет 3. Күнкөрістің ең төменгі деңгейі шамасының өзгеруі және инфляция
Кесте 4. Орта есеппен халықтың жан басына шаққандағы күнкөрістің ең төменгі деңгейінің шамасы
орта есеппен бір жылға, теңге
Күнкөрістің ең төменгі деңгейінің шамасы
соның ішінде
Өткен жылға пайызбен
Анықтама үшін
өткен жылға пайызбен
азық-түлік тауарлары
азық-түлік емес тауарлар мен ақылы қызметтер
тұтыну бағаларының индексі
азық-түлік тауарларына бағалар индексі
2008
8 410
5 046
3 364
139,8
108,6
108,7
2009
9 653
5 792
3 861
114,8
110,8
112,2
2010
12 364
7 419
4 945
128,1
117,0
123,4
2011
12 660
7 597
5 063
102,4
107,3
106,0
2012
13 487
8 092
5 395
106,5
107,1
106,2
Ескерту - http:www.kaz.stat.kz
Кесте 5. Әлеуметтік-демографиялық топтар бойынша күнкөрістің ең төменгі деңгейінің шамасы
орта есеппен бір жылға, теңге
0-13 жастағы балалар
14-17 жастағы жасөспірімдер
18 жастан асқан, еңбекке
қабілетті халық
Зейнеткерлер мен қарт адамдар
жас жігіттер
қыздар
ерлер
әйелдер
2008
6 844
10 560
8 090
10 004
7 942
7 827
2009
7 860
12 118
9 284
11 481
9 114
8 989
2010
10 093
15 520
11 891
14 697
11 667
11 515
2011
10 274
15 922
12 199
15 063
11 958
11 802
2012
11 004
16 973
13 004
16 029
12 722
12 578
Ескерту - http:www.kaz.stat.kz
Кесте 6. Күнкөрістің ең төменгі деңгейінің шамасына кіретін тауарлардың құны
кезең соңына, орта есеппен халықтың жан басына шаққанда
2008
2009
2010
2011
2012
теңге
үлесі, %
теңге
үлесі, %
теңге
үлесі, %
теңге
үлесі, %
теңге
үлесі,
%
Күнкөрістің ең төменгі деңгейінің шамасы
8 293
100,0
10 768
100,0
12 179
100,0
11 983
100,0
13 728
100,0
Нан және жарма өнімдері
716
8,6
1 021
9,5
1 208
9,9
1 171
9,8
1 200
8,7
Ет және ет өнімдері
1 524
18,4
1 912
17,8
2 160
17,7
2 248
18,8
2 547
18,6
Жаңа ауланған балық
132
1,6
177
1,6
192
1,6
205
1,7
233
1,7
Сүт және сүт өнімдері
853
10,3
1 154
10,7
1 363
11,2
1 391
11,6
1 540
11,2
Май және тоңмай өнімдері
282
3,4
436
4,0
461
3,8
433
3,6
519
3,8
Жұмыртқа
170
2,0
230
2,1
234
1,9
213
1,7
220
1,6
Жемістер және көкөністер
1 079
13,0
1 298
12,1
1 429
11,7
1 181
9,9
1 582
11,5
Қант, шай, дәмдеуіш
220
2,7
232
2,2
261
2,1
348
2,9
396
2,9
Азық-түлік емес тауарлар мен ақылы қызметтер
3 317
40,0
4 308
40,0
4 871
40,0
4 793
40,0
5 491
40,0
Ескерту - http:www.kaz.stat.kz
Кесте 7. Өңірлері бойынша орта есеппен халықтың жан басына шаққандағы
күнкөрістің ең төменгі деңгейінің шамасы
орта есеппен бір жылға, теңге
2008
2009
2010
2011
2012
Қазақстан Республикасы
8 410
9 653
12 364
12 660
13 487
Ақмола
8 257
9 306
11 429
11 510
12 016
Ақтөбе
8 883
9 896
11 674
11 882
12 405
Алматы
8 098
9 556
12 460
12 788
13 812
Атырау
10 335
11 179
13 606
13 558
13 970
Батыс Қазақстан
8 480
9 284
11 629
11 904
12 894
Жамбыл
7 276
8 506
10 903
11 167
11 759
Қарағанды
8 079
9 192
11 269
11 429
12 344
Қостанай
7 582
8 392
11 382
11 777
12 932
Қызылорда
8 001
9 248
11 909
12 438
13 015
Маңғыстау
10 322
11 823
15 050
15 883
17 261
Оңтүстік Қазақстан
7 316
8 681
10 630
11 184
11 941
Павлодар
7 954
8 881
11 099
11 293
12 173
Солтүстік Қазақстан
7 925
8 838
11 317
11 886
12 650
Шығыс Қазақстан
7 953
8 833
11 531
11 912
12 644
Астана қ.
9 546
11 521
14 409
15 082
16 289
Алматы қ.
10 089
12 282
15 786
15 557
16 233
Ескерту - http:www.kaz.stat.kz
Орташа айлық атаулы жалақы
*) 2012ж.жедел деректер
Сурет 6. Күнделікті өмір сүру минимумының ауқымын есептеу әдісі.
Халықтың тұрмыс деңгейі күрделі экономикалық категория ретінде жеке және интегралдық көрсеткіштер жүйесімен сипатталады. Интегралдық көрсеткіштер адам мүмкіндігінің дамуының негізгі мүмкіндіктерін есепке алады:
* өмірдің ұзақтығы және денсаулық;
* білім алу;
* экономикалық өндірісте жұмыс істеу.
Адам дамуының индексі үш индекстің арифметикалық ортасы ретінде есептеледі: адам өмірінің ұзақтығы, білім деңгейі, халықтың жан басына шаққандағы нақты жалпы ішкі өнім индекстері.
Шекті мәндер:
Көрсеткіш индексі
min
Max
1. Туылу кезіндегі өмір сүрудің болжамды ұзақтығы
25
85
2. Ересек халықтың сауаттылығы %
0
100
3. 5 - 24 жас аралығындағы оқушылардың жиынтық үлесі %
0
100
4. Ұлттық валютаны сатып алу қабілетінің паритеті бойынша халықтың жан басына шаққандағы нақты ЖІӨ, АҚШ долларамен
100
40000
Индекстер былай есептеледі: I= Х нақты мән - min Х: max Х - min Х
Дамушы елдер үшін - адам дамуының негізгі салаларындағы халықтың айырылу көрсеткіштерінің үшінші реттегі орташа шамасы ретінде:
* ұзақ және салауатты өмір сүру мүмкіндігі бойынша 40 жасқа дейінгі өлгендердің үлесі;
* білім алу мүмкіндігі бойынша ересек халықтардың сауатсыздық үлесі;
* лайықты өмір сүру үшін ресурстарға қажеттілік бойынша халықтың денсаулық сақтау қызметтеріне, қауіпсіз ауыз суға қатысу мүмкіндігі жоқ және 5 жасқа дейінгі салмағы жетпеген балалардың орташа арифметикалық үлесі.
Халықтың кедейшілік көрсеткішін есептеу әдісі
Мүмкіндіктер бойынша халықтың кедейлік коэффициенттері орташа арифметикалық 3 көрсеткіштен тұрады:
* білікті медициналық қызметкерлердің көмегінсіз туылған балалардың үлесі;
* 15 және одан жоғары жастағы сауатсыз әйелдердің үлесі;
* 5 жасқа дейінгі салмағы жетпеген балалардың үлесі.
Кедейлік деңгейі - жалпы халық санының өмір сүру минимумынан төмен табысы бар халықтың үлесі. Халықтың кедейлік және қайыршылық көрсеткіштерінде, адамның даму индекстеріне қарағанда, елдегі орташа көрсеткішке емес, негізгі компоненеттері бойынша адам дамуының мүмкіндігінен айрылған халықтың үлесіне акцент қойылады.
Халықтың күнделікті өмір сүру минимумын сипаттайтын жеке көрсеткіштер:
1. Жалақы - келісім - шартқа отырған жалдамалы жұмыскерлер табысы.
2. Тұрғындардың табысына барлық көзден алынған ақшалай және натуралды табыстардың барлық қалған түрлері жатады: еңбек қызметінен түскен айлық ақылар, зейнетақылар, жәрдемақылар, гранттар, стипендиялар.
3. Номиналдық жалақы мен номиналдық табыс ағымдағы бағадағы бұл көрсеткіштердің ақшалай көрінісі болып табылады.
4. Нақты жалақы мен нақты табыс әрбір азамат өз жалақысы мен пайдасына ала алатын материалдық игіліктер мен қызметтердің сомасын сипаттайды.
5. Қолда бар табыс - бұл міндетті төлемдер мен төлемақыларды санамағанда, номиналдық ақшалай табыс.
6. Тұрғындардың табыстары ағымдағы шығындардың орнын толтыруға немесе жинақтар үшін қолданылады. Әлемдік статистикада жалпы тамаққа 50 пайыздан көп жұмсаса, ол кедей болып табылады.
7. Тұрғындардың жинақтары - бұл табыстар мен ағымдағы шығындар арасындағы айырма.
8. Төменгі және жоғарғы децильдерді бөлу қатарының әр түрлі шеттеріндегі жиіліктерді 10 пайыздан бөлетін табыстар орналасқан интервалдар. Мұнда төменгі дециль тең болады бірінші децильдік интервалдың төменгі шегі қосылған бірінші децильдік интервалдың жиліктердің жалпы санының бірінші децильдік интервал алдына қатынасымен есептеліп шығарылады. Олардың барлығы бірінші децильдік интервалдың жиілігіне қатынасымен айқындалады.
9. Халықтың жан басына шаққандағы орташа жылдық табысының азық - түлікті тұтыну икемділігінің динамикалы коэффициенттері болады.
10. Халық табыстарының концентрациялық көрсеткіштері: Лоренц және Джини коэффициенттері, табыстың бөліну теңсіздігіне қатысты сипаттамасын береді.
Лоренц коэффициенті - квадрат диагоналының біркелкі бөлінуінің осы квадраттың жарты ауданынан ауытқу үлесіне тең. Лоренц қисығы тік бұрышты координаттың жүйесінде графигінен көрсетіледі: абцисса осі бойынша - халық санның х жиіліктері, ал ордината осі бойынша - халық табыстарының жиіліктері. Халық табыстарының барлық сомасы мен халықтың квинтильдік топтарының арасындағы бөлінуді Джини коэффициенті сипаттайды.
Егер Джини, Лоренц коэффициенттерінің мәндері 0 - ге жақындаса, онда табыстардың бөлінуі бір қалыпты болады және керісінше. Егер коэффициенттердің мәндері 1 - ге жақындаса, онда контингенция коэффициенттері қолданылады.
Мемлекеттік реттеу экономикалық өсудің тұрақтылығын сақтауға және дамытуға ынталы болады. Жалпы нарық механизміне тән кемшіліктерді мемлекет экономикалық реттеу арқылы түзетіп отыруға тиісті.
Мемлекеттік реттеудің келесідей түрлері бар:
* Шаруашылықты басқарудағы толық мемлекеттік монополизм;
* Нарықтық және басқа да экономикалық жүйелердің ұштасуының әр түрлі нұсқасы;
Әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерді мемлекеттік реттеудің басты үлгілері:
* Адаптациялық үлгі - мысалы, АҚШ экономикасын реттеу үлгісі;
* Белсенділік үлгі, яғни Жапония мысалында.
Әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерді мемлекеттік реттеудің негізгі әдістеріне тоқталатын болсақ:
1) Құқықтық реттеу - мемлекеттің тарапынан;
2) Өндіруші фирмалар және тұтынушылар үшін экономикалық қызмет тәртібінің белгіленуі жатады. Бұл жерде заң нормалары және ережелер жүйесі меншік формалары мен ережелерінің жүйесі меншік құқықтарын келісім-шарт жасаумен фирманың қызмет ету шарттарын кәсіподақтармен реттеп отыру;
3) Әкімшілік реттеу - лицензиялау, квота белгілеу шаралары жатады. Қазіргі кезде көбінесе әкімшілік реттеу қоршаған ортаны қорғау шараларымен айналысады.
4) Экономикалық әдістер нарықтық қатынастардың сипатынажәне ұлттық әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштердің шеңберінде нарықтық ортаға ықпал жасауға талап етеді. Бұл жиынтық сұранысқа, жиынтық ұсынысқа, капиталдың шоғырлану дәрежесіне әсер ету арқылы реттеу шараларын жүргізеді.
Ал әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерді мемлекеттік реттеудің келесі бағыттардағы қызметтері кең тараған:
* Ұлттық қорғаныс;
* Фундаменталды ғылым;
* Космостық зерттеулер;
* Денсаулық сақтау;
* Қала құрылысы, заводтар салу;
* Мемлекеттік несиелендірудің пайыз қойылымын, тауарлардың сапасын реттеу;
* Ресурстарды тиімді бөлу мен ұтымды пайдалану;
* Монополияға қарсы тұру, бәсекені қолдау шаралары;
* Жұмыссыздықтықтың орын алуын, инфляция, сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігінің бұзылып отыруын реттеп отыру;
* Әлеуметтік мәселелер мен қоршаған ортаның ластануын реттеу.
Әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерді мемлекеттік реттеудің мақсаттары келесідей:
* Жалпы экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету;
* Шаруашылық қызметтің кординациясын дамыту;
* Бәсекелік ортаны барынша қолдау.
Осыдан барып келесі төрт көрсеткіш шығады:
1) Экономикалық өсім;
2) Жұмысбастылықтық жағдайы мен деңгейі;
3) Бағаның тұрақтылығы;
4) Сыртықы экономикалық тепе-теңдік.
Әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерді мемлекеттік рететуде негізгі субъект мемлекеттің өзі болып табылады, ал реттеу объектісі әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштердің әлсіз және реттеуді қажет ететін салалары мен аумақтары.
Әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерді мемлекеттік реттеуде нарықты реттеудің әдістерін келесідей жіктеуге болады:
Жанама реттеу
Жанама реттеу
Тікелей реттеу
Тікелей реттеу
Экономиканы индустриалды-инновациялы реттеу
Экономиканы индустриалды-инновациялы реттеу
Ресурстарды пайдалану шарттары мен ақысын реттеу шаралары
Ресурстарды пайдалану шарттары мен ақысын реттеу шаралары
Баға мен табысты реттеу
Баға мен табысты реттеу
Орталықтандырылған күрделі қаржы жұмсау
Орталықтандырылған күрделі қаржы жұмсау
Лимиттерді бекіту
Лимиттерді бекіту
Мемлекеттік сатып алу немесе тапсырыстар жасау
Мемлекеттік сатып алу немесе тапсырыстар жасау
Амортизациялық саясат
Амортизациялық саясат
Ақша -несие саясаты
Ақша -несие саясаты
Салық саясаты
Салық саясаты
Сурет- 4 - Әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерді мемлекеттік реттеудің әдістері
Ескертпе: А.Әбдіқалық.Қазіргі кезеңдегі ҚР-ң әлеуметтегі мәселелеріАбай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы.-2008. -№3
4-ші суреттен көріп отырғанымыздай тікелей реттеу шаралары неғұрлым әкімшілік сипат алады да, ал жанама реттеу әдістері экономикалық сипат алады. Енді осы әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерді рететудің нарықтық экономикада маңызды болып табылатын әдістеріне жекелеп тоқталып өтсек.
Жоспарлау - әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштердімемлекеттік реттеудің басты аспабы. Халық шаруашылық жоспарлаудың қайта құрыуна енетіндер:
oo жоспардың әлеуметтік - экономикалық табиғатын күшейту;
oo халық шаруашылық жоспарлаудың стратегиялық сипатының өзгеруі;
oo жоспарлаудың ғылыми негізділіктің жоғарылауы;
oo жоспарлау процессінің демократиясы.
Қазіргі кезде әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштердің децентрализация процессі дамуда, сондықтан қазіргі этапта маңызды міндет болып:
oo жоспарлаудың формалар мен әдістердің түбірлері жүзеге асырылуы;
oo басшылықты жүзеге асырудағы мобильдік пен жылдамдылыұ;
Жоспарлау жүйесіне келесілер енеді:
oo стратегиялық
oo макроэкономикалық
oo салалық
oo регионалды
oo кәсіпорындағы жоспарлау.
"Жоспарлау" уғымы әртүрлі болып түсіндіріледі.
Макроэкономикалық жоспарлау-орталық жоспарлаушы органмен жүзеге асырылатын ұйымдық қызметі немесе оның тапсырысымен 1) орталықпен жүзеге асырылатын шешімдер мен шараларды дайындау үшін; 2) шешімдердің келісілгенділігін және әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштердің жүйенің дамуындағы қызығушылындағы басқару жүйесінің томенгі звеноларының өзара байланысы үшін.
Макроэкономикалық жоспарлаудың басқарудың мемлекеттік органдарының қызметі ретінде қарастыруға болады. Оның мақсаты белгілі кезеңнің аяғына дейін қажетті нітижелерге әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштердің келуі.
Макроэкономикалық жоспарлаудың жүзеге асуының 4 теориялық мүмкіндігін көрсетеді:
а) координациялық шешім
б) макроэкономикалық шешімдер және жеке қабылданатын экономикалық жүйелердің талдануы.
в) макроэкономикалық шамалар анықталғанда орталықтандырылған аппарат қабылданған макроэкономикалық шешімдер.
г) табыс сияқты мақсаттардың қағидаларына сай қабылданған макроэкономикалық шешімдер. Мысал ретінде аралас шаруашылықты алуға болады. Осыдан шаруашылыұ субъектілер экономикалық қатынастарда кооперативті немесе бәсекелестік ортада қатыса алады. Орталық басқару органы тек қана жалпы әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштердің қалыптасу қағидаларын құрады.
Мемлекеттік орталықтандырылған жоспар басқарудың басқа деңгейңнде шешілмейтін мәселелерді қамтиды. Мысалы министрлікте, кәсіпорындарда негізгі приоритеттерді анықтау және елдің жалпы әлеуметтік - экономикалық даму мақсаттары туралы сөз болып отыр.
Жалпы мемлекеттік жоспар құрылымдық және инвестициялық саясатың бағытын анықтау керек.
Салалық жоспарлаудың объектісі болып әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштердің салаларының тиімді дамудың қарастыратын салалық аспектіні зерттеу табылады.
Жоспарлаудың салалық қағидалар негізінде құрылымдық немесе технологиялық ерекшіліктері бойынша жақын бірдей белгілі өнім өндіретін өндірістік кәсіпорындарды бірегейдік салаларға біріктіретін басқарудың салалық жүйесі құрылады.
Регионалды басқару объектісі болып өндірістік және әлеуметтік сал енетін территориялды шаруашылық табылады.
Кәсіпорынның стратегиялық жоспары таңдалған тауармен нарыққа байланысты анықталады. Нарыққа көшу кезінде кәсіпорынның даму жоспары біраз өзгерістерге ұшырады.
Жаңа әлеуметтік - экономикалық стратегия және елдегі қайта құру концепциясының аяқталуы да жаңа бір ортадағы халықтық өмірінің сапалылығына қарай да айтуымызға болады.
Стратегиялық жоспардың негізгі мақсаты жүйелерді анықтау және бір - бірімен байланыстықан макроэкономикалық көрсеткіштер, өндірудіңтейімділігін және жоспар бойынша орындалған өнімді тұтынудағы кезеңді анықтау.
Стратегиялық жоспарлаудың негізгі атқаратын міндеттері:
1. Ғылыми дәлділіктпен және экономика жайлы мемлекеттің саясатының параметрлерінің жиының қамтып көрсетеді.
2. Әлеуметтік - шаруашылықтың тиімді өсуін және макроәлеуметтік-экономикалық көрсеткіштердің тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
3. Ұлттық программаның дерьес өзделуіне ғылыми ақпараттың базасын дайындайды.
4. Банктің жоспарлы көрсеткіштерінің еңгізілуін қадағалайды.
5. Жоспарланған көрсеткіштердің жүйелерін анықтайды және финанс балансының табасының абсолюииік өлшемін, сонымен қатар Республиканың мемлекеттік бюджет деңгейін есептеледі.
6. Елдегі түрлі аймақтардың экономикалық және әлеуметтік дамуын қамтамасыз етеді.
Стратегиялық жоспарларды құру процесі келесі негізгі этаптардан тұрады:
-бастапқы жоспарланған кезеңдегі табиғи-экономикалық, материалды-техникалық және республиканың интелектуалды потенциалы жағдайының ғылыми және тереңдетіп талдау;
алдағы кезеңдегі арнайы-демографиялық, ғылыми-техникалық, табиғи-экономикалық болжау;
маңызды тауарлар түріне сұраныс жиынтығын болжау;
жоспар құрудағы концепция өңдеу және қағидаларды анықтау;
өндірістің дамуының сандық және сапалық көрсеткіштерін ғылыми негіздеу;
маңызды әлеуметтік-экономикалық мәселелер бойынша ұлттық бағдарлама құрастыру. Стратегиялық жоспар жалпы мемлекеттік деңгейде келесі бөлімдер бойынша бекітіледі:
1. Макроэкономикалық көрсеткіштердің қоғамның жоспарланған кезеніңде дамуы.
2. Жүйелі көрсеткіш, административтік территория бірліктерінің әлеуметтік экономикалық деңгейінде дамуы (қала, аудан, область, село, т.б.)
3. Жүйелі көрсеткіш, ішкі экономикалық байланыстардың нәтижелері мен динамикасын нақтылау.
4. Мемлекеттің тауарға деген тапсырысы және олардың өзіндік араласуы.
5. Әлеуметтік - экономикалық мәселелерге ұлттық программаларды еңгізулуі.
Қазақстан Республиксының ведомсты және Қазақстан Республиксының министрлігіне арналған жылдық стратегиялық жоспарды сәйкесінше методикалық ұсыныспен дамыту. Сондай-ақ елдегі жылдық стратегиялық жоспарды да мынандай бөлімдерге бөліп қарауымызға болады.
1. Қазіргі кездегі бақылануға алынған сала немесе ортаны бағалау.
2. Келер жылға арналған министірліктің жұмысының мақсатын анықтау.
3. Қызметтің артықшылытары.
4. SWOT - анлизін барынша қойылған мақсатына жеткізу.
5. Қойылған мақсатқа жету стратгеиясы.
6. Тарату этаптары немесе аралық мақсаттар.
Жоспарлар муниципалды басқару объектісінің мазмұнына ие болуы керек:
жергілікті бюджетті өзіндік қолдану базасында сәйкес аймақтардың кешенді экономикалық дамуын қамтамасыз етуі;
әртүрлі сипаттағы аймақтық ерекшеліктерге сай кәсіпкерлік қызметті активтендіру бойынша шараларды жүзеге асыру;
ауылдардың кіші индустриясын ынталандыруға шешім қабылдау;
халыққа мәдени сектрлар бойынша материалды-техникалық және идеологиялық көмек көрсету;
шетел және отандық инвестицияларды тартуға ынталандыру.
Осыдан стратегиялық жоспарлауды қамтамасыз ететін кадр саясаты туады.
Жаңа әлеуметтік - экономикалық стратегия және елдегі қайта құру концепциясының аяқталуы да жаңа бір ортадағы халықтық өмірінің сапалылығына қарай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРДІ РЕТТЕУДІҢ ЖӘНЕ ОНЫ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1. Әлеуметтік экономикалық көрсеткіштерді реттеудің теориялық аспектілері
1.2 Әлеуметтік экономикалық көрсеткіштерді реттеудің механизмі және негізгі әдістері
1.3 Қазақстан Республикасында әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерді реттеудің шетелдік тәжірибесі
2 АЙМАҚ НАРЫҒЫНдағы ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРдің БАСҚАРУ МЕХАНИЗМІ
2.1 Мемлекеттің аймақтық саясаты және ондағы әлеуметтiк процесстер
2.2Қазақстан Республикасының әлеуметтiк-экономикалық көрсеткішіндегі негізгі көрсеткіштері және ондағы Оңтүстік Қазақстан облысының үлесі
2.3 Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтiк-экономикалық көрсеткіштерін және аймақтағы процестерді басқару тиімділігін бағалау
3.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ДАМУЫН СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕР
3.1 Әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерді реттеудің және оны стратегиялық жоспарлаудың Қазақстанның дамуының жаңа бағыттары мен болашағындағы көрінісі
3.2Индустриалды-инновациялық стратегияны жүзеге асыру барысындағы әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштердің реттелуі мен стратегиялық жоспарлауының бейнесі
3.3Әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерді реттеу және оны стратегиялық жоспарлауды арттыру бойынша ұсыныстар
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынастар аясының кеңеюі, экономиканы басқару жүйесіндегі соңғы уақытта жүргізіліп жатқан өзгерістер аймақтардың әлеуметтік-экономикалық жүйедегі орны мен рөліне айтарлықтай ықпалын тигізді. Осыған орай аймақ экономикасын басқару, олардың дамуын мемлекет тарапынан реттеу мәселелері өзекті бола түсері сөзсіз.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру - мемлекеттік саясаттың ең басты мақсаты деп аталатын Қазақстан халқына Жолдауында: ... қоғамдық өмірдің барлық салаларындағы ілгерілеу серпіні - біздің экономикамыздың өркендеуінің, сындарлы әлеуметтік саясатымыздың және тұрақты саяси жүйеміздің тиімділігінің айқын айғағы - деп көрсетілгендей, мемлекетте жүргізілген саясаттың нәтижесінде Қазақстанның аймақтары әлеуметтік-экономикалық дамуда ілгерілей бастады [1]. Республикамыздың әрбір аймағы еліміздің шаруашылық кешенінде белгілі бір орынды ала отырып, осыған қоса басқа аймақтармен бүтіндей экономикалық бірлікті құрайды. Сондай-ақ әр аймақтың өзіндік табиғи ресурстары, оларды орналастырудағы ерекшеліктері, экономикалық даму деңгейі, өзіндік шаруашылық құрылымы бар. Соған байланысты аймақтық саясат қалыптастырылып, жүзеге асырылады. Аймақтық саясатты жүзеге асыруда мемлекеттік басқару мәселесі ерекше маңызға ие болары ақиқат. Бүкіл әлемде мемлекеттік басқару тиімділігін көтеру міндеті үлкен мәнге ие болуда. Бірақ барлық мемлекеттер қолдану үшін оңтайлы болып табылатын әмбебап үлгі жоқ, әрбір мемлекет тарихи дамуының белгілі бір кезеңінде өзінің ұлттық ерекшеліктеріне сай келетін ыңғайлы үлгіні жасақтауы тиіс. Мұның барлығы да өз еліміздің және шет мемлекеттердің даму тәжірибелерін тереңірек талдау, ой елегінен өткізу міндеттерін жүктейді. Қазіргі кезеңде негізгі шаруашылық қызметтің аймақтарда жүзеге асырылатындығын ескерсек, оларға әлеуметтік - экономикалық мәселелерді өздігінен шешуге лайықты қаржылық дербестіктің берілуі маңызды болып табылады. Осымен байланысты бүгінгі таңда мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіліктерді ажырату, бюджетаралық қатынастарды реттеу мәселелері еліміз аймақтарының экономикалық өсуіне мүмкіндік беретін негізгі шарттар ретінде қарастырылуда. Осы аталып өткен мәселелер дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдауға негіз болды.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Қазақстан Республикасының әлеуметтік - экономикалық даму үдерістерін теориялық тұрғыдан зерттеп, оған әсер ететін факторларға тұжырымдама және талдау жасау негізінде олардың негізгі даму бағыттарын жетілдіру үшін ұсыныстар жасау - ғылыми зерттеудің мақсаты болып табылады. Бұл мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай міндеттер қойылды.
* Қазақстан Республикасының дамыту үдерістерінің ерекшеліктерін, кезеңдерін, сипаты мен мазмұнын бағалау;
* Қазақстан Республикасының экономикалық даму ерекшеліктері мен бұл үдеріске ықпал етуші факторларды анықтау;
* Қазақстан Республикасының әлеуметтік - экологиялық - экономикалық жағдайларын сауықтырудың басты қағидаларын негіздеу;
Зерттеу нысаны. Қазақстан Республикасы
Зерттеудің теория - әдістемелік негізі болып осы зерттеуге байланысты Қазақстан Республикасының әлеуметтік - экономикалық даму мәселелері мен оларды дағдарыстан шығару жолдарын ұсынған отандық ғалымдардың фундаменталды еңбектерң танылады. Зерттеудің ақпараттық базасын ҚР үкіметінің бағдарламалық құжаттары, заңдық және нормативтік актілері, ҚР статистика Агентігі.
Методологиялық аппарат келесі зерттеу әдістерін қосқан: жүйелі - функционалды, сарапты, экономика - статистикалық, аймақтық салыстырмалық және жүйелік - құрылымдық, салымтырмалық - тарихи және нақты - экономикалық.
Жұмыстың ғылыми - тәжірибелік маңыздылығы. Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығын анықтау барысында жасалған тұжырымдамалар мен ұсыныстар әлеуметтік - экономикалық, демографиялық, инновациялық - техникалық дамытудың мемлекеттік және аймақтық бағдарламаларды әзірлеу кезінде қолдануға болатындығында.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРДІ РЕТТЕУДІҢ ЖӘНЕ ОНЫ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1. Әлеуметтік экономикалық көрсеткіштерді реттеудің теориялық аспектілері
Мемлекеттің пайда болуымен қатар оның экономикалық қызмет ететін сферасыда қалыптасты. Мемлекеттің қандай жағдай болса да, экономикаға араласуы және реттеуі бүгінгі экономикада объективті қажеттілік.
Тарихи жағынан дамыған елдерде әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерді реттеу жөніндегі екі негізгі әдістемелік бағыт қалыптасқан.
Кейнстік мектеп - шаруашылық механизмін мемлекеттік реттеу концепциясы және мемлекеттің қоға мадық шаруашылық өміріне араласпауы туралы неокейнстік кездерде консервативті доктриналардың синтезі. Осы аталған екі теориялық ағымдардың өздеріне тән ортақ негізі бар. Олардың екеуі де мемлекетті қоғамның стратегиялық мақсаттарына жетуге бағытталған экономикалық саясат жүргізу үшін белгілі меншіктің формасы мен шаруашылық қызметтер негізінде қамтамасыз етілген. Ал олардың бір-бірінен негізгі айырмашылығы мемлекеттік ықпал жасаудың әр түрлі тәсілдері арқылы айқындалады. Олардың біреулері мемлекеттің экономикалық процестерге мүлдем араласпауын жақтайды. Оның өкілі Хайек мемлекеттің түнгі күзетші рөлін атқарғанын дұрыс дейді.
Сапалық индикаторлар: еңбек, тұрмыс, демалыс, материалдық жағдай, тұрғын үй жағдайы, білім беру мен мәдениет, денсаулық сақтау деңгейінің көрсеткіштері.
Кесте1
Дамыған елдердегі өмір сапасының негізгі салалары мен көрсеткіштері
Сала
Объективті көрсеткіштер
Субъективті көрсеткіштер
1
2
3
Экономикалық белсенділік
::Жұмыспен қамтылужұмыссыздық
:: Негізгі жұмыс (статус, тип, еңбек саласы, келісім шарттары, бағыныштылардың болуы, жұмыс істеген уақыты).
:: Қосымша жұмысының болуы
:: Жұмыссыз қалу мүмкіндігі.
:: Жұмыстың жағымды және жағымсыз тұстары.
:: Жұмыс пен отбасылық міндеттерді қоса атқару мүмкіндігі.
:: Жұмысқа қанағаттануды бағалау
Экономикалық ресурстар
:: Табыс (деңгейі, теңсіздік).
:: Баспана (иелік, бөлмелер саны, баспананың сапасы).
:: Ұзақ пайдаланылатын тауарлар (автокөлік, компьютер, кір жуатын машина, жер учаскесінің көлемі).
:: Баспана немесе тұрғын үй қызметтері ақысын төлемеу
::Үй шаруашылығының кірістері мен шығыстарының арақатынасын бағалау.
:: Кірістің түрлері.
:: Экономикалық мүмкіндіктердің немесе депривацияның болуы .
:: Өмір сүру деңгейіне қанағаттануды бағалау.
:: Баспанаға қанағаттануды бағалау
Отбасы және үй шаруашылығы
:: Отбасы құрамы, некелік қарым - қатынастар .
::Үй шаруашылығының құрамы, үй шаруашылығының басшысы және оның экономикалық статусы.
::Отбасы мүшелерімен, достармен әлеуметтік байланыстар .
::Отбасының және үй шаруашылығының қызметіне араласуы.
:: Отбасылық өмірге қанағаттануды бағалау.
:: Үй жұмысы бөлінісінің әділеттілігін бағалау.
:: Өмірдегі қиын жағдайда көмек алу мүмкіндігі.
:: Уақытты бөлуді бағалау.
Қоғамдастықтың өмірі мен әлеуметтік әріптестік
::Қайырымдылық және ерікті ұйымдардың, кәсіподақтардың, саяси партиялардың қызметіне, әртүрлі акцияларға қатысу.
::Саяси дауыс беруге қатысу.
:: Діни белсенділік.
::Көршілермен әлеуметтік байланыстар.
::Қоғамдастықтағы өмірге қанағаттануды бағалау
:: Мемлекеттік институттарға сенім арту: зейнетақы жүйесі, әлеуметтік жәрдемақылар жүйесі.
:: Адамдарға деген сенім.
::Әлеуметтік келісім және әлеуметтік күйзеліс.
:: Өмірге және қоғамға қарым қатынасы.
::Өмірдегі қиын жағдайда көмек алу мүмкіндігі
Денсаулық және денсаулық сақтау
:: Созылмалы кесел немесе мүгедектік
:: Денсаулыққа қанағаттануды бағалау .
:: Денсаулықты бағалау
::Дәрігерлік көмек көрсету қызметінің қолжетімділігін бағалау (қашықтық, уақыт, құны).
::Денсаулық сақтау қызметіне қанағаттану
Білім, білім беру және кәсіби даярлау
:: Білім беру деңгейі
::Алған білімнің көнеруі
::Стандартты білімді аяқтағаннан кейін курстарда білім алу
:: Интернетті пайдалану
:: Білімге қанағаттануды бағалау.
:: Ағылшын тілін білуді бағалау.
:: Білім беру қызметтеріне қанағаттану
Қоғамдық қызметтер
Жұмысқа, оқуға баратын жолға кететін уақыт
:: Қоғамдық көлік қызметіне қанағаттану
::Әлеуметтік қызметтерге қанағаттану
::Мемлекеттік зейнетақы жүйесіне қанағаттану
Қоршаған орта
:: Қалыптасқан жағдайды бағалау (шу, ауаның ластануы, су сапасы, демалатын орындар, жасыл желек).
:: Қауіпсіздік
Өмірге қанағаттану және бақыт
::Өмірге қанағаттануды бағалау
:: Адамның қаншалықты бақытты екенін бағалау
Источник: Европейское обследование качества жизни (http:www.eurofound.europa.eu).
Өмір сапасын бағалау әдістемесі. Қазіргі кезде адамның қоғамдағы жалпы және оның жекелеген салаларындағы қызметінің көрсеткіші ретінде өмір сапасын бағалайтын 60 - қа жуық әртүрлі әдістемелер бар. Кейбір ғалымдар адамның барлық қажеттіліктері мен мүдделерін қамтуға қабілетті әдістемені жасау мүмкін емес деп есептейді.
Мысал ретінде ресей зерттеушілері ұсынған салыстырмалы түрде толық әдістемелердің бірін қарастырып көрелік .
1. Әдістеме. Өмір сапасының интегралдық бағасы
Бірінші әдістемеде өмір сапасы мынадай формула арқылы анықталады :
ӨС = ЭЖД + ӘЖБ
мұнда: ӨС - өмір сапасының интегралдық бағасы; ЭЖД - экономикалық жағдай деңгейінің интегралдық бағасы ; ӘЖБ - әлеуметтік жағдай деңгейінің интегралды бағасы.
ӘЖБ интегралды бағасы халықтың кірістері мен шығыстары; орташа айлық еңбекақы; баға және инфляция; еңбек жағдайлары; баспана, көлік қызметі, бірінші кезекте қажетті тауарларды сатып алу мүмкіндіктері, жұмыссыздық деңгейі, ақша салымдары, жинақталған мүлік, өмір сүру құнының индексі сияқты статистикалық мәліметтердің негізінде айқындалады.
ӘЖБ интегралды бағасы медициналық - экологиялық көрсеткіштер мен рухани хал-ахуал индикаторларын қамтитын статистикалық мәліметтерді негізге алады.
ӘЖБ интегралды бағасын мына формула арқылы көрсетуге болады:
ӘЖБ = МЭК + РЖК
Мұнда МЭК - медициналық-экологиялық көрсеткіштер, РЖК - рухани көрсеткіштер.
Муниципалитеттегі әлеуметтік өмір сапасының бағасы
Екінші әдістеме - мына формула бойынша анықталатын муниципалитеттегі социумның (жергілікті тұрғындардың) өмір сапасының бағасы :
МСӨС = ӘСИ + ҚСИ + ЭСИ
Бұл жерде МСӨС - муниципалитеттегі тұрғындар өмірінің сапасы, ӘСИ - әлеуметтік сала жағдайының индикаторы, ҚСИ - қаржы саласы жағдайының индикаторы, ЭСР - экономикалық сала жағдайының индикаторы .
Әлеуметтік сала индикаторының (ӘСИ) шамасы мынадай формула арқылы есептеледі :
ӘСИ = И дем. + И білім + И мәд. + И денсаулық + И тұрғын үй
Демографиялық индикаторды халықтың еңбекке жарамды бөлігінің 1 000 шаққандағы демографиялық жағдайы, 1 000 тұрғынға (адамға) шаққандағы бала туу, 1 000 тұрғынға (адамға) шаққандағы өлім - жітім, тұрғындардың құрылымы, оның динамикасы, қалалар мен ауылдар бойынша қоныстау мен көші-қон құрайды.
Білім беру саласының индикаторын (И білім) жалпы білім беретін мектептер мен мектепке дейінгі мекемелерде 1 000 тұрғынға шаққанда орындармен қамтамасыз етілу, мұғалімдердің саны және т.б. анықтайды.
Мәдениеттің ахуалын анықтайтын индикаторды (И мәд.) 1 000 тұрғынға шаққандағы тіркелген қылмыстың саны, балалардың өнер мектептері, саз және көркемсурет училищелерінің жалпы саны, кітапханалардағы кітап қоры (млн. дана), спорт ғимараттарының саны, балалар демалатын лагерлер саны құрайды.
Денсаулық сақтау саласы индикаторына (И денсаулық) халықтың 1 000 тұрғынға шаққандағы амбулаториялық-емханалық мекемелермен және ауруханалық төсекпен қамтамасыз етілуі, 10 000 тұрғынға шаққандағы дәрігерлер мен медбикелер саны, 1 жасқа дейінгі балалар саны кіреді.
Тұрғын үй индикаторын (И. тұрғын үй) тұрғын үй қоры (мың шаршы метр); халықтың тұрғын үймен орташа қамтамасыз етілуі; бір тұрғынға тиесілі жалпы аудан (шаршы метр) сияқты көрсеткіштер құрайды.
ҚСИ - бюджет индикаторы, кірістер мен шығыстар арақатынасы, қаржылық көмек пайызы, тұрғын үй емес қозғалмайтын муниципалитеттік мүлік пен жерді пайдалану .
ЭСИ - халықтың еңбекке жарамды бөлігі, халық санының өсімі, туу және өлім-жітім, жан басына шаққандағы өндірілген өнім, муниципалитеттік бюджеттен өндірістік және өндірістік емес салаларға жұмсалған шығындар, жұмыссыздар пайызы, шағын кәсіпкерлік, инвестициялық қызмет, орташа айлық жалақы мен күнкөрістің ең төменгі деңгейі арасындағы ара қатынас индикаторы.
Бұл әдістеме де статистикалық мәліметтерге негізделеді, ал есептеу ағымдағы жылдың көрсеткіштерін өткен жыл көрсеткіштерімен салыстыру арқылы жүзеге асады.
Өмір сапасын бағалаудың сипатталған әдістемелерінің негізінде статистика арқылы алынған объективті көрсеткіштер жатыр. Бірақ статистикалық мәліметтер барлық кезде әлеуметтік нақтылықтың шынайы жағдайын көрсетпейді, сондықтан объективті көрсеткіштер мен адамдардың өздерінің өмір сүру жағдайлары туралы пікірлері, тұжырымдарын үйлестіру өзекті мәселеге айналып отыр.
Ол үшін үшінші әдістемені қолдану керек.
Кесте 2
Әлеуметтік субъектінің қажеттіліктерін бағалау.
Көрсеткіштер
Индикаторлардың топтары
Әлеуметтік субъектінің өмірлік күш қуатын өлшейтін көрсеткіштер
oo Физиологиялық қажеттіліктер.
oo Қауіпсіздікке, тұрақтылыққа, тосын жағдайлардан қорғануға қажеттіліктер
oo Қауымға, қауымдастықта болуға
oo Құрмет, өзін-өзі сыйлау, айналадағылардың мойындауы.
oo Актуализация, өзін-өзі көрсету.
Өмір сүру кеңістігін сипаттайтын факторлар
oo Субъектінің өзінің өмір сүріп отырған кеңістігіне қанағаттануын анықтайтайтын сыртқы факторларды көрсететін индикаторлар
Әлеуметтік реттегіштер (құқықтар мен бостандықтар)
oo Азаматтық, саяси, әлеуметтік және мәдени құқықтар мен бостандықтар.
Әлеуметтік кепілдіктер
oo Төменгі жалақы, уақытша жұмысқа жарамсыздығына байланысты жәрдемақы, еңбекке жарамды тұлғалар үшін жұмыссыздыққа байланысты жәрдемақы.
oo Қартайған және еңбекке жарамсыз азаматтар, мүгедектер үшін зейнетақы
oo Оқушыларға шәкіртақы, халықтың аз қамтылған топтарына әлеуметтік жәрдемақылар
Сонда. Лига М.Б. Качество жизни как основа социальной безопасности. - М.: Гардарики, 2008. - 223 с.
Тұрмыс деңгейі халықты қажетті материалдық және материалдық емес игілік пен қызмет көрсетулермен қамтамасыз ету дәрежесі, оларды тұтынуда қолжеткізген жетістік деңгейі және адамдардың осы игілік түрлерінде қажеттіліктерін қанағаттандыру деңгейімен түсіндіріледі. Тұрмыс деңгейін жаңаша айтсақ бұл аса қомақты, адам қызметінің барлық жақтарын қамтитын, қоғамның тұтастай және оның жеке мүшелерінің әл-ауқаты туралы түсінік беретін ұғым.
Талмдамада статистикалық деректер негізінде халықтың тұрмыс сапасын сипаттайтын әлеуметтік-экономикалық индикаторлар қатары қолданған, олар бөлек халық топтар бөлінісіндегі материалды игіліктің қолданылуын, бөлінуін, көлемін, құрамын анықтайды. Жан басына шаққандағы ішкі жалпы өнім мөлшері, азаматтар табысының орташа деңгейі, туған кезден күтілетін өмір ұзақтығы тәрізді көрсеткіштермен шектелмей, денсаулық сақтау және білім беру, әлеуметтік қорғау, еңбекпен қамту, сапалы тұрмыс жағдайларымен қамтамасыз ету және экологиялық қауіпсіздік, ақпаратты қоғамды дамыту сияқты әр азаматтың тұрмыс-тіршілігіне тікелей ықпал ететін өзекті мәселелер қамтылған.
Баяндама халықтың тұрмыс деңгейі саласында негізгі қызметтерді дамыту және ұсынудағы жергілікті бастамаларды тиімді басқару үшін әлеуетті ұлттық және жергілікті органдар арасында ақпараттандыру мен нығайтуды арттыруға бағытталған.
Мақсаттары:
:: тұрмыс сапасын бағалауға арналған индикаторларды іріктеу, ол халықтың, әсіресе оның ең кедей бөлігінің тұрмыс деңгейі мен сапасын арттыруға бағытталған мемлекет стратегиясын сәтті орындау үшін негізгі түбіртектің бірі
:: статистикалық деректер негізінде тұрмыс сапасының комплексті сипаттамасына зерттеме;
:: қазақстандықтардың тұрмыс сапасының жақсаруына талдау және олардың әл-ауқаттарымен қанағаттанушылығы;
:: тұрмыс сапасының қазіргі жағдайын талдау және көрсеткіштердің даму серпіні;
:: өңірлік дамудың сипаттамасы, ең жағымды және сәтсіз облыстарды әшкерелеу;
:: халық тұрмысына жағымсыз жағдайларды анықтау;
:: жалпымемлекеттік және ведомствалық статистикалық көрсеткіштердің сапасын көтеру бойынша ұсыныстар жасау
Зерттеу мәселелері. Халық тұрмысының сапасы жағдайына, мемлекеттік статистика және басқа да мемлекеттік ақпарат көздерін қолдана отырып, келесі салалар бойынша талдама зеттеу:
+ Халық табысы
+ Халық денсаулығы
+ Білім деңгейі
+ Адам қауіпсіздігі
+ Демографиялық жағдай
+ Экологиялық жағдай
+ Тұрмыстық жағдай
+ Әлеуметтік қорғау
Халықтың тұрмыс сапасын
анықтайтын көрсеткіштерді зерттеу
Сипаттаушы көрсеткіштер
Әсер етуші көрсеткіштер
Комплексті бағалау
Халықтың тұрмыс сапасын
анықтайтын көрсеткіштерді зерттеу
Сипаттаушы көрсеткіштер
Әсер етуші көрсеткіштер
Комплексті бағалау
Сурет 1. Халықтың тұрмыс сапасын бағалау
Зерттеу аспектілері
сапалық көрсеткіштердің 3 жылдық серпіндегі көрінісі
қазақстан халқының тұрмыс сапасы өңірлік (облыстар, қала мен ауыл), жыныстық (әйел, еркек), әл-ауқат деңгейі бойынша (бай, орташа, кедей) бөліністерде
жалпымемлекеттік және ведомствалық көрсеткіштердің сапасын көтеру бойынша ұсыныстар жасау
халықтың тұрмыс сапасына нәтижелік көрсеткіштер бойынша, әлемдік бағалау бойынша косплексті баға
2011 жылдың тамызында халықтың тұрмыс деңгейін, кедейліктің себептері мен жағдайын, сондай-ақ өз әл-ауқат деңгейін субъективті бағалау бойынша бір жолғы зерттеу жүргізілді.
Зерттелушілердің әлеуметтік мәртебесі ұсынылған бес топ бойынша анықталды. 2010 жылмен салыстырғанда өзін кедей топқа жатқызушы үй шаруашылықтарының үлесі біршама өскен. Өзін орта топқа үй шаруашылықтарының 36,0% жатқызған, өткен жылмен салыстырғанда бұл көрсеткіш те жоғары. 2009 жылдың үй шаруашылықтарын зерттеу барысында сұрастырылғандардың көбі - 45,5% өзін кедей емес, бірақ орта топқа да жатпайды деп есептейтіндігі, және де ауылдық жерде (43,9%) өзінің әлеуметтік мәртебесін бағалау қалалық жермен (47,1%) салыстырғанда төмен екендігі анықталған. Үй шаруашылықтарының 0,2% ғана өзін элита, алдыңғы қатардағылар санатына жатқызған.
Сұрастырылған үй шаруашылықтарының көбінде (51,4%) әл-ауқат деңгейі өткен жылғы деңгейде сақталса, 39,6%-ында үй шаруашылықтарының жағдайлары жақсарғандығын көрсетеді. Әл-ауқатының жақсарғандығы жайлы көбінесе өзін орта топ санатына қосатындар (56,8%) және орта топтан жоғарылар (81,9%), ал нашарлағаны жайлы - кедейлердің 35,9% белгілеген. Орта топтан жоғары және алдыңғы қатардағы соңғы жылы өз әл-ауқатының төмендегенін үй шаруашылықтарының ешбірі көрсетпеген.
Өмір ұзақтығы: Өмір сүру жасымен Орташа айлық табыс: Халықтың ақшалай табысы
Сурет 2. Өмір сүруге ең қолайлы қалалар
Тұрмыс сапасына әсер ететін негізгі көрсеткіштер бойынша өмір сүргенге ең қолайлы деп Астана, Алматы қалаларын атауға болады, туған кезден күтілетін өмір ұзақтығы мен халық табыстары көрсеткіштері де ең жоғарғы нәтижелерге ие. Солтүстік пен оңтүстік астаналардың тұрмыс жағдайлары қолайлы екені сөзсіз. Ал ауылды жерлерді денсаулық жағдайы бойынша салыстырсақ, Ақмола мен Қостанай облыстар тұрғындарының денсаулық жағдайлары басқа өңірлерге қарағанда жақсы.
Тұрмыс жағдайлары төмен деп Оңтүстік Қазақстан, Қарағанды облыстарын белгілеуге болады.
Бұл адамның мәртебелі өміріне ең аз шарттарды көрсететін айқындағыштарды анықтайтын әдістеменің дамуына жол ашады.
Осы әдістеме өңірлер арасындағы, жыныс өкілдері бөлінісінде, қала және ауыл халқы арасындағы теңсіздіктің мониторингінің құралы болуы тиіс.
Баяндамада анықталған көрсеткіштерден басқа, адам тұрмыс сапасының сапаттамасын толықтай көрсету үшін қосымша статистикалық бақылау жүргізу қажет. Бұл қанағаттану аспектісі бойынша зерттеу. Ұсыныс - үй шарушылықтарын қолданыстағы бір жолғы зерттеуге қосымша енгізу.
Әлеуметтік - экономикалық дамудағы оң үрдістер республиканың барлық өңірлерінде байқалды. Мұны, әлеуметтік саясатты, қорыта келгенде адам капиталының дамуын анықтайтын негізгі әлеуметтік стандарттардың бірі - халықтың жан басына шаққандағы нақты ақшалай табыстары көрсеткішінің серпіні дәлелдейді. Тұтастай Республика бойынша 5 жыл ішінде халықтың нақты ақшалай табыстары 55,6 пайызға өсті. Мұның өзінде 2003 жылдан бастап олардың өсу қарқыны өткен жылмен салыстырғанда Қазақстанның барлық өңірлерінде жүз пайыздық табалдырықтан асып түсті.
Күнкөрістің ең төменгі деңгейінің шамасы
Кесте 3. Жыныс-жас топтары бойынша күнкөрістің ең төменгі деңгейінің шамасы
орта есеппен бір жылға, теңге
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Орта есеппен халықтың жан басына шаққанда
4 596
4 761
5 128
5 427
6 014
8 410
9 653
12 364
12 660
13 487
Ерлер, жасөспірімдерді қосқанда, жасы
11-13
5 837
6 063
6 509
6 904
7 639
8 909
10 228
13 102
13 424
14 315
14-17
6 196
6 422
6 901
7 317
8 092
10 560
12 118
15 520
15 922
16 973
18-29
5 445
5 653
6 098
6 438
7 137
10 183
11 685
14 960
15335
16 316
30-62
4 824
4 998
5 399
5 690
6 308
9 811
11 261
14 414
14 774
15 721
63-тен асқан
4 009
4 158
4 474
4 730
5 223
8 394
9 640
12 349
12 658
13 490
Әйелдер, жасөспірімдерді қосқанда, жасы
11-13
5 413
5 614
6 041
6 396
7 091
7 405
8 501
10 890
11 158
11 897
14-17
5 515
5 733
6 185
6 532
7 243
8 090
9 284
11 891
12 199
13 004
18-29
4 866
5 049
5 445
5 764
6 394
7 942
9 114
11 667
11 958
12 722
30-57
4 875
5 060
5 457
5 775
6 407
7 942
9 114
11 667
11 958
12 722
58-ден асқан
3 786
3 919
4 227
4 456
4 927
7 224
8 299
10 633
10 897
11 613
өткен жылға пайызбен, өсуі
Сурет 3. Күнкөрістің ең төменгі деңгейі шамасының өзгеруі және инфляция
Кесте 4. Орта есеппен халықтың жан басына шаққандағы күнкөрістің ең төменгі деңгейінің шамасы
орта есеппен бір жылға, теңге
Күнкөрістің ең төменгі деңгейінің шамасы
соның ішінде
Өткен жылға пайызбен
Анықтама үшін
өткен жылға пайызбен
азық-түлік тауарлары
азық-түлік емес тауарлар мен ақылы қызметтер
тұтыну бағаларының индексі
азық-түлік тауарларына бағалар индексі
2008
8 410
5 046
3 364
139,8
108,6
108,7
2009
9 653
5 792
3 861
114,8
110,8
112,2
2010
12 364
7 419
4 945
128,1
117,0
123,4
2011
12 660
7 597
5 063
102,4
107,3
106,0
2012
13 487
8 092
5 395
106,5
107,1
106,2
Ескерту - http:www.kaz.stat.kz
Кесте 5. Әлеуметтік-демографиялық топтар бойынша күнкөрістің ең төменгі деңгейінің шамасы
орта есеппен бір жылға, теңге
0-13 жастағы балалар
14-17 жастағы жасөспірімдер
18 жастан асқан, еңбекке
қабілетті халық
Зейнеткерлер мен қарт адамдар
жас жігіттер
қыздар
ерлер
әйелдер
2008
6 844
10 560
8 090
10 004
7 942
7 827
2009
7 860
12 118
9 284
11 481
9 114
8 989
2010
10 093
15 520
11 891
14 697
11 667
11 515
2011
10 274
15 922
12 199
15 063
11 958
11 802
2012
11 004
16 973
13 004
16 029
12 722
12 578
Ескерту - http:www.kaz.stat.kz
Кесте 6. Күнкөрістің ең төменгі деңгейінің шамасына кіретін тауарлардың құны
кезең соңына, орта есеппен халықтың жан басына шаққанда
2008
2009
2010
2011
2012
теңге
үлесі, %
теңге
үлесі, %
теңге
үлесі, %
теңге
үлесі, %
теңге
үлесі,
%
Күнкөрістің ең төменгі деңгейінің шамасы
8 293
100,0
10 768
100,0
12 179
100,0
11 983
100,0
13 728
100,0
Нан және жарма өнімдері
716
8,6
1 021
9,5
1 208
9,9
1 171
9,8
1 200
8,7
Ет және ет өнімдері
1 524
18,4
1 912
17,8
2 160
17,7
2 248
18,8
2 547
18,6
Жаңа ауланған балық
132
1,6
177
1,6
192
1,6
205
1,7
233
1,7
Сүт және сүт өнімдері
853
10,3
1 154
10,7
1 363
11,2
1 391
11,6
1 540
11,2
Май және тоңмай өнімдері
282
3,4
436
4,0
461
3,8
433
3,6
519
3,8
Жұмыртқа
170
2,0
230
2,1
234
1,9
213
1,7
220
1,6
Жемістер және көкөністер
1 079
13,0
1 298
12,1
1 429
11,7
1 181
9,9
1 582
11,5
Қант, шай, дәмдеуіш
220
2,7
232
2,2
261
2,1
348
2,9
396
2,9
Азық-түлік емес тауарлар мен ақылы қызметтер
3 317
40,0
4 308
40,0
4 871
40,0
4 793
40,0
5 491
40,0
Ескерту - http:www.kaz.stat.kz
Кесте 7. Өңірлері бойынша орта есеппен халықтың жан басына шаққандағы
күнкөрістің ең төменгі деңгейінің шамасы
орта есеппен бір жылға, теңге
2008
2009
2010
2011
2012
Қазақстан Республикасы
8 410
9 653
12 364
12 660
13 487
Ақмола
8 257
9 306
11 429
11 510
12 016
Ақтөбе
8 883
9 896
11 674
11 882
12 405
Алматы
8 098
9 556
12 460
12 788
13 812
Атырау
10 335
11 179
13 606
13 558
13 970
Батыс Қазақстан
8 480
9 284
11 629
11 904
12 894
Жамбыл
7 276
8 506
10 903
11 167
11 759
Қарағанды
8 079
9 192
11 269
11 429
12 344
Қостанай
7 582
8 392
11 382
11 777
12 932
Қызылорда
8 001
9 248
11 909
12 438
13 015
Маңғыстау
10 322
11 823
15 050
15 883
17 261
Оңтүстік Қазақстан
7 316
8 681
10 630
11 184
11 941
Павлодар
7 954
8 881
11 099
11 293
12 173
Солтүстік Қазақстан
7 925
8 838
11 317
11 886
12 650
Шығыс Қазақстан
7 953
8 833
11 531
11 912
12 644
Астана қ.
9 546
11 521
14 409
15 082
16 289
Алматы қ.
10 089
12 282
15 786
15 557
16 233
Ескерту - http:www.kaz.stat.kz
Орташа айлық атаулы жалақы
*) 2012ж.жедел деректер
Сурет 6. Күнделікті өмір сүру минимумының ауқымын есептеу әдісі.
Халықтың тұрмыс деңгейі күрделі экономикалық категория ретінде жеке және интегралдық көрсеткіштер жүйесімен сипатталады. Интегралдық көрсеткіштер адам мүмкіндігінің дамуының негізгі мүмкіндіктерін есепке алады:
* өмірдің ұзақтығы және денсаулық;
* білім алу;
* экономикалық өндірісте жұмыс істеу.
Адам дамуының индексі үш индекстің арифметикалық ортасы ретінде есептеледі: адам өмірінің ұзақтығы, білім деңгейі, халықтың жан басына шаққандағы нақты жалпы ішкі өнім индекстері.
Шекті мәндер:
Көрсеткіш индексі
min
Max
1. Туылу кезіндегі өмір сүрудің болжамды ұзақтығы
25
85
2. Ересек халықтың сауаттылығы %
0
100
3. 5 - 24 жас аралығындағы оқушылардың жиынтық үлесі %
0
100
4. Ұлттық валютаны сатып алу қабілетінің паритеті бойынша халықтың жан басына шаққандағы нақты ЖІӨ, АҚШ долларамен
100
40000
Индекстер былай есептеледі: I= Х нақты мән - min Х: max Х - min Х
Дамушы елдер үшін - адам дамуының негізгі салаларындағы халықтың айырылу көрсеткіштерінің үшінші реттегі орташа шамасы ретінде:
* ұзақ және салауатты өмір сүру мүмкіндігі бойынша 40 жасқа дейінгі өлгендердің үлесі;
* білім алу мүмкіндігі бойынша ересек халықтардың сауатсыздық үлесі;
* лайықты өмір сүру үшін ресурстарға қажеттілік бойынша халықтың денсаулық сақтау қызметтеріне, қауіпсіз ауыз суға қатысу мүмкіндігі жоқ және 5 жасқа дейінгі салмағы жетпеген балалардың орташа арифметикалық үлесі.
Халықтың кедейшілік көрсеткішін есептеу әдісі
Мүмкіндіктер бойынша халықтың кедейлік коэффициенттері орташа арифметикалық 3 көрсеткіштен тұрады:
* білікті медициналық қызметкерлердің көмегінсіз туылған балалардың үлесі;
* 15 және одан жоғары жастағы сауатсыз әйелдердің үлесі;
* 5 жасқа дейінгі салмағы жетпеген балалардың үлесі.
Кедейлік деңгейі - жалпы халық санының өмір сүру минимумынан төмен табысы бар халықтың үлесі. Халықтың кедейлік және қайыршылық көрсеткіштерінде, адамның даму индекстеріне қарағанда, елдегі орташа көрсеткішке емес, негізгі компоненеттері бойынша адам дамуының мүмкіндігінен айрылған халықтың үлесіне акцент қойылады.
Халықтың күнделікті өмір сүру минимумын сипаттайтын жеке көрсеткіштер:
1. Жалақы - келісім - шартқа отырған жалдамалы жұмыскерлер табысы.
2. Тұрғындардың табысына барлық көзден алынған ақшалай және натуралды табыстардың барлық қалған түрлері жатады: еңбек қызметінен түскен айлық ақылар, зейнетақылар, жәрдемақылар, гранттар, стипендиялар.
3. Номиналдық жалақы мен номиналдық табыс ағымдағы бағадағы бұл көрсеткіштердің ақшалай көрінісі болып табылады.
4. Нақты жалақы мен нақты табыс әрбір азамат өз жалақысы мен пайдасына ала алатын материалдық игіліктер мен қызметтердің сомасын сипаттайды.
5. Қолда бар табыс - бұл міндетті төлемдер мен төлемақыларды санамағанда, номиналдық ақшалай табыс.
6. Тұрғындардың табыстары ағымдағы шығындардың орнын толтыруға немесе жинақтар үшін қолданылады. Әлемдік статистикада жалпы тамаққа 50 пайыздан көп жұмсаса, ол кедей болып табылады.
7. Тұрғындардың жинақтары - бұл табыстар мен ағымдағы шығындар арасындағы айырма.
8. Төменгі және жоғарғы децильдерді бөлу қатарының әр түрлі шеттеріндегі жиіліктерді 10 пайыздан бөлетін табыстар орналасқан интервалдар. Мұнда төменгі дециль тең болады бірінші децильдік интервалдың төменгі шегі қосылған бірінші децильдік интервалдың жиліктердің жалпы санының бірінші децильдік интервал алдына қатынасымен есептеліп шығарылады. Олардың барлығы бірінші децильдік интервалдың жиілігіне қатынасымен айқындалады.
9. Халықтың жан басына шаққандағы орташа жылдық табысының азық - түлікті тұтыну икемділігінің динамикалы коэффициенттері болады.
10. Халық табыстарының концентрациялық көрсеткіштері: Лоренц және Джини коэффициенттері, табыстың бөліну теңсіздігіне қатысты сипаттамасын береді.
Лоренц коэффициенті - квадрат диагоналының біркелкі бөлінуінің осы квадраттың жарты ауданынан ауытқу үлесіне тең. Лоренц қисығы тік бұрышты координаттың жүйесінде графигінен көрсетіледі: абцисса осі бойынша - халық санның х жиіліктері, ал ордината осі бойынша - халық табыстарының жиіліктері. Халық табыстарының барлық сомасы мен халықтың квинтильдік топтарының арасындағы бөлінуді Джини коэффициенті сипаттайды.
Егер Джини, Лоренц коэффициенттерінің мәндері 0 - ге жақындаса, онда табыстардың бөлінуі бір қалыпты болады және керісінше. Егер коэффициенттердің мәндері 1 - ге жақындаса, онда контингенция коэффициенттері қолданылады.
Мемлекеттік реттеу экономикалық өсудің тұрақтылығын сақтауға және дамытуға ынталы болады. Жалпы нарық механизміне тән кемшіліктерді мемлекет экономикалық реттеу арқылы түзетіп отыруға тиісті.
Мемлекеттік реттеудің келесідей түрлері бар:
* Шаруашылықты басқарудағы толық мемлекеттік монополизм;
* Нарықтық және басқа да экономикалық жүйелердің ұштасуының әр түрлі нұсқасы;
Әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерді мемлекеттік реттеудің басты үлгілері:
* Адаптациялық үлгі - мысалы, АҚШ экономикасын реттеу үлгісі;
* Белсенділік үлгі, яғни Жапония мысалында.
Әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерді мемлекеттік реттеудің негізгі әдістеріне тоқталатын болсақ:
1) Құқықтық реттеу - мемлекеттің тарапынан;
2) Өндіруші фирмалар және тұтынушылар үшін экономикалық қызмет тәртібінің белгіленуі жатады. Бұл жерде заң нормалары және ережелер жүйесі меншік формалары мен ережелерінің жүйесі меншік құқықтарын келісім-шарт жасаумен фирманың қызмет ету шарттарын кәсіподақтармен реттеп отыру;
3) Әкімшілік реттеу - лицензиялау, квота белгілеу шаралары жатады. Қазіргі кезде көбінесе әкімшілік реттеу қоршаған ортаны қорғау шараларымен айналысады.
4) Экономикалық әдістер нарықтық қатынастардың сипатынажәне ұлттық әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштердің шеңберінде нарықтық ортаға ықпал жасауға талап етеді. Бұл жиынтық сұранысқа, жиынтық ұсынысқа, капиталдың шоғырлану дәрежесіне әсер ету арқылы реттеу шараларын жүргізеді.
Ал әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерді мемлекеттік реттеудің келесі бағыттардағы қызметтері кең тараған:
* Ұлттық қорғаныс;
* Фундаменталды ғылым;
* Космостық зерттеулер;
* Денсаулық сақтау;
* Қала құрылысы, заводтар салу;
* Мемлекеттік несиелендірудің пайыз қойылымын, тауарлардың сапасын реттеу;
* Ресурстарды тиімді бөлу мен ұтымды пайдалану;
* Монополияға қарсы тұру, бәсекені қолдау шаралары;
* Жұмыссыздықтықтың орын алуын, инфляция, сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігінің бұзылып отыруын реттеп отыру;
* Әлеуметтік мәселелер мен қоршаған ортаның ластануын реттеу.
Әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерді мемлекеттік реттеудің мақсаттары келесідей:
* Жалпы экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету;
* Шаруашылық қызметтің кординациясын дамыту;
* Бәсекелік ортаны барынша қолдау.
Осыдан барып келесі төрт көрсеткіш шығады:
1) Экономикалық өсім;
2) Жұмысбастылықтық жағдайы мен деңгейі;
3) Бағаның тұрақтылығы;
4) Сыртықы экономикалық тепе-теңдік.
Әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерді мемлекеттік рететуде негізгі субъект мемлекеттің өзі болып табылады, ал реттеу объектісі әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштердің әлсіз және реттеуді қажет ететін салалары мен аумақтары.
Әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерді мемлекеттік реттеуде нарықты реттеудің әдістерін келесідей жіктеуге болады:
Жанама реттеу
Жанама реттеу
Тікелей реттеу
Тікелей реттеу
Экономиканы индустриалды-инновациялы реттеу
Экономиканы индустриалды-инновациялы реттеу
Ресурстарды пайдалану шарттары мен ақысын реттеу шаралары
Ресурстарды пайдалану шарттары мен ақысын реттеу шаралары
Баға мен табысты реттеу
Баға мен табысты реттеу
Орталықтандырылған күрделі қаржы жұмсау
Орталықтандырылған күрделі қаржы жұмсау
Лимиттерді бекіту
Лимиттерді бекіту
Мемлекеттік сатып алу немесе тапсырыстар жасау
Мемлекеттік сатып алу немесе тапсырыстар жасау
Амортизациялық саясат
Амортизациялық саясат
Ақша -несие саясаты
Ақша -несие саясаты
Салық саясаты
Салық саясаты
Сурет- 4 - Әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерді мемлекеттік реттеудің әдістері
Ескертпе: А.Әбдіқалық.Қазіргі кезеңдегі ҚР-ң әлеуметтегі мәселелеріАбай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы.-2008. -№3
4-ші суреттен көріп отырғанымыздай тікелей реттеу шаралары неғұрлым әкімшілік сипат алады да, ал жанама реттеу әдістері экономикалық сипат алады. Енді осы әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерді рететудің нарықтық экономикада маңызды болып табылатын әдістеріне жекелеп тоқталып өтсек.
Жоспарлау - әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштердімемлекеттік реттеудің басты аспабы. Халық шаруашылық жоспарлаудың қайта құрыуна енетіндер:
oo жоспардың әлеуметтік - экономикалық табиғатын күшейту;
oo халық шаруашылық жоспарлаудың стратегиялық сипатының өзгеруі;
oo жоспарлаудың ғылыми негізділіктің жоғарылауы;
oo жоспарлау процессінің демократиясы.
Қазіргі кезде әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштердің децентрализация процессі дамуда, сондықтан қазіргі этапта маңызды міндет болып:
oo жоспарлаудың формалар мен әдістердің түбірлері жүзеге асырылуы;
oo басшылықты жүзеге асырудағы мобильдік пен жылдамдылыұ;
Жоспарлау жүйесіне келесілер енеді:
oo стратегиялық
oo макроэкономикалық
oo салалық
oo регионалды
oo кәсіпорындағы жоспарлау.
"Жоспарлау" уғымы әртүрлі болып түсіндіріледі.
Макроэкономикалық жоспарлау-орталық жоспарлаушы органмен жүзеге асырылатын ұйымдық қызметі немесе оның тапсырысымен 1) орталықпен жүзеге асырылатын шешімдер мен шараларды дайындау үшін; 2) шешімдердің келісілгенділігін және әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштердің жүйенің дамуындағы қызығушылындағы басқару жүйесінің томенгі звеноларының өзара байланысы үшін.
Макроэкономикалық жоспарлаудың басқарудың мемлекеттік органдарының қызметі ретінде қарастыруға болады. Оның мақсаты белгілі кезеңнің аяғына дейін қажетті нітижелерге әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштердің келуі.
Макроэкономикалық жоспарлаудың жүзеге асуының 4 теориялық мүмкіндігін көрсетеді:
а) координациялық шешім
б) макроэкономикалық шешімдер және жеке қабылданатын экономикалық жүйелердің талдануы.
в) макроэкономикалық шамалар анықталғанда орталықтандырылған аппарат қабылданған макроэкономикалық шешімдер.
г) табыс сияқты мақсаттардың қағидаларына сай қабылданған макроэкономикалық шешімдер. Мысал ретінде аралас шаруашылықты алуға болады. Осыдан шаруашылыұ субъектілер экономикалық қатынастарда кооперативті немесе бәсекелестік ортада қатыса алады. Орталық басқару органы тек қана жалпы әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштердің қалыптасу қағидаларын құрады.
Мемлекеттік орталықтандырылған жоспар басқарудың басқа деңгейңнде шешілмейтін мәселелерді қамтиды. Мысалы министрлікте, кәсіпорындарда негізгі приоритеттерді анықтау және елдің жалпы әлеуметтік - экономикалық даму мақсаттары туралы сөз болып отыр.
Жалпы мемлекеттік жоспар құрылымдық және инвестициялық саясатың бағытын анықтау керек.
Салалық жоспарлаудың объектісі болып әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштердің салаларының тиімді дамудың қарастыратын салалық аспектіні зерттеу табылады.
Жоспарлаудың салалық қағидалар негізінде құрылымдық немесе технологиялық ерекшіліктері бойынша жақын бірдей белгілі өнім өндіретін өндірістік кәсіпорындарды бірегейдік салаларға біріктіретін басқарудың салалық жүйесі құрылады.
Регионалды басқару объектісі болып өндірістік және әлеуметтік сал енетін территориялды шаруашылық табылады.
Кәсіпорынның стратегиялық жоспары таңдалған тауармен нарыққа байланысты анықталады. Нарыққа көшу кезінде кәсіпорынның даму жоспары біраз өзгерістерге ұшырады.
Жаңа әлеуметтік - экономикалық стратегия және елдегі қайта құру концепциясының аяқталуы да жаңа бір ортадағы халықтық өмірінің сапалылығына қарай да айтуымызға болады.
Стратегиялық жоспардың негізгі мақсаты жүйелерді анықтау және бір - бірімен байланыстықан макроэкономикалық көрсеткіштер, өндірудіңтейімділігін және жоспар бойынша орындалған өнімді тұтынудағы кезеңді анықтау.
Стратегиялық жоспарлаудың негізгі атқаратын міндеттері:
1. Ғылыми дәлділіктпен және экономика жайлы мемлекеттің саясатының параметрлерінің жиының қамтып көрсетеді.
2. Әлеуметтік - шаруашылықтың тиімді өсуін және макроәлеуметтік-экономикалық көрсеткіштердің тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
3. Ұлттық программаның дерьес өзделуіне ғылыми ақпараттың базасын дайындайды.
4. Банктің жоспарлы көрсеткіштерінің еңгізілуін қадағалайды.
5. Жоспарланған көрсеткіштердің жүйелерін анықтайды және финанс балансының табасының абсолюииік өлшемін, сонымен қатар Республиканың мемлекеттік бюджет деңгейін есептеледі.
6. Елдегі түрлі аймақтардың экономикалық және әлеуметтік дамуын қамтамасыз етеді.
Стратегиялық жоспарларды құру процесі келесі негізгі этаптардан тұрады:
-бастапқы жоспарланған кезеңдегі табиғи-экономикалық, материалды-техникалық және республиканың интелектуалды потенциалы жағдайының ғылыми және тереңдетіп талдау;
алдағы кезеңдегі арнайы-демографиялық, ғылыми-техникалық, табиғи-экономикалық болжау;
маңызды тауарлар түріне сұраныс жиынтығын болжау;
жоспар құрудағы концепция өңдеу және қағидаларды анықтау;
өндірістің дамуының сандық және сапалық көрсеткіштерін ғылыми негіздеу;
маңызды әлеуметтік-экономикалық мәселелер бойынша ұлттық бағдарлама құрастыру. Стратегиялық жоспар жалпы мемлекеттік деңгейде келесі бөлімдер бойынша бекітіледі:
1. Макроэкономикалық көрсеткіштердің қоғамның жоспарланған кезеніңде дамуы.
2. Жүйелі көрсеткіш, административтік территория бірліктерінің әлеуметтік экономикалық деңгейінде дамуы (қала, аудан, область, село, т.б.)
3. Жүйелі көрсеткіш, ішкі экономикалық байланыстардың нәтижелері мен динамикасын нақтылау.
4. Мемлекеттің тауарға деген тапсырысы және олардың өзіндік араласуы.
5. Әлеуметтік - экономикалық мәселелерге ұлттық программаларды еңгізулуі.
Қазақстан Республиксының ведомсты және Қазақстан Республиксының министрлігіне арналған жылдық стратегиялық жоспарды сәйкесінше методикалық ұсыныспен дамыту. Сондай-ақ елдегі жылдық стратегиялық жоспарды да мынандай бөлімдерге бөліп қарауымызға болады.
1. Қазіргі кездегі бақылануға алынған сала немесе ортаны бағалау.
2. Келер жылға арналған министірліктің жұмысының мақсатын анықтау.
3. Қызметтің артықшылытары.
4. SWOT - анлизін барынша қойылған мақсатына жеткізу.
5. Қойылған мақсатқа жету стратгеиясы.
6. Тарату этаптары немесе аралық мақсаттар.
Жоспарлар муниципалды басқару объектісінің мазмұнына ие болуы керек:
жергілікті бюджетті өзіндік қолдану базасында сәйкес аймақтардың кешенді экономикалық дамуын қамтамасыз етуі;
әртүрлі сипаттағы аймақтық ерекшеліктерге сай кәсіпкерлік қызметті активтендіру бойынша шараларды жүзеге асыру;
ауылдардың кіші индустриясын ынталандыруға шешім қабылдау;
халыққа мәдени сектрлар бойынша материалды-техникалық және идеологиялық көмек көрсету;
шетел және отандық инвестицияларды тартуға ынталандыру.
Осыдан стратегиялық жоспарлауды қамтамасыз ететін кадр саясаты туады.
Жаңа әлеуметтік - экономикалық стратегия және елдегі қайта құру концепциясының аяқталуы да жаңа бір ортадағы халықтық өмірінің сапалылығына қарай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz