Қазақстан Республикасында қаржы активтерінің нарықтағы жағдайы

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ҚАРЖЫ АКТИВТЕРІНІҢ НАРЫҚТАҒЫ ЖАҒДАЙЫ

2. 1 «АСИПО» компаниясының қаржылық активтері

Қазақстан Республикасының әдiлетiнiң министрлiгi Алматы қаласының әдiлет департаментiнiң заңды тұлғасының мемлекеттiк тiркеуi туралы куәлiк қағаз негiзiнде дипломнан кейінгі Алматы тіс емдеу институты 2004 жылы 11 наурызда құрылды.

Институт қызметін үйлестiру және реттеуi Қазақстан республикасының денсаулық сақтау министрлiгі және Қазақстан республикасының білім және ғылым министрлiктерiмен iске асады. Институтты басқаруды ұйым мамандардың қосымша кәсiби бiлiмiнiң бiлiм беретiн мекемесi туралы үлгi ереже және жарғы талаптарға сәйкестейдi.

Институттын құрылу мақсаты:

Стоматологиялық мамандардың стоматологияның жаңа табыстары туралы білім алу талаптарын қанағаттандыру.

Институттың негізгі міндеттемелері болып келесілер табылады:

• Профессионалды міндеттемелерді шешудің жаңа әдістемелерін меңгеру қажеттілігі мен біліктілік деңгейін көтеру қажеттілігіне байланысты теориялық және тәжірибелік білімдерін жаңарту;
• Стоматологктардың біліктілігін көтеру мен профессионалды қайта даярлау циклің өткізу және ұйымдастыру;
• Медицина қызметтеріне ғылыми зерттеулер жүргізу және ұйымдастыру:
• Институт қызметтерінің профилі бойынша бағдарламалардың, жоспарлардың басқа құжаттар мен материалдардың ғылыми зерттеулер.

Институт қызметтерінің негізгі түрлері:

• Қосымша және жоғары оқу орнынан кейінгі профессионалды білім беруді жүзеге асыру: біліктілікті жоғарлату, білікті қызметкерлерге мұқтаж ҚР-ның денсаулық сақтау жүйесін қанағаттандыру мақсатында стоматолог-дәрігерлерді даярлау және қайта даярлау;
• Аспирантура, доктарантурада, сынақтан өтуде, клиникаларда сынақтан өтуге үйрету білім беру;
• Ғылым мен денсаулық сақатау саласында ғылыми әдістемелік жұмыстарды, ғылыми-зерттеулік жұмыстарды жүзеге асыру;
• Медициналық көмектің сапасын бақылау жүйесін басқару үлгісінің денсаулық сақтау жүйесінің тиімділігін бағалау және дамыту бағдарламасын әзірлеу, болжамдау және т. б.

Қазіргі уақытта Қазақстанда да бұл салаға жүгінетін халық қатары күннен күнге өз санын өсіруде. Бұл қызмет түрі негізінен үлкен қаржыны қажет етері анық. Бұған қарапайым халықтың қалтасы көтермейтінін бәрімізде жақсы білеміз. Қазіргі статистикаға сүйенер болсақ, қазіргі таңда әншілер, әртістер, тележүргізушілер және тағы басқадай маман өкілдері бұл қызмет түрін өздеріне күнделікті айырылмас дос қылып алған [8] .

Біздің байқауымызша бұл салаға жүгінетін халықтың көп бөлігі Алматы қаласының тұрғындары екен. Демек, келесі суреттен бұл қызмет түріне жүгінетін халықтың қай қалада қаншалықты екеніне көз жеткізейік.

Бұл кестеден көріп отырғанымыздай, Алматы қаласында стоматологиялық қызметке жүгінетіндердің саны күннен күнге артып келуде. Атап айтар болсақ, 2010 жылы 39%-ды құраса, ал 2011 жылы 41, 6%-ды құрады. Ал Астана қаласы бойынша бұл қызмет түріне жүгінетін халық 2010 жылы 23, 7%-ды, ал 2011 жылы 25, 4%-ды көрсетіп отыр. Ал Шымкент қаласында керісінше 2011 жылы 2010 жылмен салыстырғанда 6, 6%-ға төмендеген.

% - бен

Сурет 1. 2010 жыл және 2011 жыл бойынша Қазақстан қалаларында стоматологияға жүгінетіндердің үлесі

Дерек көзі: Ж. Дуанабай «Қазақстан Республикасындағы стоматологияның қазіргі жағдайы», 2011ж [10]

Бірақ та кәсіпорынның қызметін өз құралдарының есебінен ғана қаржыландыру ылғи да тиімді емес, әсіресе егер оның өндірісі маусымды мінезді болса да, онда жеке-жеке кезеңдерде бір банктің шотында үлкен қаржылар жинақталады, ал екіншісінде олар жетіспеушілікте болады [4] .

Кәсіпорынның бухгалтерлік балансы екі бөлімнен тұрады. Яғни активтер және пассивтер. Активтер құрамына тоқталар болсақ, оның құрамына қысқа мерзімді активтер және ұзақ мерзімді активтер жатады. Қысқа мерзімді активтер құрамына: ақша қаражаттары және оның баламалары, тауарлы-материалдық қорлар, ағымдағы салықтық активтер, берілген аванстар, банктік салымдар, сауда және басқадай дебиторлық борыштар, алынған салықтық активтер жатады. Ал ұзақ мерзімді активтер құрамына ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар, ұзақ мерзімді дебиторлық борыш, негізгі қаражаттардың қалдық құны, материалдық емес активтер, басқадай ұзақ мерзімді активтер жатады. 1-ші кестеде «АСИПО» ЖШС-тің активтерінің 3 жылдық көрсеткіштері берілген. Яғни біздің талдау жүргізетін жылдарымыз 2009 жыл, 2010 жыл және 2011 жыл.

Кесте 1. «АСИПО» жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің активтерінің құрамы мен құрылымы

мың тенге

Кесте мәліметтері бойынша, қысқа мерзімді активтер жылдан жылға өсіп отырған. Толығырақ айтар болсақ, 2009 жылы 8 106 782мың теңгені, 2010 жылы 10 444 189мың теңгені, ал 2011 жылы 12 108 821мың теңгені құрап отыр. Қысқа мерзімді активтердің жалпы активтер құрамында алатын үлесі 2009 жылы 56, 56%-ды, 2010 жылы 55, 65%-ды, ал 2011 жылы 54, 93%-ды құрады. Сонымен қатар, ұзақ мерзімді активтер 2010 жылы 2009 жылға қарағанда 2 094 397мың теңгеге ал 2011 жылы 2010 жылға қарағанда 1 612 680мың теңгеге өскен. Және ұзақ мерзімді активтер 2009 жылы 6 227 271мың теңгені, 2010 жылы 8 321 668мың теңгені және 2011 жылы 9 934 348мың теңгені құрады. Ал ұзақ мерзімді активтердің жалпы активтер құрамында алатын үлесі 2009 жылы 43, 44%-ды, 2010 жылы 44, 35%-ды, ал 2011 жылы 45, 07%-ды құрады.

Кәсіпорынның пассивтер құрамына міндеттемелер және капитал кіреді. Міндеттемелер қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді міндеттемелер болып екіге бөлінеді. Қысқа мерзімді міндеттемелерге мыналар жатады: қысқа мерзімді кредиторлық борыш, алынған аванстар, салық бойынша міндеттемелер, қысқа мерзімді займдар, басқадай қысқа мерзімді міндеттемелер. Ал ұзақ мерзімді міндеттемелердің құрамына ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелер, ұзақ мерзімді кредиторлық борыш және алынған салықтық міндеттемелер жатады. Пассивтердің екінші бір бөлігінің аты капитал деп аталады. Капитал қатарына мыналарды жатқызуға болады: жарғылық капитал, қосымша төленген капитал, бөлінбеген пайда (жабылмаған зиян), салық салуға дейінгі табыс және азшылық үлесі. 2-ші кестеде «АСИПО» ЖШС-тің пассивтерінің 3 жылдық көрсеткіштері берілген.

Кесте 2. «АСИПО» ЖШС-тің пассивтерінің құрамы мен құрылымы

мың теңге

Бұл кестеден көріп отырғанымыздай, 2009 жылы қысқа мерзімді міндеттемелер 2 973 210мың теңгені, 2010 жылы 3 273 093мың теңгені, ал 2011 жылы 3 623 510мың теңгені құрап отыр. Қысқа мерзімді міндеттемелердің жалпы міндеттемелерде алатын үлесі 2009 жылы 83, 29%-ды, 2010 жылы 42, 55%-ды, ал 2011 жылы 42, 96%-ды құрады. Ұзақ мерзімді міндеттемелер 2009 жылы 596 587мың теңгені, 2010 жылы 4 419 814мың теңгені, ал 2011 жылы 4 811 340мың теңгені көрсетіп отыр. Ал ұзақ мерзімді міндеттемелердің жалпы міндеттемелерде алатын үлесі 2009 жылы 16, 71%-ды, 2010 жылы 57, 45%-ды және 2011 жылы 57, 04%-ды құрап отыр. Бұл жерден көріп отырғанымыздай, қысқа мерзімді міндеттемелер ұзақ мерзімді міндеттемелермен салыстырғанда 2009 жылы 237623мың теңгеге көп. Ал 2010 жыл мен 2011 жылы керісінше төмендеген. Және капитал 2009 жылы 10 764 256мың теңгені, 2010 жылы 11 072 950мың теңгені, ал 2011 жылы 13 608 319мың теңгені құрады [9] .

Кәсіпорынға нақты тауардың нақты нарықта немесе сегментті сұранысын, тұтынушылардың тауарға деген талаптарын, жаңалык сапалығына, технико-экономикалық және эстетикалық сипаттарын зерттеу керек.

Кәсіпорынның технико-экономикалық көрсеткіштері келесі кестеде көрсетілген.

Кесте 3. «АСИПО» ЖШС-тің табыстары мен шығыстары туралы есебі

мың тенге

«АСИПО» ЖШС-тегі таза табыстың көлемі 2009 жылы 373 446мың теңге. 2010 жылы 388 655мың теңгені, ал 2011 жылы 483 260 мың теңгені құрады. Яғни бұдан жақсы нәтиже көруге болады. Себебі таза табыс көлемі жылдан жылға артып отырған.

3 - кесте мәліметтері бойынша 2009 жылы өнім өткізу және қызмет көрсетуден түскен табыс 16 552 174мың теңгені, 2010 жылы 18 175 163мың теңгені құрап, 2009 жылмен салыстырғанда 1 622 989мың теңгеге, ал 2011 жылы 19 863 532мың теңгені құрап, 1 688 369мың теңгеге өскені байқалады. Өткізілген өнім және көрсетілген қызметтің өзіндік құны 2010 жылы 2009 жылға қарағанда 1 117 656мың теңгеге және 2011 жылы 2010 жылмен салыстырғанда 1 072 837мың теңгеге ұлғаюы өндірісті кеңейту мен жаңартуға байланысты. Бұл жерде табыстың көп бөлігі пластикалық хирургия мен косметологиядан түсіп отыр деуге болады. Мұны графикте қарастырсақ.

мың теңге

Сурет 2. «АСИПО» ЖШС-тің табыстар мен шығындар туралы есебі

Дерек көзі: «АСИПО» ЖШС-тің бухгалтерлік балансы негізінде (2009-2011 жж)

Бұл суреттен көріп отрығанымыздай жалпы шығындар көлемі жылдан жылға өсіп отырған. Соның арқасында таза табыс көлемінде біршама жоғарылаған. Атап айтар болсақ, 2010 жылы таза табыс көлемі 2009 жылмен салыстырғанда 15 209 мың теңгеге, ал 2011 жылы 2010 жылмен салыстырғанда 94 605 мың теңгеге көтерілген. Мұны жақсы көрсеткіш деп те айтуға болады. Ал жалпы табыс болса 2010 жылы 1 765 138 мың теңгені, ал 2011 жылы 2 380 670 мың теңгені құрап отыр.

Тиімділік көрсеткіші ретінде жалпы табыс 2009 жылы 1 259 805мың теңгені, 2010 жылы 1 765 138мың теңгені және 2011 жылы 2 380 670мың теңгені құрады. Бұл дегеніміз 2011 жылы 2010 жылға қарағанда 615 532мың теңгеге ұлғайды. Мұның басты себебі қызмет түрлері ауқымының қолданыста кеңеюі, бұған сұраныстың артуы, жаңа тауар түрлерінің жеткілікті болуы және де білікті мамандардың көбеюі есебінен ұлғайды.

Шығындар ішінде ең жоғары үлесті әкімшілік шығындар алып отыр. Яғни 2008 жылы әкімшілік шығындардың барлық шығындардағы үлесі 80, 58%-ды, 2010 жылы 1 065 548мың теңгені, яғни 59, 27%-ды және 2011 жылы 1 103 482мың теңгені, яғни 57, 13%-ды құрады. Мұның басты себебі табыс жоғарылаған сайын шығындар да өсіп отырды, яғни басқа шығын түрлеріне қарағанда әкімшілікке кеткен шығындар қаржыландырудан түскен табыс есебінен өсіп отырды [10] .

Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуінің экономикалық пайдалылығы табыс табумен анықталады. Кәсіпорынның табыстылығы абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштермен сипатталады.

Табыстылықтың абсолютті көрсеткіштерін талдау. Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның шаруашылық қызметінің негізгі және түпкі мақсаты табыс алу болғандықтан, барлық назарды осы көрсеткішті талдауға аудару керек.

Табыстылықтың бірінші абсолютті көрсеткіші өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден алынатын табыс болып табылады. Ол қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есепте қосымша құн салығы, акциздер және т. с. с. салықтар мен міндетті төлемдер, сондай-ақ қайтарылған тауарлардың құны, сату шегерімдері және баға шегерімдері алынып тасталып көрсетіледі.

Табыс құрылымында ең үлкен үлес салмақты өнімдер мен тауарларды өткізуден түсетін табыс алады, оның мөлшері өнім өндіру деңгейімен, оның сапасымен және төменде қарастырылатын басқа да факторлармен анықталады.

Өнім өткізуден түсетін табыс сомасына қоймадағы өтпеген бұйымдар қалдықтарының және сатып алушының жауапты сақталуындағы тиеліп жіберілген тауарлардың өзгерістері белгілі бір әсер етеді. Тауарлы-материалдық құндылықтардың азаюы немесе керісінше өсуі бірінші жағдайда өткізуден түсетін табыс сомасының өсуіне, екіншіде - азаюына әсер етеді.

Табыстылықтың екінші абсолютті көрсеткіші - жалпы табыс. Ол өнімді өткізудің қаржылық нәтижесін білдіреді және негізгі қызмет нәтижесінде өнімді өткізуден түскен табыс пен өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік құны арасындағы айырма ретінде анықталады.

Шаруашылық жүргізудің тұрақты экономикалық жағдайында жалпы табыстың өсуінің негізгі жолы - материалды шығындар бөлігінде өзіндік құнды төмендету. Бұл әсіресе шикізат құнының үлес салмағы өнімнің өзіндік құнында өте жоғары болып келетін өңдеу және қайта өңдеу салаларында (машина жасау және металл өңдеу, металлургия, мұнай-химия, тігін, тамақ және т. б. ) қызмет жасайтын кәсіпорындар үшін өте маңызды.

Табыстылықтың келесі абсолютті көрсеткіші - таза табыс . Ол сальдоланған қаржылық нәтижені білдіреді және жалпы табыс пен кезең шығындары арасындағы айырма ретінде мына формула бойынша анықталады :

Д2009 = Д - Р = 1 259 805 - 1 178 591 = 81 214

Д2010 = Д - Р = 1 765 138 - 1 797 791 = -32 653 (1)

Д2011 = Д - Р = 2 380 670 - 1 931 428 = 449 242

Мұндағы: Д - негізгі қызметтен алынған табыс;

Д - жалпы табыс;

Р - кезең шығындары.

Бұл теңдеуден көріп отырғанымыздай 2011 жылы таза табыс көлемі ауытқыған, яғни басқа жылдармен салыстырғанда төмендеген. Демек, кері көрсеткішті көрсетіп отыр. Мұның басты себебі кеткен шығындардың шектен тыс көптігінде болып отыр.

Егер табыс көлемі былай өсетін болса, 2012 - 2014 жылдары ел бюджетіне түсетін қаражат көлемі шамамен 5 236 147 мың теңгені құрауы мүмкін. Бірақ бұл көрсеткіштер өзгеріп кетуі мүмкін. Алайда компанияның қазіргі жағдайы болашаққа оң көзбен қарап болжам жасауға мүмкіндік береді.

мың теңге

Сурет 3. «АСИПО» ЖШС-тің 2012 - 2014 жылдардағы табысының өсу динамикасы

Дерек көзі: «АСИПО» ЖШС-тің есептік мәліметтері негізінде құрастырылды (2009-2011 жж) [9]

Жоғарыда көрсетілген көрсеткіштер жағымды жағдай тудыратыны сөзсіз, бірақ оның қаржылық жағдайында бірқатар кемшіліктер бар. Ол ондағы өтімділік коэффициенттерінің барлық шарттарға сәйкес орындалмауы, бірақ мен жоғарыда көрсетілген мәліметтер бойынша компанияның өтімділігі жоғарылайтынына сенімдемін [12] .

Осы ұсыныстарды жүзеге асыру «АСИПО» ЖШС-тің қаржылық жағдайын жақсартуға, меншікті қаржылық мүмкіндіктерін жұмылдыруға және қаржы ағынын тиімді қолдануды жоғарылатуға мүмкіндік беретіні сөзсіз.

Табыстылықтың салыстырмалы көрсеткіштерін талдау. Табыстылықтың салыстырмалы көрсеткіштеріне нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорынның қаржылық қызмет жасау, қаржыландыру көздерін ынталандыру және оларды тиімді пайдалану сияқты мүмкіндіктерін анықтайтын, осы кәсіпорын қызметінің тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштері жатады. Олар кәсіпорын қызметін түрлі бағытта белгілейді және олар экономикалық процеске қатысушылардың мүдделеріне сай топтастырылады. Табыстылық коэффициенттері салыстырмалы талдау мен кәсіпорынның қаржы жағдайын бағалаудың міндетті элементтері болып табылады, өйткені олар кәсіпорын табысын қалыптастырудың факторлық ортасын сипаттайтын маңызды көрсеткіштер. Оларды толығырақ қарастырайық:

Барлық активтердің тиімділік деңгейі (авансталған, жиынтық капитал) мына формула бойынша есептелінеді:

$\mathbf{Д}2009 = \frac{Таза\ табыс}{Барлық\ активтер} = \frac{373446}{14334053} = 0, 03$

$\mathbf{Д}2010 = \frac{Таза\ табыс}{Барлық\ активтер} = \frac{388655}{18765857} = 0, 02$ (2)

$\mathbf{Д}2011 = \frac{Таза\ табыс}{Барлық\ активтер} = \frac{483260}{22043169} = 0, 02$

Жалпы активтердің табыстылық деңгейі 2009 жылы 0, 03 болса, 2010 жыл мен 2011 жылы 0, 02 болды. Мұның басты себебі жалпы активтердің табыстылық деңгейі (авансталған капитал) кәсіпорынның өз қызметін қаншалықты тиімді және табысты жүргізетінін көрсетеді.

Тәжірибеде ағымдағы активтердің табыстылығы деп аталатын көрсеткіш кеңінен қолданылады. Ол ағымдағы активтерге салған бір теңгеден кәсіпорын қанша табыс алатынын көрсетеді:

$\mathbf{Д}2009 = \frac{\mathbf{Д}}{\mathbf{Т}} = \frac{373446}{8106782} = 0, 05$

$\mathbf{Д}2010 = \frac{\mathbf{Д}}{\mathbf{Т}} = \frac{388655}{10444189} = 0, 04$ (3)

$\mathbf{Д}2011 = \frac{\mathbf{Д}}{\mathbf{Т}} = \frac{483260}{12108821} = 0, 04$

Мұндағы: Т - ағымдағы активтер.

Д - таза табыс.

Д - ағымдағы активтердің табыстылығы.

Ағымдағы активтердің табыстылық деңгейі 2009 жылы 0, 05-ті, ал 2010 жылмен 2011 жылы 0, 04-ті құрады. Себебі кәсіпорынның ағымдағы активтерінің үш жыл бойында да табысты екенін байқауға болады.

Жұмыс істеуші кәсіпорын үшін салынған капиталдың табыстылық деңгейін бағалаудың, яғни капиталды тиімді пайдаланудың негізгі көрсеткіші болып, кәсіпорынның таза табысының оның меншікті капиталына пайыздың қатынасы есептеледі. Бұл көрсеткіш - меншікті капиталдың табыстылық коэффициенті немесе мөлшерлемесі деп аталады. Ол мына формуламен анықталады:

$\mathbf{Д}2009 = \frac{\mathbf{Д}}{\mathbf{С}} = \frac{373446}{10764256} = 0, 03\mathbf{\ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ }$

$\mathbf{Д}2010 = \frac{\mathbf{Д}}{\mathbf{С}} = \frac{388655}{11072950} = 0, 03$ (4)

$\mathbf{Д}2011 = \frac{\mathbf{Д}}{\mathbf{С}} = \frac{483260}{13608319} = 0, 03$

Мұндағы: Д - меншікті капиталдың табыстылығы;

Д - таза табыс;

С - меншікті капитал.

Ол экономикалық және қаржылық талдауда маңызды көрсеткіш болып табылады.

Меншікті капиталдың табыстылық деңгейі үш жылда да бірдей көрсеткішті көрсетіп отыр [13] .

Тәжірибеде ұзақ мерзімді активтердің табыстылығы деп аталатын көрсеткіш кеңінен қолданылады. Ол ұзақ мерзімді активтерге салған бір теңгеден кәсіпорын қанша табыс алатынын көрсетеді :

$\mathbf{Д}2009 = \frac{\mathbf{Д}}{\mathbf{Т}} = \frac{373446}{6227271} = 0, 06\ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \$

$\mathbf{Д}2010 = \frac{\mathbf{Д}}{\mathbf{Т}} = \frac{388655}{8321668} = 0, 05$ (5)

$\mathbf{Д}2011 = \frac{\mathbf{Д}}{\mathbf{Т}} = \frac{483260}{9934348} = 0, 05$

Мұндағы: Т - ұзақ мерзімді активтер;

Д - таза табыс;

Д - ұзақ мерзімді активтер табыстылығы.

Ұзақ мерзімді активтердің табыстылық деңгейі 2009 жылы 0, 06-ны, 2010 жылы мен 2011 жылы 0, 05-ті құрады. Мұның басты себебі ұзақ мерзімді активтердің жалпы бухгалтерлік баланста алатын үлесі жыл сайын төмендеп отырғанында болып отыр.

Сату көлемінің табыстылығы мына формула бойынша есептелінеді:

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс