Халықты жұмыспен қамту
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
І ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТТЫҢ РОЛІ
1.1
Халықты жұмыспен қамту ұғымының Қазақстанда зерттелуі
1.2 Халықты жұмыспен қамту саясаты әлеуметтік саясаттың негізгі бағыты ретінде
1.3 Жұмыспен қамтудың шетілдік тәжірибесі және оны
Қазақстанда қолдану мүмкіндіктері
II ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУ САЯСАТЫНЫҢ ІСКЕ АСЫРЫЛУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Халықты жұмыспен қамтудың қазіргі жағдайын талдау
2.2 Жұмыспен қамтудың аймақтық ерекшеліктері
2.3 Жұмыспен қамту саясатының Алматы қаласы Әуезов ауданы бойынша іске асырылу барысын талдау
III ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУ САЛАСЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1
3.2
3.3 Жұмысшы кадрларын қайта даярлау жүйесін жетілдіру
Халықты жұмыспен қамту . 2020 бағдарламасы
Халықты жұмыспен қамтуды мемлекет тарапынан реттеу жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
І ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТТЫҢ РОЛІ
1.1
Халықты жұмыспен қамту ұғымының Қазақстанда зерттелуі
1.2 Халықты жұмыспен қамту саясаты әлеуметтік саясаттың негізгі бағыты ретінде
1.3 Жұмыспен қамтудың шетілдік тәжірибесі және оны
Қазақстанда қолдану мүмкіндіктері
II ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУ САЯСАТЫНЫҢ ІСКЕ АСЫРЫЛУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Халықты жұмыспен қамтудың қазіргі жағдайын талдау
2.2 Жұмыспен қамтудың аймақтық ерекшеліктері
2.3 Жұмыспен қамту саясатының Алматы қаласы Әуезов ауданы бойынша іске асырылу барысын талдау
III ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУ САЛАСЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1
3.2
3.3 Жұмысшы кадрларын қайта даярлау жүйесін жетілдіру
Халықты жұмыспен қамту . 2020 бағдарламасы
Халықты жұмыспен қамтуды мемлекет тарапынан реттеу жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Тақырыптың өзектілігі . Қазіргі кездегі нағыз пәрменді әлеуметтік саясат – ол халықты жұмыспен қамту туралы саясаты болып келеді және болып қала береді. Екі қолға бір жұмыс таба алмай пұшпаймен болып жүргендер ауылда да, қалада да аз емес. Осыған орай, халықты жұмыспен қамту бүгінде мемлекеттік маңызы бар өзекті мәселе болып отыр. Үкімет түрлі бағдарламалар дайындап, халықты еңбекпен қамту мәселесін шешуге тырысып-ақ жатыр. Елбасының биылғы Жолдауында да бұл мәселеге ерекше көңіл бөлді. Осы орайда, Үкімет ұзақ жылдарға арналған халықты еңбекпен қамту мәселесін шешуге арналған бағдарлама қабылдап, ол биылдан бастап қолға алынуда.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы;
2. Қазақстан Республикасының «Халықты жұмыспен қамту туралы» Заңы
3. 2011-2014 жылдарға арналған индустриялық-инновациялық даму бағдарламасы
4. «Жұмыспен қамту-2020» бағдарламасы
5. ХЕҰ-ң жұмыспен қамту саласындағы саясаты № 122 конвенциясы
6. Әубәкіров Я.Ә, Байжұмаев Б.Б, Жақыпова Ф.Н, Табаев Т.П. «Экономикалық теория». Алматы – 1999 жыл
7. Жүнісов Б.А, Мамбетов Ү. «Нарық экономикалық негіздері». Алматы – 1999 жыл
8. www.stat.kz
9. www.egemen.kz
10. www-bala-kkk.kz\ fi lead min\user-upload\...\sprow-npo-rus.doc
11. qazaqtili.narod.ru\sprav2.htm
12. Kazakh.su\talk\mmess.pht\mldt
13. Kaz.newsfactory.kz
14. Үсенова Г. Жұмыспен қамту және экономикалық өсу, Ақиқат-№2, 2003
15. Экономическая теория под ред. В.Д. Камаева. М.: 1999
16.
2. Қазақстан Республикасының «Халықты жұмыспен қамту туралы» Заңы
3. 2011-2014 жылдарға арналған индустриялық-инновациялық даму бағдарламасы
4. «Жұмыспен қамту-2020» бағдарламасы
5. ХЕҰ-ң жұмыспен қамту саласындағы саясаты № 122 конвенциясы
6. Әубәкіров Я.Ә, Байжұмаев Б.Б, Жақыпова Ф.Н, Табаев Т.П. «Экономикалық теория». Алматы – 1999 жыл
7. Жүнісов Б.А, Мамбетов Ү. «Нарық экономикалық негіздері». Алматы – 1999 жыл
8. www.stat.kz
9. www.egemen.kz
10. www-bala-kkk.kz\ fi lead min\user-upload\...\sprow-npo-rus.doc
11. qazaqtili.narod.ru\sprav2.htm
12. Kazakh.su\talk\mmess.pht\mldt
13. Kaz.newsfactory.kz
14. Үсенова Г. Жұмыспен қамту және экономикалық өсу, Ақиқат-№2, 2003
15. Экономическая теория под ред. В.Д. Камаева. М.: 1999
16.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
І
ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТТЫҢ РОЛІ
1.1
Халықты жұмыспен қамту ұғымының Қазақстанда зерттелуі
1.2
Халықты жұмыспен қамту саясаты әлеуметтік саясаттың негізгі бағыты ретінде
1.3
Жұмыспен қамтудың шетілдік тәжірибесі және оны
Қазақстанда қолдану мүмкіндіктері
II
ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУ САЯСАТЫНЫҢ ІСКЕ АСЫРЫЛУ ЖОЛДАРЫ
2.1
Халықты жұмыспен қамтудың қазіргі жағдайын талдау
2.2
Жұмыспен қамтудың аймақтық ерекшеліктері
2.3
Жұмыспен қамту саясатының Алматы қаласы Әуезов ауданы бойынша іске асырылу барысын талдау
III
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУ САЛАСЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1
3.2
3.3
Жұмысшы кадрларын қайта даярлау жүйесін жетілдіру
Халықты жұмыспен қамту - 2020 бағдарламасы
Халықты жұмыспен қамтуды мемлекет тарапынан реттеу жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі . Қазіргі кездегі нағыз пәрменді әлеуметтік саясат - ол халықты жұмыспен қамту туралы саясаты болып келеді және болып қала береді. Екі қолға бір жұмыс таба алмай пұшпаймен болып жүргендер ауылда да, қалада да аз емес. Осыған орай, халықты жұмыспен қамту бүгінде мемлекеттік маңызы бар өзекті мәселе болып отыр. Үкімет түрлі бағдарламалар дайындап, халықты еңбекпен қамту мәселесін шешуге тырысып-ақ жатыр. Елбасының биылғы Жолдауында да бұл мәселеге ерекше көңіл бөлді. Осы орайда, Үкімет ұзақ жылдарға арналған халықты еңбекпен қамту мәселесін шешуге арналған бағдарлама қабылдап, ол биылдан бастап қолға алынуда. Бұл бағдарламаның өзгелерден ерекшелігі сол, онда нақты қаржы тетігі қарастырылған және еңбек нарығының таяу болашақтағы сұранысы ескеріле отырып жасалған. Міне, осы бағдарлама және халықты әлеуметтік қолдау, еңбекпен қамту жайында.
Еліміздің әлеуметтік-экономикалық даму саясатындағы басым бағыттардың бірі халықты еңбекпен қамту болып отырғаны белгілі. Шынын айтқанда, мұның өзі бүгінде мемлекеттік маңызы бар, келелі мәселе болып отыр. Енді екі-үш жылдың ішінде жоғарыда аталған бағдарлама аясында іске қосылатын кәсіпорындарға қажетті жұмысшы мамандарда даярлау қазір өзекті мәселеге айналып отыр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Қазақстанда жұмыспен қамту жүйесінің өзекті мәселелерін анықтап, оларды шешу жолдарын талдау.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
* Қазақстан Республикасындағы жұмыспен қамту жүйесінің қалыптасу теориясын негіздеу
* Халықты жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттарын қарастыру
* Халықты жұмыспен қамту жүйесін қалыптастыруда батыс елдері тәжірибесін қолдануды қарастыру;
* Халықты жұмыспен қамтудың қазіргі жүйесін талдау;
* Қазақстанда халықты жұмыспе қамту жүйесін көтеруде мемлекеттік қолдауды дамыту
* Халықты жұмыспен қамтудың - 2020 бағдарламасының ерекшеліктерін қарастыру
* Облыстағы еңбек нарығы мен жұмыспен қамтудың жалпы сипаттамасын қарастыру;
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі:
Жұмыстың зерттеу пәні Қазақстан Республикасындағы жұмыспен қамту жүйесінің қалыптасуының теориялық, әдістемелік және тәжірибелік аспектілер жиынтығы болып табылады.
Нарықпен келген жұмыссыздық адамдардың әлеуметтік жағдайына, тұрмыстық ахуалына кері әсерін тигізгені белгілі. Осыған орай, халықты жұмыспен қамту мәселесіне Үкіметіміз үнемі жете көңіл бөліп, бұл бағытта мақсатты және жоспарлы жұмыстар жүргізілуде. Қол жеткен жетістіктеріміз де жоқ емес. Ал, ұзақ жылдырға арналған халықты жұмыспен қамту жөніндегі бағдарлама бұл міселені түбегейлі шешуге игі ықпалын тигізері анық. Еліміздің экономикалықдамуына ерекше серпін беретін 2071 жылға дейінгі кезеңгі арналған үдемелі индустриалдық-инновациялық даму бағдарламасы көптеген жаңа жұмыс орындарының ашылуына игі әсерін тигізбекші.
Сондықтан, жұмыссыздық мәселесін жан - жақты қарастыру, оның ішінде жұмыссыздық деңгейін анықтау мәселесіне үлкен көңіл бөлу керек. Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі агенттігімен Еңбек нарығының статистикасы атты жоба іске асырылды. Бұл жоба Қазақстан Республикасы мен Еуропалық одақ арасындағы және бірлескен қызмет туралы келісімге сәйкес жүргізілді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы және көлемі: Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен, негізгі бөлімнің өзі үш бөлімшеден, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТТЫҢ РОЛІ
1.1 Халықты жұмыспен қамту ұғымынының Қазақстанда зерттелуі
Жұмыспен қамту - бұл қазіргі еңбек нарығы тәжірибесіндегі ең күрделі мәселердің бірі және оны жетілдіру қазіргі қайта құру сатысындағы басты міндет. Қазіргі кездегі нағыз пәрменді әлеуметтік саясат - ол халықты жұмыспен тұрлаулы қамту саясаты болып келеді және болып қала береді. Осыған орай әлеуметтік көмек көрсету саясаты әлеуметтік топтардың мұқтаждықтарыменайқындалуға тиіс емес, қайта еңбекке қабілетті азаматтарды жұмысшыларсанына қосуға даярлау міндеті ауқымында шоғырландырылуға тиіс.
Яғни жұмыспен қамтылу дегеніміз -- азаматтардың жеке кажеттерін қанағаттандыруға байланысты және оларға табыс немесе кіріс әкелетін Конституцияға, зандарға, өзге де нормативтік құқықтық актілерге қайшы келмейтін қызметі.
Көптеген елдердің тәжірибесін үйренуде жүйелік және нақты тарихи көзқарас халық шаруашылығындағы еңбек нарығын реттеудің әлеуметтік-экономикалық, ұйымдастырушылық-инфрақұрылымдық қызметету тетіктерін жетілдіру, облыс тұрғындарын жұмыспен қамту, әлеуметтікқорғаудың белсенді формасы ретінде жұмыссыздарды кәсіби даярлау жәнеқайта даярлау, қоғамдық бағдарлама жасау негізгі өзекті мәселелердің біріболып отыр, ғылыми тұрғыдан зерттеуді талап етеді.
Әлемдегі көптеген экономист ғалымдардың еңбектерінде еңбек нарығын реттеу тақырыбы, оның маңыздылығы, қоғамның дамуындағы рөлі,экономикадағы алатын орны зерттелген.
Жұмыспен қамту көрсеткіші әр түрлі елдердің немесе олардың топтарының еңбек рыногын салыстыру үшін база ретінде қолданылады. Ол ерлер мен әйелдер үшін, сондай-ақ әр түрлі жас топтары үшін жеке есептелінеді. Жыныс белгісі бойынша жұмыспен қамту деңгейін талдау ерекше мүддені көрсетеді, өйткені ерлер мен әйелдердің жұмыспен қамту деңгейлерінің салыстырмалы ұқсастығы немесе алшақтығы нақты елдің еңбек рыногында қалыптасқан гендерлік айырмашылықтарын сипаттайды.
Мәртебесі бойынша жұмыспен қамтылғандардың жіктелімі еңбек рыногының, сондай-ақ тұтас алғанда экономиканың серпінін зерделеу үшін маңызды. Жұмыспен қамту мәртебесі қызметкерлердің мінез-құлығын және еңбек жағдайын сипаттау үшін, сондай-ақ индивидуумның әлеуметтік-экономикалық ережелерін анықтау үшін статистикалық негізді береді. Жалданып жұмыс істейтіндердің жоғары үлесі экономикалық дамудың жоғары деңгейі жөнінде куәландырады. Жұмыспен қамтылған халықтың елеулі үлесін отбасылық кәсіпорындардың ақы төленбейтін қызметкерлері құрайтын мемлекет ең алдымен нашар дамыған болып табылады және жұмыспен қамту өсуінің елеулі емес қарқынымен, барлық жердегі кедейшілікпен және көбінесе, ауыл шаруашылық өндірісінің басымдылығы кезінде өндірістік индустрияның жоқтығымен сипатталады.
Жұмыспен қамту мәртебесі үш маңызды санаттар арасында жұмыспен қамтылған халықтың айырмашылықтарын жүргізеді:
- жалданып жұмыс істейтіндер (жаладамалы қызметкерлер);
- жалданып жұмыс істемейтіндер (өз бетінше жұмыс
істейтіндер);
- отбасына көмектесетін мүшелері (сондай-ақ, отбасылық
кәсіпорындардың ақы төленбейтін қызметкерлері деп
аталатындар).
Осы үш топтардың әрқайсысы жұмыспен қамтылған халықтың жалпы санындағы, сондай-ақ жұмыспен қамтылған халықтың ерлер мен әйелдер санындағы тиісті үлесі түрінде көрсетілген.
Экономикалық өсу шамасына қарай жұмыспен қамтылған халық ауыл шаруашылық секторынан өндірістік секторына және қызмет көрсету саласына ауысады, бұл өз кезегінде жалданып жұмыс істейтіндер санының өсуіне мүмкіндік береді.
Дамыған елдердің тәжірибесін үйрену еліміздің еңбек нарығын реттеу мен халықты жұмыспен қамтудың үлгісін жасауға негіз болады.
Мемлекеттің еңбек нарығын реттеу, жұмыспен қамту және халықтың әлеуметтік саясатын жетілдіру мәселелерін қазақстандық ғалым-экономистер: Я.Ә.Әубәкіров, Т.А.Әшімбаев, Ү.С.Байжомартов, С.Х.Берешев, Б.А.Жүнісов, Қ.М.Жұмақанова, М.Б.Кенжеғозин, Ж.Ш.Кенжалина, Ш.К.Көпешов, Ж.К.Қорғасбаев, А.К.Қошанов, А.Қатарбаева, Н.К.Мамыров, М.К.Мельдаханова, А.Қ.Мейірбеков, А.Б.Молдашев, Т.Ж.Нұрымбетов, Н.А.Омаров, А.К.Отаров, Ж.Ж.Сүлейменов, С.Д.Тәжібаев, М.Э.Тілеужанова, Ө.Қ.Шеденов және т.б. өз еңбектерінде жан-жақты қарастырып, экономика ғылымына айтарлықтай үлес қосқан.
Дамыған және дамушы елдердің тәжірибесін үйренуде жүйелік және нақты тарихи көзқарас халық шаруашылығындағы еңбек нарығын реттеудің әлеуметтік-экономикалық, ұйымдастырушылық-инфрақұрылымдық қызметету тетіктерін жетілдіру, облыс тұрғындарын жұмыспен қамту, әлеуметтікқорғаудың белсенді формасы ретінде жұмыссыздарды кәсіби даярлау жәнеқайта даярлау, қоғамдық бағдарлама жасау негізгі өзекті мәселелердің біріболып отыр, ғылыми тұрғыдан зерттеуді талап етеді.Әлемдегі көптеген экономист ғалымдардың еңбектерінде еңбек нарығын реттеу тақырыбы, оның маңыздылығы, қоғамның дамуындағы рөлі,экономикадағы алатын орны зерттелген.
К.Маркс- өз еңбегінде еңбек нарығытуралы теориялық-әдістемелік негізін зерттесе, Д.Ж.Кейнс пен М.Фридманеңбек нарығы мен жұмыспен қамтуды реттеуде мемлекеттің жүргізу саясатының қажеттілігінің маңыздылығын қарастырған. Сонымен біргетәжірибеде теориялық жағынан қамтылған және Батыс елдердің үлкен. Әлемдегі көптеген экономист ғалымдардың еңбектерінде еңбек нарығын реттеу тақырыбы, оның маңыздылығы, қоғамның дамуындағы рөлі,экономикадағы алатын орны зерттелген. Дамығанелдердің тәжірибесін үйрену еліміздің еңбек нарығын реттеу мен халықты жұмыспен қамтудың үлгісін жасауға негіз болады.
Жұмыспен қамту теорияларының эволюциясы өте ұзақ, олардың концептуалдық бағыттары, әдістері, инструментариі мол. Осы мәселеге назар аударған неоклассикалық мектептің өкілдеріне Д . Гидлер, А.Лаффер, М Фелдстайн, Р.Холл тағы басқа жатады. Олар өздерінің концепцияларының негізіне А.Смиттің классикалық теориясын тартқан. Осы авторлар еңбек нарығын нарықтық заңдарға бағынатын іштей біркелкі емес және динамикалық байланыстардың жүйесі деп тұжырымдайды. Оның реттеушісі нарықтық механизм. Еңбек бағасы (жалақы дәрежесі) жұмысшы күшінің сұранысы мен ұсынысына әсер етеді. Жұмысшы күшінің бағасы нарық конъюнктурасына сезімшілдікпен жауап береді, осы конъюнктураның нақты қажеттігіне сәйкес өсіп немесе төмендеп отырады. Жалақының өсуі немесе азаюы арқылы еңбекке сұраныс және ұсыныс реттеліп отырады. Егер еңбек ұсынысының оған сұраныстан артық болуының нәтижесінде жұмыссыздық пайда болса, онда жұмыссыздық бағаның төмендеуіне, яғни, жалақының төмендеуінің арқасында еңбек нарығында тепе - теңдік орнағанша әсер етеді. Классикалық үлгі еңбек нарығы өзін - өзі реттеуші деген принципке негізделеді.
Кейнстік бағыт еңбек нарығын жұмысшы күшін қатал бақылап отыратын оқшау ( инерттік ) жүйе деп қарайды. Жұмыспен қамтудың негізгі параметрлері - жұмыспен қамту мен жұмыссыздықтың дәрежесі, еңбекке сұраныс, нақты жалақының дәрежесі, - еңбек нарығында белгіленбейді, олар тауарлар мен қызыметтердің тұтынулық және инвестициялық нарығындағы тиімді сұраныстын көлемімен белгіленеді. Еңбек нарығында тек жалақының дәрежесі және осыған тәуелді еңбек ұсынысының көлемі қалыптасады. Бірақ еңбек ұсынысы нақтты жұмыспен қамтуды қалыптастыруда жетекші рөл атқармайды, ол тек жалақының берілген көлемі жағдайындағы оның барынша жоғары дәрежеде болатын мүмкүндігін сипаттайды. Жұмысшы күшіне сұранысты жиынтық сұраныс, инвестициялар және өндірістің көлемдері реттеп отырады. Жұмыссыздықтың амалсыз болуы жиынтық тиімді сұраныстың жетімсіз болуымен байланысты. Мұны реттеудің бюджеттік және ақша - несиелік реттеудің экспансионистік шаралары жоя алады. Жиынтық сұраныстың өсуіне әсер етіп, мемлекет еңбекке сұраныстың өсуіне көмектеседі. Осының нәтижесінде жұмыспен қамтудың өсуіне және жұмыссыздықтың төмендеуіне жол ашылады.
Кейнстік концепция бойынша, жұмыспен қамтуға тек жиынтық сұраныс әсер етпей қоймайды, оған жалпы сұраныстың өсуінің әр түрлі салалар арасындағы бөлінуде, яғни жиынтық сұраныстың құрлымы әсер етеді. Жұмыспен қамтудың жеткілікті дәрежесінің тиімді құралына мемлекеттің инвестициялық іс - әрекеттерінің молаюы, экономикалық дамудың нақты жағдайларымен есептесе отырып, мемлекет тарапынан инвестициялардың оптималдық көлемі қамтамасыз етілуі жатады. Кейнстік үлгі мемлекеттің макроэкономикалық процестерді басқаруға кірісуіне негізделеді, ал оны жүзеге асыру механизмі психологиялық сипаты бар заңдылықтар мен құбылыстарға ( тұтынуға бейімділік, жинақтауға бейімділік, инвестицияға ынталандыру ) және басты экономикалық көрсеткіштердің арасындағы мультипликативтік байланыстарға негізделеді.
1.2 Халықты жұмыспен қамту саясаты әлеуметтік саясаттың негізгі бағыты ретінде
Қай саланы болмасын еліміздің өркендеуінің негізгі болып адами фактордың танылатындығы баршаға мәлім. Әлеуметтік мәселелерді айқындау және осы бағыттағы бағдарламалық іс-шараларға әркімнің тікелей қатысу мүмкәндігі заңнамамен айқындалады. Жалпы халықты жұмыспен қамту саясатында негізгі бағытын айтар болсақ жұмыспен қамту-2020 бағдарламасын айтуға болады.
Халықты жұмыспен қамту саласындағы құқықтық, экономикалық және ұйымдық қатынастарды Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтарда қабылданған Халықты жұмыспен қамту туралы Заңы реттейді.
Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты атты Қазақстан халқына арнаған Жолдауында ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев халықты жұмыспен қамту мәселесін 2012 жылдың басым бағыты ретінде анықтады. 2011 жылы Елбасының тапсырмасы бойынша халықты жұмыспен қамту бағдарламасы қабылданған болатын. 2011 жылғы қабылданған бағдарламаны жетілдіру бойынша жаңа ұсыныстарды айтты.
2011 жылы Бағдарламаға қатысу мәселелері бойынша 84 мыңнан астам адам өтініш білдірді, олардың ішінде 58,6 мың адам Бағдарламаға қатысуға ниет білдіріп, әлеуметтік келісімшартқа қол қойды. Жалпы Жұмыспен қамту бағдарламасы бойынша 2011 жылдың екінші жартыжылдығында 37,5 мың адам жаңа жұмысқа орналастырылды.
Осылайша, Жұмыспен қамту-2020 Бағдарламасы ілкі жоба ретінде іске қосылған 2011 жылы Бағдарлама көздеген шаралар 98 мың азаматымызға қатысты қолданылды. Бағдарламаны 2012 жылы іске асыруға республикалық бюджеттен 50,6 млрд. теңге көзделді.
Азаматтардың қызметі, олардың мамандық, жұмыспен қамтылу, соның ішінде ақы төленетін жұмысты атқарумен байланысты емес жұмыспен қамтылу (бала тәрбиелеу, үй шаруашылығын жүргізу, қоғамдық қызмет) түрі мен сипатын талдап алуы олардың еріктілігіне ғана негізделген. Зандарда көзделген реттерден басқа кезде азаматтарды еңбек етуге әкімшілік жолмен және өзге де күштеудің кез-келген нысандарына жол берілмейді. Әркімнің еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына қүқығы бар. Еріксіз еңбекке соттың үкімі бойынша не төтенше жағдайда немесе соғыс жағдайында ғана жол беріледі делінген Қазақстан Республикасы Конституциясының 24-бабының 1 тармағында.
Заңда жүмыспен қамтылған азаматтардың санаттары белгіленген. Оларға мыналар жатады:
-- жеке еңбек шартымен жүмыс істейтін, оның ішінде толық, толық емес жұмыс уақыты жағдайларында сыйақы үшін жұмыс орындайтын немесе өзге де ақы төленетін жұмысы (қызметі). Кірісі бар азаматтар:
-- кәсіпкерлік қызметпен шұғылданатындар;
-- өз бетімен жұмыспен айналысатындар;
-- қосалқы кәсіпшілікпен айналысатындар және өнімді шарттар бойынша өткізетіндер;
-- жұмысты азаматтық-құқықтык сипаттағы шарттар бойынша орындайтын азаматтар;
-- өндірістік кооперативтердің мүшелері;
-- ақы төленетін қызметке сайланғандар, тағайындалғандар немесе бекітілгендер;
-- Қазақстан Республикасының Карулы Күштерінде, ұлттык қауіпсіздік органдарында, Ішкі істер министрлігінің ішкі әскерлерінде, Республикалық ұланда, Төтенше жағдайлар жөніндегі агенттігінің бөлімдерінде және өзге де әскери кұрылымдарда кызмет атқарып жүрген азаматтар.
Біздің мемлекетіміз азаматтардың жұмыспен нәтижелі әрі еркін таңдау арқылы қамтылуына жәрдемдесетін саясат жүргізілуін қамтамасыз етеді.
Елімізде қазіргі күні халықты табысы жақсы тұрақты жұмыс орнымен қамту ісі жан-жақты бағыт бойынша өріс алып келе жатыр деп айта аламыз. Соның үлкен көздерінің бірі - 2011-2014 жылдарға арналған индустриялық-инновациялық даму бағдарламасы. Осы бағдарламаның негізінде өткен жылы елімізде 152 жаңа жоба іске қосылды. Биылғы жылы тағы да осындай 192 жобаны іске қосу жоспарланып отыр. Осылардың негізінде жаңадан сан мыңдаған жұмыс орындары ашылатын болады. Жұмыссыз халықтың біраз бөлігі осы жаңа жұмыс орындарына қарай бағытталатын болады. Ал оларды бағыттау тетіктері Жұмыспен қамту-2020 бағдарламасында нақты айқындалған. Бағдарламадағы шараларды жүзеге асыру негізгі үш бағыт бойынша жүргізіледі.
Бағдарламаны жүзеге асыру басталатын 2011 жыл - қанатқақты кезең болып есептеледі. Осы жылы бағдарламаны іске асырудың тетіктері нақтыланып, олар құқықтық тұрғыдан, яғни заңдық негіздермен қамтамасыз етіледі.
Екінші кезең 2012-2015 жылдарды, үшінші кезең 2016-2020 жылдарды қамтиды. Бұл кезеңдерде бағдарламаны жүзеге асыру жүйелі жолға түсіп, пәрменді сипатқа ие болуы тиіс.
Қазіргі күні Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі бағдарламаны іске асыру үшін нормативтік-құқықтық базаны жетілдіру жөніндегі жұмыстарды жалғастыруда. Осы бойынша бағдарламаға қатысушылардың өзара міндеттемелері айқындалды. Ол міндеттер әлеуметтік келісім-шарттар жасасу арқылы бекітіледі. Көп ұзамай Индустрияландыру картасындағы жобалар мен Бизнестің жол картасы-2020 бағдарламасындағы шаралар негізінде пайда болған және жаңадан құрылатын жұмыс орындарын нақты пайдалану үшін ағымдағы және перспективалық жұмыс орындарының автоматтандырылған дерекқоры жұмыс істей бастайды.
Бағдарламаның бірінші бағыты азаматтардың тұрғылықты жері бойынша жұмысқа орналасуына жәрдемдесу арқылы олардың жұмыспен тұрақты және нәтижелі қамтылуын қамтамасыз етуді көздейді. Бұл бағыт өз бетінше жұмыспен айналысушылар, жұмыссыздар және табысы аз адамдарды қамтитын болады.
Бағдарламаға қатысудың басым мүмкіндіктері ауыл жастарына беріледі.
Бірінші бағытқа қатысушыларға мемлекеттік қолдаудың мынадай түрлері көрсетілетін болады:
кәсіптік даярлау, қайта даярлау және біліктілігін арттыру курстарына тегін жолдамалар беріледі және оқу орнына жеткенге дейінгі жолақы шығындары субсидияланады;
лайықты бос жұмыс орындары іздестіріледі және жұмысқа, оның ішінде әлеуметтік жұмыс орындарына орналасуына жәрдем көрсетіледі;
жұмысқа психологиялық бейімдеу шаралары ұйымдастырылады.
Егер бағдарламаға қатысушы кәсіптік оқуды аяқтағаннан кейін жұмысқа орналаса алмаса, оған бағдарламаның екінші немесе үшінші бағыттарына қатысу ұсынылады.
Екінші бағыттың мақсаты - жеке ісін ұйымдастыру арқылы азаматтардың экономикалық белсенділігін арттыру болып табылады.
Жеке ісін ұйымдастыруды қалайтын және оған мүмкіндігі бар азаматтар бағдарламаның қатысушылары бола алады. Соның ішінде жеке ісін ауылда ұйымдастыруды қалайтындар негізгі назарға алынады, яғни оларға басымдық берілетін болады.
Осы бағыт бойынша бағдарламаға қатысушыға консультациялық қызмет көрсету, кәсіпкерлік негіздерін оқыту, шағын несие беру, жетіспейтін инженерлік-коммуникациялық инфрақұрылымдарды дамыту және жайластыру секілді мемлекеттік қолдау түрлері көрсетіледі.
Шағын несие беру ауылдағы кәсіпкерлікті қолдаудың негізгі тетігі болып табылады. Ол қайтарымдылық негізінде 3 млн. теңгеге дейінгі көлемде 5 жылдан аспайтын мерзімге беріледі.
Ескерте кететін бір жағдай, шағын несие тұтынушылық мақсаттарға, басқа кредиттерді өтеуге және жылжымайтын тұрғын үй алуға берілмейді, тек қана жеке ісін ұйымдастыру немесе кеңейту үшін беріледі. Бұл несиенің бір артықшылығы - оны алушыға кредит бойынша пайыздарды төлеу және негізгі қарызды өтеу бойынша он сегіз айға дейінгі мерзімге жеңілдікті кезең ұсынылады. Ал оны алушы үшін шағын несие бойынша жылдық тиімді пайыздық ставканы өңірлік комиссиямен келісе отырып, уәкілетті өңірлік ұйым белгілейді.
Егер жұмыс іздеушінің жоғарыдағы екі бағытқа қосылуға мүмкіндігі болмаған жағдайда оған бағдарламаның үшінші бағыты ұсынылады. Бұл бағыт жұмыс іздеушіні экономикалық әлеуеті төмен елді мекендерден экономикалық өсу орталықтарына өз еркімен көшуіне жәрдемдесу мақсатын көздейді. Көшіру бір ауданның ішінде немесе бір облыс ішінде (бір ауданнан екінші бір ауданға) жүргізілуі мүмкін. Бұл бағытқа қатысудың басым құқығы көбінесе ауыл жастарына берілетін болады.
Барлық бағыттар бойынша мемлекеттік қолдау түрлері мен оларды ұсыну тәртібі қазіргі уақытта Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі әзірлеп жатқан ережеде толық қамтылады.
Бұл бағдарлама халыққа не береді?
Біріншіден, жұмыссыз, өзін-өзі жұмыспен қамтыған және әлеуметтік жағынан аз қамтылған азаматтар тұрақты жаңа жұмыс орнына ие бола алады.
Екіншіден, кәсіпкерлер осы бағдарламаның негізінде жеңілдікті шағын несиелерге ие болу, жаңадан инфрақұрылымдарды қалыптастыру негізінде өз ісін ұйымдастыру мен кеңейтуді үйренеді.
Үшіншіден, жұмыссыз, әлеуметтік аз қамтылған немесе өзін-өзі жұмыспен қамтылған азаматтар мемлекеттің тегін оқытуының нәтижесінде жаңа мамандықтарды игеріп, өз біліктіліктерін арттыра алады.
Төртіншіден, өз тұрған орындарында жұмыс таба алмаған адамдар жаңа жерлерге барып, жаңадан тұрмыс бастап, өмірін жаңарта алады. Жаңа жұмысқа ие болады.
Бесіншіден, халықтың елеулі бөлігіне өз кірісін арттырып, өмір сапасын жақсартудың жаңа мүмкіндіктері пайда болады.
Алтыншыдан, бағдарламаға қосылған азаматтар тұрақты жұмыс орнымен қамтылу арқылы зейнетақымен қамтамасыз етіледі. Түрлі сақтандыру жүйесіне қосылып, әлеуметтік кепілдіктерге ие болады.
Халықты жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттiк
саясаттың негiзгi принциперi және бағыттары:
1. Мемлекет азаматтардың жұмыспен нәтижелi әрi еркiн таңдау арқылы қамтылуына жәрдемдесетін саясат жүргiзілуiн қамтамасыз етедi.
2. Жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттiк саясат:
Біздің мемлекетіміз азаматтардың жұмыспен нәтижелі әрі еркін таңдау арқылы қамтылуына жәрдемдесетін саясат жүргізілуін қамтамасыз етеді.
Халықты жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі қағидалары мыналарға бағытталған:
1) республика азаматтарына, Казақстанда тұрақты тұратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарға қызмет пен кәсіп түрлерін еркін тандауға бірдей мүмкіндіктерді, әділ де қолайлы еңбек жағдайларын, жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғауды қамтамасыз етуге;
2) нәтижелі жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге, жұмыссыздықты азайтуға, жұмыс орындарын ашуға;
3) білім беру жүйесін еңбек рыногының қажеттеріне және инвестициялық саясатты ескере отырып, оның даму перспективасына сай кадрлар даярлау ісіне бағдарлауға;
4) азаматтардың заңдарға сәйкес жүзеге асыратын еңбек және кәсіпкерлік бастамаларын қолдауға, олардың өнімді және шығармашылық енбекке қабілетін дамытуға жәрдемдесуге;
5) бар жүмыс орындарын сақтаған және жаңа жұмыс орындарын, оның ішінде нысаналы топтарға арналған жұмыс орындарын ашатын жұмыс берушілерді ынталандыруға;
6) уәкілетті орган және жеке жұмыспен қамту агенттігі ар-қылы еңбек делдалдығын ұйымдастыруға;
7) шетелдік жұмыс күшін тартуға, сондай-ақ Қазақстаннан шетелге жұмыс күшін шығаруға байланысты қызметті лицензиялауға;
8) шетелдік жұмыс күшін тартуға квота белгілеу жолымен ішкі еңбек рыногын қорғауға;
9) жұмыспен қамтуды камтамасыз ету жөніндегі республикалық іс-шараларды жергілікті атқарушы органдар қолданатын шаралармен ұштастыруға;
10) халықты жұмыспен қамту саласындағы қызметті экономикалық және әлеуметтік саясаттың басқа да бағыттарымен үйлестіруге;
Жұмыспен қамтуды мемлекеттік реттеудің негізгі бағыттары мыналар:
:: жұмыс орындары жүйесінің дамуын реттеу;
:: жұмыс орындарына сұранысты реттеу;
:: мемлекетің білім беру және қызметкерлерді кәсіби даярлау мен қайта даярлау жүйесін дамытуға мемлекеттің қатысуы.
Баланстық құрылым жүйесі жұмыспен тиімді қамтуды қамтамасыз етудің әдістемелік құралы болып табылады, оның құрамына еңбек ресурстарының балансы мен оларды тиімді пайдалану балансы; халық шаруашылығының аялары мен салалары бойынша нақты еңбек шығындарының бөліну сипатын бұдан да нақтырақ көрсететін еңбек балансы; шаруашылық қызметтің салалары мен аялары бойынша қажетті сипаттайтын жұмыс орындарының балансы кіреді.
Жұмыспен қамту деңгейін арттыру және тиісінше жұмыссыздықты қысқарту жөніндегі іс-шаралар:
:: қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру ;
:: жеке кәсіпкерлікті ынталандыру және халықтың өзін-өзі жұмыспен қамтуын көтермелеу, шағын бизнесті дамыту;
:: жетіспейтін мамандықтар мен кәсіптер бойынша қайта даярлау және кәсіби даярлау;
:: жұмыспен қамтудың икемді нысандарын пайдалану;
:: жаңа жұмыс орындарын құру арқылы кәсіпорынның өзінде жұмысқа орналастыру;
:: тұрғындарды жұмыспен қамту мүмкіндігі жөнінде ақпараттандыру, бос орындар жәрмеңкелерін, ашық есіктер күндерін және т.б. өткізу.
Мемлекет атынан жұмыспен ұтымды қамтуды қамтамасыз ету мәселелерімен жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдармалар департаменттері айналысады.
Сонымен қатар мемлекет азаматтарға халықты жүмыспен қамту саласында кемсітушіліктің кез келген нысанынан қорғауға және кәсіп пен жұмысқа ие болуда бірдей мүмкіндіктерді қамтамасыз етуге, жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғауға, уәкілетті органдардың делдалдығы арқылы жұмыс таңдау мен жұмысқа орналасуда жәрдемдесуге кепілдік береді.
Мемлекет халыктың нысаналы топтарын жүмыспен қамтуға жәрдемдесу жөніндегі шараларды да камтамасыз етеді. Нысаналы топтар деп жұмысқа орналасуда қиындык көріп жүрген және әлеуметтік корғауды қажет ететін адамдар ретінде заңмен белгіленген адамдар топтарын айтады. Оларға табысы аз адамдар, 21 жасқа дейінгі жастар, балалар үйлерінің тәрбиеленушілері, жетім балалар мен ата-ананың камқорлығынсыз қалған 23 жасқа дейінгілер, кәмелетке толмаған балаларды тәрбиелеп отырған жалғызілікті, көп балалы ата-аналар, заңдарда белгіленген тәртіппен асырауында тұрақты күтімді, көмекті немесе қадағалауды кажет етеді деп танылған адамдар бар азаматтар, зейнеткерлік жас алдындағы адамдар (жасына байланысты зейнеткерлікке шығуға екі жыл қалған), мүгедектер, қарулы күштер катарынан босаған адамдар, бас бостандығынан айыру және (немесе) мәжбүрлеп емдеу орындарынан босатылған адамдар және оралмандар жатады.
Жергілікті атқарушы органдар енбек рыногындағы жағдай мен жергілікті бюджеттің қаражатына қарай нысаналы топтарға жататын адамдардың қосымша тізбесін, сондай-ақ әлеуметтік қорғау жөнінде де қосымша шаралар белгілей алады.
Бүгінгі таңдағы еліміздегі өзекті проблеманың бірі болып отырған - халықты жұмыспен тұрлайлы қамтудағы мемлекеттік түрлі белсенді бағдарламалардың қабылданып жатқанын атауымызға болады. Солардың қатарына: Дипломмен - ауылға, Жастар практикасы, Жұмыспен қамтудың 2020 бағдарламасы және тб. Бағдарламалар жатады. Қабылданып жатқан бағдарламалардың, атқарылып жатқан іс-шаралардың басты мақсаты - жұмыспен тұрақты және нәтижелі қамту арқылы халықтың әл-ауқатын, өмір сүру деңгейін, сапасын сондай-ақ халықтың табысын жоғарылатып, еліміздің бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына қосылуын қамсыздандыру болып табылады.
Міне осы бағдарламалар арқылы мемлекетіміздегі жұмыссыздықтың аз болса да азаюына, халықтың жұмыспен қамтылуына көмегі тиері анық. Егер де осы аталған бағдарламалар тізбегі іс жүзінде іске асырылса, экономикамыздың өрлеуі болмақ!
1.3 Жұмыспен қамтудың шетілдік тәжірибесі және оны
Қазақстанда қолдану мүмкіндіктері
Біз қай саланы болсын алып қарасақ та, сол саланың жоғары деңгейде дамуында шетелдік тәжірибенің қаншалықты маңызды екенін байқаймыз. Шетелдік мамандар жұмыссыздықтың себептерін талдай отырып, оның әр түрлі нысандарын тудыратын нақты факторларын қарайды.
Өнеркәсібі дамыған мелекеттердегі себептерін талдай отырып, шетел ғалымдары олардың жекелеген түрлерін тудыратын нақты факторларын қарастырады. Мысалы АҚШ Конгресі экономикалық статистика бойынша жұмыссыздықтың 70 түрін атаған екен. Олардың әрқайсысының өзіндік себептері бар. Экономистер барлық жұмыссыздықтың түрлерін үлкен 2 топқа бөледі.
Қоғамдағы кез-келген жұмыссыздықтың болуы - сол қоғам үшінең ауыр әлеуметтік-экономикалық сілкініс болып табылады.
Батыс ғалымдарының пікірлері бойынша, адамды жұмыссыз деп есептегенде, ол тек жұмысынан айырылып қана қоймай, өзінің абыройын да жоғалтады. Шетелде жұмыстан айырылуды психологиялық зақым ретінде бағалап, тек ең жақын туысқаны қайтыс болған жағдайда алатын стресс деңгейінде қаралады.АҚШ конгресінің экономикалық статистика комиссиясының жүргізілген зерттудің мәліметі бойынша қазіргі шет елдерде жұмыссыздықтың болуының ерекше себептері бар екен. Батыс елдердің мамандары жұмыссыздықтың нысандарын екі үлкен негізгі топқа бөледі. Біріншісіне - жиынтық сұранымның жетіспеуіне байланысты болатын, соның ішінде ең алдымен циклдік жұмыссыздықты жатқызады. Екіншісіне - жиынтық сұранымның өзгеруіне байланыссыз болатын - жұмыссыздықты (фрикциондық,, құрылымдық, технологиялық және басқа нысандары) жатқызады.
Біздің елдегі жұмыссыздықтың негізгі нысандары жасырын және фрикциондық болып табылады. Нарық қатынастарының қалыптасу барысында жасырақ жұмыссыздық ашық жұмыссыздыққа айнала бастады.1992 жылы жасырын жұмыссыздықтың ауқымы кеңее түсті. Осы аталған жылдық желтоқсан айының өзінде-ақ 138 (адам) мыңға таяу адамы бар 160 кәсіпорындар жұмыссыз тоқтап тұрды. Осындай кәсіпорындардан 2 мыңнан астам жұмыскер еңбектен босатылды, 25 мың адам еріксіз демалысқа жіберілді.
Жұмыссыздықтың зардабын бәсеңдететін факторлардың бірі ғылыми-технологиялық процесс. Ғ.Т.П. жаңа қосымша жұмыс күшін қажет ететін жаңа өндіріс түрлері мен шаруашылық. салаларын тудырады, ол материалдық өндіріс саларында еңбек етуге қабілеті бар тұрғындарды жұмыспен қамтуды көбейтеді. Жалпы ғылыми-технологиялық революция жағдайында жұмыспен қамтуды тұрақты түрде өсіру, негізнен өндірістік емес салалардың дамуы арқылы жүзеге асырылады. Оның ұлғаюы тұрғындардың әртүрлі қызмет түрлеріне деген шығынның тез өсуімен және халық шаруашылығының орташа көрсеткішіне қарағандағы, жоғары еңбек айқымдылығымен сипатталады.
Мысалы, 80 жылдары жұмыспен қамтытуды көбейтуде өндірістік емес саланың үлесі АҚШ пен Жапонияда 80-90 пайыз, ал Батыс Еуропада 100 пайыз құрады.
Нарық қатынастарды дамыған көп елдерде еңбек нарығы әр түрлі топтағы адамдарды, әсіресе жастарды жұмыспен қамтудың жеке шараларын жүзеге асырады. Ол үшін арнайы бағдарламалар қабылданып іске асырылады. Осы мақсатта кәсіпкерлердің қатысуымен жастар үшін жалақы шығындары бөлінеді және оларды кәсіптік мамандыққа дайындайтын шығындарды мемлекет толық өз мойына алады.
Еңбек нарығы да басқа нарықтар сияқты сұранымның, ұсынымның және теп-теңдік жағдайымен сипатталады. Психологиялық тұрғыдан алғанда еңбекке сұраным қисық сызығы жалдаушының тілегін, ал еңбекті ұсыным қисығы қызметкердің (жұмысшының) тілегін көрсетеді. Жекелеген еңбек нарығы, әдетте бізге бұрынна белгілі графикпен бейнеленеді.
Кесте-1 Жекеленген әлем елдеріндегі өз бетінше жұмыспен қамтылғандар
%
Мемлекеттер
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Бразилия
34,9
34,0
33,0
31,9
...
...
Ұлыбритания
12,9
13,1
13,3
13,4
13,6
13,9
Германия
12,4
12,2
12,0
11,7
11,6
11,6
Израиль
13,1
13,2
12,7
...
...
...
Исландия
14,2
14,8
13,7
12,7
11,9
12,6
Испания
18,2
17,9
17,7
17,7
17,0
16,9
Италия
27,0
26,7
26,4
25,7
25,2
25,5
Канада
9,4
9,1
9,3
9,1
9,5
9,2
Корея
33,6
32,8
31,8
31,3
30,0
28,8
Ресей
7,8
7,6
7,3
7,3
6,9
6,9
АҚШ
7,5
7,4
7,2
7,0
7,1
7,0
Түркия
45,8
43,5
39,6
39,0
40,0
39,1
Франция
9,1
9,1
9,0
9,0
9,3
11,4
Швеция
9,8
10,0
10,6
10,4
10,7
10,9
Швейцария
11,2
11,1
11,5
11,1
10,5
10,6
Жапония
14,7
13,8
13,4
13,0
12,7
12,3
Қазақстан Республикасы
36,1
35,5
34,8
33,8
33,7
33,3
Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі
Бұл кестеде жекеленген әлем елдеріндегі өз бетінше жұмыспен қамтылғандар саны пайыздық мөлшерде көрсетілген. 2005 жылы ең төмен мөлшердегі өз бетінше жұмыспен қамтылған халық - АҚШ мемлекеті екен, 7,5 %. Ал, 2010 жылғы мәліметтер бойынша бұл мемлекетте өз бетінше жұмыспен қамтылғандар саны 2005 жылмен салыстырғанда біршама азайған екен, яғни 7,0%. Көршілес мемлекет Ресейді қарастырар болсақ, мұнда өз бетінше жұмыспен қамтылғандар саны 2005 жылы 7,8% -ды құраса, ал 2010 жылғы мәліметтер бойынша өз бетінше жұмыспен қамтылғандар саны -6,9%.
Швеция мемлекетінде мұнда өз бетінше жұмыспен қамтылғандар саны 2005 жылғы мәліметтер бойынша -9,8 % құрап, ал 2010 жылы мұнда өз бетінше жұмыспен қамтылғандар саны - 2005 жылмен салыстырғанда едәуір жоғарылап, 10,9%-ды құраған екен.
Германияда өз бетінше жұмыспен қамтылғандар саны 2005 жылы - 12,4%-ды құраса, ал 2010 жылы өз бетінше жұмыспен қамтылғандар саны -11,6%-ды құраған екен. Яғни, көрсетілген 5 жыл аралығында бұл мемлекетте өз бетінше жұмыспен қамтылғандар саны азайғанын көруімізге болады.
Жапонияда 2005 жылғы мәліметтер бойынша өз бетінше жұмыспен қамтылғандар мөлшері 14,7%-ды құраса, ал 2010 жылы өз бетінше жұмыспен қамтылғандар мөлшері - 12,3%-ға төмендегенін көруімізге болады.
Қазіргі таңда еңбек нарығы тек қана экономикалық емес, сонымен қатар әлеуметтік, құқықтық және психологиялық қарым - қатынастардан тұрады. Әртүрлі мемлекеттерде бұл қарым - қатынастар тарихи тұрғыда түрлі кезеңдерде дамыды. Нәтижесінде бөлек мемлекеттер топтарында немесе бөлек мемлекеттерде жұмыспен қамтылу жүйесі әртүрлі болады. Сондықтан экономикасы дамыған ірі мемлкетерде жұмыспен қамту саясаты өздерінің дамтытқан модельдерімен жүзеге асырылды.
Дүние жүзінде жұмыспен қамтудың үш моделін айтылады: американдық, жапондық және шведттік.
АҚШ моделіне еңбек нарығының децентрализация тән болып келеді.1945 жылы капиталистік елдің экономикалық жағдайы анық түрде ерекшеленеді. АҚШ өзінің территориясында әскери қимылдар болмағандықтан өндіріс қуаты және рекордты түрде экономикалық өсу байқалған. Ал керісінше, Батыс Еуропа және Жапония елдері біршама қирауға ұшыраған. Ол елдердің халқы интенсивті құрылыс жұмыстарын жүргізе отырып шығындарға төзуге тура келді. Бұл жағдайлар мысалы, Германия және Жапония елдерінде 40 - ші жылға дейін жалғасқан. 30 жылдары экономикалық өсу бүкіл аймақта болды және жұмыссыздықты болдырмады. Американдық моделіне экономиканың бәсекелестік жағдайын қолдау саясаты, оның аса орталықтануына жол бермеу, кәсіпкерлерді белсенділікке және қызметкерлерді жеке табысқа, ақша табуды мақсат етуге игеру тән. Қызметкерлер кәсіпорындар арасында жиі алмасады, оқу орындарында кәсіптік даярлау толық болады, кәсіпорындар өндірістік оқуға кететін шығынды азайтуға тырысады. Кәсіподақтар кәсіп нышанасымен құрылады. Штаттық және федералдық жұмыссыздықты сақтандыру қорларына кәсіпорындар мен қызметкерлердің әрқайсысына бөліп жарналарын төлейді. Бұл салық төленген жалақының белгілі бір пайызы ретінде алынады.
Кәсіпорындардағы жұмыспен қамту саясаты жұмысшылар мен кәсіпорындардың арасындаңы жоғарғы географиялық (аймақтық) мобильділігіне бағыттталады. Ал жалақы болса жеке тұлғалық және ұжымдық келіссөздердің нәтижесі ретінде, контракт немесе ұжымдық келісімшарттардың қорытындысы ретінде анықталады. Ұжымдық келіссөздерде кәсіподақтар маңызды орынға ие. Олардың көбісі салалық қағида бойынша қалыптасады, ал нәтижесінде жалақы жұмыс күшінің ұсынысы мен сұранысына, жұмыстың ауыртпаушылығына, еңбек өнімділігіне және кәсіпорынның мүмкіншіліктеріне тікелей байланысты болады.
Жұмыссыздықтан сақтандыру федералдық заңдармен және штаттардың заңдарымен реттеледі. Федералдық заңдар жұмыссызыдықтан сақтандырудың жалпы қағидаларын бекітеді, ал содан кейін бұл қағидалар штаттық заңдарда терең зерттелінеді және талқыланады. Жұмыссыздық бойынша сақтандыру жарналарын кәсіпорындар және жалдамалы жұмысшылар төлейді, бірақ көп бөлігі кәсіпорындардың мойнында болады.
АҚШ - та еңбек нарығының тек сыртқы саясаты ғана емес, сонымен қатар ішкі нарығы да барлық жұмыстарды жүзеге асырылады. Мысалы, ИБМ ірі компания әрдайым жұмыспен қамту кепілдігін ұстанады. Бұл қағиданы жетілдіру арқылы компания жұмысшыларға көптеген жеңілдіктер мен жәрдемақылар бере отырып әлеуметтік даму қорларының үздіксіз өсу саясатын жетілдіреді. Бірақ бұл мемлекетте сыртқы нарық қатынастары басым болып қала береді және соның салдарынан Жапония мен Швецияға қарағанда жұмыссызыдық деңгейі жоғары болады.
Ішкі нарық қатынастары АҚШ - қа қарағанда Жапония мемлекетінде басым болады. Сондықтан жұмыспен қамтудың бұл моделін дүние жүзінде жапондық модель деп атайды. Жапондық модельдің ерекше бір сипаты - өмір бойы жалдану жүйесінің орын тебуі, яғни қызметкерлер осы жүйе бойынша жұмыспен қамтамасыз етілуіне 55 - 60 жасқа дейін кепілдеме алады. Кепілдеме заңды түрде бекітілмеген, жалданған қызметкерлер мен кәсіпкерлердің ұзақ жыл бойы қатынастарынан туындаған нәтиже. Мұндай жүйенің кәсіподақтар қолдап, фирмаға түзу ниетпен қарайды. Жапонияда кәсіподақтар компания ішінде құрылады және қызмет істейді. Фирма қызметкерлерінің кәсіптік дайындығы мен біліктілігін жоғарлатумен шұғылданады, олардың еңбек, жұмыс сапасына дұрыс көзқарасын тәрбиелейді. Осыған орай, қайта даярлау курстары ғылыми - техникалық прогреске, бос жұмыс орындарының құрлымына, өндіретін өнім модификациясына байланысты болады және курстарды оқыту үшін алдын ала фирма ішіндегі кәсіби мобильділігін (жұмыс беруші өз ойымен қызметкерді бір жұмыс орнынан екіншісіне, бір бөлімнен басқасына ауыстырып отырады), жұмысшылардың еңбек қарым - қатынастарына деген тәрбиесін ескереді.
Жапонияда жалақының деңгейін қалыптастыруда бұрынғы кезде қызметкерлердің стажы мен жасына байланысты болатын, ал қазір қызметкерлердің біліктілігі мен тиімділігінде ескеретін болған. Ал егер жапон қызметкерлері өз еркімен басқа кәсіпорынға ауысатын болса, оның қаншама жыл жинаған стажы жоғалып кетеді. Жапондық модельде фирма басшыларының қызметкерлерге әкелік қамқорлықпен қарауы, олардың өндірістен тыс өміріне көңіл бөлуі және де фирманың жан - жақты қызметіне еңбеккерлердің құштарлығы сипатталады.
Өмір бойы жалдану жүйесі мемлекетте жұмыссыздық мәселесін шешуді жеңілдетеді. Бұл жүйе артық ауыртпалықсыз өндірісті немесе жұмыс уақытын қысқартады және жұмысшыларды фирма өзінің еншілес мекемелеріне немесе өзара келісім бойынша басқа фирмаларға ауыстыра алады. Сондықтан осы шаралар мемлекеттің жұмыссыздық деңгейінің өсуін тоқтатады. 1974 - 1975 жылдардағы дағдарыстан кейін дәстүрлі өмір бойы жалдану жүйесі көптеген өзгеріске ұшырады, яғни жалдамалы жұмысшылардың қорғанысы төмендетілді, тұрақты жұмыспен қамтылған адамдар саны азайды және үшінші сектор ( қызмет көрсету саласы) бойынша кішігірім кәсіпорындардың ішкі нарығы пайда болды. Сонымен, өмір бойы жалдану жүйесінің мағынасы, жұмысшы нақтылы түрде өмір бойы бір кәсіпорында жұмыс істейді, бірте - бірте қызмет баспалдағымен көтеріледі. Білім деңгейіне (орта білім немесе жоғарғы білімді) байланыссыз жұмысшы карьерасын қарапайым жұмысшыдан бастайды және бір орында 2 - 3 жылдан көп отырмайды. Өйткені оның жұмыс орындарында алған білімін жоғалтуға мұрша бермейді. Ал екіншіден, төменнен бастап, жас маман бір нәрсені өзгертуге мүмкіндік алады, басшылардың, қызметтестердің мойындауына жету, репутациясын орнатады.
Қоғамдағы өмірді ұйымдастырудың шветтік түрі экономикалық және өмірлік деңгейді жоғарлату, экологиялық стандарттарды қамтамасыз етеді. Бұл модель ерекше технологиялық рента алуды негіздейді, ішкі және әлемдік нарықта елдің алатын өнімінің жоғары сапасы мен инновациялығы. Әрине Швеция өте жақсы әлеуметтік - экономикалық модельді құруды көздейді. Шведтік модель мемлекет жүзеге асыратын жұмыспен қамтудың белсенді саясатымен ерекшеленеді. Жұмыспен қамтудың бұл моделі мемлекеттік - нарықтық сипатта жұмыс атқарады. Сондықтан бұл жерде мемлекеттік реттеу элементтері еңбек нарығының өзін - өзі реттеу элементтерімен тығыз байланысты болатындығында. Мемлекеттің белсенділігі жұмыспен қамту бағдарламаларын қолдауға және жұмыс күшінің қайта даярлауға, олардың бәсекеге қабілеттілігін арттыруға қомақты қаржы ресурстарын бөлуінде көрінеді. Сондықтан осы шараларға жұмыспен қамту қорының 70% - ы немесе ЖІӨ - нің 3,5% - ы жұмсалады, ал жұмыссыздық берілетін жәрдемақыларға ЖІӨ - нің 2,7% - ы беріледі. Швецияның тәжірибесі бойынша жұмыссыздыққа жәрдемақы беру іс - шараларына келесілер жатады:
* кіші және отбасылық кәсіпорынға мемлекеттік субсидиялар мен несиелерге жағдай жасау, яғни бастапқы капитал 10 пайызды ғана құрайды, 70 пайызы субсидия, 20 пайызы несие, егер кәсіпорын пайда ала алмаса 4 жылдан салықтан босатылады;
* географиялық мобильділік, яғни жұмыс күші тапшылық жерлерге отбасыларды көшіріп алып барады. Оларға үй, жұмыс тауып береді және барлық жағдай жасайды;
* қоғамдық жұмыс, негізінен жастарға, құрылыс, жол, қызмет көрсету, 6 айға дейінгі кепілдеме түрде жалақысы 50 - 100 пайыз болатын (сол кәсіптің орташа жалақысын есептеп) жұмысқа алу;
* арнайы техникалық жабдықтау, кәсіпорындарда мүгелектерге арналған жұмыс орнын дайындау және кәсіпорын иелеріне жұмысқа алғаны үшін субсидиялар төлеу және мүгедектердің жалақысына да субсидиядан ақша шамамен қосылады.
Ал қазіргі кезде Ресейде толық жұмыспен қамту өз табыс алып келетін кәсіпорындарды қолдайтын фискальды саясатты шектеу, еңбек нарғындағы бәсекеге қабілетсіз жұмысшыларды қолдаудың белсенді саясатын жетілдіру және т.б. жолдармен жүзеге асырылады.
Қазақстан тәжірибесіне келсек, дамыған нарықтық экономика жағдайында да басқа елдің тәжірибесін елдің аймақтық өзгешеліктерін есепке ала отырып толығымен көшіріп алуға болмайды. Еңбек нарығының басқа модельдерінің нәтижелі қызмет атқармас алдында елдің жалпы саяси жағдайларын, ұлттық дәстүрлерін және экономикалық конъюнкрурасын ескерген жөн болады. Осыған байланысты қазақстандық жұмыспен қамту үлгісі барлық модельдердің тиімді элементтерін есепке ала отырып құрлғаны дұрыс болады. Үлгі тек қана аймақтық ерекшеліктерінен құрылуы мүмкін. Осыған орай, өтпелі нарық жағдайында еңбек нарығын реттеу және жаңа үлгіні қалыптастыру ерекшеліктері еліміздің экономикасының қайта қалыптасуына және де нарықтық жүйе мен нарықтық инфрақұрылымның дамуына тікелей байланысты болу керек.
Қазақстанда жаңа жұмыспен қамту моделін және қазақстандық еңбек нарығын дамыту ең алдымен республикамыздың экономикалық өсу моделінің дұрыс таңдауымен анықталады. Ал бұл өз кезегінде мемлекеттегі барлық басымдықтықтарды және шет ел тәжірибесінің тиімді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
І
ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТТЫҢ РОЛІ
1.1
Халықты жұмыспен қамту ұғымының Қазақстанда зерттелуі
1.2
Халықты жұмыспен қамту саясаты әлеуметтік саясаттың негізгі бағыты ретінде
1.3
Жұмыспен қамтудың шетілдік тәжірибесі және оны
Қазақстанда қолдану мүмкіндіктері
II
ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУ САЯСАТЫНЫҢ ІСКЕ АСЫРЫЛУ ЖОЛДАРЫ
2.1
Халықты жұмыспен қамтудың қазіргі жағдайын талдау
2.2
Жұмыспен қамтудың аймақтық ерекшеліктері
2.3
Жұмыспен қамту саясатының Алматы қаласы Әуезов ауданы бойынша іске асырылу барысын талдау
III
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУ САЛАСЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1
3.2
3.3
Жұмысшы кадрларын қайта даярлау жүйесін жетілдіру
Халықты жұмыспен қамту - 2020 бағдарламасы
Халықты жұмыспен қамтуды мемлекет тарапынан реттеу жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі . Қазіргі кездегі нағыз пәрменді әлеуметтік саясат - ол халықты жұмыспен қамту туралы саясаты болып келеді және болып қала береді. Екі қолға бір жұмыс таба алмай пұшпаймен болып жүргендер ауылда да, қалада да аз емес. Осыған орай, халықты жұмыспен қамту бүгінде мемлекеттік маңызы бар өзекті мәселе болып отыр. Үкімет түрлі бағдарламалар дайындап, халықты еңбекпен қамту мәселесін шешуге тырысып-ақ жатыр. Елбасының биылғы Жолдауында да бұл мәселеге ерекше көңіл бөлді. Осы орайда, Үкімет ұзақ жылдарға арналған халықты еңбекпен қамту мәселесін шешуге арналған бағдарлама қабылдап, ол биылдан бастап қолға алынуда. Бұл бағдарламаның өзгелерден ерекшелігі сол, онда нақты қаржы тетігі қарастырылған және еңбек нарығының таяу болашақтағы сұранысы ескеріле отырып жасалған. Міне, осы бағдарлама және халықты әлеуметтік қолдау, еңбекпен қамту жайында.
Еліміздің әлеуметтік-экономикалық даму саясатындағы басым бағыттардың бірі халықты еңбекпен қамту болып отырғаны белгілі. Шынын айтқанда, мұның өзі бүгінде мемлекеттік маңызы бар, келелі мәселе болып отыр. Енді екі-үш жылдың ішінде жоғарыда аталған бағдарлама аясында іске қосылатын кәсіпорындарға қажетті жұмысшы мамандарда даярлау қазір өзекті мәселеге айналып отыр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Қазақстанда жұмыспен қамту жүйесінің өзекті мәселелерін анықтап, оларды шешу жолдарын талдау.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
* Қазақстан Республикасындағы жұмыспен қамту жүйесінің қалыптасу теориясын негіздеу
* Халықты жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттарын қарастыру
* Халықты жұмыспен қамту жүйесін қалыптастыруда батыс елдері тәжірибесін қолдануды қарастыру;
* Халықты жұмыспен қамтудың қазіргі жүйесін талдау;
* Қазақстанда халықты жұмыспе қамту жүйесін көтеруде мемлекеттік қолдауды дамыту
* Халықты жұмыспен қамтудың - 2020 бағдарламасының ерекшеліктерін қарастыру
* Облыстағы еңбек нарығы мен жұмыспен қамтудың жалпы сипаттамасын қарастыру;
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі:
Жұмыстың зерттеу пәні Қазақстан Республикасындағы жұмыспен қамту жүйесінің қалыптасуының теориялық, әдістемелік және тәжірибелік аспектілер жиынтығы болып табылады.
Нарықпен келген жұмыссыздық адамдардың әлеуметтік жағдайына, тұрмыстық ахуалына кері әсерін тигізгені белгілі. Осыған орай, халықты жұмыспен қамту мәселесіне Үкіметіміз үнемі жете көңіл бөліп, бұл бағытта мақсатты және жоспарлы жұмыстар жүргізілуде. Қол жеткен жетістіктеріміз де жоқ емес. Ал, ұзақ жылдырға арналған халықты жұмыспен қамту жөніндегі бағдарлама бұл міселені түбегейлі шешуге игі ықпалын тигізері анық. Еліміздің экономикалықдамуына ерекше серпін беретін 2071 жылға дейінгі кезеңгі арналған үдемелі индустриалдық-инновациялық даму бағдарламасы көптеген жаңа жұмыс орындарының ашылуына игі әсерін тигізбекші.
Сондықтан, жұмыссыздық мәселесін жан - жақты қарастыру, оның ішінде жұмыссыздық деңгейін анықтау мәселесіне үлкен көңіл бөлу керек. Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі агенттігімен Еңбек нарығының статистикасы атты жоба іске асырылды. Бұл жоба Қазақстан Республикасы мен Еуропалық одақ арасындағы және бірлескен қызмет туралы келісімге сәйкес жүргізілді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы және көлемі: Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен, негізгі бөлімнің өзі үш бөлімшеден, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТТЫҢ РОЛІ
1.1 Халықты жұмыспен қамту ұғымынының Қазақстанда зерттелуі
Жұмыспен қамту - бұл қазіргі еңбек нарығы тәжірибесіндегі ең күрделі мәселердің бірі және оны жетілдіру қазіргі қайта құру сатысындағы басты міндет. Қазіргі кездегі нағыз пәрменді әлеуметтік саясат - ол халықты жұмыспен тұрлаулы қамту саясаты болып келеді және болып қала береді. Осыған орай әлеуметтік көмек көрсету саясаты әлеуметтік топтардың мұқтаждықтарыменайқындалуға тиіс емес, қайта еңбекке қабілетті азаматтарды жұмысшыларсанына қосуға даярлау міндеті ауқымында шоғырландырылуға тиіс.
Яғни жұмыспен қамтылу дегеніміз -- азаматтардың жеке кажеттерін қанағаттандыруға байланысты және оларға табыс немесе кіріс әкелетін Конституцияға, зандарға, өзге де нормативтік құқықтық актілерге қайшы келмейтін қызметі.
Көптеген елдердің тәжірибесін үйренуде жүйелік және нақты тарихи көзқарас халық шаруашылығындағы еңбек нарығын реттеудің әлеуметтік-экономикалық, ұйымдастырушылық-инфрақұрылымдық қызметету тетіктерін жетілдіру, облыс тұрғындарын жұмыспен қамту, әлеуметтікқорғаудың белсенді формасы ретінде жұмыссыздарды кәсіби даярлау жәнеқайта даярлау, қоғамдық бағдарлама жасау негізгі өзекті мәселелердің біріболып отыр, ғылыми тұрғыдан зерттеуді талап етеді.
Әлемдегі көптеген экономист ғалымдардың еңбектерінде еңбек нарығын реттеу тақырыбы, оның маңыздылығы, қоғамның дамуындағы рөлі,экономикадағы алатын орны зерттелген.
Жұмыспен қамту көрсеткіші әр түрлі елдердің немесе олардың топтарының еңбек рыногын салыстыру үшін база ретінде қолданылады. Ол ерлер мен әйелдер үшін, сондай-ақ әр түрлі жас топтары үшін жеке есептелінеді. Жыныс белгісі бойынша жұмыспен қамту деңгейін талдау ерекше мүддені көрсетеді, өйткені ерлер мен әйелдердің жұмыспен қамту деңгейлерінің салыстырмалы ұқсастығы немесе алшақтығы нақты елдің еңбек рыногында қалыптасқан гендерлік айырмашылықтарын сипаттайды.
Мәртебесі бойынша жұмыспен қамтылғандардың жіктелімі еңбек рыногының, сондай-ақ тұтас алғанда экономиканың серпінін зерделеу үшін маңызды. Жұмыспен қамту мәртебесі қызметкерлердің мінез-құлығын және еңбек жағдайын сипаттау үшін, сондай-ақ индивидуумның әлеуметтік-экономикалық ережелерін анықтау үшін статистикалық негізді береді. Жалданып жұмыс істейтіндердің жоғары үлесі экономикалық дамудың жоғары деңгейі жөнінде куәландырады. Жұмыспен қамтылған халықтың елеулі үлесін отбасылық кәсіпорындардың ақы төленбейтін қызметкерлері құрайтын мемлекет ең алдымен нашар дамыған болып табылады және жұмыспен қамту өсуінің елеулі емес қарқынымен, барлық жердегі кедейшілікпен және көбінесе, ауыл шаруашылық өндірісінің басымдылығы кезінде өндірістік индустрияның жоқтығымен сипатталады.
Жұмыспен қамту мәртебесі үш маңызды санаттар арасында жұмыспен қамтылған халықтың айырмашылықтарын жүргізеді:
- жалданып жұмыс істейтіндер (жаладамалы қызметкерлер);
- жалданып жұмыс істемейтіндер (өз бетінше жұмыс
істейтіндер);
- отбасына көмектесетін мүшелері (сондай-ақ, отбасылық
кәсіпорындардың ақы төленбейтін қызметкерлері деп
аталатындар).
Осы үш топтардың әрқайсысы жұмыспен қамтылған халықтың жалпы санындағы, сондай-ақ жұмыспен қамтылған халықтың ерлер мен әйелдер санындағы тиісті үлесі түрінде көрсетілген.
Экономикалық өсу шамасына қарай жұмыспен қамтылған халық ауыл шаруашылық секторынан өндірістік секторына және қызмет көрсету саласына ауысады, бұл өз кезегінде жалданып жұмыс істейтіндер санының өсуіне мүмкіндік береді.
Дамыған елдердің тәжірибесін үйрену еліміздің еңбек нарығын реттеу мен халықты жұмыспен қамтудың үлгісін жасауға негіз болады.
Мемлекеттің еңбек нарығын реттеу, жұмыспен қамту және халықтың әлеуметтік саясатын жетілдіру мәселелерін қазақстандық ғалым-экономистер: Я.Ә.Әубәкіров, Т.А.Әшімбаев, Ү.С.Байжомартов, С.Х.Берешев, Б.А.Жүнісов, Қ.М.Жұмақанова, М.Б.Кенжеғозин, Ж.Ш.Кенжалина, Ш.К.Көпешов, Ж.К.Қорғасбаев, А.К.Қошанов, А.Қатарбаева, Н.К.Мамыров, М.К.Мельдаханова, А.Қ.Мейірбеков, А.Б.Молдашев, Т.Ж.Нұрымбетов, Н.А.Омаров, А.К.Отаров, Ж.Ж.Сүлейменов, С.Д.Тәжібаев, М.Э.Тілеужанова, Ө.Қ.Шеденов және т.б. өз еңбектерінде жан-жақты қарастырып, экономика ғылымына айтарлықтай үлес қосқан.
Дамыған және дамушы елдердің тәжірибесін үйренуде жүйелік және нақты тарихи көзқарас халық шаруашылығындағы еңбек нарығын реттеудің әлеуметтік-экономикалық, ұйымдастырушылық-инфрақұрылымдық қызметету тетіктерін жетілдіру, облыс тұрғындарын жұмыспен қамту, әлеуметтікқорғаудың белсенді формасы ретінде жұмыссыздарды кәсіби даярлау жәнеқайта даярлау, қоғамдық бағдарлама жасау негізгі өзекті мәселелердің біріболып отыр, ғылыми тұрғыдан зерттеуді талап етеді.Әлемдегі көптеген экономист ғалымдардың еңбектерінде еңбек нарығын реттеу тақырыбы, оның маңыздылығы, қоғамның дамуындағы рөлі,экономикадағы алатын орны зерттелген.
К.Маркс- өз еңбегінде еңбек нарығытуралы теориялық-әдістемелік негізін зерттесе, Д.Ж.Кейнс пен М.Фридманеңбек нарығы мен жұмыспен қамтуды реттеуде мемлекеттің жүргізу саясатының қажеттілігінің маңыздылығын қарастырған. Сонымен біргетәжірибеде теориялық жағынан қамтылған және Батыс елдердің үлкен. Әлемдегі көптеген экономист ғалымдардың еңбектерінде еңбек нарығын реттеу тақырыбы, оның маңыздылығы, қоғамның дамуындағы рөлі,экономикадағы алатын орны зерттелген. Дамығанелдердің тәжірибесін үйрену еліміздің еңбек нарығын реттеу мен халықты жұмыспен қамтудың үлгісін жасауға негіз болады.
Жұмыспен қамту теорияларының эволюциясы өте ұзақ, олардың концептуалдық бағыттары, әдістері, инструментариі мол. Осы мәселеге назар аударған неоклассикалық мектептің өкілдеріне Д . Гидлер, А.Лаффер, М Фелдстайн, Р.Холл тағы басқа жатады. Олар өздерінің концепцияларының негізіне А.Смиттің классикалық теориясын тартқан. Осы авторлар еңбек нарығын нарықтық заңдарға бағынатын іштей біркелкі емес және динамикалық байланыстардың жүйесі деп тұжырымдайды. Оның реттеушісі нарықтық механизм. Еңбек бағасы (жалақы дәрежесі) жұмысшы күшінің сұранысы мен ұсынысына әсер етеді. Жұмысшы күшінің бағасы нарық конъюнктурасына сезімшілдікпен жауап береді, осы конъюнктураның нақты қажеттігіне сәйкес өсіп немесе төмендеп отырады. Жалақының өсуі немесе азаюы арқылы еңбекке сұраныс және ұсыныс реттеліп отырады. Егер еңбек ұсынысының оған сұраныстан артық болуының нәтижесінде жұмыссыздық пайда болса, онда жұмыссыздық бағаның төмендеуіне, яғни, жалақының төмендеуінің арқасында еңбек нарығында тепе - теңдік орнағанша әсер етеді. Классикалық үлгі еңбек нарығы өзін - өзі реттеуші деген принципке негізделеді.
Кейнстік бағыт еңбек нарығын жұмысшы күшін қатал бақылап отыратын оқшау ( инерттік ) жүйе деп қарайды. Жұмыспен қамтудың негізгі параметрлері - жұмыспен қамту мен жұмыссыздықтың дәрежесі, еңбекке сұраныс, нақты жалақының дәрежесі, - еңбек нарығында белгіленбейді, олар тауарлар мен қызыметтердің тұтынулық және инвестициялық нарығындағы тиімді сұраныстын көлемімен белгіленеді. Еңбек нарығында тек жалақының дәрежесі және осыған тәуелді еңбек ұсынысының көлемі қалыптасады. Бірақ еңбек ұсынысы нақтты жұмыспен қамтуды қалыптастыруда жетекші рөл атқармайды, ол тек жалақының берілген көлемі жағдайындағы оның барынша жоғары дәрежеде болатын мүмкүндігін сипаттайды. Жұмысшы күшіне сұранысты жиынтық сұраныс, инвестициялар және өндірістің көлемдері реттеп отырады. Жұмыссыздықтың амалсыз болуы жиынтық тиімді сұраныстың жетімсіз болуымен байланысты. Мұны реттеудің бюджеттік және ақша - несиелік реттеудің экспансионистік шаралары жоя алады. Жиынтық сұраныстың өсуіне әсер етіп, мемлекет еңбекке сұраныстың өсуіне көмектеседі. Осының нәтижесінде жұмыспен қамтудың өсуіне және жұмыссыздықтың төмендеуіне жол ашылады.
Кейнстік концепция бойынша, жұмыспен қамтуға тек жиынтық сұраныс әсер етпей қоймайды, оған жалпы сұраныстың өсуінің әр түрлі салалар арасындағы бөлінуде, яғни жиынтық сұраныстың құрлымы әсер етеді. Жұмыспен қамтудың жеткілікті дәрежесінің тиімді құралына мемлекеттің инвестициялық іс - әрекеттерінің молаюы, экономикалық дамудың нақты жағдайларымен есептесе отырып, мемлекет тарапынан инвестициялардың оптималдық көлемі қамтамасыз етілуі жатады. Кейнстік үлгі мемлекеттің макроэкономикалық процестерді басқаруға кірісуіне негізделеді, ал оны жүзеге асыру механизмі психологиялық сипаты бар заңдылықтар мен құбылыстарға ( тұтынуға бейімділік, жинақтауға бейімділік, инвестицияға ынталандыру ) және басты экономикалық көрсеткіштердің арасындағы мультипликативтік байланыстарға негізделеді.
1.2 Халықты жұмыспен қамту саясаты әлеуметтік саясаттың негізгі бағыты ретінде
Қай саланы болмасын еліміздің өркендеуінің негізгі болып адами фактордың танылатындығы баршаға мәлім. Әлеуметтік мәселелерді айқындау және осы бағыттағы бағдарламалық іс-шараларға әркімнің тікелей қатысу мүмкәндігі заңнамамен айқындалады. Жалпы халықты жұмыспен қамту саясатында негізгі бағытын айтар болсақ жұмыспен қамту-2020 бағдарламасын айтуға болады.
Халықты жұмыспен қамту саласындағы құқықтық, экономикалық және ұйымдық қатынастарды Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтарда қабылданған Халықты жұмыспен қамту туралы Заңы реттейді.
Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты атты Қазақстан халқына арнаған Жолдауында ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев халықты жұмыспен қамту мәселесін 2012 жылдың басым бағыты ретінде анықтады. 2011 жылы Елбасының тапсырмасы бойынша халықты жұмыспен қамту бағдарламасы қабылданған болатын. 2011 жылғы қабылданған бағдарламаны жетілдіру бойынша жаңа ұсыныстарды айтты.
2011 жылы Бағдарламаға қатысу мәселелері бойынша 84 мыңнан астам адам өтініш білдірді, олардың ішінде 58,6 мың адам Бағдарламаға қатысуға ниет білдіріп, әлеуметтік келісімшартқа қол қойды. Жалпы Жұмыспен қамту бағдарламасы бойынша 2011 жылдың екінші жартыжылдығында 37,5 мың адам жаңа жұмысқа орналастырылды.
Осылайша, Жұмыспен қамту-2020 Бағдарламасы ілкі жоба ретінде іске қосылған 2011 жылы Бағдарлама көздеген шаралар 98 мың азаматымызға қатысты қолданылды. Бағдарламаны 2012 жылы іске асыруға республикалық бюджеттен 50,6 млрд. теңге көзделді.
Азаматтардың қызметі, олардың мамандық, жұмыспен қамтылу, соның ішінде ақы төленетін жұмысты атқарумен байланысты емес жұмыспен қамтылу (бала тәрбиелеу, үй шаруашылығын жүргізу, қоғамдық қызмет) түрі мен сипатын талдап алуы олардың еріктілігіне ғана негізделген. Зандарда көзделген реттерден басқа кезде азаматтарды еңбек етуге әкімшілік жолмен және өзге де күштеудің кез-келген нысандарына жол берілмейді. Әркімнің еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына қүқығы бар. Еріксіз еңбекке соттың үкімі бойынша не төтенше жағдайда немесе соғыс жағдайында ғана жол беріледі делінген Қазақстан Республикасы Конституциясының 24-бабының 1 тармағында.
Заңда жүмыспен қамтылған азаматтардың санаттары белгіленген. Оларға мыналар жатады:
-- жеке еңбек шартымен жүмыс істейтін, оның ішінде толық, толық емес жұмыс уақыты жағдайларында сыйақы үшін жұмыс орындайтын немесе өзге де ақы төленетін жұмысы (қызметі). Кірісі бар азаматтар:
-- кәсіпкерлік қызметпен шұғылданатындар;
-- өз бетімен жұмыспен айналысатындар;
-- қосалқы кәсіпшілікпен айналысатындар және өнімді шарттар бойынша өткізетіндер;
-- жұмысты азаматтық-құқықтык сипаттағы шарттар бойынша орындайтын азаматтар;
-- өндірістік кооперативтердің мүшелері;
-- ақы төленетін қызметке сайланғандар, тағайындалғандар немесе бекітілгендер;
-- Қазақстан Республикасының Карулы Күштерінде, ұлттык қауіпсіздік органдарында, Ішкі істер министрлігінің ішкі әскерлерінде, Республикалық ұланда, Төтенше жағдайлар жөніндегі агенттігінің бөлімдерінде және өзге де әскери кұрылымдарда кызмет атқарып жүрген азаматтар.
Біздің мемлекетіміз азаматтардың жұмыспен нәтижелі әрі еркін таңдау арқылы қамтылуына жәрдемдесетін саясат жүргізілуін қамтамасыз етеді.
Елімізде қазіргі күні халықты табысы жақсы тұрақты жұмыс орнымен қамту ісі жан-жақты бағыт бойынша өріс алып келе жатыр деп айта аламыз. Соның үлкен көздерінің бірі - 2011-2014 жылдарға арналған индустриялық-инновациялық даму бағдарламасы. Осы бағдарламаның негізінде өткен жылы елімізде 152 жаңа жоба іске қосылды. Биылғы жылы тағы да осындай 192 жобаны іске қосу жоспарланып отыр. Осылардың негізінде жаңадан сан мыңдаған жұмыс орындары ашылатын болады. Жұмыссыз халықтың біраз бөлігі осы жаңа жұмыс орындарына қарай бағытталатын болады. Ал оларды бағыттау тетіктері Жұмыспен қамту-2020 бағдарламасында нақты айқындалған. Бағдарламадағы шараларды жүзеге асыру негізгі үш бағыт бойынша жүргізіледі.
Бағдарламаны жүзеге асыру басталатын 2011 жыл - қанатқақты кезең болып есептеледі. Осы жылы бағдарламаны іске асырудың тетіктері нақтыланып, олар құқықтық тұрғыдан, яғни заңдық негіздермен қамтамасыз етіледі.
Екінші кезең 2012-2015 жылдарды, үшінші кезең 2016-2020 жылдарды қамтиды. Бұл кезеңдерде бағдарламаны жүзеге асыру жүйелі жолға түсіп, пәрменді сипатқа ие болуы тиіс.
Қазіргі күні Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі бағдарламаны іске асыру үшін нормативтік-құқықтық базаны жетілдіру жөніндегі жұмыстарды жалғастыруда. Осы бойынша бағдарламаға қатысушылардың өзара міндеттемелері айқындалды. Ол міндеттер әлеуметтік келісім-шарттар жасасу арқылы бекітіледі. Көп ұзамай Индустрияландыру картасындағы жобалар мен Бизнестің жол картасы-2020 бағдарламасындағы шаралар негізінде пайда болған және жаңадан құрылатын жұмыс орындарын нақты пайдалану үшін ағымдағы және перспективалық жұмыс орындарының автоматтандырылған дерекқоры жұмыс істей бастайды.
Бағдарламаның бірінші бағыты азаматтардың тұрғылықты жері бойынша жұмысқа орналасуына жәрдемдесу арқылы олардың жұмыспен тұрақты және нәтижелі қамтылуын қамтамасыз етуді көздейді. Бұл бағыт өз бетінше жұмыспен айналысушылар, жұмыссыздар және табысы аз адамдарды қамтитын болады.
Бағдарламаға қатысудың басым мүмкіндіктері ауыл жастарына беріледі.
Бірінші бағытқа қатысушыларға мемлекеттік қолдаудың мынадай түрлері көрсетілетін болады:
кәсіптік даярлау, қайта даярлау және біліктілігін арттыру курстарына тегін жолдамалар беріледі және оқу орнына жеткенге дейінгі жолақы шығындары субсидияланады;
лайықты бос жұмыс орындары іздестіріледі және жұмысқа, оның ішінде әлеуметтік жұмыс орындарына орналасуына жәрдем көрсетіледі;
жұмысқа психологиялық бейімдеу шаралары ұйымдастырылады.
Егер бағдарламаға қатысушы кәсіптік оқуды аяқтағаннан кейін жұмысқа орналаса алмаса, оған бағдарламаның екінші немесе үшінші бағыттарына қатысу ұсынылады.
Екінші бағыттың мақсаты - жеке ісін ұйымдастыру арқылы азаматтардың экономикалық белсенділігін арттыру болып табылады.
Жеке ісін ұйымдастыруды қалайтын және оған мүмкіндігі бар азаматтар бағдарламаның қатысушылары бола алады. Соның ішінде жеке ісін ауылда ұйымдастыруды қалайтындар негізгі назарға алынады, яғни оларға басымдық берілетін болады.
Осы бағыт бойынша бағдарламаға қатысушыға консультациялық қызмет көрсету, кәсіпкерлік негіздерін оқыту, шағын несие беру, жетіспейтін инженерлік-коммуникациялық инфрақұрылымдарды дамыту және жайластыру секілді мемлекеттік қолдау түрлері көрсетіледі.
Шағын несие беру ауылдағы кәсіпкерлікті қолдаудың негізгі тетігі болып табылады. Ол қайтарымдылық негізінде 3 млн. теңгеге дейінгі көлемде 5 жылдан аспайтын мерзімге беріледі.
Ескерте кететін бір жағдай, шағын несие тұтынушылық мақсаттарға, басқа кредиттерді өтеуге және жылжымайтын тұрғын үй алуға берілмейді, тек қана жеке ісін ұйымдастыру немесе кеңейту үшін беріледі. Бұл несиенің бір артықшылығы - оны алушыға кредит бойынша пайыздарды төлеу және негізгі қарызды өтеу бойынша он сегіз айға дейінгі мерзімге жеңілдікті кезең ұсынылады. Ал оны алушы үшін шағын несие бойынша жылдық тиімді пайыздық ставканы өңірлік комиссиямен келісе отырып, уәкілетті өңірлік ұйым белгілейді.
Егер жұмыс іздеушінің жоғарыдағы екі бағытқа қосылуға мүмкіндігі болмаған жағдайда оған бағдарламаның үшінші бағыты ұсынылады. Бұл бағыт жұмыс іздеушіні экономикалық әлеуеті төмен елді мекендерден экономикалық өсу орталықтарына өз еркімен көшуіне жәрдемдесу мақсатын көздейді. Көшіру бір ауданның ішінде немесе бір облыс ішінде (бір ауданнан екінші бір ауданға) жүргізілуі мүмкін. Бұл бағытқа қатысудың басым құқығы көбінесе ауыл жастарына берілетін болады.
Барлық бағыттар бойынша мемлекеттік қолдау түрлері мен оларды ұсыну тәртібі қазіргі уақытта Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі әзірлеп жатқан ережеде толық қамтылады.
Бұл бағдарлама халыққа не береді?
Біріншіден, жұмыссыз, өзін-өзі жұмыспен қамтыған және әлеуметтік жағынан аз қамтылған азаматтар тұрақты жаңа жұмыс орнына ие бола алады.
Екіншіден, кәсіпкерлер осы бағдарламаның негізінде жеңілдікті шағын несиелерге ие болу, жаңадан инфрақұрылымдарды қалыптастыру негізінде өз ісін ұйымдастыру мен кеңейтуді үйренеді.
Үшіншіден, жұмыссыз, әлеуметтік аз қамтылған немесе өзін-өзі жұмыспен қамтылған азаматтар мемлекеттің тегін оқытуының нәтижесінде жаңа мамандықтарды игеріп, өз біліктіліктерін арттыра алады.
Төртіншіден, өз тұрған орындарында жұмыс таба алмаған адамдар жаңа жерлерге барып, жаңадан тұрмыс бастап, өмірін жаңарта алады. Жаңа жұмысқа ие болады.
Бесіншіден, халықтың елеулі бөлігіне өз кірісін арттырып, өмір сапасын жақсартудың жаңа мүмкіндіктері пайда болады.
Алтыншыдан, бағдарламаға қосылған азаматтар тұрақты жұмыс орнымен қамтылу арқылы зейнетақымен қамтамасыз етіледі. Түрлі сақтандыру жүйесіне қосылып, әлеуметтік кепілдіктерге ие болады.
Халықты жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттiк
саясаттың негiзгi принциперi және бағыттары:
1. Мемлекет азаматтардың жұмыспен нәтижелi әрi еркiн таңдау арқылы қамтылуына жәрдемдесетін саясат жүргiзілуiн қамтамасыз етедi.
2. Жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттiк саясат:
Біздің мемлекетіміз азаматтардың жұмыспен нәтижелі әрі еркін таңдау арқылы қамтылуына жәрдемдесетін саясат жүргізілуін қамтамасыз етеді.
Халықты жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі қағидалары мыналарға бағытталған:
1) республика азаматтарына, Казақстанда тұрақты тұратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарға қызмет пен кәсіп түрлерін еркін тандауға бірдей мүмкіндіктерді, әділ де қолайлы еңбек жағдайларын, жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғауды қамтамасыз етуге;
2) нәтижелі жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге, жұмыссыздықты азайтуға, жұмыс орындарын ашуға;
3) білім беру жүйесін еңбек рыногының қажеттеріне және инвестициялық саясатты ескере отырып, оның даму перспективасына сай кадрлар даярлау ісіне бағдарлауға;
4) азаматтардың заңдарға сәйкес жүзеге асыратын еңбек және кәсіпкерлік бастамаларын қолдауға, олардың өнімді және шығармашылық енбекке қабілетін дамытуға жәрдемдесуге;
5) бар жүмыс орындарын сақтаған және жаңа жұмыс орындарын, оның ішінде нысаналы топтарға арналған жұмыс орындарын ашатын жұмыс берушілерді ынталандыруға;
6) уәкілетті орган және жеке жұмыспен қамту агенттігі ар-қылы еңбек делдалдығын ұйымдастыруға;
7) шетелдік жұмыс күшін тартуға, сондай-ақ Қазақстаннан шетелге жұмыс күшін шығаруға байланысты қызметті лицензиялауға;
8) шетелдік жұмыс күшін тартуға квота белгілеу жолымен ішкі еңбек рыногын қорғауға;
9) жұмыспен қамтуды камтамасыз ету жөніндегі республикалық іс-шараларды жергілікті атқарушы органдар қолданатын шаралармен ұштастыруға;
10) халықты жұмыспен қамту саласындағы қызметті экономикалық және әлеуметтік саясаттың басқа да бағыттарымен үйлестіруге;
Жұмыспен қамтуды мемлекеттік реттеудің негізгі бағыттары мыналар:
:: жұмыс орындары жүйесінің дамуын реттеу;
:: жұмыс орындарына сұранысты реттеу;
:: мемлекетің білім беру және қызметкерлерді кәсіби даярлау мен қайта даярлау жүйесін дамытуға мемлекеттің қатысуы.
Баланстық құрылым жүйесі жұмыспен тиімді қамтуды қамтамасыз етудің әдістемелік құралы болып табылады, оның құрамына еңбек ресурстарының балансы мен оларды тиімді пайдалану балансы; халық шаруашылығының аялары мен салалары бойынша нақты еңбек шығындарының бөліну сипатын бұдан да нақтырақ көрсететін еңбек балансы; шаруашылық қызметтің салалары мен аялары бойынша қажетті сипаттайтын жұмыс орындарының балансы кіреді.
Жұмыспен қамту деңгейін арттыру және тиісінше жұмыссыздықты қысқарту жөніндегі іс-шаралар:
:: қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру ;
:: жеке кәсіпкерлікті ынталандыру және халықтың өзін-өзі жұмыспен қамтуын көтермелеу, шағын бизнесті дамыту;
:: жетіспейтін мамандықтар мен кәсіптер бойынша қайта даярлау және кәсіби даярлау;
:: жұмыспен қамтудың икемді нысандарын пайдалану;
:: жаңа жұмыс орындарын құру арқылы кәсіпорынның өзінде жұмысқа орналастыру;
:: тұрғындарды жұмыспен қамту мүмкіндігі жөнінде ақпараттандыру, бос орындар жәрмеңкелерін, ашық есіктер күндерін және т.б. өткізу.
Мемлекет атынан жұмыспен ұтымды қамтуды қамтамасыз ету мәселелерімен жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдармалар департаменттері айналысады.
Сонымен қатар мемлекет азаматтарға халықты жүмыспен қамту саласында кемсітушіліктің кез келген нысанынан қорғауға және кәсіп пен жұмысқа ие болуда бірдей мүмкіндіктерді қамтамасыз етуге, жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғауға, уәкілетті органдардың делдалдығы арқылы жұмыс таңдау мен жұмысқа орналасуда жәрдемдесуге кепілдік береді.
Мемлекет халыктың нысаналы топтарын жүмыспен қамтуға жәрдемдесу жөніндегі шараларды да камтамасыз етеді. Нысаналы топтар деп жұмысқа орналасуда қиындык көріп жүрген және әлеуметтік корғауды қажет ететін адамдар ретінде заңмен белгіленген адамдар топтарын айтады. Оларға табысы аз адамдар, 21 жасқа дейінгі жастар, балалар үйлерінің тәрбиеленушілері, жетім балалар мен ата-ананың камқорлығынсыз қалған 23 жасқа дейінгілер, кәмелетке толмаған балаларды тәрбиелеп отырған жалғызілікті, көп балалы ата-аналар, заңдарда белгіленген тәртіппен асырауында тұрақты күтімді, көмекті немесе қадағалауды кажет етеді деп танылған адамдар бар азаматтар, зейнеткерлік жас алдындағы адамдар (жасына байланысты зейнеткерлікке шығуға екі жыл қалған), мүгедектер, қарулы күштер катарынан босаған адамдар, бас бостандығынан айыру және (немесе) мәжбүрлеп емдеу орындарынан босатылған адамдар және оралмандар жатады.
Жергілікті атқарушы органдар енбек рыногындағы жағдай мен жергілікті бюджеттің қаражатына қарай нысаналы топтарға жататын адамдардың қосымша тізбесін, сондай-ақ әлеуметтік қорғау жөнінде де қосымша шаралар белгілей алады.
Бүгінгі таңдағы еліміздегі өзекті проблеманың бірі болып отырған - халықты жұмыспен тұрлайлы қамтудағы мемлекеттік түрлі белсенді бағдарламалардың қабылданып жатқанын атауымызға болады. Солардың қатарына: Дипломмен - ауылға, Жастар практикасы, Жұмыспен қамтудың 2020 бағдарламасы және тб. Бағдарламалар жатады. Қабылданып жатқан бағдарламалардың, атқарылып жатқан іс-шаралардың басты мақсаты - жұмыспен тұрақты және нәтижелі қамту арқылы халықтың әл-ауқатын, өмір сүру деңгейін, сапасын сондай-ақ халықтың табысын жоғарылатып, еліміздің бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына қосылуын қамсыздандыру болып табылады.
Міне осы бағдарламалар арқылы мемлекетіміздегі жұмыссыздықтың аз болса да азаюына, халықтың жұмыспен қамтылуына көмегі тиері анық. Егер де осы аталған бағдарламалар тізбегі іс жүзінде іске асырылса, экономикамыздың өрлеуі болмақ!
1.3 Жұмыспен қамтудың шетілдік тәжірибесі және оны
Қазақстанда қолдану мүмкіндіктері
Біз қай саланы болсын алып қарасақ та, сол саланың жоғары деңгейде дамуында шетелдік тәжірибенің қаншалықты маңызды екенін байқаймыз. Шетелдік мамандар жұмыссыздықтың себептерін талдай отырып, оның әр түрлі нысандарын тудыратын нақты факторларын қарайды.
Өнеркәсібі дамыған мелекеттердегі себептерін талдай отырып, шетел ғалымдары олардың жекелеген түрлерін тудыратын нақты факторларын қарастырады. Мысалы АҚШ Конгресі экономикалық статистика бойынша жұмыссыздықтың 70 түрін атаған екен. Олардың әрқайсысының өзіндік себептері бар. Экономистер барлық жұмыссыздықтың түрлерін үлкен 2 топқа бөледі.
Қоғамдағы кез-келген жұмыссыздықтың болуы - сол қоғам үшінең ауыр әлеуметтік-экономикалық сілкініс болып табылады.
Батыс ғалымдарының пікірлері бойынша, адамды жұмыссыз деп есептегенде, ол тек жұмысынан айырылып қана қоймай, өзінің абыройын да жоғалтады. Шетелде жұмыстан айырылуды психологиялық зақым ретінде бағалап, тек ең жақын туысқаны қайтыс болған жағдайда алатын стресс деңгейінде қаралады.АҚШ конгресінің экономикалық статистика комиссиясының жүргізілген зерттудің мәліметі бойынша қазіргі шет елдерде жұмыссыздықтың болуының ерекше себептері бар екен. Батыс елдердің мамандары жұмыссыздықтың нысандарын екі үлкен негізгі топқа бөледі. Біріншісіне - жиынтық сұранымның жетіспеуіне байланысты болатын, соның ішінде ең алдымен циклдік жұмыссыздықты жатқызады. Екіншісіне - жиынтық сұранымның өзгеруіне байланыссыз болатын - жұмыссыздықты (фрикциондық,, құрылымдық, технологиялық және басқа нысандары) жатқызады.
Біздің елдегі жұмыссыздықтың негізгі нысандары жасырын және фрикциондық болып табылады. Нарық қатынастарының қалыптасу барысында жасырақ жұмыссыздық ашық жұмыссыздыққа айнала бастады.1992 жылы жасырын жұмыссыздықтың ауқымы кеңее түсті. Осы аталған жылдық желтоқсан айының өзінде-ақ 138 (адам) мыңға таяу адамы бар 160 кәсіпорындар жұмыссыз тоқтап тұрды. Осындай кәсіпорындардан 2 мыңнан астам жұмыскер еңбектен босатылды, 25 мың адам еріксіз демалысқа жіберілді.
Жұмыссыздықтың зардабын бәсеңдететін факторлардың бірі ғылыми-технологиялық процесс. Ғ.Т.П. жаңа қосымша жұмыс күшін қажет ететін жаңа өндіріс түрлері мен шаруашылық. салаларын тудырады, ол материалдық өндіріс саларында еңбек етуге қабілеті бар тұрғындарды жұмыспен қамтуды көбейтеді. Жалпы ғылыми-технологиялық революция жағдайында жұмыспен қамтуды тұрақты түрде өсіру, негізнен өндірістік емес салалардың дамуы арқылы жүзеге асырылады. Оның ұлғаюы тұрғындардың әртүрлі қызмет түрлеріне деген шығынның тез өсуімен және халық шаруашылығының орташа көрсеткішіне қарағандағы, жоғары еңбек айқымдылығымен сипатталады.
Мысалы, 80 жылдары жұмыспен қамтытуды көбейтуде өндірістік емес саланың үлесі АҚШ пен Жапонияда 80-90 пайыз, ал Батыс Еуропада 100 пайыз құрады.
Нарық қатынастарды дамыған көп елдерде еңбек нарығы әр түрлі топтағы адамдарды, әсіресе жастарды жұмыспен қамтудың жеке шараларын жүзеге асырады. Ол үшін арнайы бағдарламалар қабылданып іске асырылады. Осы мақсатта кәсіпкерлердің қатысуымен жастар үшін жалақы шығындары бөлінеді және оларды кәсіптік мамандыққа дайындайтын шығындарды мемлекет толық өз мойына алады.
Еңбек нарығы да басқа нарықтар сияқты сұранымның, ұсынымның және теп-теңдік жағдайымен сипатталады. Психологиялық тұрғыдан алғанда еңбекке сұраным қисық сызығы жалдаушының тілегін, ал еңбекті ұсыным қисығы қызметкердің (жұмысшының) тілегін көрсетеді. Жекелеген еңбек нарығы, әдетте бізге бұрынна белгілі графикпен бейнеленеді.
Кесте-1 Жекеленген әлем елдеріндегі өз бетінше жұмыспен қамтылғандар
%
Мемлекеттер
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Бразилия
34,9
34,0
33,0
31,9
...
...
Ұлыбритания
12,9
13,1
13,3
13,4
13,6
13,9
Германия
12,4
12,2
12,0
11,7
11,6
11,6
Израиль
13,1
13,2
12,7
...
...
...
Исландия
14,2
14,8
13,7
12,7
11,9
12,6
Испания
18,2
17,9
17,7
17,7
17,0
16,9
Италия
27,0
26,7
26,4
25,7
25,2
25,5
Канада
9,4
9,1
9,3
9,1
9,5
9,2
Корея
33,6
32,8
31,8
31,3
30,0
28,8
Ресей
7,8
7,6
7,3
7,3
6,9
6,9
АҚШ
7,5
7,4
7,2
7,0
7,1
7,0
Түркия
45,8
43,5
39,6
39,0
40,0
39,1
Франция
9,1
9,1
9,0
9,0
9,3
11,4
Швеция
9,8
10,0
10,6
10,4
10,7
10,9
Швейцария
11,2
11,1
11,5
11,1
10,5
10,6
Жапония
14,7
13,8
13,4
13,0
12,7
12,3
Қазақстан Республикасы
36,1
35,5
34,8
33,8
33,7
33,3
Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі
Бұл кестеде жекеленген әлем елдеріндегі өз бетінше жұмыспен қамтылғандар саны пайыздық мөлшерде көрсетілген. 2005 жылы ең төмен мөлшердегі өз бетінше жұмыспен қамтылған халық - АҚШ мемлекеті екен, 7,5 %. Ал, 2010 жылғы мәліметтер бойынша бұл мемлекетте өз бетінше жұмыспен қамтылғандар саны 2005 жылмен салыстырғанда біршама азайған екен, яғни 7,0%. Көршілес мемлекет Ресейді қарастырар болсақ, мұнда өз бетінше жұмыспен қамтылғандар саны 2005 жылы 7,8% -ды құраса, ал 2010 жылғы мәліметтер бойынша өз бетінше жұмыспен қамтылғандар саны -6,9%.
Швеция мемлекетінде мұнда өз бетінше жұмыспен қамтылғандар саны 2005 жылғы мәліметтер бойынша -9,8 % құрап, ал 2010 жылы мұнда өз бетінше жұмыспен қамтылғандар саны - 2005 жылмен салыстырғанда едәуір жоғарылап, 10,9%-ды құраған екен.
Германияда өз бетінше жұмыспен қамтылғандар саны 2005 жылы - 12,4%-ды құраса, ал 2010 жылы өз бетінше жұмыспен қамтылғандар саны -11,6%-ды құраған екен. Яғни, көрсетілген 5 жыл аралығында бұл мемлекетте өз бетінше жұмыспен қамтылғандар саны азайғанын көруімізге болады.
Жапонияда 2005 жылғы мәліметтер бойынша өз бетінше жұмыспен қамтылғандар мөлшері 14,7%-ды құраса, ал 2010 жылы өз бетінше жұмыспен қамтылғандар мөлшері - 12,3%-ға төмендегенін көруімізге болады.
Қазіргі таңда еңбек нарығы тек қана экономикалық емес, сонымен қатар әлеуметтік, құқықтық және психологиялық қарым - қатынастардан тұрады. Әртүрлі мемлекеттерде бұл қарым - қатынастар тарихи тұрғыда түрлі кезеңдерде дамыды. Нәтижесінде бөлек мемлекеттер топтарында немесе бөлек мемлекеттерде жұмыспен қамтылу жүйесі әртүрлі болады. Сондықтан экономикасы дамыған ірі мемлкетерде жұмыспен қамту саясаты өздерінің дамтытқан модельдерімен жүзеге асырылды.
Дүние жүзінде жұмыспен қамтудың үш моделін айтылады: американдық, жапондық және шведттік.
АҚШ моделіне еңбек нарығының децентрализация тән болып келеді.1945 жылы капиталистік елдің экономикалық жағдайы анық түрде ерекшеленеді. АҚШ өзінің территориясында әскери қимылдар болмағандықтан өндіріс қуаты және рекордты түрде экономикалық өсу байқалған. Ал керісінше, Батыс Еуропа және Жапония елдері біршама қирауға ұшыраған. Ол елдердің халқы интенсивті құрылыс жұмыстарын жүргізе отырып шығындарға төзуге тура келді. Бұл жағдайлар мысалы, Германия және Жапония елдерінде 40 - ші жылға дейін жалғасқан. 30 жылдары экономикалық өсу бүкіл аймақта болды және жұмыссыздықты болдырмады. Американдық моделіне экономиканың бәсекелестік жағдайын қолдау саясаты, оның аса орталықтануына жол бермеу, кәсіпкерлерді белсенділікке және қызметкерлерді жеке табысқа, ақша табуды мақсат етуге игеру тән. Қызметкерлер кәсіпорындар арасында жиі алмасады, оқу орындарында кәсіптік даярлау толық болады, кәсіпорындар өндірістік оқуға кететін шығынды азайтуға тырысады. Кәсіподақтар кәсіп нышанасымен құрылады. Штаттық және федералдық жұмыссыздықты сақтандыру қорларына кәсіпорындар мен қызметкерлердің әрқайсысына бөліп жарналарын төлейді. Бұл салық төленген жалақының белгілі бір пайызы ретінде алынады.
Кәсіпорындардағы жұмыспен қамту саясаты жұмысшылар мен кәсіпорындардың арасындаңы жоғарғы географиялық (аймақтық) мобильділігіне бағыттталады. Ал жалақы болса жеке тұлғалық және ұжымдық келіссөздердің нәтижесі ретінде, контракт немесе ұжымдық келісімшарттардың қорытындысы ретінде анықталады. Ұжымдық келіссөздерде кәсіподақтар маңызды орынға ие. Олардың көбісі салалық қағида бойынша қалыптасады, ал нәтижесінде жалақы жұмыс күшінің ұсынысы мен сұранысына, жұмыстың ауыртпаушылығына, еңбек өнімділігіне және кәсіпорынның мүмкіншіліктеріне тікелей байланысты болады.
Жұмыссыздықтан сақтандыру федералдық заңдармен және штаттардың заңдарымен реттеледі. Федералдық заңдар жұмыссызыдықтан сақтандырудың жалпы қағидаларын бекітеді, ал содан кейін бұл қағидалар штаттық заңдарда терең зерттелінеді және талқыланады. Жұмыссыздық бойынша сақтандыру жарналарын кәсіпорындар және жалдамалы жұмысшылар төлейді, бірақ көп бөлігі кәсіпорындардың мойнында болады.
АҚШ - та еңбек нарығының тек сыртқы саясаты ғана емес, сонымен қатар ішкі нарығы да барлық жұмыстарды жүзеге асырылады. Мысалы, ИБМ ірі компания әрдайым жұмыспен қамту кепілдігін ұстанады. Бұл қағиданы жетілдіру арқылы компания жұмысшыларға көптеген жеңілдіктер мен жәрдемақылар бере отырып әлеуметтік даму қорларының үздіксіз өсу саясатын жетілдіреді. Бірақ бұл мемлекетте сыртқы нарық қатынастары басым болып қала береді және соның салдарынан Жапония мен Швецияға қарағанда жұмыссызыдық деңгейі жоғары болады.
Ішкі нарық қатынастары АҚШ - қа қарағанда Жапония мемлекетінде басым болады. Сондықтан жұмыспен қамтудың бұл моделін дүние жүзінде жапондық модель деп атайды. Жапондық модельдің ерекше бір сипаты - өмір бойы жалдану жүйесінің орын тебуі, яғни қызметкерлер осы жүйе бойынша жұмыспен қамтамасыз етілуіне 55 - 60 жасқа дейін кепілдеме алады. Кепілдеме заңды түрде бекітілмеген, жалданған қызметкерлер мен кәсіпкерлердің ұзақ жыл бойы қатынастарынан туындаған нәтиже. Мұндай жүйенің кәсіподақтар қолдап, фирмаға түзу ниетпен қарайды. Жапонияда кәсіподақтар компания ішінде құрылады және қызмет істейді. Фирма қызметкерлерінің кәсіптік дайындығы мен біліктілігін жоғарлатумен шұғылданады, олардың еңбек, жұмыс сапасына дұрыс көзқарасын тәрбиелейді. Осыған орай, қайта даярлау курстары ғылыми - техникалық прогреске, бос жұмыс орындарының құрлымына, өндіретін өнім модификациясына байланысты болады және курстарды оқыту үшін алдын ала фирма ішіндегі кәсіби мобильділігін (жұмыс беруші өз ойымен қызметкерді бір жұмыс орнынан екіншісіне, бір бөлімнен басқасына ауыстырып отырады), жұмысшылардың еңбек қарым - қатынастарына деген тәрбиесін ескереді.
Жапонияда жалақының деңгейін қалыптастыруда бұрынғы кезде қызметкерлердің стажы мен жасына байланысты болатын, ал қазір қызметкерлердің біліктілігі мен тиімділігінде ескеретін болған. Ал егер жапон қызметкерлері өз еркімен басқа кәсіпорынға ауысатын болса, оның қаншама жыл жинаған стажы жоғалып кетеді. Жапондық модельде фирма басшыларының қызметкерлерге әкелік қамқорлықпен қарауы, олардың өндірістен тыс өміріне көңіл бөлуі және де фирманың жан - жақты қызметіне еңбеккерлердің құштарлығы сипатталады.
Өмір бойы жалдану жүйесі мемлекетте жұмыссыздық мәселесін шешуді жеңілдетеді. Бұл жүйе артық ауыртпалықсыз өндірісті немесе жұмыс уақытын қысқартады және жұмысшыларды фирма өзінің еншілес мекемелеріне немесе өзара келісім бойынша басқа фирмаларға ауыстыра алады. Сондықтан осы шаралар мемлекеттің жұмыссыздық деңгейінің өсуін тоқтатады. 1974 - 1975 жылдардағы дағдарыстан кейін дәстүрлі өмір бойы жалдану жүйесі көптеген өзгеріске ұшырады, яғни жалдамалы жұмысшылардың қорғанысы төмендетілді, тұрақты жұмыспен қамтылған адамдар саны азайды және үшінші сектор ( қызмет көрсету саласы) бойынша кішігірім кәсіпорындардың ішкі нарығы пайда болды. Сонымен, өмір бойы жалдану жүйесінің мағынасы, жұмысшы нақтылы түрде өмір бойы бір кәсіпорында жұмыс істейді, бірте - бірте қызмет баспалдағымен көтеріледі. Білім деңгейіне (орта білім немесе жоғарғы білімді) байланыссыз жұмысшы карьерасын қарапайым жұмысшыдан бастайды және бір орында 2 - 3 жылдан көп отырмайды. Өйткені оның жұмыс орындарында алған білімін жоғалтуға мұрша бермейді. Ал екіншіден, төменнен бастап, жас маман бір нәрсені өзгертуге мүмкіндік алады, басшылардың, қызметтестердің мойындауына жету, репутациясын орнатады.
Қоғамдағы өмірді ұйымдастырудың шветтік түрі экономикалық және өмірлік деңгейді жоғарлату, экологиялық стандарттарды қамтамасыз етеді. Бұл модель ерекше технологиялық рента алуды негіздейді, ішкі және әлемдік нарықта елдің алатын өнімінің жоғары сапасы мен инновациялығы. Әрине Швеция өте жақсы әлеуметтік - экономикалық модельді құруды көздейді. Шведтік модель мемлекет жүзеге асыратын жұмыспен қамтудың белсенді саясатымен ерекшеленеді. Жұмыспен қамтудың бұл моделі мемлекеттік - нарықтық сипатта жұмыс атқарады. Сондықтан бұл жерде мемлекеттік реттеу элементтері еңбек нарығының өзін - өзі реттеу элементтерімен тығыз байланысты болатындығында. Мемлекеттің белсенділігі жұмыспен қамту бағдарламаларын қолдауға және жұмыс күшінің қайта даярлауға, олардың бәсекеге қабілеттілігін арттыруға қомақты қаржы ресурстарын бөлуінде көрінеді. Сондықтан осы шараларға жұмыспен қамту қорының 70% - ы немесе ЖІӨ - нің 3,5% - ы жұмсалады, ал жұмыссыздық берілетін жәрдемақыларға ЖІӨ - нің 2,7% - ы беріледі. Швецияның тәжірибесі бойынша жұмыссыздыққа жәрдемақы беру іс - шараларына келесілер жатады:
* кіші және отбасылық кәсіпорынға мемлекеттік субсидиялар мен несиелерге жағдай жасау, яғни бастапқы капитал 10 пайызды ғана құрайды, 70 пайызы субсидия, 20 пайызы несие, егер кәсіпорын пайда ала алмаса 4 жылдан салықтан босатылады;
* географиялық мобильділік, яғни жұмыс күші тапшылық жерлерге отбасыларды көшіріп алып барады. Оларға үй, жұмыс тауып береді және барлық жағдай жасайды;
* қоғамдық жұмыс, негізінен жастарға, құрылыс, жол, қызмет көрсету, 6 айға дейінгі кепілдеме түрде жалақысы 50 - 100 пайыз болатын (сол кәсіптің орташа жалақысын есептеп) жұмысқа алу;
* арнайы техникалық жабдықтау, кәсіпорындарда мүгелектерге арналған жұмыс орнын дайындау және кәсіпорын иелеріне жұмысқа алғаны үшін субсидиялар төлеу және мүгедектердің жалақысына да субсидиядан ақша шамамен қосылады.
Ал қазіргі кезде Ресейде толық жұмыспен қамту өз табыс алып келетін кәсіпорындарды қолдайтын фискальды саясатты шектеу, еңбек нарғындағы бәсекеге қабілетсіз жұмысшыларды қолдаудың белсенді саясатын жетілдіру және т.б. жолдармен жүзеге асырылады.
Қазақстан тәжірибесіне келсек, дамыған нарықтық экономика жағдайында да басқа елдің тәжірибесін елдің аймақтық өзгешеліктерін есепке ала отырып толығымен көшіріп алуға болмайды. Еңбек нарығының басқа модельдерінің нәтижелі қызмет атқармас алдында елдің жалпы саяси жағдайларын, ұлттық дәстүрлерін және экономикалық конъюнкрурасын ескерген жөн болады. Осыған байланысты қазақстандық жұмыспен қамту үлгісі барлық модельдердің тиімді элементтерін есепке ала отырып құрлғаны дұрыс болады. Үлгі тек қана аймақтық ерекшеліктерінен құрылуы мүмкін. Осыған орай, өтпелі нарық жағдайында еңбек нарығын реттеу және жаңа үлгіні қалыптастыру ерекшеліктері еліміздің экономикасының қайта қалыптасуына және де нарықтық жүйе мен нарықтық инфрақұрылымның дамуына тікелей байланысты болу керек.
Қазақстанда жаңа жұмыспен қамту моделін және қазақстандық еңбек нарығын дамыту ең алдымен республикамыздың экономикалық өсу моделінің дұрыс таңдауымен анықталады. Ал бұл өз кезегінде мемлекеттегі барлық басымдықтықтарды және шет ел тәжірибесінің тиімді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz