Абайдың қара сөздерінің лексико-семантикалық ерекшеліктері

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 90 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Диссертациялық зерттеу қазақтың ұлы ақыны, философ-ойшыл Абай Құнанбайұлының «қарасөздерінің» қытай тіліндегі аудармаларына талдау жасау арқылы түпнсқамен салыстырулар жасау барысында бұл аудармалардың баламалық, адекваттылығын зерделеп әрі ондағы кездесетін лексико-семантикалық мәселелерді анықтау.

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан республикасының сындарлы жүзеге асырылып келе жатқан ішкі және сыртқы саясатынан бастау алып отырған жәйттардың бірі - қазақ мәдениеті мен әдебиетінің көрнекті нұсқаларын әлем халықына таныту, өз ел халқымызға да кеңінен нәсихаттау. Осы тұрғыдан қарағанда, халықымыздың ұлы ақыны Абай Құнанбайұлының қытай тіліне аударылғанына бірнеше онжыл өткенімен, бұл аудармаларды толық әлі ешкім зерттеп-зерделеп тексерген жоқ. оның аударылу деңгейі мен аударма сапасына әлі толыққанды талдаулар мен зерттеулер жасалмай келеді.

Зерттеу жұмысының нысаны. Абай Құнанбайұлының «қарасөздерінің» қытай тіліне аударылуының лексико-семантикалық мәселелері.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың негізгі мақсаты - Абай «қарасөздерінің» қытай тілінде жасалған аудармаларындағы лексикалық бірліктердің түпнұсқамен баламалығы, адекваттылығын анықтау. Бұл лексикалық бірліктерді төмендегі бірнеше топтарға бөліп қарастырдық:

Абай «қарасөздеріндегі» концепті мәнге ие лексикалық бірліктер . Олардың қытай тіліне аударылудағы біркелкілігі мен жүйелілігі.
Абай «қарасөздеріндегі» ұлттық-мәдени мәнге ие лексиколық бірліктер. Олардың қытай тіліне аударылуындағы дәлдік.
Абай «қарасөздеріндегі» лексиколық бірліктер.
Идеологиялық жағдайға байланысты аудармада туындаған кейбір ауытқулары.

Сонымен қатар

Тілдік типологиялық айырмашылықтан туындаған сөйлем мағынасының ауытқуы.

Зерттеу жұмысының әдістері. Диссертацияға қорыту, баяндау, салыстырмалы талдау, мәнмәтіндік талдау, лексикографиялық талдау, семантикалық талдау, концептілік талдау әдістері пайдаланды.

Зерттуе жұмысының әдіснамалық негіздері. Негізгі нысанын жете зерттеу мақсатында осы мәселені тікелей және әдебиет ғылымы, компарастивистика, лингвистика салаларымен байланыстыра зерделеген әдебиеттанушы жән тілтанушылары - А. Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанов, М. Әуезов, Ә. Сатыбалдиев, Г. Бельгер, Р. Сыздық, Э. Сүлейменова, Ө. Айтбаев, З. Ахметжанова, А. Алдашева, Н. Шаймерденовалардың көзқарасы мен тұжырымдары, сондай-ақ әлем әлемдік лингвистикада аударманың теориясын қалыптастырған ғалымдар - Jakobson R., Koller W., Nida E. A., Reinhold N., Л. С. Барходаров, В. С. Виноградов, Дж. Кэтфорд, К. Райс О. Каде, А. В. Федров, В. Н. Комиссаров, Я. И. Рецгер, А. Лилова, А. Д. Швейцер, В. Г. Гак, Д. И. Ермолович, С. В. Тюленов, Л. Л. Нелюбин, Л. К. Латышев және т. б. аударматанушылардың, пікір-көзқарастары басшылыққа алынды. «Қарасөздердің» тілдік бірліктерінің философиялық мазмұнына байланысты филология ғылымы бойынша зерттеулердің тұжырымдары және ислам дінінің қасиетті кітабы «Құрани кәрм» негіз боды.

Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Диссертациялық зерттеу жұмысы «қарасөздердің» қытай тіліндегі екі нұсқасындағы лексикалық бірліктерге түрлі талдаулар жасай отырып ондағы баламалық, адекваттылық мәселесін сараптай отырып, аудармаларда кездесетін лексико-семантикалық мәселелерді талдап анықтаған алғашқы еңбек болып отыр.

Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Зерттеу жұмысы қол жеткізген нәтижелер қазақ аударматану саласында, копаративистика саласында және қытайша-қазақша лексикографиялық еңбектер түзеуге өзіндік маңызы бар.

Зерттеу жұмысының құрлымы. Зерттеу жұмысы кіріспе, негізгі бөлім және қортынды үш бөлімнен тұрады. Кіріспе бөлімінде зерттеу жұмысының сипаттамасы, мақсат-міндеттері, зерттеу әдістері, әдіснамалық негіздері, ж. т. б. қарастырылады. Негізгі бөлім екі тарауға бөлініп, бірінші тарауында Абай «қарасөздерін» қытай тіліне аударған аудармашылардың шығармашылық лабораториясы жайлы мағлұматтар беріледі. Екінші тарауында «қарасөздердің» аудармаларына салыстырмалы талдаулар жасай отырып, ол аудармалардағы лексико-семантикалық бірліктердік аударылу деңгейі, дәлдігіне баға беріледі. Үшінші қортынды бөлімінде диссертациялық жұмысқа жалпылама қортынды жасалады.

Абайдың қара сөздерінің лексико-семантикалық ерекшеліктері аударма мәселесі

Кез келген аударманы талдаудың негізгі принциптері, теориялық тұжырымдары болады. Қара сөздердің қытай тіліндегі аудармаларын талдап, таразылағанда біз Л. Бархударовтың мына тұжырымын басшылыққа алдық: «Аударма теориясының объектісі - түпнұсқа мәтін мен аударылатын мәтін арасындағы эквиваленттілікті анықтау, қандай мәселелердің негізінде түпнұсқа мен аударылған мәтіннің бір біріне эквивалентті болып тұрғандығын сипаттау, бір тілдегі мазмұнның екінші тілде берілгеніндегі инвариантылықтың себептерін көрсету. » [6, 240] . Сонымен, төменде алдымен Абай қара сөздеріндегі лексико-семантикалық ерекшеліктерін қарастырамыз, сонымен қатар қара сөздердің қытай тіліне аударылу тарихынан да ақпараттар береміз.

1. 1 Абайдың қара сөздерінің лексико-семантикалық ерекшеліктері

Лексика , көне грек тілінде лексикос - сөздік дегенді білдіреді. Тілдегі сөздердің жиынтығы, сөздік құрам. Лексикаға тілдегі барлық сөздер кіреді. Сөздер қолданылуына қарай актив және пассив болып бөлінеді. Актив сөздерге күнделікті өмірде жиі қолданылатын сөздер жатады. Ал пассив сөздерге қолданылу өрісі шектеулі көнерген сөздер, диалектілер мен кәсіби сөздер, терминдер жатады. Қазақ Лексикасы шығу тегі жағынан төл сөздер мен кірме сөздерден (араб-парсы, орыс, т. б. ) тұрады, мысалы Абай қара сөздерінде қазақтың төл сөздерімен қатар толып жатқан араб, парсы, шағатай срнымен қата орыс сөздері бар. Сөздер стильдік қызметіне байланысты бейтарап лексика, сөйлеу тілінің Лексикасы, жазба тіл лексика деп бөлінеді. Бейтарап лексикаға барлық стильде қолданылатын жалпыхалықтық сөздер жатады: дала, еңбек, көл, таза, екі, жаңа, т. б. Сөйлеу тілінің лексикасына тұрмыстық қарапайым сөздер, варваризмдер, әдеби тілде сөйлеу лексикасы жатады. Жазба тіл лексикасына көне дәуір кітаби лексикасы мен қазіргі кітаби лексика жатады. Мазмұнына қарай лексика: 1) есім және шылау сөздер; 2) абстракт сөздер; 3) синонимдер; 4) антонимдер болып бөлінеді. Сипаты мен көрінісі жағынан лексика былайша сараланады: 1) омонимдер; 2) омографтар; 3) омофондар; 4) омоформдар. Лексика атауы тілдің сөз байлығы деген ұғыммен қатар қаламгер тілі, көркем шығарма тілі деген ұғымды да білдіреді. Мысалы, Абай тілінің лексикасы, Сұлтанмахмұт тілінің лексикасы, батырлар жырының лексикасы, т. б. [18, 245]

Семантика , көне грекше: σημαντικός - танбалаушы, білдіруші дегенді білдіреді, тіл және тіл бірліктері (сөз, грамматикалық тұлға, сөз тіркесі, сөйлем ) арқылы білдірілетін хабарды, заттар мен құбылыстардың мән-мазмұнын зерттейтін тіл білімінің саласы, семиотиканың негізгі бөлімдерінің бірі. Семантика сөз мағынасын, сөз құрамындағы элементтердің өзара мағыналық қарым-қатынасын, сөз мағынасы түрлерінің даму зандылықтарын зерттейді.

Лексикалкалық мағына - сөздің меншікті мағынасы. Сөз мағынасы заттық, логикалық мәнінен басқа айтушының дүниеге көзқарасын, көңіл-күйін де білдіреді. Әрбір сөздің негізгі мағынасы басқа мағыналардың тууына себепші болады. Сөйтіп сөздің тура мағынасынан ауыспалы мағына, туынды мағына пайда болады. Мысалы, көзі көрмейді (тура мағына) - көз көрген (ауыспалы мағына) . Қон (түпкі мағына) - қонақ (туынды мағына) . Лексикалық мағынаның үш түрі бар: 1) . Сөздің негізгі мағынасы: таза көйлек, таза блме, таза ыдыс; 2) . Фрозеологиялық байлаулы мағына: жер аяғы кеңіді, жер ортасына келген, жер-көкке сиғызбады, жерге қаратты; 3) . Синтаксистік шартты мағына: жас бала (еркін), бала бүркіт, бала көңіл (шартты) . Сөз мағынасы тілдің дамуына байланысты өзгереді. Сыртқы және ішкі себептер әсер етеді. Сыртқы себептер деп қоғамда болатын әлеуметтік өзгерістердің тілге әсерін, нәтижеде сөз мағынасының өзгеруін айтады. Ішкі себептер тілдің ішкі мүмкіншіліктері, яғни сөздердің тіркесу қабілетімен мағыналарының кеңеюі, тарылуы, қызмет бірлігі заңы нәтижесіндегі мағыналық өзгерістер жатады. [18, 245]

Төменде Абай тілінің лексикалық ерекшелігіне назар аударып көрейік. «Абай. Энциклопедияда» Абай лексикасы былайша ой тарқатады:

«Абай тілінің негізі қазақтың жалпы халықтық сөйлеу тілі мен ауызша әдеби тілі болғандықтан, оның лексика-фразеолия қазынасы тегі жағынан, ең алдымен, қазақтың төл сөздерінен, одан соң шағын мөлшерде араб-парсы және орыс сөздері қабатынан құралады. Өз тұсындағы қазақ қоғамының саяси-әлеуметтік, мәдени-экономикалық күй-жағдайына орай қазақ лексикасында болған өзгеріс-жаңалықтарды Абай тілі айқын көрсетеді. Мысалы, кейбір атаулар ескіріп, қолданыстан шыға бастаса, Абай ондай сөздерді көбінесе көнені суреттеу үшін немесе образ үшін пайдаланады.

Хан, уазір, аламан, абыз, жылыс, тоғыс, наурыздама сөздері көбінесе Қара сөздерінде тарихты баяндайтын тұстарда қолданылады. Ал өмірге келген жаңа атауларды жатсынбай қабылдап, өзі де бұларға қоса жаңаларын жасайды (қ. Жаңа сөздер) . Абай шығармаларының тақырыбына орай төл лексиканың ішінен этнографизмдерді де (шілдеха-на, үш тоғыз, қынаменде, ақшомшы, ықтырма, күзеу т. б. ), көне киім-кешек, сауыт-сайман, құрал-жабдық атауларын да (дәндәку, жарғақ шалбар, пыстан, шақпақ, шөншік, дулыға, шарайна т. б. ) пайдаланады. Сондай-ақ сыртқы тұлғасы жағынан көнерген сөздерді (мыс, Ұлы дегеннің орнына ұлық, кіші сөзінің орнына кішік, тұраның орнына тұғры тұлғалары) ұйқас құрау, мағыналық реңк үстеу сияқты белгілі бір мақсатпен қолданады. Дегенмен, Абай тұсында бірқатар сөздердің көнеру дәрежесі қазіргі кездегіден әлдеқайда солғындау болғаны байқалады. Мысалы, ағайын, туысқан мағынасындағы қарындас сөзі, ел, жақын және жат, алыс семантикалы алаш, әскери мағынасындағы қол сөздерінің әлі де осы ұғымдарда еркін және жиі қолданылғандығын сол көзеңдегі қазақ әдеби тілі де, Абай тілі де көрсетеді. Қоғам өмірімен етене қабысқан тіл, әсіресе, оның лексикасы сол қоғамның әр кезеңдегі тыныс-тіршілігіне орай өзгеріп отырады, яғни бірқатар сөздердің мағыналары ауысады, бірсыпырасы терминдік дәрежеге көтеріледі, енді бір алуанының қолданылу жиілігі артады. Бұл процеске қалам қайраткерлері белсене қатысады. Осы ретте Абайдың еңбегі көзге түседі.

19 ғасырдың 2 жартысындағы қазақ қоғамы өміріндегі елеулі тарихи оқиғалардың бірі - ел билеу, әкімшілік, әлеуметтік құрылыс салаларындағы өзгерістер, жаңалықтар болса, Абай лирикасы осы өзгөріс - жаңалықтарды атайтын сөздерді молынан танытады. Олар қазақтың төл сөздері де, кірме сөздер де болып келеді. Мысалы, елбилеу, әкімшілік құрылысына қатысты болыс, старшын, жандарал, ояз, кандидат, сайлау, шар, тас, шабарман, атшабар, атқамінер, ұлық сияқты сөздер; заң, сот саласына қатысты заң, закұн, сот, содия, шариғат, куә, би, билік, жан беру, ант ішу, антқа салу, анттасу, айып, тоғыз, барымта, дүре, салауат, дау, даугер, теңдік, бітім, төре беру, жаза, шағым, арыз, арызшы, іс, қағаз, тергеу, кәтелөшке, түрме, дазнание, прошение сияқты сөздер термин дәрежесіне көтеріліп, әдеби тіл нормасына айналады. Бұл ретте кейбір әлеуметтік үғым атауларының мағынасы айқындалып, ішінара терминделу процесі Абай тілінде ерекше байқалады. Мысалы, жарлы мөнкедей сөздерінің ақын біріншісін сын есім ретінде жиірек қолданады да, сол кездегі әлеуметтік топ атауына кедей сөзін әлдеқайда жиі телиді. Сол сияқты байғұс сөзінің ертеректегі қоңсы, жалшы мағынасы солғындап, бұл сөз көбінесе «бейшара, мүсәпір» деген мағынадағы сын есім ретінде нормалана бастайды. Әрине, Абайда бір үғымды бір ғана атаумен білдіру барлық жерде бұлжымай жүзеге асырылған жоқ, өйткені, сөздердің барлық айналуы - едәуір ұзақ тәжірибенің жемісі және жеке қаламгердің еңбегін емес, көптің еңбегін, әсіресе баспасөз сияқты көпшілікке ортақ жазба дүниелердің қызметін қажет ететін қүбылыс. Осы себептен Абайда да кәсіп мағынасында кәсіп, өнер, харекет сөздері, еңбек мағынасында еңбек, бейнет, қызмет сөздері жарыса қолданылған және керісінше, бір сөз арқылы бірнеше мағынаны білдіру де орын алады. Мысалы, Абай тілінде ғылым сөзі осы күнгі мағынасымен қатар, білім, оқу семантикасын да қамти қолданылған. Өз тұсындағы қазақ қоғамының экономикалық күй-қалпына, сауда-саттыққа қатысты Лирика тобын өзінің кең тақырыпты шығармаларында молынан пайдаланып, мұнда да өмір суретін беретін сөздік қазынасын жасайды. Жалпы әдеби тілде, оның ішінде Абай тілінде базар, сауда, мәліш сауда, саудагер, бұл (пул), өсім, өсімқор, табыс, пайда табу, зиян шегу, несие, қарыз, борыш сөздерінің көпшілігі қазақ даласына келген жаңа ұғымдардың атаулары ретінде тұрақтала бастайды. »

Абай шығармалары тақырыптарының бірі оқу-ағарту, білім-ғылым, мораль жайы болғандықтан, осы салаға қатысты Лирика тобы ақын тілінде молынан кездеседі. Бұл реттегі Абай тілінің ерекшелігі, біріншіден, ол бірқатар сөздерді ете жиі қолданып, олардан туынды тұлғалар жасап, белсенді қорға айналдырған. Мысалы, білім сөзін 30-дан аса рет қолданып, одан білімді, білімсіз, білімділік, білімсіздік деген туынды сөздер мен білім- ғылым, ғылым-білім деген қос сөз тұлғаларын жасаған. Ал, ғылым сөзін Абай 100-ден аса рет пайдаланып, оны осы күнгі орысша наука деген үғымнан гері білім, оқу сөздерінің баламасы ретінде алған. Мысалы, «Хатта қыздарды да ең болмаса мұсылман ғылымына жіберіп, жақсы дін танырлық қылып үйретсе» дегендегі мұсылман - мұсылманша оқу. «Балаңа орыстың ғылымын үйрет» дегендегі Абайдың айтпағы - орысша оқыту. Сондықтан Абай тілінде ғана қолданылған ғылым табу, ғылым оқу, ғылым іздеу тіркестері білім алу деген мағынада келеді. Сөйтіп, Абай лирикасы 19ғ-дың 2 жартысындағы қазақ әдеби тілінің тақырыптық серияларға қатысты саласының байлығы мен барын, өзгөрісі мен жаңалығын танытатын айнасы іспетті болды. Абай шығармашылығының дені поэзия болғанымен, оның жырлаған тақырыптарына орай және ақын жаңашылдығы мен шеберлігіне қарай өлеңдер тілінің өзінде де әлеуметтік терминология мен экономика, саяасат, оқу-ағарту, мәдениет салаларына қатысты сөздер кең орын алған. Лириканың бұл топтарын мол қамтуына Абайдың проза жанрына баруы да септігін тигізген. » [1, 378]

Бұл сөздермен қатар Абайда көптеген Араб, пврсы, шағатай, және орыс тілдерінің сөздері де молынан кезесіп отырады:

«Абай тілі лирикасының келесі қабаттары - араб және парсы сөздері. Бұрыннан қазақтың жалпы халықтық тілінде қалыптасқан шығыс сөздерін Абай жатсынбай, еркін қолданады. Олар дінге, оқу-ағартуға, өнер-білімге, әкімшілікке, сауда-саттыққа т. б. қатысты болып келеді. Араб-парсы сөздерінің басым көпшілігін, жалпы халықтық тілдегі сияқты, Абайда да дерексіз ұғым атаулары құрайды (ар, абырой, мейір, нала, парыз, қаһар, қиял, қудірет, дәурен т. б. ) . Абай тілі лирикасының бір ерекшелігі - мұнда қазақ тіліне енбеген араб-парсы сөздерінің де қолданылғандығы. Олар, негізінен, Абайдың қарасөздерінде, онда да барлығында емес, тақырыбына қарай белгілі біреулерінде ғана шоғырланған. Ол шығармалар жүрегінің қуаты перзентлеріне арналған атақты Отыз сегізінші сөзі мен қазақ оқырмандарына иман деген - алла табарақа уатағаланың . . . жарлығы- на . . . мойын сұнып, инанмақ» екенін баяндаған 13-сөзі. Бұларда философия мен моральға қатысты ой-пікірін айтуда автор осы салалардағы ұғымдардың араб тілінде қалыптасқан атауларын қазақшаламай, сол күйінде пайдаланды. Мысалы, саниғ (өндіруші, жасаушы), салахият (жарамдылық), сәмиғ (тыңдаушы), тахмин (болжау, бағалау), хәсил (нәтиже) т. б. Тіпті кейде арабша тұтас тіркестерді қолданады (иман тақлиди, жәлиб мәнфағат, уәфқи музаррат т. б. ) . Бұл қолданыстар стильдік мақсатты көздеген. Шығыс сөздерін пайдалануда Абай ұстаған бір бағыт - сол кезде айтылуы мен жазылуы жағынан қалыптасып болмаған сөздер қатарының әрқайсысына дербес мағына төлу әдісі. Мысалы, Абай ғашық - асық, ғаділет - әділет, харекет - әрекет, хакім - әкім, қайла - айла сияқты жарыспалы варианттардың әрбір сыңарын жеке-жеке мағынада жұмсайды. Олар өлең техникасының талабын да (Мысалы, «Сорлы асық сағынса да, сарғайса да» деген жолда ғашық сыңарын қолданса, өлеңнің буын саны тура келмес еді), мағына саралау мақсатын да («Ғаділетті жүректің әділетін бұзыппын»; «Қылыпжүрген өнері әрекеті - харекет»), стильдік мақсаттарды да(Мысалы, Отыз сегізіншісөзіндеараб сөздерінтөл нүсқада жазу: ғадалат, сифат, раст, хисап, харіф т. б. ) етейді. Сөйтіп Абай шығыс сөздерін қазақ Лирикасын байытатын бірден-бір жалғыз және ең басты көз деп есептемеседе, қазақ әдебитінің лексикалық нормасында бұрыннан еніп, қалыптасқан араб-парсы сөздерінің мол қорының болуын құптаған, олардың қолданысын құбылтып, поэтик тіл айналымын қатыстыру, мағыналарын не тарылтып, терминге айналдыру (Мысалы, насихат, хат, кедей сөздері) не кеңітіп, полисемияға - көп мағыналы сөзге айналдыру (Мысалы, өнер, қызмет, ғылым, харекет, сипат сөздері), олардан синонимдік қатар түзіп, семантикалық үстеме реңктер беру (харекет, әрекет, ғашық-асық, ғаділет - әділет, заман - замана) стильдік мақсатта қолдану принциптерін ұстаған. Абайдың араб-парсы сөздерін пайдалануында түркілік жазба әдеби дәстүрдің әсері де жоқ емес. Мысалы, бір қыдыру жиі қолданылып, өлең текстеріне де енген хикмет, ғибрат, сухбат, Һәмише сияқты сөздерді немесе 38-, 13-сөздерінде халық тіліне енбеген араб сөздерін, кейде тіпті тұтас тіркестерді молынан келтіруі түркілік (шағатайлық) нормаға үндеседі. Бұл Абайдың кітаби тіл дәстүріне қүбыжық ретінде емес, белгілі бір стильдік қүрал ретінде қарағанын танытады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.