Қазақ тіліндегі синонимдердің және синонимдік қатарлар
КІРІСПЕ
I ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ СИНОНИМДЕРДІҢ ЖӘНЕ СИНОНИМДІК ҚАТАРЛАРДЫҢ ЖАСАЛУЫ
1.1 Синонимдік қатарлар мәселесі, оның қолдану аясы.
1.2 Синонимдік қатарлардың түрлері
ІІ АДАМДЫ СИПАТТАЙТЫН СЫН ЕСІМДЕРДІҢ СИНОНИМДІК ҚАТАРЫ
2.1 Сын есім синонимдер және синонимдердің мағыналық реңктері
2.2 Сын есім синонимдердііің жасалу жолдары және оның морфология.синтаксистік сипаттары
2. МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ТӘСІЛ АРҚЫЛЫ ЖАСАЛҒАН СИНОНИМДЕР
2. 1. Синонимдес аффикстер арқылы жасалған синонимдер
2.2. Бірыңғай аффикстер арқылы жасалған синонимдер
3. СИНТАКСИСТІК ТӘСІЛ АРҚЫЛЫ ЖАСАЛҒАН СИНОНИМДЕР
3.1. Біріккен сөздер арқылы пайда болған синонимдер
3.2. Қос сөздер арқылы жасалған синонимдер
2.3 Қазіргі кездегі ағылшын тіліндегі сын есімдердің семантикалық тармақтары
2.4 Ағылшын.қазақ тілдеріндегі синонимдердің жасалу жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИТЕТТЕР
I ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ СИНОНИМДЕРДІҢ ЖӘНЕ СИНОНИМДІК ҚАТАРЛАРДЫҢ ЖАСАЛУЫ
1.1 Синонимдік қатарлар мәселесі, оның қолдану аясы.
1.2 Синонимдік қатарлардың түрлері
ІІ АДАМДЫ СИПАТТАЙТЫН СЫН ЕСІМДЕРДІҢ СИНОНИМДІК ҚАТАРЫ
2.1 Сын есім синонимдер және синонимдердің мағыналық реңктері
2.2 Сын есім синонимдердііің жасалу жолдары және оның морфология.синтаксистік сипаттары
2. МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ТӘСІЛ АРҚЫЛЫ ЖАСАЛҒАН СИНОНИМДЕР
2. 1. Синонимдес аффикстер арқылы жасалған синонимдер
2.2. Бірыңғай аффикстер арқылы жасалған синонимдер
3. СИНТАКСИСТІК ТӘСІЛ АРҚЫЛЫ ЖАСАЛҒАН СИНОНИМДЕР
3.1. Біріккен сөздер арқылы пайда болған синонимдер
3.2. Қос сөздер арқылы жасалған синонимдер
2.3 Қазіргі кездегі ағылшын тіліндегі сын есімдердің семантикалық тармақтары
2.4 Ағылшын.қазақ тілдеріндегі синонимдердің жасалу жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИТЕТТЕР
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Әлемдік тіл біліміндегі ғылыми бағыттар мен жаңалықтар қазіргі таңда қазақ тіл білімінің дамуына да өзіндік үлесін қосып, жаңа ғылыми бағдарлардың өмірге келуіне игі әсер етуде.
Қазақ тіліндегі синонимдер тілдің шұрайын енгізіп, тілдік қолданыста ерекше рөл атқарады, сондықтан тіліміздегі синоним сөздердің мағыналық құрылымын қарастырудың ерекше маңызы бар. Екіншіден, синонимдік атаулардың мағыналық дамуы олардың жасалу жолымен тікелей байланысты.
Синонимдердің пайда болуы мен жасалуы ең алдымен халықтық таныммен тікелей байланысты екені анық.
Қазақ тіліндегі синонимдер тілдің шұрайын енгізіп, тілдік қолданыста ерекше рөл атқарады, сондықтан тіліміздегі синоним сөздердің мағыналық құрылымын қарастырудың ерекше маңызы бар. Екіншіден, синонимдік атаулардың мағыналық дамуы олардың жасалу жолымен тікелей байланысты.
Синонимдердің пайда болуы мен жасалуы ең алдымен халықтық таныммен тікелей байланысты екені анық.
1. Никитин М.В. Лексическое значение в слове и словосочетании. – Владимир, 1974.-206с.
2. Березин Ф.М. Общее языкознание. – М.: Просвещение, 1979.-424 с.
3. Зыкова Л.В. К вопросу о смысловой структуре некоторых прилагательных отрицательной оценки в современном английском языке. – Тула: 1978ю-238с.
4. Кеңесбаев І. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы, 1954. – 154 б.
5. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1966. – 365 б.
6. Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі синонимдер. – Алматы: Мектеп, 1970. – 282 б.
7. Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі зат есімдік синонимдер. – Алматы, 1957. – 63 б.
8. Фаворин В.К. Синонимы в русском языке. – Свердловск. 1953. – С. 20.
9. Будагов Р.А. Введение в науку о языке. – М., 1965. – С. 59.
10. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы: Санат, 1993. – 494 б.
11. Булаховский Л.А. Введение в языкознание. – М., 1954. – Ч.2, – С. 39.
12. Галкина-Федорук Е.М., Горшкова К.В., Шанский Н.М. Современный руский язык. М.: МГУ, 1962. – С. 62.
13. Айдаров Ғ., Құрышжанов Ә., Томанов М. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. – Алматы: Мектеп, 1971. – 265 б.
14. Әбілқасымов Б. Әбілғазы ханның “Түркі шежіресі” және оның тілі. Алматы: Арыс, 2001. – 246 б.
15. Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречии: в 4-х т. – СПб., 1886. – 2500 с.
2. Березин Ф.М. Общее языкознание. – М.: Просвещение, 1979.-424 с.
3. Зыкова Л.В. К вопросу о смысловой структуре некоторых прилагательных отрицательной оценки в современном английском языке. – Тула: 1978ю-238с.
4. Кеңесбаев І. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы, 1954. – 154 б.
5. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1966. – 365 б.
6. Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі синонимдер. – Алматы: Мектеп, 1970. – 282 б.
7. Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі зат есімдік синонимдер. – Алматы, 1957. – 63 б.
8. Фаворин В.К. Синонимы в русском языке. – Свердловск. 1953. – С. 20.
9. Будагов Р.А. Введение в науку о языке. – М., 1965. – С. 59.
10. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы: Санат, 1993. – 494 б.
11. Булаховский Л.А. Введение в языкознание. – М., 1954. – Ч.2, – С. 39.
12. Галкина-Федорук Е.М., Горшкова К.В., Шанский Н.М. Современный руский язык. М.: МГУ, 1962. – С. 62.
13. Айдаров Ғ., Құрышжанов Ә., Томанов М. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. – Алматы: Мектеп, 1971. – 265 б.
14. Әбілқасымов Б. Әбілғазы ханның “Түркі шежіресі” және оның тілі. Алматы: Арыс, 2001. – 246 б.
15. Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречии: в 4-х т. – СПб., 1886. – 2500 с.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Әлемдік тіл біліміндегі ғылыми бағыттар мен жаңалықтар қазіргі таңда қазақ тіл білімінің дамуына да өзіндік үлесін қосып, жаңа ғылыми бағдарлардың өмірге келуіне игі әсер етуде.
Қазақ тіліндегі синонимдер тілдің шұрайын енгізіп, тілдік қолданыста ерекше рөл атқарады, сондықтан тіліміздегі синоним сөздердің мағыналық құрылымын қарастырудың ерекше маңызы бар. Екіншіден, синонимдік атаулардың мағыналық дамуы олардың жасалу жолымен тікелей байланысты.
Синонимдердің пайда болуы мен жасалуы ең алдымен халықтық таныммен тікелей байланысты екені анық. Болмыстағы заттар мен құбылыстардың әр алуан ерекше белгілері жүйелі түрде танылып, халықтық санада жасалған тұлғалар негізінде таңбаланып отырады. Синонимдердің жасалуын ұлттық санамен, ұлттық болмыспен байланысты қарастырудың ерекше маңызы бар деп есептейміз. Ұсынылып отырған магистрлік зерттеу жұмысы қазақ тіліндегі синонимдік қатарлардың жасалуы мен олардың танымдық ерекшеліктерін айқындауға, синонимдердің денотаттық және сигнификаттық қызметтерін көрсетуге, сөз варианттары мен синонимдердің арақатынасын тереңірек ашып көрсетуге арналған.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ тіл біліміндегі синонимдердің зерттелуі Ә. Болғанбайұлының есімімен байланысты. Ғалымның бұл саладағы зерттеуінің ғылыми айналымға енгеніне де жарты ғасыр уақыт өтіпті. Содан бері синонимдер, әсіресе, сын есімді синонимдер мен олардың жасалу жолдары, ұлттық таныммен ішкі гносеологиялық байланысы зерттеу нысанына айналмаған. Қазіргі қазақ тіліндегі синонимдердің сөзжасамдық тәсілдер арқылы жасалуын, пайда болуындағы ұлттық дүниетанымның рөлін, функционалды-семантикалық өрісін, қолданылуындағы стилистикалық сипатын қарастыру - теориялық тұрғыдан зерттеу нысанына айналып, қазақ тіл білімінің қажеттілігінен туындап отыр.
Зерттеу жұмыста сындық ұғымды білдіретін, яғни адамды сипаттайтын сын есімдердің синонимдік атаулары қарастырылады. Сондықтан бұл зерттеу жұмысы бүгінгі күнде қазақ тіл ғылымы үшін маңызды, өзекті болып саналады.
Зерттеу жұмысының нысаны. Адамды сипаттайтын сын есімдердің синонимдік қатарларын (ағылшын, қазақ материалдары негізінде) анықтау.
Зерттеу пәні. Қазақ тіліндегі синонимдер және оның сөзжасамдық жолдары.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты - қазақ тілі жүйесіндегі синонимдердің сөзжасамдық жолдарын, ғылыми-теориялық тұрғыдан зерттеу. Осыған байланысты зерттеу жұмысында төмендегідей міндеттер шешу көзделді:
сын есімді синонимдік атаулардың сөзжасамдық сипаты мен мағынасына талдау жасау;
сын есімді синонимдердің тілдік варианттармен ұқсастығын, айырмашылығын анықтау;
адамды сипаттайтын сын есімдердің синонимдік қатарларын анықтау;
сын есімді синонимдік атаулардың қызметтерін көрсету;
адамды сипаттайтын сын есімдердің ағылшын және қазақ тілдеріндегі синонимдік қатарларын айқындау.
Зерттеудің дереккөздері. Дереккөздер негізінде М. Қашқаридың Диуани лұғат ат-түрк, В.В. Радловтың Опыт словаря тюркских наречии, Древнетюркский словарь, Ә. Болғанбаевтың Қазақ тіліндегі синонимдер сөздігі, С. Бизақовтың Синонимдер сөздігі және І. Кеңесбаевтың Фразеологиялық сөздігі, Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі (10 т.), Қазақ әдеби тілінің түсіндірме сөздігі (6 т.) алынды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу барысында алынған тұжырымдар мен қорытындылар қазақ тіліндегі сын есім синоним сөздердің мағыналық мәндестігі, жақындығы - номинативтік белгілері атау теориясына қосатын үлесі мол болмақ. Зерттеу жұмысында синонимдер мен олардың танымдық қырларының, стильдік ерекшеліктерінің синонимдер жайлы қалыптасқан теорияға белгілі дәрежеде үлес қосады. Практикалық тұрғыдан зерттеу жұмысының ғылыми тұжырымдары мен нәтижелерін жоғары оқу орындарында филология факультетінің студенттеріне Қазақ тілінің лексикологиясы, Қазақ тілінің сөзжасамы, Қазақ тілінің семантикасы пәндері бойынша оқылатын дәрістер мен жүргізілетін практикалық сабақтарда, арнайы курстарда көмекші құрал ретінде, сонымен бірге ғылыми-зерттеу жұмыстарына пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысы бойынша ұсынылатын тұжырымдар:
Синонимдік қатарлар сөзжасамның фонетика-семантикалық, синтетика-семантикалық, аналитика-семантикалық және семантикалық тәсілдері арқылы жасалады;
сөз варианттары - синонимдік қатарлардың жасалуының бір жолы, оның негізгі ұлттық дүние-танымының дамуымен тікелей байланысты;
сын атаулары негізінде пайда болған синонимдік қатарлардың жасалуына ұлттық танымның қосар үлесі мол, ол әр түрлі наным-сенім, әдет-ғұрып, салт-дәстүрге байланысты қалыптасқан тілдік бірліктерден анық көрінеді.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Зерттеу әдістері мен тәсілдерін белгілеу, ғылыми жұмыстың алға қойылған мақсаты мен міндеттеріне байланысты туындап отырады. Жұмыс барысында жинақтау, мәліметтерді статистикалық тұрғыда өңдеу тәсілі, құрылымдық, сипаттау, салыстырмалы-типологиялық, салғастыру, тарихи-этимологиялық, талдау, нақты материалды жинақтау барысында бірыңғай іріктеу әдістері қолданылады.
Жұмыстың әдістанымдық негіздері. Синонимдердің зерттелуі, синонимдік қатарлардың жасалу жолдары мен танымдық жағынан қарастыруда А. Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанов, Ғ. Айдаров, Ә. Құрышжанов, М. Томанов, Ә. Болғанбаев, Ғ. Қалиев, Б. Әбілқасымов, Б. Қалиев, Ф. Мұсабекова, Ф. Оразбаева, М. Серғалиев, Ш. Құрманбайұлы, Ж. Манкеева, Н.Уәлиұлы, Б. Сағындықұлы, А. Салқынбай, Г. Смағұлова, Б. Қасым, А.Н. Кононов, Ю.Д. Апресян, В.А. Маслова, И.И. Ильин т.б. зерттеушілердің ғылыми еңбектері мен мақалалары басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі негізгі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ СИНОНИМДЕРДІҢ ЖӘНЕ СИНОНИМДІК ҚАТАРЛАРДЫҢ ЖАСАЛУЫ
6.1 Синонимдік қатарлар мәселесі, оның қолдану аясы.
Синонимдік қатар - тілдің жалпы жүйесіндегі микро жүйе. М.Ф. Палевская былай есептейді. Бұл микро жүйе бір немесе бірнеше объективті іс - әрекетке негізделеді [1,98]. Тілдің жалпы жүйесінде синонимдік қатар өзін белсенді ұстайды. Тілдің даму заңнамасында ол синонимдік қатардағы өзгерісін, дамуын, көбеюін, азаюын толығымен көрсете алады.
Лингвистикалық әдебиетте синонимдік қатар туралы бірнеше анықтама берілген. Ю. Д. Апресян синонимдік қатар өзіндік жүйесі бар тарихи топқа жататын сөздер десе, В.А. Серотина синонимдік байланысқа түскен сөздер тобы дейді.
Шарль Балли синонимдерге өзіндік үлесін қосқан бірден бір зерттеуші синонимдік қатар құрайтын синонимдерді иницатар сөздер деп атайды.
Тілдің лексикалық жүйесіндегі өзгеріс синонимдңк қатарларда және фразеологиялық оралымдарда нақты көрінеді.
Кей кездерде синонимдік қатар микро тақырыптармен сөзбен мазмұнының құрылымын құрылымы мен тепе тең келеді.
Тілдің синонимиялық жүйесін қарастырғанда оның тілдік қағидаларын ескеру қажет. В.Г. Велюман синонимдік қатарға жататын синонимияның белгілерін семантикалық сөздермен ауыстырып қолдануға болады деп есептейді. Синонимдік қатарлардың факультативтік белгісі ретінде сөздің морфологиялық құрылымы мен дыбыстық жағын ұқсастыра салыстырады [2, 60].
Сөздердің тақырыптың байланысы микро тақырып немесе синонимдік қатарын өзгеруіне алып келеді. Ауыспалы мағынадығы сөздер оның тең дәрежедегі мүшесі бола алады. Сондықтан синонимдік қатарға тура мағынасындағы сөздер мен тек қана сөздер немесе фразеологиялық оралымдар ғана емес сонымен қатар ауыспалы мағынадағы сөздер мен оралымдар жатады.
Сөз бұл лексикалық және грамматикалық мағынасындағы білдіретін дыбысты белгі. Тек қана сөздің негізгі мағынасы арқылы сөздің көп мағыналығы анықталады. Керісінше, сөздің тура және ауыспалы мағынадағы тілдің синонимиялық жүйесі арқылы анықталады.
Қазіргі тіл білімінде синонимдік қатардан доминант сөзді бөліп алу жақсы жолға қойылған. В.А. Серотина былай деп көрсетеді: доменант сөз қолдану аясына қарай ешқандай эмоционалды экспресивті белгіде болмауы керек.
Сөздің көп мағыналығы доменантты ажыратуды қиындатады. В.Н. Клюева былай дейді: кең көлемді мағынада алынған доменант синонимдік қатарды айыруға кедергі жасайды, оны тек қана шектеулі мағынада қолдану керек [3, 7].
Доминантты ажырату ешқандай күдік келтірмейді: керсінші доменанттар синонимдік қатарлардың мүшелерін бір - бірімен ажыратуға мүмкіндік береді.
Ағылшын тілінде түсіндірмелі және синонимдік қатарлар сөздігін зерттегенде қазіргі ағылшын тіліндегі нормадан жоғары сапалық мағынасын білдіретін 30 сын есімдер анықталады.соның ішінде жиі қолданысқа түсетін (good, nice, fine...), қолданысқа түсетін сөздермен стилистикалық белгісі бар (magnificent, first - rate, marvelous...) сөздер қолданылған.
Синонимдік қатарларда бұл сын есімдер эмоционалды және стилистикалық белгілер өсу дәрежесі бойынша орналасқан. Синонимдік қатарлардағы барлық жерде кездесетін сөз Old сөзі. Бұдан былай жоғары нормадағы сапалық сәйкестік мағынасын білдіретін синонимдік қатардағы Old сын есімдерін доменант деп есептейміз.
Қазақ тіліндегі сын есімдер мағыналық жағынан зат есімдермен ұштасса, мәні мен қызметі жағынан есімшелердің, кейде үстеулердің кейбір топтарымен жалғасып жатады. Зат есімдермен мағыналық байланысының себебі осыдан бұрынғы тақырыпта айтылды. Ал, сын есімдердің кейбір түрлерінің (көбіне етістік, негізгі сын есімдердің) есімшелермен (немесе үстеулермен) байланысы бірыңғай формалардың тілдің даму барысында әрі есімше, әрі сын есім, келде үстеу ретінде қалыптасады. Бір мысал: Көк -түс аты, аспан -- есімше тұлғасы, еын есім; -қы: шайқы -- зат есім; -қыш: тұтқыш -- зат есім, тапқыш -- сын есім. Түркі тілдеріндегі сын есімдердің бір ерекшелігі -- (мүмкін, тек қана түркі тілдерін деп емес, жалпы алтай тілдеріндегі) оларды басқа сөз таптардан ерекшелейтін, басы ашық тек қана сын есімдерге тән деп қарауға болатындай морфологиялық тұлғалардың өте аздығы (немесе тіпті жоқтығы). Айталық, қазақ тіліндегі сын есім жасайтын қосымшалы түп негізі жағынан-лық қосымшасының тарихи варианты. Ал-лық көне түркі тілінің өзінде таза сын есім жасайтьш қосымша болмағаны мәлім, сын есімнің шырай түрлерін жасайды деп есептелетін тұлғалардың қалыптасуы тіл дамуының кейінгі дәуірлерінде болса керек. Бұлардың бәрі сын есімдер деп аталатын грамматикалық топ түркілердің негіз тілі құрамына қатысты деп тұжырымдауға дәлел болмайды. Сын есімдердің басқа топтарынан (әсіресе, зат есімдерден) семантикалық және грамматикалық жағынан жіктелуі, өз алдына топ ретінде оқшаулануы тілдің даму барысында орныққан құбылыс болса керек. Түркі тілдері құрамында сын есімдер екі түрлі жолмен қалыптасқан: 1. Есімдердің (зат есімдер де, қимыл есімдері де) контексте қолданылу барысында сын есімге айналуы (трансформация); 2. Есімдердің басқа топтарынан оқшаулана морфологиялық жүйенің қалыптасуы.
Сын есімдердің қалыптасуы есім тұлғаларының әуелі анықтауыштық қызметке ие болып, соның нәтижесінде сындық мән алып, тұрақталуына негізделеді. Бұл жолмен (трансформация) жасалғандарға қазіргі тіліміздегі негізгі сын есімдердің көпшілігі жатады, яғни қазіргі түркі тіл-дерінің барлығында кейбір фонетикалық өзгерістермен қолданылатын көк, қара, қызыл, жасыл, сары, жас, кәрі т. б. сын есімдер осы жолмен қалыптасқан. Бұл сөздердің арғы негізі әр түрлі есім де, етістік те болуы мүмкін. Айталық, қара дәлел: қара сөзі зат есім мәнін де береді (қара көрінді); ал етістік деп қарауға дәлел -- бұл сөздің етістік тұлғасы қарай, соңғы -й элементі көсемше тұлғасы. Ал, көсемше тек етістік түбірден ғана жасалатыны белгілі, сары сын есімінің арғы негізі -- етістік, бұл сөздің көне түркі ескерткіштері тіліндегі тұлғасы сарығ, соңғы-ығ әдетте етістік түбірге жалғанатын қимылсын қосымшасы. Сонымен, осы айтылғандардан шығатын қорытынды: негізгі сын есімдер сібаста әр түрлі есім * тұлғалардың қолданысы негізінде қалыптасқан. Жоғары фактілерден байқалып отырғандай, трансформация жолымен түбір сөздер ғана емес, туынды түбірлерде де сын есімге айналған. Негізгі түбірлер сапалық сын есімдерге ұйтқы болса, туынды түбірлер көбінесе қатыстық сын есімдердің негізін қалады. Туынды түбірлер негізінде қалыптасқан сын есімдердің едәуір тобы қазіргі тілде шырай қосымшаларын қабылдамайды. Мысалы: Кеш -- кешірек, кештеу, бірақ кешкі сын есімі шырай қосымшаларын қабылдайды.
Ал, сын есімдер жасаудың екінші жолы -- оларды басқа сөздер тобынан ерекшелейтін морфологиялық жүйенің қалыптасуы -- туымды есім түбірлердің трансформация жолымен сын есімге айналуына негізделсе керек. Туынды түбірлердің текст құрамында қолданылу барысында сындық мән алып, орнығуы олардың форманттарының сын есімдік мән туғызу тәсілдері ретінде қайта ұғынылуына жағдай жасады (аналогия). Осы жолмен есімдерден сын есім жасайтынлы және -лық (бір аффикстің екі варианты) етістіктерден сын есім жасайтынқын, -ар, -қыр т. б. аффикстер құралған, сын есім жасаудың морфологиялық жүйесі қалыптасты.
Қазіргі түркі тілдеріндегі сын есімдерді морфологиялық тұрғыдан екі топқа бөліп қарастыру қалыптасты. Ондай топтар: негізгі есімдер және туынды сын есімдер. Негізгі сын есімдер тобында әдетте бүгінгі тіл құрамында бөліп қарауға келмейтін, түбір ретінде ұғынылатын сөздер жатады да, туынды сын есімдерге қосымшалар арқылы басқа сөз таптарынан (есімдер мен етістіктерден) жасалған сын есімдер жатады.
Негізгі сын есімдер: ақ, қара, көк, қызыл, сары, ала, жақсы, жаман, зор, үлкен, кіші, тегіс, бай, кедей сияқты сөздер барлық түркі тілдерінде айтылады, (әрине, әр тілдің немесе тілдер тобының өздеріне тән фонетикалық ерекшеліктеріне сай). Негізгі сын есімдердің едәуір тобы, әсіресе түр-түсті білдіретін сын есімдер бүгінгі түркі тілдерінде кейбір фонетикалық ерекшеліктермен түгел қайталанып отырады. Мысалы, қазақ: ала,ноғай: ала, ұйғыр: ала, алтай: ала, түркімен, әзірбайжан: ала т. б. сол сияқты заттың ерекшелігін білдіретін сөздер түркі тілдерінің барлығына дерлік тән, мысалы, қазақ: жаңа, ноғай: йаңы, құмық: йаны, ұйғыр: йени, түрік: йени әзірбайжан: йеңи, чуваш: джіні, қазақ, ұйғыр, қарақалпақ: көк, түрік: татар: күкт, якут: күрк, чуваш: қалак, түркімен: т. б. Сонымен бірге негізгі сын есімдердің кейбір түрлері, әсіресе заттың әр түрлі сапалық ерекшеліктерін білдіретін сын есімдер жеке тілдердің қалыптасу, даму ерекшеліктеріне лайық өзгеше болып отырады: бұл жерде, әеіресе чуваш тілін еске алу керек. Мысалы, чуваш: ваты -қарт, кәрия, віті -- ұсақ, майда, хырақ, хырах -- жалғыз, лутака -- аласа, домалақ. Бұл ұғымдар көпшілік түркі тілдерінде басқа сөздер арқылы беріледі. Чуваштық эквиваленттер басқа түркі тілдері мен чуваш тілі арасында белгілі дыбыс сәй-кестіктеріне жатпайды, чуваш тілінің өзіндік дамуының нәтижесі болып табылады .
Сонымен қатар сөздік қордың басқа саласы сияқты, сын есімдер тобы да басқа тілдермен байланыс арқылы толығып отырған. Чуваш тіліндегі -лытқы, -тыныш, -лутака -аласа, жатаған, янкар -- шірік, шулятра -- үлкен, дәу т. б. толып жатқан сын есімдер, өзбек тіліне араб, парсы тілінен енген сын есімдер т. б. осы жол арқылы қалыптасқандар. Туынды сын есім жасайтын аффикстердің бірі және осы қызметте ең жиі қолданылатын -лық, -лік (бұлардың фонетикалық варианттары -лығ, -ліг, -лы, -лі) Бұл аффикске қатысты ескеретін бір жай -- көне түркі, ескі түркі (орта түркі) тілдерінде бұл аффикс көбіне -лығ (соңғы дыбысы ұяң -ғы) сипатында айтылған да, әрі зат есім, әрі сын есім жасаған. Бұл аффикстің -лық варианттарының қалыптасуы -- фонетикалық өзгерістерінің нәтижесі.
Мұндай аффикстердің ұяластығы бүгінгі тіл құрамында қолданылу ерекшеліктерінен байқалады, Мысалы, қазіргі қазақ тілінде -лы орнына -лық немесе керісінше қолданылу кездеседі (аудандық жер -- ауданды жер).
Қазіргі түркі тілдерінде -лық және лы аффикстері арқылы жаңа сөз тудыру қатыстық сын есімдер (яғни туынды сын есімдер) жасалуының ең өнімді тәсілдері болып табылады. Тува: даштығ (тасты), дағлығ (таулы), суғлығ (сулы), өзбек: куркинчли (қорқынышты), хакас: маллығ (малды), тоннығ (тоңды, киімді), башқұрт: ішлі (етті). Осы тұлғалас қатыстық сын есімдердің қазіргі түркі тілдеріндегі семантикасы мен қолданысы көбіне ыңғайлас болады да, тілдер бүл жөнінде бір-бірінен пәлендей оқшау құбылыс байқатпайды.
Дегенмен, қазіргі кейбір тілдерде бұл тұлғалы сын есімдердің өзгеше қолданысы да (көне түркі тілімен салыстырғанда) байқалады: -лы, -лық тұлғалы сын есімдер кісінің ұлт, мекенге қатыстылық мәнін білдіреді. Мысалы, қарашай: қытайлы (қытайлық), оруслу (Ресейлік), карачайлы (қарашай, қарашайлық), түрік: истанбуллы (Стамбулдық), түркімен: Морылы (Морайлық) өзбек: Самарқандік (Самарқандық) т. б. Бұндай қолданыс -лы, -лық тұлғалы сын есімдердің семантикалық дамуының нәтижесі. Түркімен, ұйғыр тілдерінде осы мәнде -лық, -лек аффиксі де қолданылады: ітлек (етті), музлақ (мұзды). Якут тілінде осы мәнде -тах, -тәх аффикстері айтылады: аттах (атты), оғолох (ұлды).
Қатыстық сын есім жасайтын аффикстердің бірі -шақ, (-шек і-чан, -чен, -ча), Бұндай түлғалы сөздер белгілі бір іске, әрекетке, әдетке ыңғайлылықты, икемділікті біл-діреді. Қазақ: бойшаң, алтай: соғушчан (төбелесшіл), ұрысқақ, татар: талайчән (талайшыл), өзбек: сүзчан (сөзшең) т. б. Қазақ тілінде, тағы басқа тілдерде бұл мәнде -қақ, -кек аффикстері айтылады (ұрысқақ). бұл айтылғандардан басқа есім түбірлерден сын есім жасайтын аффикстер мыналар: -қы, -кі: қысқы, жазғы, әзірбайжан: ахшамықа (ақшам уақытындағы, кешкі), түрік: сабаһқы (ертеңгі), чуваш: сурки (көктемгі), тува: часқы (көктемгі) т. б. -дақы, -декі жоғарыдағы аффикс пен жатыс жалғау қосымшасынан құралған: ауылдағы, үйдегі, түрік: долаптақы (шкафтағы), якут: тыатағы (тайгадағы), хакас: чирдеги (жердегі) т. б. Қазіргі түркі тілдері құрамында сын есім жасайтын аффикстердің жалпы саны әдәуір. Бірақ олардың көпшілігі (жоғарыда айтылғандардан басқалары) өнщсіз, азын-аулақ сөздер құрамында ғана кез-деседь Мысалы: -ғай аффиксі қазақ тілінде қапсағай тәрізді бірен-саран сөздер құрамында ғана үшырайды. Ал, татар тілінде айтылатын -лач, -леч аффикстері (итләч -етті, йыплач -жүндес) қазақ тілінде атымен кездеспейді. Немесе қарашай-балқар, түрік тілдеріндегі (ақылман, қараман), алтай тіліндегі -сығ (дашсығ -тас сияқты, кіэзізіг-кісілік), қазақ тіліндегі -гөй (ақылгөй) тәрізді аффикстер көбіне аталған тілдерде және бірен-саран сөздер құрамында айтылады. Сондай-ақ жеке аффикстердің белгілі бір тілдер құрамында қолданылу дәрежесі де бірдей болып келмейді. Мысалы: қазақ тілінде -маң.аффиксі сын есім жасамайды, ал қарашай-балқар, түрік тілдерінде сын есім жасайтын аффикстер қатарына жатады. Сол сияқты -сақ аффиксі қазақ тілінде кейбір есімдерге қосыльш, субъектіні ,бас-қалардан ерекшелейтін қылық, мінезге үйірлігін білдіретін сын есімдер жасайды: сусақ, малсақ т. б. Бірақ шай, айыр, балық т. б. есім сөздерге жалғанбайды, яғни сондай зат есімдерден сын есім жасамайды. Екінші сөзбен айтқанда, мұндай қолданыс қазақ тілінде норма емес, ал алтай тілінде: арақызақ (арақ құмар), үйқұзақ (үйқышыл), тува тілінде: айунзақ (ойынға құмар), чайымсақ (шайқұмар), балығым-сах (балыққа қүмар), якут тілінде: этімсех (етке қүмар, ет құмар) т. б. Қазақ тілі мұндай жағдайда -шыл, -қор, -құмар тәрізді қосымшаларды қолданар еді. Қолданысқа байланысты мұндай ерекшеліктер көбіне әдеби тілдің даму ерекшеліктерімен ұштасып жатады.
Сын есімдердің шырай категориясының сипаты мен ерекшеліктері жайлы жеке тілдерге арналған қорытынды - зерттеу еңбектерде толығынан айтылып келе жатыр. Сын есімнің шырайлық мәндерінің берілу тәсілдері екі түрлі: аналитикалық және синтетикалық. Аналитикалық тәсіл арқылы шырай мәнін туғызу -- қазіргі түркі тілдерінде кең жайылған құбылыстың бірі. Бұл арнайы сөздің әдетте күшейткіш сөз не күшейткіш буын деп аталатын сын есіммен тіркес арқылы беріледі. Шырайлық мән берудің қазіргі түркі тілдерінің барлығында дерлік кездесетін тәсілі -ең с-зінің сын есімдермен тіркесі: қазақ: ең жақсы, түркімен: иң яғшы, шор: ен чакшы, ұйғыр: ең яхшы, тува: эң эки, құмық: иң де яхшы, ноғай: эң яксы, т. б. Ең күшейт-кіші қазіргі түркі тілдерінің барлығында дерлік қолДаныла-ды. Бұл күшейткіш тек қана якут, чуваш тілдерінде кездеспейді. Якут тілінде бұл мәнде саамай (орыстың самый сөзі), ал чуваш тілінде чи күшейткіштері айтылады: Чуваш лайых (өте жақсы), якут: саамай үлүгәй (өте жақсы). Күшейткіш сөздер қазіргі түркі тілдерінің барлығында бірдей кездесе бермейді. Олардың бастылары мына төмен-дегілер: әзірбайжан тілінде лай, чох күшейткіштері қол-данылады: лап ях ты, лай чырмызы (қып-қызыл); лай сөзі якут, тува, алтай тілдерінде де айтылады. Бірақ ол тілдерде күшейткіш қызметінде емес, дербес сөз табы ретінде қолданылады. Башқұрт тіліндегі күшейткіш қызметінде бик, үтә, бигрәк, ғәжэй тәрізді сөздер қолданылады: бик яхшы, бигрэк йімлә (аса сүйкімді) т. б. Бұл сөздердің кейбірі қазақ тілінде сол мәнде, сол қызметте айтылады. Мысалы: өте, сондай. Бірақ бигрәк, бик сөздері айтылмайды. Ал ғажап сөзі күшейткіш қызметінде қолдаңылады. Алтай тілінде сүрекей, сүреек (екеуі де өте тым, аса мәндерінде), тың (өте мықты, өте күшті тәрізді мәндерде айтылады) сырақай (тіпті, өте) тәрізді күшейткіштер айтылады: сүрекей күч (өте күшті), сүреек салқынду (өте желді) т. б. Бұл сөздер ортаазиялық түркі тілдерінде ұшыраса қой-майды. Түркімен тілінде орэн, жуда, аша сөздері, хакас тілінде най (өте), тын (аса, тым), уғаа тәрізді күшейткіш сөздер айтылады.
Бұл айтылғандардың барлығы күшейтпелі шырай (қазақ тіл білімінде кейде асырмалы шырай деп аталатын шырай түрі, яғни заттың сындық қасиетін шамадан тыс асыра бағалаудың тәсілі болып табылады. Күшейтпе мән сонымен қатар сын есімдердің интенсив формалары арқылы да беріледі. Интенсив формалар әдетте редупликация (буын-ның қайталануы) арқылы жасалады. Қайталанатын бірінші буын, қайталанған буын п, б, м, кейде с, р дыбыстарына аяқталады: қып-қызыл, әзірбайжан: ғыт-ғырмызы, гөм-гөй (көкпеңбек), тәртәміз (өте таза, тап-таза) Бус-бүтін (бүп-бүтін), алтай: боп-боро (боп-боз), чоп-чоқор (ап-ала), гагауз: қас-қата (өте қатты, қап-қатты), түрік: бом-бош (боп-бос), қырғыз: оп-оор (ап-ауыр) т. б. Сонымен бірге қазақ тілінде: (көкпеңбек) туппа-тура, қарашай-балқар тілінде: таапа-толу, қаппа-қарауы, құмық тіліндегі: түппе-түз (түп-түзу), түрік тілінде: йапа-йалныз (жап-жалғыз). Салыстыр: жападан-жалғыз, түркімен тіліндегі тапба-таза, өзбек тіліндегі чіппа-чін тәрізді тіркестер редупликацияның ерекше түрі болып табылады. Бұлар басқы буынға -ба, -па буынның қЬсылуы арқылы жасалған. Интенсив фор-малардың арғы кегізі -- сын есім түбірдің түгелдей қайта-лануы, яғни түзу-тұзу, қара-қара тәрізді қолданыста алдыңғы түбірдің фонетикалық өзгеріске түсуінің нәтижесі
дейтін пікір бар.
Түстің, сапаның, түрдің т. б. сындық қасиеттің белсендігі түркі тілдерінде арнаулы қосымшалар арқылы бе-ріледі. Ондай қосымшалар мына тәрізділер: -рақ, -рек (-ырақ, -ірек), -ымтыл (умтыл, -мтыл), -шыл, -шіл, -ыл, -ум, ылт, -ілт, (-улт), -ылтым, (-ултым -ылдым, ылтым, -ылтырым, -ултурум, -улдурым, -ғыл, ғул, -ғұлт, -қылт, -қылтым, т. б. Қазақ: сарырақ, сарғылт, ашқылтым, алтай: қысқылтым (қызғылт) сарғылтым, қаралтым (қарарақ), қазақ: ақшыл өзбек: ақчіл, қарашай-балқар: ақсыл, әзір-байжан: бояумтыл (бозғылт), гәйүмтүл (көкшіл), ағымтыл (ақшыл), ғырмызымтым (қызылырақ). Көрсетілген аффикстердің кейбірінің таралу шегі шағын. Мысалы: -рақ аффиксі якут, гштай, түрік, әзірбайжан, гагауз тілдерінде қолданылады. Ал әзірбайжан, түрік тілдерінде актив қолданылатын -ым-тыл аффиксі. Қазақ тілінде тек диалектикалық ыңғайда ғана ұшырасады. Онда да сол оғыз тобына жататын халықтармен араласып жататын террито-рия тұрғындарының тілінде ұшырайды.
Сынның салыстырмалы артықтығын, не салыстырмалы бәсеңдігін білдіретін шырай түрін жасайтын тәсіл -ырақ, -ірек, -рақ, -рек аффиксі. Бұл -- шырайдың осы түрін жасаудың түркі тілдерінің көпшілігінде қолданылатын тәсілі, Қазақ: қалыңырақ, қарашай-балқар: қалыңырақ, қызылырақ, қырғыз: ағурак, көгүрек, қаттурақ (қаттырақ), ңоғай: көгүрәк, түрік: інджәрәк (жіңішкерек), күчүрәк (кішірек), түркімен: аджырақ (ашырақ), өзбек: қорарақ (қарарақ), чуваш: ілэмлерех (әсемдірек), -рақ аффиксі кейбір зат есщдерге, бар, жоқ сөздеріне, кейбір тілдерде көсемше тұлғаларына, сондай-ақ үстеулерге жалғанып қолданылады: сыртырақ, сыртқарақ тәрізді қолданыстар қазақ тілінде кездессе, татар тілінде арқазарақ (кейінірек), қарайым тілінде ағарақ қарындаш (аға), ігітрах қарындаш, (іні) т. б. -рақ аффиксінің мұндай әр түрлі топқа жататын сөздерге жалғанып қолданылуы оны әдеттегі форма туғызушы (шырай жасаушы) қосымшалар тобында қараудың негізділігіне күмән туғызады. Әр түрлі грамматикалық, семантикалық топтарға жататын, әр түрлі синтаксистік қызметте қолданылатын сөздерге жалғана беруі оны (-рақ) аффиксін шырай жасайтын тәсілдер қатарына жатқызып, олардың бірі деп қарауға мүмкіндік бермейді. Егер ол сондай тәсілдердің бірі ғана болса, тек негізгі сын есімдерге жалғанар еді. Бұл ерекшелік түркологияда әр кез айтылып жүрген -рақ аффиксін сөз тудырушы (есім тудырушы) аффикстер қатарына жатқызу керек дейтін пікірдің негізі бар екендігін көрсетеді. Бұл аффикстің айқын салыстырмалы шырай жасайтын жері -- шығыс септікті конструкция құрамында ғана. Мысалы: Мұрат Мақсұттан гөрі жайырақ. Ал якут тілінде осы мағынада салыстырмалы септік ай-тылады: хаттың титэгэр күстех (қайын қарағайдан күштірек). Дегенмен, -рақ айтылмайтын тілдер де бар: якут, алтай, гагауз тілдерінде салыстырмалы мән туғызатын мұндай аффикс айтылмайды. Шырай тұлғасын жасайтын кейбір тәсілдер белгілі бір тілдерде ғана қолданылып, сөйлемдерді айрықшалайтын белгі ретінде қаралады. Солардың бірі -сав (-сов) -су (-сыв) -сөй аффиксі. Бұл аффикс көбіне әзірбайжан, құмық тілдерінде қолданылады: Әзір-байжан: узунсов (ұзынша), делсов (ақымақтау), құмық: назіксув (нәзікше), улуусов (үлкендеу), биіксув (биіктеу), сазықсув (толықтау). Ал якут тілінде сондай мағынада -тықы (-туну) -нуну -сызр (суар) аффккстері айтылады: қыратыңы (майдалау), суоннуну (жуандау), ітітіңі (ыссы-лау), барбахсыар (нашарлау), мелтохсуор (әлсіздеу).
Қазіргі қазақ тілі грамматикаларында (басқа түркі тілдері оқулықтарында да) сын есімдердің етістік түбір-лерден қосымша арқылы жасалуы немесе етістіктерден сын есімдердің жасалуы жайлы айтылады. Дұрысында, жалпы түркі тілдерін тарихи салыстыру тұрғысынан қарағанда, етістіктерден сын есім жасалуы жайлы емес, етістік тұлғаларының трансформация жолымен сын есімдер құрамына ауысуы жайлы айту орынды. Трансформация арқылы сын есімдер құрамына енетіндер тек қана түбірлер емес, туынды түбірлер де. Трансформация арқылы енген тұынды түбірлер семантикалық жағынан да, қызметі жағынан да өзгеріп, қалыптасады. Әрине, сөздің семантикалық, функциялық жаңа мәні оның бұрынғы, байырғы мәні мен қызметіне негізделеді, соның негізінде пайда болып, тұрақталады. Сын есімнің мәні мен қызметінде қалыптасқан түлғалар оның морфологиялық жүйесі ретінде ұғынылады. Қазіргі түркі тілдеріндегі етістіктен жасалған сын есімдер деп аталатын топтың қалыптасуын солай түсіну қажет. Әуелі сондай етістік тұлғалары сын есімдер құрамына ауысты да, солардың негізінде етістіктен сын есімнің морфологиялық тұлғалар жүйесі қалыптасты. Қазіргі түркі тілдерінде осы қызметте жиі қолданылатын тұлғалар деп мыналарды көрсетуге болар еді: -қын, -ғын: қазақ: сүргін, қырғын, солғын, өзбек: сөлгүн, әзірбайжан: кесгін (өткір), түрік: қырғын, тува: шапқын (шапқан, жарысқан), чуваш: сискэн (сезгіш) т. б., -ын, -ін, қазақ: бүтін, ұзын, түрік: бутүн, т. б.; -ар, -ер -ыр-ір, түркімен: ақар (ағатын, ағым), әзірбайжан: йарар (жарамды), татар: қайнар (қайнаған), чуваш: хаээр (тар, тығыз); -қыр, -кар, -ғыр, -гир; алғыр, білгір, түркімен: алғыр, татар: безгир (сезгіш), қырғыз: тайқыр (тайқыш), алтай: билгир (білгір), -қан, -ген, -кен, -ған, ген түрік; довүшкен (төбелескіш), ырхан, (арық), чуваш: хыткан (қатқан), жүдеу; ағанеген: қабаған, сүзеген, тебеген, түркімен: өураған (бұрған), якут: умнуған (ұмыт-шақ), көреген, әзірбайжан: йатаған (жатағын); -ық, -ик, ту-ва: үзүк (үзік, үзілген), қырғыз: джабық (жабық), түрік: ачық, (ашық), әзірбайжан: чүрүк (шірік); -ма, -ме: өрме, бөсме, татар: кушма (қоспа).
Осыған дейін баяндалған сын есім тұлғалары -- белгілі бір сапаның, сынның барлығын, тәндігін білдіретін топтары. Сын есімдер, сонымен қатар, белгілі бір сынның, қасиеттің жоқтығын білдіре алады. Түркі тілдерінде бұл мән, -соң-сіз аффиксі арқылы беріледі. Бұл аффикс чуваш тілінде басқаша р-в сәйкестігінің негізінде -сверсэр түрінде дыбысталады: әзірбайжан: йағсыз (майсыз), сусуз (сусыз), түрік: татсыз (дәмсіз), чуваш: утсыз (атсыз), тэпсэр (түнсіз). Бұл аффикс екі тілде -- якут, шор тілдерінде жоқ. Ол тілдер сын-сапаның жоқтығын, тән еместігін синтаксистік конструкция арқылы білдіреді.
1.2 Синонимдік қатарлардың түрлері
Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер бастауы тереңде жатыр. Түркітанушылар зерттеуі - өз алдына үлкен іргелі еңбектер. Ал қазақ тілінің лексикология саласының ғылыми түрде зерттелуі кеңес дәуірінен, ғылымның бір жолға қойылуынан басталды. А. Байтұрсынов алғашқы тіл білімінің мәселелерін оқу құралдарын, оқулықтар жасау, жазу жүйесін ретке келтіру, терминдерді қалыптастыру мақсатындағы алғашқы шараларды іске асырды. Қазақ тілінің лесикологиясының құрамында қарастырылатын термин сөздерді ретке келтіру қазақ тілі ғылымының бір жүйеге түсіріп алудың негізгі көзі болды. ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі қазақ тілінің жалпы мәселелері туралы ғалым І. Кеңесбаев мынадай пікір айтады: Қазақ тіл білімі дамуының болашағын дайындаған, сонымен бірге ана тіліндегі ағарту ісін шын мәнінде дүниеге әкелген жылдар. Олай болатыны - халықтың сауатсыздығын жою, ұлттық терминологияны жасау, оқулықтар шығару, мемлекеттік істі ана тілінде жүргізу сияқты шараларды жүзеге асырудағы алғашқы адым осы жылдардан басталды [4, 49 б.]. Одан кейін қазақ тіл білімінің дамуында орын алатын ғалым Қ.Жұбановтың қазақ терминология- сына қосқан өзіндік үлесі бар. Ғалым түрлі ғылым салаларына тән термин сөздерге, әсіресе, кірме сөздерге қосымшаның қалай жалғануы керек жайлы пікірлері құнды саналады [5, 34 б.]. Ал 1940 жылдары қазақ тіл білімінің теориялық мәселелеріне көбірек көңіл бөлінді. Бұл жылдары қазақ тілінің фонетика және грамматика саласында теориялық мәселелер көтерілді. Бұл жылдары тіл білімінің синтаксис саласы бойынша С. Аманжоловтың, Н. Сауранбаевтың, С. Жиенбаев, М. Балақаевтың еңбектері жарық көрсе, морфология саласының жекелеген сөз таптары бойынша А. Ысқақовтың, Ы. Мамановтың, Ғ. Мұсабаевтың еңбектерін атап өтуге болады.
Ғылыми пән ретінде оқытылмай, бұрын зерттелмей келе жатқан тіл білімінің саласы лексикология еді. Тіл білімінің бұл саласы 40 жылдардың екінші жартысы мен 50 жылдарға тура келді. Бұл жылдары қазақ тілінің тарихы мен диалектологиясы зерттеу нысанына айналды. С. Малов пен
Н. Сауранбаевтың қазақ (түркі) тілінің тарихы туралы зерттеулер жазса, диалектология саласында С. Аманжолов, Ж. Досқараев сынды ғалымдар жергілікті тіл ерекшеліктерін, лексикалық ерекшеліктерді, олардың әдеби тілде қолданылатын сөздермен синонимдік қатар құрайтынын сөз етеді. Сонымен бірге 1950 жылдары синонимге, олардың мағыналық ерекшеліктеріне қатысты біраз ой-пікірлердің Н. Сауранбаев, І. Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев сынды алғашқы тіл зерттеушілерінің еңбектерінде синонимдер жайлы үстірт қарастырылғаны Ә. Болғанбаевтың зерттеуінде айтылып өтеді.
Түркологиядағы синоним мәселесіне қатысты жарық көрген еңбектер тілдегі синонимдік құбылыстың жалпы сөз таптарына байланысты қарастыруға айналаған. Қазақ тіл білімінде лексикалық синонимдерді алғаш зерттеген ғалым Ә. Болғанбаев болды. Синоним сөздер, олардың мағыналары, синонимдік қатардың тізбегі, синонимдердің жасалуы жайлы жүйелі зерттеуге айналуы, ғылыми айналымға енуі Ә. Болғанбаевтың есімімен тығыз байланысты. Ғалым зат есімді синонимдерді зерделей келе, олардың қасиеті мен заңдылығын, мән-мағынасын, түрлерін түгел қамтып көрсетіп бере алмайды деп санайды. Себебі әр сөз табының өзіне тән ерекшелігі, грамматикалық заңдылығы, өзгеру жүйесі бар екендігін сөз ете келіп: Қазақ тіліндегі синонимдерге қатысты барлық мәселені түбегейлі зерттеп, егжей-тегжейіне дейін тәптіштеп түгел шешіп беру мәселесін 1970 жылы жарық көрген Қазақ тіліндегі синонимдер еңбегінде негізгі мақсат ретінде алғанмен, басты шешім болмайды деп есептейді [6, 5 б.]. 1962 жылы тұңғыш рет жарық көрген Қазақ тіліндегі синонимдер сөздігі 4500-ге жуық жеке сөз, яғни 1400-ден астам синонимдік қатарды қамтыған. Ал соңғы 2007 жылғы С. Бизақовтың авторлығымен жарық көрген Синонимдер сөздігінде 3800-дей синонимдік қатар еніпті. Бұл жарты ғасыр ішіндегі синоним сөздердің сөздік құрамымызды толықтырғанын, сондай-ақ қазақ лексикологиясының дамығандығын көрсетеді.
Жалпы ғалымдардың еңбектерін қарасақ, олардың барлығы да синонимдерге анықтама беруден бастаған. Синонимдерге анықтама беруде әр автор әр түрлі белгілерге сүйенеді. Мысалы, орыс тіл білімінде Ә. Болғанбаев [7], В.К. Фаворин [8], синонимдер мағынасы жағынан тең сөздер десе, Р.А. Будагов [9] және қазақ тіл білімінде К. Аханов [10], Л.А. Булаховский [11] синоним сөздер мағынасы жағынан сәйкес келіп, бір ұғымды білдіреді дейді. Ал Е.М. Галкина-Федорук, К.В. Горшкова, Н.М. Шанский [12] синонимдер стилистикалық және мағыналық реңктері арқылы айқындалатын сөздер деп тұжырымдайды. Ә. Болғанбаев өз еңбегінде Н.Т. Сауранбаев, І. Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев, К. Аханов сынды ғалымдардың синонимге берген анықтамаларын саралай келе, тілдегі синонимдерге тән белгілерді санамалап көрсетеді. Жалпы тіл білімінде танылып жүрген 1) сөздің сырт формасында аз да болса, өзгешелігі болуы шарт; 2) сөздер бір ғана ұғымды білдіруі шарт; 3) синоним болып жұмсалатын сөздер бір сөз табына қатысты болуы шарт деген үш түрлі шартқа қосымша мынадай белгілердің болуын дұрыс деп санайды:
1) бір сөз табынан болған синонимдердің бірыңғай грамматикалық тұлғада келуі;
2) бір синонимдік қатарға енген сөздер сөйлем ішінде алмасып келгенмен, бір қызметті атқарып, бір сөйлем мүшесі ретінде танылуы керек [7, 15 б.]. Негізгі зерттеу нысаны синонимдер болғандықтан, ғалым мұндай белгілерді тап басып тани алған.
Көне түркі және орта түркі жазба ескерткіштерінің тілі туралы түркітанушылар мен қазақ ғалымдарының зерттеулері негізінде біріккен авторлар Ғ. Айдаров, Ә. Құрышжанов, М. Томановтың Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі (1971) [13], К. Мұсаевтың Лексикология тюркских языков (1984) [11] еңбектерінде синонимдер жайлы, олардың көне түркі жазба ескерткіштерінде кездесетіні туралы, сонымен бірге орта дәуірдегі, ұлт болып қалыптасқанға дейінгі және кейінгі кезеңдердегі шығармалардағы синонимдердің қолданылуы жайлы молынан жазды. Дегенмен, синонимдердің берілу сипаты тек құрылымдық тұрғыдан ғана көрсетілді. Олар танымдық, болмыстық тұрғыдан зерттелмеді.
Бабаш Әбілқасымов Әбілғазы ханның Түркі шежіресі және оның тілі атты еңбегінде шежіреде бірқатар бірінің орнына бірі жұмсалатын сөздерді мысалға келтіреді: жазу - біті (бітіг тастар - жазу жазылған тастар деген көне түркі тілінде кездесетін тіркестермен салыстырып көруге болады), халық - бұдұн, ау - ав, аб (аң аулау мағынасындағы сөз), сүйек - омақ (қойдың үмесі деген тіркеспен салыстырып көруге болады) және т.б. бірінің орнына бірі жұмсалатын сөздер кездеседі. Бұл еңбекте көне түркі тілінде басқа мағына, қазіргі қазақ тілінде өзге мағынада жұмсалатын сөздердің де кездесетіні айтылады.
Мысалы, "Шежіреде" кездесетін арқа сөзі ұрпақ, үрім-бұтақ мағынасында жұмсалады: "Бізнің ұлұғ атамыз һалаку хан Мұғұлстандын келкенден бері екі үч арқа өтді", "Тоқыз арқа болғұнча шондағ болғай" 14, 63 б.]. Сондай-ақ тілімізде ұрпақ сөзіне берілген анықтамаларда артындағы ұрпағы, арқасында (артында) қалған тұяқ, соңын жалғастырар ұрпақ деген секілді тіркестермен түсіндірілетіні белгілі.
"Шежіреде" қарындас және сіңлі сөздері бір-біріне синоним ретінде жұмсалғандығын зерттеуші атап көрсетеді. Оны мынадай мысалдармен дәйектейді: Хамар текен Хорезм шаһының анасы Тұрқан хатұнның қарындашы ерді аны Үркенічде хәкім қылыб ерді. Екісінің бір-біріне һеч қарындашлықы болмас ерді. Бұл мысалдан көретініміз, қазіргі әдеби тілімізде тек ер адам тарапынан айтылатын қарындас сөзі ескерткіште ағайын, тума деген кең мағынада қолданылады. Сол секілді сіңлі сөзінің ол кездегі мағынасы қарындас сөзі секілді жақын туған кіші бауыры деген мағынада жұмсалғандығы да осы зерттеуде айтылады.
"Әбулхайыр ханның хатұны Ғабдол латиф мырзаның сіңлісі еркен дүр". Бұл сөз әйел адамдардың бір-біріне қатынасын білдіріп қана қоймай, бір туған адамдардың жасы кішісін де білдірген. Ғасырлар қойнауында қарындас, сіңлі сөздерінің жынысына қарамай бірге туған бауыр мағынасында жұмсалса, қазіргі қазақ тілінде де екі лексема бір-бірінен ажырамай, бір синонимдік қатар құрағаны байқалады.
Синонимдер сөздігіндегі сөздік мақалада: Қарындас, сіңлі. Бір анадан туылған бауырлардың жасы кіші қызы. Оның Жібек дейтін қарындасы Ташкенттің политехникалық институтында оқиды (Ғ. Сланов). Ертеңіне Баян Қозының келгенін шешесіне, сіңлісіне айтып, олар келіп, оңашада Қозымен көрісіп амандасты (С. Сейфуллин) сипатында беріліп, мұнда тек әйел адамдарға қатысты мағынасы қалғандығы көрінеді [15, 339 б.].
Ортақ түркі тілінде бұл сөздердің мағынасы кең түрде жұмсалған.
В.В. Радлов бұл сөздің карандаш = карындаш деген варианттарының қатар жұмсалғанын көрсетеді. Ондағы мағынасы туысқандар, бір туғандар түрінде беріледі. Ары қарай тарата берсе, мағыналарының көпқырлылығы байқалады: ер қарындасы - брат мужа; карындас катын - жена брата; кат карындасы - шурин, брат жены; кыс карындас - сестра; ұл карындас - брат деген мағыналарының танымдық қыры тіптен ерекше [16, 157-172 бб.]. Қарындас деген сындық мағыналы сөз заттық ұғымға ауысып, семантикалық тәсіл арқылы транспозицияланып тұр. Атрибутивті мағынаның субстантивтенуі тілімізде өте көп. Бір қарында жатқан, бір ананың құрсағында жаратылған деген сындық мағына синтетикалық тәсіл арқылы алғашқы сындық мағынаны тудырып, сөз мағынасын дамытып, жаңа атау тудырып тұр. Ал қазіргі қазақ тілі тұрғысынан қарындас, сіңлі сөздерінің мағыналары тарылған деп есептейміз. Мағынаның тарылуы да мағыналық даму деп аталады.
Демек, жылдар жылжыған сайын сөз мағынасының өзгеруі тілдің дамуының айқын көрінісі. Қанша уақыт өтсе де, қарындас, сіңлі сөздерінің когнитивтілігі өз мәнін жойған жоқ. Мағыналық өзгеруге түскенімен, уәжділік сипаттарының бір қыры, яғни антропоцентристік танымның бір ізі, табы қалғандығы көрініп тұр.
Ғалым Б. Әбілқасымов Әбілғазы ханның Түркі шежіресі еңбегіндегі фразеологизмдердің синонимдік, антонимдік және көпмағыналы түрлерін ажыратады. Қол қойды ат салды; аман беру ел болу аузы бір болу; қабыл қылу аузына бағу сөзін жыға білмеу; аузы ала болу дұшпандық оты жану жау болу; қайран болу таң қалу сияқты синонимдік фразеологизмдердің мағыналық ерекшеліктерін, құрылымдық сипаттарын, ұғымдық жақындықтарын қарастырады [14, 88 б.].
Кез келген жырдағы синонимдер жайлы жазылған ақпараттарда тек синонимдердің тізімі беріледі де, олардың ұғымдық табиғаты жайлы сөз болмайды. Ол еңбектердегі синонимдер жайлы мәліметте сипаттамалылық басымдық танытады. Синонимдердің жасалуының когнитивтік мәніне назар аударылмайды. Синонимдердің жасалуы мен олардың когнитивтік мәніне соңғы жылдары назар аударыла бастады десек те, біздің зерттеу нысанымызға айналып отырған тақырыбымызға қатысты мәліметтерді сирек кездестіреміз. Бұл біздің зерттеу нысанына айналып отырған мәселеміздің жаңа қырын айқындайды.
Ғылыми еңбектерден байқағанымыздай, соңғы жылдары синонимдерге, олардың жасалуына, синонимдік қатарларға қатысты материалдардың аздығынан, дәлірек айтсақ, когнитивті мәніне қатысты ғалымдар пікірлерінің аздығы да зерттеуіміздің өз шешімін табуына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Әлемдік тіл біліміндегі ғылыми бағыттар мен жаңалықтар қазіргі таңда қазақ тіл білімінің дамуына да өзіндік үлесін қосып, жаңа ғылыми бағдарлардың өмірге келуіне игі әсер етуде.
Қазақ тіліндегі синонимдер тілдің шұрайын енгізіп, тілдік қолданыста ерекше рөл атқарады, сондықтан тіліміздегі синоним сөздердің мағыналық құрылымын қарастырудың ерекше маңызы бар. Екіншіден, синонимдік атаулардың мағыналық дамуы олардың жасалу жолымен тікелей байланысты.
Синонимдердің пайда болуы мен жасалуы ең алдымен халықтық таныммен тікелей байланысты екені анық. Болмыстағы заттар мен құбылыстардың әр алуан ерекше белгілері жүйелі түрде танылып, халықтық санада жасалған тұлғалар негізінде таңбаланып отырады. Синонимдердің жасалуын ұлттық санамен, ұлттық болмыспен байланысты қарастырудың ерекше маңызы бар деп есептейміз. Ұсынылып отырған магистрлік зерттеу жұмысы қазақ тіліндегі синонимдік қатарлардың жасалуы мен олардың танымдық ерекшеліктерін айқындауға, синонимдердің денотаттық және сигнификаттық қызметтерін көрсетуге, сөз варианттары мен синонимдердің арақатынасын тереңірек ашып көрсетуге арналған.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ тіл біліміндегі синонимдердің зерттелуі Ә. Болғанбайұлының есімімен байланысты. Ғалымның бұл саладағы зерттеуінің ғылыми айналымға енгеніне де жарты ғасыр уақыт өтіпті. Содан бері синонимдер, әсіресе, сын есімді синонимдер мен олардың жасалу жолдары, ұлттық таныммен ішкі гносеологиялық байланысы зерттеу нысанына айналмаған. Қазіргі қазақ тіліндегі синонимдердің сөзжасамдық тәсілдер арқылы жасалуын, пайда болуындағы ұлттық дүниетанымның рөлін, функционалды-семантикалық өрісін, қолданылуындағы стилистикалық сипатын қарастыру - теориялық тұрғыдан зерттеу нысанына айналып, қазақ тіл білімінің қажеттілігінен туындап отыр.
Зерттеу жұмыста сындық ұғымды білдіретін, яғни адамды сипаттайтын сын есімдердің синонимдік атаулары қарастырылады. Сондықтан бұл зерттеу жұмысы бүгінгі күнде қазақ тіл ғылымы үшін маңызды, өзекті болып саналады.
Зерттеу жұмысының нысаны. Адамды сипаттайтын сын есімдердің синонимдік қатарларын (ағылшын, қазақ материалдары негізінде) анықтау.
Зерттеу пәні. Қазақ тіліндегі синонимдер және оның сөзжасамдық жолдары.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты - қазақ тілі жүйесіндегі синонимдердің сөзжасамдық жолдарын, ғылыми-теориялық тұрғыдан зерттеу. Осыған байланысты зерттеу жұмысында төмендегідей міндеттер шешу көзделді:
сын есімді синонимдік атаулардың сөзжасамдық сипаты мен мағынасына талдау жасау;
сын есімді синонимдердің тілдік варианттармен ұқсастығын, айырмашылығын анықтау;
адамды сипаттайтын сын есімдердің синонимдік қатарларын анықтау;
сын есімді синонимдік атаулардың қызметтерін көрсету;
адамды сипаттайтын сын есімдердің ағылшын және қазақ тілдеріндегі синонимдік қатарларын айқындау.
Зерттеудің дереккөздері. Дереккөздер негізінде М. Қашқаридың Диуани лұғат ат-түрк, В.В. Радловтың Опыт словаря тюркских наречии, Древнетюркский словарь, Ә. Болғанбаевтың Қазақ тіліндегі синонимдер сөздігі, С. Бизақовтың Синонимдер сөздігі және І. Кеңесбаевтың Фразеологиялық сөздігі, Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі (10 т.), Қазақ әдеби тілінің түсіндірме сөздігі (6 т.) алынды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу барысында алынған тұжырымдар мен қорытындылар қазақ тіліндегі сын есім синоним сөздердің мағыналық мәндестігі, жақындығы - номинативтік белгілері атау теориясына қосатын үлесі мол болмақ. Зерттеу жұмысында синонимдер мен олардың танымдық қырларының, стильдік ерекшеліктерінің синонимдер жайлы қалыптасқан теорияға белгілі дәрежеде үлес қосады. Практикалық тұрғыдан зерттеу жұмысының ғылыми тұжырымдары мен нәтижелерін жоғары оқу орындарында филология факультетінің студенттеріне Қазақ тілінің лексикологиясы, Қазақ тілінің сөзжасамы, Қазақ тілінің семантикасы пәндері бойынша оқылатын дәрістер мен жүргізілетін практикалық сабақтарда, арнайы курстарда көмекші құрал ретінде, сонымен бірге ғылыми-зерттеу жұмыстарына пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысы бойынша ұсынылатын тұжырымдар:
Синонимдік қатарлар сөзжасамның фонетика-семантикалық, синтетика-семантикалық, аналитика-семантикалық және семантикалық тәсілдері арқылы жасалады;
сөз варианттары - синонимдік қатарлардың жасалуының бір жолы, оның негізгі ұлттық дүние-танымының дамуымен тікелей байланысты;
сын атаулары негізінде пайда болған синонимдік қатарлардың жасалуына ұлттық танымның қосар үлесі мол, ол әр түрлі наным-сенім, әдет-ғұрып, салт-дәстүрге байланысты қалыптасқан тілдік бірліктерден анық көрінеді.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Зерттеу әдістері мен тәсілдерін белгілеу, ғылыми жұмыстың алға қойылған мақсаты мен міндеттеріне байланысты туындап отырады. Жұмыс барысында жинақтау, мәліметтерді статистикалық тұрғыда өңдеу тәсілі, құрылымдық, сипаттау, салыстырмалы-типологиялық, салғастыру, тарихи-этимологиялық, талдау, нақты материалды жинақтау барысында бірыңғай іріктеу әдістері қолданылады.
Жұмыстың әдістанымдық негіздері. Синонимдердің зерттелуі, синонимдік қатарлардың жасалу жолдары мен танымдық жағынан қарастыруда А. Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанов, Ғ. Айдаров, Ә. Құрышжанов, М. Томанов, Ә. Болғанбаев, Ғ. Қалиев, Б. Әбілқасымов, Б. Қалиев, Ф. Мұсабекова, Ф. Оразбаева, М. Серғалиев, Ш. Құрманбайұлы, Ж. Манкеева, Н.Уәлиұлы, Б. Сағындықұлы, А. Салқынбай, Г. Смағұлова, Б. Қасым, А.Н. Кононов, Ю.Д. Апресян, В.А. Маслова, И.И. Ильин т.б. зерттеушілердің ғылыми еңбектері мен мақалалары басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі негізгі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ СИНОНИМДЕРДІҢ ЖӘНЕ СИНОНИМДІК ҚАТАРЛАРДЫҢ ЖАСАЛУЫ
6.1 Синонимдік қатарлар мәселесі, оның қолдану аясы.
Синонимдік қатар - тілдің жалпы жүйесіндегі микро жүйе. М.Ф. Палевская былай есептейді. Бұл микро жүйе бір немесе бірнеше объективті іс - әрекетке негізделеді [1,98]. Тілдің жалпы жүйесінде синонимдік қатар өзін белсенді ұстайды. Тілдің даму заңнамасында ол синонимдік қатардағы өзгерісін, дамуын, көбеюін, азаюын толығымен көрсете алады.
Лингвистикалық әдебиетте синонимдік қатар туралы бірнеше анықтама берілген. Ю. Д. Апресян синонимдік қатар өзіндік жүйесі бар тарихи топқа жататын сөздер десе, В.А. Серотина синонимдік байланысқа түскен сөздер тобы дейді.
Шарль Балли синонимдерге өзіндік үлесін қосқан бірден бір зерттеуші синонимдік қатар құрайтын синонимдерді иницатар сөздер деп атайды.
Тілдің лексикалық жүйесіндегі өзгеріс синонимдңк қатарларда және фразеологиялық оралымдарда нақты көрінеді.
Кей кездерде синонимдік қатар микро тақырыптармен сөзбен мазмұнының құрылымын құрылымы мен тепе тең келеді.
Тілдің синонимиялық жүйесін қарастырғанда оның тілдік қағидаларын ескеру қажет. В.Г. Велюман синонимдік қатарға жататын синонимияның белгілерін семантикалық сөздермен ауыстырып қолдануға болады деп есептейді. Синонимдік қатарлардың факультативтік белгісі ретінде сөздің морфологиялық құрылымы мен дыбыстық жағын ұқсастыра салыстырады [2, 60].
Сөздердің тақырыптың байланысы микро тақырып немесе синонимдік қатарын өзгеруіне алып келеді. Ауыспалы мағынадығы сөздер оның тең дәрежедегі мүшесі бола алады. Сондықтан синонимдік қатарға тура мағынасындағы сөздер мен тек қана сөздер немесе фразеологиялық оралымдар ғана емес сонымен қатар ауыспалы мағынадағы сөздер мен оралымдар жатады.
Сөз бұл лексикалық және грамматикалық мағынасындағы білдіретін дыбысты белгі. Тек қана сөздің негізгі мағынасы арқылы сөздің көп мағыналығы анықталады. Керісінше, сөздің тура және ауыспалы мағынадағы тілдің синонимиялық жүйесі арқылы анықталады.
Қазіргі тіл білімінде синонимдік қатардан доминант сөзді бөліп алу жақсы жолға қойылған. В.А. Серотина былай деп көрсетеді: доменант сөз қолдану аясына қарай ешқандай эмоционалды экспресивті белгіде болмауы керек.
Сөздің көп мағыналығы доменантты ажыратуды қиындатады. В.Н. Клюева былай дейді: кең көлемді мағынада алынған доменант синонимдік қатарды айыруға кедергі жасайды, оны тек қана шектеулі мағынада қолдану керек [3, 7].
Доминантты ажырату ешқандай күдік келтірмейді: керсінші доменанттар синонимдік қатарлардың мүшелерін бір - бірімен ажыратуға мүмкіндік береді.
Ағылшын тілінде түсіндірмелі және синонимдік қатарлар сөздігін зерттегенде қазіргі ағылшын тіліндегі нормадан жоғары сапалық мағынасын білдіретін 30 сын есімдер анықталады.соның ішінде жиі қолданысқа түсетін (good, nice, fine...), қолданысқа түсетін сөздермен стилистикалық белгісі бар (magnificent, first - rate, marvelous...) сөздер қолданылған.
Синонимдік қатарларда бұл сын есімдер эмоционалды және стилистикалық белгілер өсу дәрежесі бойынша орналасқан. Синонимдік қатарлардағы барлық жерде кездесетін сөз Old сөзі. Бұдан былай жоғары нормадағы сапалық сәйкестік мағынасын білдіретін синонимдік қатардағы Old сын есімдерін доменант деп есептейміз.
Қазақ тіліндегі сын есімдер мағыналық жағынан зат есімдермен ұштасса, мәні мен қызметі жағынан есімшелердің, кейде үстеулердің кейбір топтарымен жалғасып жатады. Зат есімдермен мағыналық байланысының себебі осыдан бұрынғы тақырыпта айтылды. Ал, сын есімдердің кейбір түрлерінің (көбіне етістік, негізгі сын есімдердің) есімшелермен (немесе үстеулермен) байланысы бірыңғай формалардың тілдің даму барысында әрі есімше, әрі сын есім, келде үстеу ретінде қалыптасады. Бір мысал: Көк -түс аты, аспан -- есімше тұлғасы, еын есім; -қы: шайқы -- зат есім; -қыш: тұтқыш -- зат есім, тапқыш -- сын есім. Түркі тілдеріндегі сын есімдердің бір ерекшелігі -- (мүмкін, тек қана түркі тілдерін деп емес, жалпы алтай тілдеріндегі) оларды басқа сөз таптардан ерекшелейтін, басы ашық тек қана сын есімдерге тән деп қарауға болатындай морфологиялық тұлғалардың өте аздығы (немесе тіпті жоқтығы). Айталық, қазақ тіліндегі сын есім жасайтын қосымшалы түп негізі жағынан-лық қосымшасының тарихи варианты. Ал-лық көне түркі тілінің өзінде таза сын есім жасайтьш қосымша болмағаны мәлім, сын есімнің шырай түрлерін жасайды деп есептелетін тұлғалардың қалыптасуы тіл дамуының кейінгі дәуірлерінде болса керек. Бұлардың бәрі сын есімдер деп аталатын грамматикалық топ түркілердің негіз тілі құрамына қатысты деп тұжырымдауға дәлел болмайды. Сын есімдердің басқа топтарынан (әсіресе, зат есімдерден) семантикалық және грамматикалық жағынан жіктелуі, өз алдына топ ретінде оқшаулануы тілдің даму барысында орныққан құбылыс болса керек. Түркі тілдері құрамында сын есімдер екі түрлі жолмен қалыптасқан: 1. Есімдердің (зат есімдер де, қимыл есімдері де) контексте қолданылу барысында сын есімге айналуы (трансформация); 2. Есімдердің басқа топтарынан оқшаулана морфологиялық жүйенің қалыптасуы.
Сын есімдердің қалыптасуы есім тұлғаларының әуелі анықтауыштық қызметке ие болып, соның нәтижесінде сындық мән алып, тұрақталуына негізделеді. Бұл жолмен (трансформация) жасалғандарға қазіргі тіліміздегі негізгі сын есімдердің көпшілігі жатады, яғни қазіргі түркі тіл-дерінің барлығында кейбір фонетикалық өзгерістермен қолданылатын көк, қара, қызыл, жасыл, сары, жас, кәрі т. б. сын есімдер осы жолмен қалыптасқан. Бұл сөздердің арғы негізі әр түрлі есім де, етістік те болуы мүмкін. Айталық, қара дәлел: қара сөзі зат есім мәнін де береді (қара көрінді); ал етістік деп қарауға дәлел -- бұл сөздің етістік тұлғасы қарай, соңғы -й элементі көсемше тұлғасы. Ал, көсемше тек етістік түбірден ғана жасалатыны белгілі, сары сын есімінің арғы негізі -- етістік, бұл сөздің көне түркі ескерткіштері тіліндегі тұлғасы сарығ, соңғы-ығ әдетте етістік түбірге жалғанатын қимылсын қосымшасы. Сонымен, осы айтылғандардан шығатын қорытынды: негізгі сын есімдер сібаста әр түрлі есім * тұлғалардың қолданысы негізінде қалыптасқан. Жоғары фактілерден байқалып отырғандай, трансформация жолымен түбір сөздер ғана емес, туынды түбірлерде де сын есімге айналған. Негізгі түбірлер сапалық сын есімдерге ұйтқы болса, туынды түбірлер көбінесе қатыстық сын есімдердің негізін қалады. Туынды түбірлер негізінде қалыптасқан сын есімдердің едәуір тобы қазіргі тілде шырай қосымшаларын қабылдамайды. Мысалы: Кеш -- кешірек, кештеу, бірақ кешкі сын есімі шырай қосымшаларын қабылдайды.
Ал, сын есімдер жасаудың екінші жолы -- оларды басқа сөздер тобынан ерекшелейтін морфологиялық жүйенің қалыптасуы -- туымды есім түбірлердің трансформация жолымен сын есімге айналуына негізделсе керек. Туынды түбірлердің текст құрамында қолданылу барысында сындық мән алып, орнығуы олардың форманттарының сын есімдік мән туғызу тәсілдері ретінде қайта ұғынылуына жағдай жасады (аналогия). Осы жолмен есімдерден сын есім жасайтынлы және -лық (бір аффикстің екі варианты) етістіктерден сын есім жасайтынқын, -ар, -қыр т. б. аффикстер құралған, сын есім жасаудың морфологиялық жүйесі қалыптасты.
Қазіргі түркі тілдеріндегі сын есімдерді морфологиялық тұрғыдан екі топқа бөліп қарастыру қалыптасты. Ондай топтар: негізгі есімдер және туынды сын есімдер. Негізгі сын есімдер тобында әдетте бүгінгі тіл құрамында бөліп қарауға келмейтін, түбір ретінде ұғынылатын сөздер жатады да, туынды сын есімдерге қосымшалар арқылы басқа сөз таптарынан (есімдер мен етістіктерден) жасалған сын есімдер жатады.
Негізгі сын есімдер: ақ, қара, көк, қызыл, сары, ала, жақсы, жаман, зор, үлкен, кіші, тегіс, бай, кедей сияқты сөздер барлық түркі тілдерінде айтылады, (әрине, әр тілдің немесе тілдер тобының өздеріне тән фонетикалық ерекшеліктеріне сай). Негізгі сын есімдердің едәуір тобы, әсіресе түр-түсті білдіретін сын есімдер бүгінгі түркі тілдерінде кейбір фонетикалық ерекшеліктермен түгел қайталанып отырады. Мысалы, қазақ: ала,ноғай: ала, ұйғыр: ала, алтай: ала, түркімен, әзірбайжан: ала т. б. сол сияқты заттың ерекшелігін білдіретін сөздер түркі тілдерінің барлығына дерлік тән, мысалы, қазақ: жаңа, ноғай: йаңы, құмық: йаны, ұйғыр: йени, түрік: йени әзірбайжан: йеңи, чуваш: джіні, қазақ, ұйғыр, қарақалпақ: көк, түрік: татар: күкт, якут: күрк, чуваш: қалак, түркімен: т. б. Сонымен бірге негізгі сын есімдердің кейбір түрлері, әсіресе заттың әр түрлі сапалық ерекшеліктерін білдіретін сын есімдер жеке тілдердің қалыптасу, даму ерекшеліктеріне лайық өзгеше болып отырады: бұл жерде, әеіресе чуваш тілін еске алу керек. Мысалы, чуваш: ваты -қарт, кәрия, віті -- ұсақ, майда, хырақ, хырах -- жалғыз, лутака -- аласа, домалақ. Бұл ұғымдар көпшілік түркі тілдерінде басқа сөздер арқылы беріледі. Чуваштық эквиваленттер басқа түркі тілдері мен чуваш тілі арасында белгілі дыбыс сәй-кестіктеріне жатпайды, чуваш тілінің өзіндік дамуының нәтижесі болып табылады .
Сонымен қатар сөздік қордың басқа саласы сияқты, сын есімдер тобы да басқа тілдермен байланыс арқылы толығып отырған. Чуваш тіліндегі -лытқы, -тыныш, -лутака -аласа, жатаған, янкар -- шірік, шулятра -- үлкен, дәу т. б. толып жатқан сын есімдер, өзбек тіліне араб, парсы тілінен енген сын есімдер т. б. осы жол арқылы қалыптасқандар. Туынды сын есім жасайтын аффикстердің бірі және осы қызметте ең жиі қолданылатын -лық, -лік (бұлардың фонетикалық варианттары -лығ, -ліг, -лы, -лі) Бұл аффикске қатысты ескеретін бір жай -- көне түркі, ескі түркі (орта түркі) тілдерінде бұл аффикс көбіне -лығ (соңғы дыбысы ұяң -ғы) сипатында айтылған да, әрі зат есім, әрі сын есім жасаған. Бұл аффикстің -лық варианттарының қалыптасуы -- фонетикалық өзгерістерінің нәтижесі.
Мұндай аффикстердің ұяластығы бүгінгі тіл құрамында қолданылу ерекшеліктерінен байқалады, Мысалы, қазіргі қазақ тілінде -лы орнына -лық немесе керісінше қолданылу кездеседі (аудандық жер -- ауданды жер).
Қазіргі түркі тілдерінде -лық және лы аффикстері арқылы жаңа сөз тудыру қатыстық сын есімдер (яғни туынды сын есімдер) жасалуының ең өнімді тәсілдері болып табылады. Тува: даштығ (тасты), дағлығ (таулы), суғлығ (сулы), өзбек: куркинчли (қорқынышты), хакас: маллығ (малды), тоннығ (тоңды, киімді), башқұрт: ішлі (етті). Осы тұлғалас қатыстық сын есімдердің қазіргі түркі тілдеріндегі семантикасы мен қолданысы көбіне ыңғайлас болады да, тілдер бүл жөнінде бір-бірінен пәлендей оқшау құбылыс байқатпайды.
Дегенмен, қазіргі кейбір тілдерде бұл тұлғалы сын есімдердің өзгеше қолданысы да (көне түркі тілімен салыстырғанда) байқалады: -лы, -лық тұлғалы сын есімдер кісінің ұлт, мекенге қатыстылық мәнін білдіреді. Мысалы, қарашай: қытайлы (қытайлық), оруслу (Ресейлік), карачайлы (қарашай, қарашайлық), түрік: истанбуллы (Стамбулдық), түркімен: Морылы (Морайлық) өзбек: Самарқандік (Самарқандық) т. б. Бұндай қолданыс -лы, -лық тұлғалы сын есімдердің семантикалық дамуының нәтижесі. Түркімен, ұйғыр тілдерінде осы мәнде -лық, -лек аффиксі де қолданылады: ітлек (етті), музлақ (мұзды). Якут тілінде осы мәнде -тах, -тәх аффикстері айтылады: аттах (атты), оғолох (ұлды).
Қатыстық сын есім жасайтын аффикстердің бірі -шақ, (-шек і-чан, -чен, -ча), Бұндай түлғалы сөздер белгілі бір іске, әрекетке, әдетке ыңғайлылықты, икемділікті біл-діреді. Қазақ: бойшаң, алтай: соғушчан (төбелесшіл), ұрысқақ, татар: талайчән (талайшыл), өзбек: сүзчан (сөзшең) т. б. Қазақ тілінде, тағы басқа тілдерде бұл мәнде -қақ, -кек аффикстері айтылады (ұрысқақ). бұл айтылғандардан басқа есім түбірлерден сын есім жасайтын аффикстер мыналар: -қы, -кі: қысқы, жазғы, әзірбайжан: ахшамықа (ақшам уақытындағы, кешкі), түрік: сабаһқы (ертеңгі), чуваш: сурки (көктемгі), тува: часқы (көктемгі) т. б. -дақы, -декі жоғарыдағы аффикс пен жатыс жалғау қосымшасынан құралған: ауылдағы, үйдегі, түрік: долаптақы (шкафтағы), якут: тыатағы (тайгадағы), хакас: чирдеги (жердегі) т. б. Қазіргі түркі тілдері құрамында сын есім жасайтын аффикстердің жалпы саны әдәуір. Бірақ олардың көпшілігі (жоғарыда айтылғандардан басқалары) өнщсіз, азын-аулақ сөздер құрамында ғана кез-деседь Мысалы: -ғай аффиксі қазақ тілінде қапсағай тәрізді бірен-саран сөздер құрамында ғана үшырайды. Ал, татар тілінде айтылатын -лач, -леч аффикстері (итләч -етті, йыплач -жүндес) қазақ тілінде атымен кездеспейді. Немесе қарашай-балқар, түрік тілдеріндегі (ақылман, қараман), алтай тіліндегі -сығ (дашсығ -тас сияқты, кіэзізіг-кісілік), қазақ тіліндегі -гөй (ақылгөй) тәрізді аффикстер көбіне аталған тілдерде және бірен-саран сөздер құрамында айтылады. Сондай-ақ жеке аффикстердің белгілі бір тілдер құрамында қолданылу дәрежесі де бірдей болып келмейді. Мысалы: қазақ тілінде -маң.аффиксі сын есім жасамайды, ал қарашай-балқар, түрік тілдерінде сын есім жасайтын аффикстер қатарына жатады. Сол сияқты -сақ аффиксі қазақ тілінде кейбір есімдерге қосыльш, субъектіні ,бас-қалардан ерекшелейтін қылық, мінезге үйірлігін білдіретін сын есімдер жасайды: сусақ, малсақ т. б. Бірақ шай, айыр, балық т. б. есім сөздерге жалғанбайды, яғни сондай зат есімдерден сын есім жасамайды. Екінші сөзбен айтқанда, мұндай қолданыс қазақ тілінде норма емес, ал алтай тілінде: арақызақ (арақ құмар), үйқұзақ (үйқышыл), тува тілінде: айунзақ (ойынға құмар), чайымсақ (шайқұмар), балығым-сах (балыққа қүмар), якут тілінде: этімсех (етке қүмар, ет құмар) т. б. Қазақ тілі мұндай жағдайда -шыл, -қор, -құмар тәрізді қосымшаларды қолданар еді. Қолданысқа байланысты мұндай ерекшеліктер көбіне әдеби тілдің даму ерекшеліктерімен ұштасып жатады.
Сын есімдердің шырай категориясының сипаты мен ерекшеліктері жайлы жеке тілдерге арналған қорытынды - зерттеу еңбектерде толығынан айтылып келе жатыр. Сын есімнің шырайлық мәндерінің берілу тәсілдері екі түрлі: аналитикалық және синтетикалық. Аналитикалық тәсіл арқылы шырай мәнін туғызу -- қазіргі түркі тілдерінде кең жайылған құбылыстың бірі. Бұл арнайы сөздің әдетте күшейткіш сөз не күшейткіш буын деп аталатын сын есіммен тіркес арқылы беріледі. Шырайлық мән берудің қазіргі түркі тілдерінің барлығында дерлік кездесетін тәсілі -ең с-зінің сын есімдермен тіркесі: қазақ: ең жақсы, түркімен: иң яғшы, шор: ен чакшы, ұйғыр: ең яхшы, тува: эң эки, құмық: иң де яхшы, ноғай: эң яксы, т. б. Ең күшейт-кіші қазіргі түркі тілдерінің барлығында дерлік қолДаныла-ды. Бұл күшейткіш тек қана якут, чуваш тілдерінде кездеспейді. Якут тілінде бұл мәнде саамай (орыстың самый сөзі), ал чуваш тілінде чи күшейткіштері айтылады: Чуваш лайых (өте жақсы), якут: саамай үлүгәй (өте жақсы). Күшейткіш сөздер қазіргі түркі тілдерінің барлығында бірдей кездесе бермейді. Олардың бастылары мына төмен-дегілер: әзірбайжан тілінде лай, чох күшейткіштері қол-данылады: лап ях ты, лай чырмызы (қып-қызыл); лай сөзі якут, тува, алтай тілдерінде де айтылады. Бірақ ол тілдерде күшейткіш қызметінде емес, дербес сөз табы ретінде қолданылады. Башқұрт тіліндегі күшейткіш қызметінде бик, үтә, бигрәк, ғәжэй тәрізді сөздер қолданылады: бик яхшы, бигрэк йімлә (аса сүйкімді) т. б. Бұл сөздердің кейбірі қазақ тілінде сол мәнде, сол қызметте айтылады. Мысалы: өте, сондай. Бірақ бигрәк, бик сөздері айтылмайды. Ал ғажап сөзі күшейткіш қызметінде қолдаңылады. Алтай тілінде сүрекей, сүреек (екеуі де өте тым, аса мәндерінде), тың (өте мықты, өте күшті тәрізді мәндерде айтылады) сырақай (тіпті, өте) тәрізді күшейткіштер айтылады: сүрекей күч (өте күшті), сүреек салқынду (өте желді) т. б. Бұл сөздер ортаазиялық түркі тілдерінде ұшыраса қой-майды. Түркімен тілінде орэн, жуда, аша сөздері, хакас тілінде най (өте), тын (аса, тым), уғаа тәрізді күшейткіш сөздер айтылады.
Бұл айтылғандардың барлығы күшейтпелі шырай (қазақ тіл білімінде кейде асырмалы шырай деп аталатын шырай түрі, яғни заттың сындық қасиетін шамадан тыс асыра бағалаудың тәсілі болып табылады. Күшейтпе мән сонымен қатар сын есімдердің интенсив формалары арқылы да беріледі. Интенсив формалар әдетте редупликация (буын-ның қайталануы) арқылы жасалады. Қайталанатын бірінші буын, қайталанған буын п, б, м, кейде с, р дыбыстарына аяқталады: қып-қызыл, әзірбайжан: ғыт-ғырмызы, гөм-гөй (көкпеңбек), тәртәміз (өте таза, тап-таза) Бус-бүтін (бүп-бүтін), алтай: боп-боро (боп-боз), чоп-чоқор (ап-ала), гагауз: қас-қата (өте қатты, қап-қатты), түрік: бом-бош (боп-бос), қырғыз: оп-оор (ап-ауыр) т. б. Сонымен бірге қазақ тілінде: (көкпеңбек) туппа-тура, қарашай-балқар тілінде: таапа-толу, қаппа-қарауы, құмық тіліндегі: түппе-түз (түп-түзу), түрік тілінде: йапа-йалныз (жап-жалғыз). Салыстыр: жападан-жалғыз, түркімен тіліндегі тапба-таза, өзбек тіліндегі чіппа-чін тәрізді тіркестер редупликацияның ерекше түрі болып табылады. Бұлар басқы буынға -ба, -па буынның қЬсылуы арқылы жасалған. Интенсив фор-малардың арғы кегізі -- сын есім түбірдің түгелдей қайта-лануы, яғни түзу-тұзу, қара-қара тәрізді қолданыста алдыңғы түбірдің фонетикалық өзгеріске түсуінің нәтижесі
дейтін пікір бар.
Түстің, сапаның, түрдің т. б. сындық қасиеттің белсендігі түркі тілдерінде арнаулы қосымшалар арқылы бе-ріледі. Ондай қосымшалар мына тәрізділер: -рақ, -рек (-ырақ, -ірек), -ымтыл (умтыл, -мтыл), -шыл, -шіл, -ыл, -ум, ылт, -ілт, (-улт), -ылтым, (-ултым -ылдым, ылтым, -ылтырым, -ултурум, -улдурым, -ғыл, ғул, -ғұлт, -қылт, -қылтым, т. б. Қазақ: сарырақ, сарғылт, ашқылтым, алтай: қысқылтым (қызғылт) сарғылтым, қаралтым (қарарақ), қазақ: ақшыл өзбек: ақчіл, қарашай-балқар: ақсыл, әзір-байжан: бояумтыл (бозғылт), гәйүмтүл (көкшіл), ағымтыл (ақшыл), ғырмызымтым (қызылырақ). Көрсетілген аффикстердің кейбірінің таралу шегі шағын. Мысалы: -рақ аффиксі якут, гштай, түрік, әзірбайжан, гагауз тілдерінде қолданылады. Ал әзірбайжан, түрік тілдерінде актив қолданылатын -ым-тыл аффиксі. Қазақ тілінде тек диалектикалық ыңғайда ғана ұшырасады. Онда да сол оғыз тобына жататын халықтармен араласып жататын террито-рия тұрғындарының тілінде ұшырайды.
Сынның салыстырмалы артықтығын, не салыстырмалы бәсеңдігін білдіретін шырай түрін жасайтын тәсіл -ырақ, -ірек, -рақ, -рек аффиксі. Бұл -- шырайдың осы түрін жасаудың түркі тілдерінің көпшілігінде қолданылатын тәсілі, Қазақ: қалыңырақ, қарашай-балқар: қалыңырақ, қызылырақ, қырғыз: ағурак, көгүрек, қаттурақ (қаттырақ), ңоғай: көгүрәк, түрік: інджәрәк (жіңішкерек), күчүрәк (кішірек), түркімен: аджырақ (ашырақ), өзбек: қорарақ (қарарақ), чуваш: ілэмлерех (әсемдірек), -рақ аффиксі кейбір зат есщдерге, бар, жоқ сөздеріне, кейбір тілдерде көсемше тұлғаларына, сондай-ақ үстеулерге жалғанып қолданылады: сыртырақ, сыртқарақ тәрізді қолданыстар қазақ тілінде кездессе, татар тілінде арқазарақ (кейінірек), қарайым тілінде ағарақ қарындаш (аға), ігітрах қарындаш, (іні) т. б. -рақ аффиксінің мұндай әр түрлі топқа жататын сөздерге жалғанып қолданылуы оны әдеттегі форма туғызушы (шырай жасаушы) қосымшалар тобында қараудың негізділігіне күмән туғызады. Әр түрлі грамматикалық, семантикалық топтарға жататын, әр түрлі синтаксистік қызметте қолданылатын сөздерге жалғана беруі оны (-рақ) аффиксін шырай жасайтын тәсілдер қатарына жатқызып, олардың бірі деп қарауға мүмкіндік бермейді. Егер ол сондай тәсілдердің бірі ғана болса, тек негізгі сын есімдерге жалғанар еді. Бұл ерекшелік түркологияда әр кез айтылып жүрген -рақ аффиксін сөз тудырушы (есім тудырушы) аффикстер қатарына жатқызу керек дейтін пікірдің негізі бар екендігін көрсетеді. Бұл аффикстің айқын салыстырмалы шырай жасайтын жері -- шығыс септікті конструкция құрамында ғана. Мысалы: Мұрат Мақсұттан гөрі жайырақ. Ал якут тілінде осы мағынада салыстырмалы септік ай-тылады: хаттың титэгэр күстех (қайын қарағайдан күштірек). Дегенмен, -рақ айтылмайтын тілдер де бар: якут, алтай, гагауз тілдерінде салыстырмалы мән туғызатын мұндай аффикс айтылмайды. Шырай тұлғасын жасайтын кейбір тәсілдер белгілі бір тілдерде ғана қолданылып, сөйлемдерді айрықшалайтын белгі ретінде қаралады. Солардың бірі -сав (-сов) -су (-сыв) -сөй аффиксі. Бұл аффикс көбіне әзірбайжан, құмық тілдерінде қолданылады: Әзір-байжан: узунсов (ұзынша), делсов (ақымақтау), құмық: назіксув (нәзікше), улуусов (үлкендеу), биіксув (биіктеу), сазықсув (толықтау). Ал якут тілінде сондай мағынада -тықы (-туну) -нуну -сызр (суар) аффккстері айтылады: қыратыңы (майдалау), суоннуну (жуандау), ітітіңі (ыссы-лау), барбахсыар (нашарлау), мелтохсуор (әлсіздеу).
Қазіргі қазақ тілі грамматикаларында (басқа түркі тілдері оқулықтарында да) сын есімдердің етістік түбір-лерден қосымша арқылы жасалуы немесе етістіктерден сын есімдердің жасалуы жайлы айтылады. Дұрысында, жалпы түркі тілдерін тарихи салыстыру тұрғысынан қарағанда, етістіктерден сын есім жасалуы жайлы емес, етістік тұлғаларының трансформация жолымен сын есімдер құрамына ауысуы жайлы айту орынды. Трансформация арқылы сын есімдер құрамына енетіндер тек қана түбірлер емес, туынды түбірлер де. Трансформация арқылы енген тұынды түбірлер семантикалық жағынан да, қызметі жағынан да өзгеріп, қалыптасады. Әрине, сөздің семантикалық, функциялық жаңа мәні оның бұрынғы, байырғы мәні мен қызметіне негізделеді, соның негізінде пайда болып, тұрақталады. Сын есімнің мәні мен қызметінде қалыптасқан түлғалар оның морфологиялық жүйесі ретінде ұғынылады. Қазіргі түркі тілдеріндегі етістіктен жасалған сын есімдер деп аталатын топтың қалыптасуын солай түсіну қажет. Әуелі сондай етістік тұлғалары сын есімдер құрамына ауысты да, солардың негізінде етістіктен сын есімнің морфологиялық тұлғалар жүйесі қалыптасты. Қазіргі түркі тілдерінде осы қызметте жиі қолданылатын тұлғалар деп мыналарды көрсетуге болар еді: -қын, -ғын: қазақ: сүргін, қырғын, солғын, өзбек: сөлгүн, әзірбайжан: кесгін (өткір), түрік: қырғын, тува: шапқын (шапқан, жарысқан), чуваш: сискэн (сезгіш) т. б., -ын, -ін, қазақ: бүтін, ұзын, түрік: бутүн, т. б.; -ар, -ер -ыр-ір, түркімен: ақар (ағатын, ағым), әзірбайжан: йарар (жарамды), татар: қайнар (қайнаған), чуваш: хаээр (тар, тығыз); -қыр, -кар, -ғыр, -гир; алғыр, білгір, түркімен: алғыр, татар: безгир (сезгіш), қырғыз: тайқыр (тайқыш), алтай: билгир (білгір), -қан, -ген, -кен, -ған, ген түрік; довүшкен (төбелескіш), ырхан, (арық), чуваш: хыткан (қатқан), жүдеу; ағанеген: қабаған, сүзеген, тебеген, түркімен: өураған (бұрған), якут: умнуған (ұмыт-шақ), көреген, әзірбайжан: йатаған (жатағын); -ық, -ик, ту-ва: үзүк (үзік, үзілген), қырғыз: джабық (жабық), түрік: ачық, (ашық), әзірбайжан: чүрүк (шірік); -ма, -ме: өрме, бөсме, татар: кушма (қоспа).
Осыған дейін баяндалған сын есім тұлғалары -- белгілі бір сапаның, сынның барлығын, тәндігін білдіретін топтары. Сын есімдер, сонымен қатар, белгілі бір сынның, қасиеттің жоқтығын білдіре алады. Түркі тілдерінде бұл мән, -соң-сіз аффиксі арқылы беріледі. Бұл аффикс чуваш тілінде басқаша р-в сәйкестігінің негізінде -сверсэр түрінде дыбысталады: әзірбайжан: йағсыз (майсыз), сусуз (сусыз), түрік: татсыз (дәмсіз), чуваш: утсыз (атсыз), тэпсэр (түнсіз). Бұл аффикс екі тілде -- якут, шор тілдерінде жоқ. Ол тілдер сын-сапаның жоқтығын, тән еместігін синтаксистік конструкция арқылы білдіреді.
1.2 Синонимдік қатарлардың түрлері
Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер бастауы тереңде жатыр. Түркітанушылар зерттеуі - өз алдына үлкен іргелі еңбектер. Ал қазақ тілінің лексикология саласының ғылыми түрде зерттелуі кеңес дәуірінен, ғылымның бір жолға қойылуынан басталды. А. Байтұрсынов алғашқы тіл білімінің мәселелерін оқу құралдарын, оқулықтар жасау, жазу жүйесін ретке келтіру, терминдерді қалыптастыру мақсатындағы алғашқы шараларды іске асырды. Қазақ тілінің лесикологиясының құрамында қарастырылатын термин сөздерді ретке келтіру қазақ тілі ғылымының бір жүйеге түсіріп алудың негізгі көзі болды. ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі қазақ тілінің жалпы мәселелері туралы ғалым І. Кеңесбаев мынадай пікір айтады: Қазақ тіл білімі дамуының болашағын дайындаған, сонымен бірге ана тіліндегі ағарту ісін шын мәнінде дүниеге әкелген жылдар. Олай болатыны - халықтың сауатсыздығын жою, ұлттық терминологияны жасау, оқулықтар шығару, мемлекеттік істі ана тілінде жүргізу сияқты шараларды жүзеге асырудағы алғашқы адым осы жылдардан басталды [4, 49 б.]. Одан кейін қазақ тіл білімінің дамуында орын алатын ғалым Қ.Жұбановтың қазақ терминология- сына қосқан өзіндік үлесі бар. Ғалым түрлі ғылым салаларына тән термин сөздерге, әсіресе, кірме сөздерге қосымшаның қалай жалғануы керек жайлы пікірлері құнды саналады [5, 34 б.]. Ал 1940 жылдары қазақ тіл білімінің теориялық мәселелеріне көбірек көңіл бөлінді. Бұл жылдары қазақ тілінің фонетика және грамматика саласында теориялық мәселелер көтерілді. Бұл жылдары тіл білімінің синтаксис саласы бойынша С. Аманжоловтың, Н. Сауранбаевтың, С. Жиенбаев, М. Балақаевтың еңбектері жарық көрсе, морфология саласының жекелеген сөз таптары бойынша А. Ысқақовтың, Ы. Мамановтың, Ғ. Мұсабаевтың еңбектерін атап өтуге болады.
Ғылыми пән ретінде оқытылмай, бұрын зерттелмей келе жатқан тіл білімінің саласы лексикология еді. Тіл білімінің бұл саласы 40 жылдардың екінші жартысы мен 50 жылдарға тура келді. Бұл жылдары қазақ тілінің тарихы мен диалектологиясы зерттеу нысанына айналды. С. Малов пен
Н. Сауранбаевтың қазақ (түркі) тілінің тарихы туралы зерттеулер жазса, диалектология саласында С. Аманжолов, Ж. Досқараев сынды ғалымдар жергілікті тіл ерекшеліктерін, лексикалық ерекшеліктерді, олардың әдеби тілде қолданылатын сөздермен синонимдік қатар құрайтынын сөз етеді. Сонымен бірге 1950 жылдары синонимге, олардың мағыналық ерекшеліктеріне қатысты біраз ой-пікірлердің Н. Сауранбаев, І. Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев сынды алғашқы тіл зерттеушілерінің еңбектерінде синонимдер жайлы үстірт қарастырылғаны Ә. Болғанбаевтың зерттеуінде айтылып өтеді.
Түркологиядағы синоним мәселесіне қатысты жарық көрген еңбектер тілдегі синонимдік құбылыстың жалпы сөз таптарына байланысты қарастыруға айналаған. Қазақ тіл білімінде лексикалық синонимдерді алғаш зерттеген ғалым Ә. Болғанбаев болды. Синоним сөздер, олардың мағыналары, синонимдік қатардың тізбегі, синонимдердің жасалуы жайлы жүйелі зерттеуге айналуы, ғылыми айналымға енуі Ә. Болғанбаевтың есімімен тығыз байланысты. Ғалым зат есімді синонимдерді зерделей келе, олардың қасиеті мен заңдылығын, мән-мағынасын, түрлерін түгел қамтып көрсетіп бере алмайды деп санайды. Себебі әр сөз табының өзіне тән ерекшелігі, грамматикалық заңдылығы, өзгеру жүйесі бар екендігін сөз ете келіп: Қазақ тіліндегі синонимдерге қатысты барлық мәселені түбегейлі зерттеп, егжей-тегжейіне дейін тәптіштеп түгел шешіп беру мәселесін 1970 жылы жарық көрген Қазақ тіліндегі синонимдер еңбегінде негізгі мақсат ретінде алғанмен, басты шешім болмайды деп есептейді [6, 5 б.]. 1962 жылы тұңғыш рет жарық көрген Қазақ тіліндегі синонимдер сөздігі 4500-ге жуық жеке сөз, яғни 1400-ден астам синонимдік қатарды қамтыған. Ал соңғы 2007 жылғы С. Бизақовтың авторлығымен жарық көрген Синонимдер сөздігінде 3800-дей синонимдік қатар еніпті. Бұл жарты ғасыр ішіндегі синоним сөздердің сөздік құрамымызды толықтырғанын, сондай-ақ қазақ лексикологиясының дамығандығын көрсетеді.
Жалпы ғалымдардың еңбектерін қарасақ, олардың барлығы да синонимдерге анықтама беруден бастаған. Синонимдерге анықтама беруде әр автор әр түрлі белгілерге сүйенеді. Мысалы, орыс тіл білімінде Ә. Болғанбаев [7], В.К. Фаворин [8], синонимдер мағынасы жағынан тең сөздер десе, Р.А. Будагов [9] және қазақ тіл білімінде К. Аханов [10], Л.А. Булаховский [11] синоним сөздер мағынасы жағынан сәйкес келіп, бір ұғымды білдіреді дейді. Ал Е.М. Галкина-Федорук, К.В. Горшкова, Н.М. Шанский [12] синонимдер стилистикалық және мағыналық реңктері арқылы айқындалатын сөздер деп тұжырымдайды. Ә. Болғанбаев өз еңбегінде Н.Т. Сауранбаев, І. Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев, К. Аханов сынды ғалымдардың синонимге берген анықтамаларын саралай келе, тілдегі синонимдерге тән белгілерді санамалап көрсетеді. Жалпы тіл білімінде танылып жүрген 1) сөздің сырт формасында аз да болса, өзгешелігі болуы шарт; 2) сөздер бір ғана ұғымды білдіруі шарт; 3) синоним болып жұмсалатын сөздер бір сөз табына қатысты болуы шарт деген үш түрлі шартқа қосымша мынадай белгілердің болуын дұрыс деп санайды:
1) бір сөз табынан болған синонимдердің бірыңғай грамматикалық тұлғада келуі;
2) бір синонимдік қатарға енген сөздер сөйлем ішінде алмасып келгенмен, бір қызметті атқарып, бір сөйлем мүшесі ретінде танылуы керек [7, 15 б.]. Негізгі зерттеу нысаны синонимдер болғандықтан, ғалым мұндай белгілерді тап басып тани алған.
Көне түркі және орта түркі жазба ескерткіштерінің тілі туралы түркітанушылар мен қазақ ғалымдарының зерттеулері негізінде біріккен авторлар Ғ. Айдаров, Ә. Құрышжанов, М. Томановтың Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі (1971) [13], К. Мұсаевтың Лексикология тюркских языков (1984) [11] еңбектерінде синонимдер жайлы, олардың көне түркі жазба ескерткіштерінде кездесетіні туралы, сонымен бірге орта дәуірдегі, ұлт болып қалыптасқанға дейінгі және кейінгі кезеңдердегі шығармалардағы синонимдердің қолданылуы жайлы молынан жазды. Дегенмен, синонимдердің берілу сипаты тек құрылымдық тұрғыдан ғана көрсетілді. Олар танымдық, болмыстық тұрғыдан зерттелмеді.
Бабаш Әбілқасымов Әбілғазы ханның Түркі шежіресі және оның тілі атты еңбегінде шежіреде бірқатар бірінің орнына бірі жұмсалатын сөздерді мысалға келтіреді: жазу - біті (бітіг тастар - жазу жазылған тастар деген көне түркі тілінде кездесетін тіркестермен салыстырып көруге болады), халық - бұдұн, ау - ав, аб (аң аулау мағынасындағы сөз), сүйек - омақ (қойдың үмесі деген тіркеспен салыстырып көруге болады) және т.б. бірінің орнына бірі жұмсалатын сөздер кездеседі. Бұл еңбекте көне түркі тілінде басқа мағына, қазіргі қазақ тілінде өзге мағынада жұмсалатын сөздердің де кездесетіні айтылады.
Мысалы, "Шежіреде" кездесетін арқа сөзі ұрпақ, үрім-бұтақ мағынасында жұмсалады: "Бізнің ұлұғ атамыз һалаку хан Мұғұлстандын келкенден бері екі үч арқа өтді", "Тоқыз арқа болғұнча шондағ болғай" 14, 63 б.]. Сондай-ақ тілімізде ұрпақ сөзіне берілген анықтамаларда артындағы ұрпағы, арқасында (артында) қалған тұяқ, соңын жалғастырар ұрпақ деген секілді тіркестермен түсіндірілетіні белгілі.
"Шежіреде" қарындас және сіңлі сөздері бір-біріне синоним ретінде жұмсалғандығын зерттеуші атап көрсетеді. Оны мынадай мысалдармен дәйектейді: Хамар текен Хорезм шаһының анасы Тұрқан хатұнның қарындашы ерді аны Үркенічде хәкім қылыб ерді. Екісінің бір-біріне һеч қарындашлықы болмас ерді. Бұл мысалдан көретініміз, қазіргі әдеби тілімізде тек ер адам тарапынан айтылатын қарындас сөзі ескерткіште ағайын, тума деген кең мағынада қолданылады. Сол секілді сіңлі сөзінің ол кездегі мағынасы қарындас сөзі секілді жақын туған кіші бауыры деген мағынада жұмсалғандығы да осы зерттеуде айтылады.
"Әбулхайыр ханның хатұны Ғабдол латиф мырзаның сіңлісі еркен дүр". Бұл сөз әйел адамдардың бір-біріне қатынасын білдіріп қана қоймай, бір туған адамдардың жасы кішісін де білдірген. Ғасырлар қойнауында қарындас, сіңлі сөздерінің жынысына қарамай бірге туған бауыр мағынасында жұмсалса, қазіргі қазақ тілінде де екі лексема бір-бірінен ажырамай, бір синонимдік қатар құрағаны байқалады.
Синонимдер сөздігіндегі сөздік мақалада: Қарындас, сіңлі. Бір анадан туылған бауырлардың жасы кіші қызы. Оның Жібек дейтін қарындасы Ташкенттің политехникалық институтында оқиды (Ғ. Сланов). Ертеңіне Баян Қозының келгенін шешесіне, сіңлісіне айтып, олар келіп, оңашада Қозымен көрісіп амандасты (С. Сейфуллин) сипатында беріліп, мұнда тек әйел адамдарға қатысты мағынасы қалғандығы көрінеді [15, 339 б.].
Ортақ түркі тілінде бұл сөздердің мағынасы кең түрде жұмсалған.
В.В. Радлов бұл сөздің карандаш = карындаш деген варианттарының қатар жұмсалғанын көрсетеді. Ондағы мағынасы туысқандар, бір туғандар түрінде беріледі. Ары қарай тарата берсе, мағыналарының көпқырлылығы байқалады: ер қарындасы - брат мужа; карындас катын - жена брата; кат карындасы - шурин, брат жены; кыс карындас - сестра; ұл карындас - брат деген мағыналарының танымдық қыры тіптен ерекше [16, 157-172 бб.]. Қарындас деген сындық мағыналы сөз заттық ұғымға ауысып, семантикалық тәсіл арқылы транспозицияланып тұр. Атрибутивті мағынаның субстантивтенуі тілімізде өте көп. Бір қарында жатқан, бір ананың құрсағында жаратылған деген сындық мағына синтетикалық тәсіл арқылы алғашқы сындық мағынаны тудырып, сөз мағынасын дамытып, жаңа атау тудырып тұр. Ал қазіргі қазақ тілі тұрғысынан қарындас, сіңлі сөздерінің мағыналары тарылған деп есептейміз. Мағынаның тарылуы да мағыналық даму деп аталады.
Демек, жылдар жылжыған сайын сөз мағынасының өзгеруі тілдің дамуының айқын көрінісі. Қанша уақыт өтсе де, қарындас, сіңлі сөздерінің когнитивтілігі өз мәнін жойған жоқ. Мағыналық өзгеруге түскенімен, уәжділік сипаттарының бір қыры, яғни антропоцентристік танымның бір ізі, табы қалғандығы көрініп тұр.
Ғалым Б. Әбілқасымов Әбілғазы ханның Түркі шежіресі еңбегіндегі фразеологизмдердің синонимдік, антонимдік және көпмағыналы түрлерін ажыратады. Қол қойды ат салды; аман беру ел болу аузы бір болу; қабыл қылу аузына бағу сөзін жыға білмеу; аузы ала болу дұшпандық оты жану жау болу; қайран болу таң қалу сияқты синонимдік фразеологизмдердің мағыналық ерекшеліктерін, құрылымдық сипаттарын, ұғымдық жақындықтарын қарастырады [14, 88 б.].
Кез келген жырдағы синонимдер жайлы жазылған ақпараттарда тек синонимдердің тізімі беріледі де, олардың ұғымдық табиғаты жайлы сөз болмайды. Ол еңбектердегі синонимдер жайлы мәліметте сипаттамалылық басымдық танытады. Синонимдердің жасалуының когнитивтік мәніне назар аударылмайды. Синонимдердің жасалуы мен олардың когнитивтік мәніне соңғы жылдары назар аударыла бастады десек те, біздің зерттеу нысанымызға айналып отырған тақырыбымызға қатысты мәліметтерді сирек кездестіреміз. Бұл біздің зерттеу нысанына айналып отырған мәселеміздің жаңа қырын айқындайды.
Ғылыми еңбектерден байқағанымыздай, соңғы жылдары синонимдерге, олардың жасалуына, синонимдік қатарларға қатысты материалдардың аздығынан, дәлірек айтсақ, когнитивті мәніне қатысты ғалымдар пікірлерінің аздығы да зерттеуіміздің өз шешімін табуына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz