Флавоноиодтар
КІРІСПЕ 5
1 ӘДЕБИ ШОЛУ 6
1.1 Petrosimonia sibirica туралы қысқаша түсінік 6
1.2 Флавоноиодтар туралы түсінік 9
2.1 Флавоноидты қосылыстарды сараптау 11
1.2.2 Сапалық сараптау 12
1.2.3 Сілтілік ыдырату 14
1.2.4 Қышқылдық гидролиз 15
1.3 Флавоноид құрлысын дәлелдеудегі физико.химиялық әдістері 16
1.3.1 УК.спектроскопия 17
1.3.2 ИҚ.спектроскопия 17
1.4 Флавоноидтарды идентификациялау 18
1.4.1 Қағазды хроматография 19
1.4.2 Колонкалы хроматография 19
1.5 Кумариндер 20
1.6 Жоғары май қышқылдары 22
1.6.1 Май қышқылдары 25
1.6.2 Май қышқылдарының физикалық қасиеттері 25
1.6.3 Май қышқылының реакциясы 27
1.7 Микроэлементтер 27
2 ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ 30
2.2.1 Өсімдік шикізатының ылғалдылығын анықтау 30
2.2.2 Күлділікті анықтау 31
2.2.3 Шикізаттағы экстрактивті заттардың құрамын анықтау 31
2.2.4 Кверцетин бойынша флавоноидтардың сандық мөлшерін анықтау 32
2.2.5 Шикізат құрамынан тері илегіш заттарды перманганатты әдіспен анықтау 32
2.2.6 Сапониндерді сандық анықтау 33
2.2.7 Кумариндерді сандық анықтау 34
2.2.8 Органикалық қышқылдарды анықтау 34
2.2.9 Полисахаридтердің құрамын анықтау 34
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛҚЫЛАУ 36
Қорытынды 46
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 47
Қосымша 49
Қосымша А
Қосымша Б
1 ӘДЕБИ ШОЛУ 6
1.1 Petrosimonia sibirica туралы қысқаша түсінік 6
1.2 Флавоноиодтар туралы түсінік 9
2.1 Флавоноидты қосылыстарды сараптау 11
1.2.2 Сапалық сараптау 12
1.2.3 Сілтілік ыдырату 14
1.2.4 Қышқылдық гидролиз 15
1.3 Флавоноид құрлысын дәлелдеудегі физико.химиялық әдістері 16
1.3.1 УК.спектроскопия 17
1.3.2 ИҚ.спектроскопия 17
1.4 Флавоноидтарды идентификациялау 18
1.4.1 Қағазды хроматография 19
1.4.2 Колонкалы хроматография 19
1.5 Кумариндер 20
1.6 Жоғары май қышқылдары 22
1.6.1 Май қышқылдары 25
1.6.2 Май қышқылдарының физикалық қасиеттері 25
1.6.3 Май қышқылының реакциясы 27
1.7 Микроэлементтер 27
2 ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ 30
2.2.1 Өсімдік шикізатының ылғалдылығын анықтау 30
2.2.2 Күлділікті анықтау 31
2.2.3 Шикізаттағы экстрактивті заттардың құрамын анықтау 31
2.2.4 Кверцетин бойынша флавоноидтардың сандық мөлшерін анықтау 32
2.2.5 Шикізат құрамынан тері илегіш заттарды перманганатты әдіспен анықтау 32
2.2.6 Сапониндерді сандық анықтау 33
2.2.7 Кумариндерді сандық анықтау 34
2.2.8 Органикалық қышқылдарды анықтау 34
2.2.9 Полисахаридтердің құрамын анықтау 34
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛҚЫЛАУ 36
Қорытынды 46
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 47
Қосымша 49
Қосымша А
Қосымша Б
Қазақстан флорасы пайдалы өсімдіктерге, соның ішінде ерекше маңызды болып саналатын дәрілік өсімдіктерге бай. Көптеген өсімдіктердің құрамын толықтай зерттелмеген, оларда дәрілік препараттардың негізін құрайтын заттар , әр түрлі мөлшерде биологиялық белсенді заттар көп.
Қазіргі кезде әртүрлі ауруларды алдын алу үшін дәрілік өсімдіктерге, медицинаға саласына ерекше көңіл бөліне бастады. Біздің медицина фитопрепараттар шығаруға мүдделі. Фармацевтикалық өндірісін дамыту үшін дәрілік өсімдіктердің табиғи папуляцияларын қорғап және пайдаланудың ерекшеліктерін сақтай отырып тиімді пайдалану керек.
Қазіргі кезде әртүрлі ауруларды алдын алу үшін дәрілік өсімдіктерге, медицинаға саласына ерекше көңіл бөліне бастады. Біздің медицина фитопрепараттар шығаруға мүдделі. Фармацевтикалық өндірісін дамыту үшін дәрілік өсімдіктердің табиғи папуляцияларын қорғап және пайдаланудың ерекшеліктерін сақтай отырып тиімді пайдалану керек.
1. Сейітов З,С «Биологиялық химия», Алматы, 1992, 8 бет
2. Ағалиев Е. Ж, Дөненбаев К, «Ботаника» өсімдіктер анатомиясы мен морфологиясы, Алматы «Санат», 1998 ж, 5 бет
3. Гудвин Т, Мерсер Э, Введение в биохимию растения, т.2, Мир, Москва,1986 с 214.
4. Георгиевский М.К, Комиссаренко Н.Ф, Дмитрук С.Е. «Биологические активные вещеста лекарственных растений», Новосибирск 1990г
5. Гринкевич Н.М, Ладыгин Е.Я . «Фармакогнозия», Москва 1989г, 3-5 стр.
6. Флора Казахстана, Алма-Ата, 1963,с 296-301
7. Горяев М.И. Евдакова Н.А «Справочник на ТСХ органических кислот» Алматы 1977, с 550.
8. Харкевич Д.А. «Фармакология», Москва. 2005, с 85-85
9. Сағатов К.С «Биохимия», Алматы, «Білім» 2007,128-381 беттер
10. Кабанов Ф.И «Микроэлементы и растения» Москва 1977г 1.
11. Бондарев Л.Г «Микроэлементы – благо и зло. Москва 1984г
12. Бумбу Я.В «Биогеохимия микроэлементов в растениях, в почвах и в природных водах» 1981г.
13. Музычкина Р.А «Качественный и каличесвенный анализ основных групп БАВ в лекарственном растительном сырье и фитопрепаратах» Алматы 2004г.
2. Ағалиев Е. Ж, Дөненбаев К, «Ботаника» өсімдіктер анатомиясы мен морфологиясы, Алматы «Санат», 1998 ж, 5 бет
3. Гудвин Т, Мерсер Э, Введение в биохимию растения, т.2, Мир, Москва,1986 с 214.
4. Георгиевский М.К, Комиссаренко Н.Ф, Дмитрук С.Е. «Биологические активные вещеста лекарственных растений», Новосибирск 1990г
5. Гринкевич Н.М, Ладыгин Е.Я . «Фармакогнозия», Москва 1989г, 3-5 стр.
6. Флора Казахстана, Алма-Ата, 1963,с 296-301
7. Горяев М.И. Евдакова Н.А «Справочник на ТСХ органических кислот» Алматы 1977, с 550.
8. Харкевич Д.А. «Фармакология», Москва. 2005, с 85-85
9. Сағатов К.С «Биохимия», Алматы, «Білім» 2007,128-381 беттер
10. Кабанов Ф.И «Микроэлементы и растения» Москва 1977г 1.
11. Бондарев Л.Г «Микроэлементы – благо и зло. Москва 1984г
12. Бумбу Я.В «Биогеохимия микроэлементов в растениях, в почвах и в природных водах» 1981г.
13. Музычкина Р.А «Качественный и каличесвенный анализ основных групп БАВ в лекарственном растительном сырье и фитопрепаратах» Алматы 2004г.
РЕФЕРАТ
Бітіру жұмысы: 53 беттен, 8 суреттен, 9 кестеден, 4 диаграммадан, 2 сызба-нұсқадан, 30 әдебиет көзінен тұрады.
Кілтті сөздер:
Petrosimonia sibirica, экстракция, биологиялық белсенді заттар, сапониндер, флавоноидтың гликозидтері, кумариндер, хроматография, амин қышқылдары, жоғары май қышқылдары, минералды заттар.
Жұмыстың мақсаты:
Petrosimonia sibirica өсімдігінің жер үсті бөлігінің фитохимиялық құрамын зерттеу, биологиялық белсенді кешен алу.
Зерттеу нысаны:
Атырау обылысында 2011жылы тамыз айында жиналған Petrosimonia sibirica өсімдігінің жер үсті бөлігі.
Зерттеу әдістері:
Қағазды, жұқа қабатты және колонкалы хроматографиялар; экстракция жүргізу; титрлеу; фотокалориметр; газды хроматография, атомды адсорбциялау.
Жұмыстың міндеттері:
Алғаш рет Petrosimonia sibirica өсімдігі жер үсті бөлігіне фитохимиялық зерттеулер жүргізу; шикізаттың сапалылығы және негізгі биологиялық белсенді заттардың кластарына сандық және сапалық сараптама жасау;
Petrosimonia sibirica өсімдік күлінің құрамындағы минералды заттар анықтау;
Petrosimonia sibirica өсімдігінен биологиялық белсенді заттарды бөлудің сызба-нұсқасы жасау;
Этилацетат экстратысынан флавоноидтың моногликозиді бөлу.
Басылымдар:
Берілген жұмыс бойынша Petrosimonia Sibirica өсімдігін фитохимиялық зерттеу тақырыбында 1 тезис жарияланды.
РЕФЕРАТ
Выпускная работа изложена на 53 страницах, 8 содержит рисунка,
4 диаграммы, 2 блок-схемы, 30 литературных источников.
Ключевые слова:
Petrosimonia sibirica, экстракция, биологически активные вещества, сапонины, флавоноидные гликозиды, жирные кислоты, аминокислоты, хроматография, кумарины, минеральные вещества
Целью настоящей работы:
Фитохимическое изучение и выделение биологически активного комплекса из надземной части растений Petrosimonia sibiriса.
Объекты исследования
Надземная часть растений Petrosimonia sibiriса собранное в фазу цветения в Атырауской области 2011 году.
Методы иследования:
Бумажная, тонкослойная и колоночная хроматография, экстракция, титрование, фотоколориметрия, высокоэффективная жидкостная хроматография (ВЭЖХ).
Задачи работы:
Работа посвящена фитохимическому исследованию растений рода Petrosimonia sibiriса, впервые определяется количественное содержание биологически активных веществ. Определить минеральный состав золы растений Petrosimonia sibiriса.
Публикаций:
По дипломной работе опубликован 1 тезис на тему Petrosimonia sibirica өсімдігін фитохимиялық зерттеу.
Мазмұны
КІРІСПЕ
5
1
ӘДЕБИ ШОЛУ
6
1.1
Petrosimonia sibirica туралы қысқаша түсінік
6
1.2
Флавоноиодтар туралы түсінік
9
2.1
Флавоноидты қосылыстарды сараптау
11
1.2.2
Сапалық сараптау
12
1.2.3
Сілтілік ыдырату
14
1.2.4
Қышқылдық гидролиз
15
1.3
Флавоноид құрлысын дәлелдеудегі физико-химиялық әдістері
16
1.3.1
УК-спектроскопия
17
1.3.2
ИҚ-спектроскопия
17
1.4
Флавоноидтарды идентификациялау
18
1.4.1
Қағазды хроматография
19
1.4.2
Колонкалы хроматография
19
1.5
Кумариндер
20
1.6
Жоғары май қышқылдары
22
1.6.1
Май қышқылдары
25
1.6.2
Май қышқылдарының физикалық қасиеттері
25
1.6.3
Май қышқылының реакциясы
27
1.7
Микроэлементтер
27
2
ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ
30
2.2.1
Өсімдік шикізатының ылғалдылығын анықтау
30
2.2.2
Күлділікті анықтау
31
2.2.3
Шикізаттағы экстрактивті заттардың құрамын анықтау
31
2.2.4
Кверцетин бойынша флавоноидтардың сандық мөлшерін анықтау
32
2.2.5
Шикізат құрамынан тері илегіш заттарды перманганатты әдіспен анықтау
32
2.2.6
Сапониндерді сандық анықтау
33
2.2.7
Кумариндерді сандық анықтау
34
2.2.8
Органикалық қышқылдарды анықтау
34
2.2.9
Полисахаридтердің құрамын анықтау
34
3
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛҚЫЛАУ
36
Қорытынды
46
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
47
Қосымша
49
Қосымша А
Қосымша Б
Кіріспе
Қазақстан флорасы пайдалы өсімдіктерге, соның ішінде ерекше маңызды болып саналатын дәрілік өсімдіктерге бай. Көптеген өсімдіктердің құрамын толықтай зерттелмеген, оларда дәрілік препараттардың негізін құрайтын заттар , әр түрлі мөлшерде биологиялық белсенді заттар көп.
Қазіргі кезде әртүрлі ауруларды алдын алу үшін дәрілік өсімдіктерге, медицинаға саласына ерекше көңіл бөліне бастады. Біздің медицина фитопрепараттар шығаруға мүдделі. Фармацевтикалық өндірісін дамыту үшін дәрілік өсімдіктердің табиғи папуляцияларын қорғап және пайдаланудың ерекшеліктерін сақтай отырып тиімді пайдалану керек. Өсімдік нысандарын зерттеу, жаңа, экологиялық таза, улылығы төмен және жоғары эффективті отандық фитопрепараттарды өндіру маңызды мәселе болып табылады
Дәрілік өсімдіктердің фармакологиялық әсері оның құрамындағы биологиялық белсенді заттардың болуына байланысты анықталады . Соңғы жылдары озық технологияның дамуына байланысты жаңа технологиялармен дәрілік өсімдіктер құрамындағы жаңа заттар анықталынып, олардың белсенділіктері де анықталынып жатыр. Өкінішке орай елімізде жаңа озық қондырғылар жоқтың қасы.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Petrosimonia sibirica өсімдігінің жер үсті бөлігінің фитохимиялық құрамын зерттеу, биологиялық белсенді кешен алу.
Жұмыстың мақсатына жету үшін алға қойған міндеттер:
oo Зерттеуге алынған өсімдіктің құрамына сандық және сапалық сараптама жасау;
oo Зерттеуге алынған өсімдіктің сараптама нәтижесіне сүйене отырып, биологиялық белсенді заттарды алу технологиясын жасау;
- Жасалған хроматографиялық әдістерді қолдана отырып, оларды бөліп алу.
Зерттеу нысаны:
Атырау өңірінен 2011 жылы тамыз айында, гүлденген кезінде жиналған Petrosimonia sibirica өсімдігінің жер үсті бөлігі.
1 Әдеби шолу
1.1 Petrosimonia sibirica туралы қысқаша түсінік
Морфологиялық сипаттамасы. Марева тұқымдасының құрамында туыста 11 түр бар, ал Қазақстанның шөл және шөлейт аймақтарында 10 түрі өседі . Өсімдіктің тамыры жуан, ағашты, жерге өте мықты болып келеді. Жапырақтары шоғыр кезектесіп немесе қарама-қарсы тығыз болып орналасқан, жеміс беретін бұтақтарының биіктігі 10-50 см, бұтақтары майысқан немесе тік келеді, жапырақтары 3-6 мм болатын қыл немесе кірпікті түкті; гүлшелері-күрделі масақты, жоғары бөлігінде тығыз орналасқан, гүл жапырақшаларының ұзындығы 2-2,5мм,сыртынан қарағанда жұмыртқа тәрізді дөңгелек, майысқан, өте көп қылтанақты, күлте жапырақшаларының тісшелері түтікшелерден шамамен 2 есе қысқа, тіке, дәндері дөңгеленген, 1мм, қара қоңыр түсті .
Гүлдеу уақыты: Маусым - қыркүйек айының аралығында өседі . Тамыз айларында гүлдейтіін біржылдық өсімдік.
Климаттық орта жағдайы. Бұл өсімдік жарық сүйгіш, суыққа да төзімді, жас өскіндері жазғы ыстыққа шыдамды оңай төтеп береді.
Жалпы таралуы. Төменде аталған аймақтарда көп кездеседі: Сібірде, Батыс Сібірде, Орталық Азияда, Орталық және Шығыс Европада, Кавказ жерлерінде кездеседі.
Таралуы: Petrosimonia sibirica өсімдігі сортаң топырақта, тақыр жерлерде жақсы өседі. Қазақстанда 10 түрі бар. Олар: Арал теңізі, Каспий теңізі маңында, Сырдария, Амудария, Қызыл-Құмда, Мойын- құмда, Ақтөбе, Қызылорда, Балқаш-Алакөл, жерлерінде кездеседі. Барлық түрлері төменде келтірілген:
1. Petrosimonia brachiata
2. Petrosimonia glauca
3. Petrosimonia triandra (қаңбақ сораң)
4. Petrosimonia litwinowi (қызыл тұз шөп)
5. Petrosimonia squarrosa
6. Petrosimonia monandra (тұз дубрча)
7. Petrosimonia crassifolia
8. Petrosimonia hirsutissima
9. Petrosimonia glaucescens
10. Petrosimonia brachyphylla
11. Petrosimonia sibirica
Ботаникалық сипаттамасы. Өсімдіктін биіктігі 10-15 см, диаметрі 10-12 см болатын, ұзын, тісшелі, түкшелері немесе қылтанақтары бар, барлық бұтақшаларымен бірге жалаңаш болады; гүл жапырықшалары сыртқа қарай қайырылған қайық тәрізді және ылғал көп болған жағдайда бұтақ тектес болып келеді. Соңғылары 5 ұзыншалы және ланцетті, үстінен кірпікшелі - түкті жапырақшалары бар; аталығы 5 бос тозаңнан тұрады, аналығы VI-VII бағанаға жақын орналасқан [6].
1 - сурет. Petrosimonia sibirica өсімдігі
2 - сурет. Petrosimonia sibirica өсімдігі
1.2 Флавоноиодтар туралы түсінік
Флавоноиодтар табиғатта өте жиі кездеседі. Оның құрамында көптеген әртүрлі бояушы пигменттерге бай, бұл пигменттер өсімдікте өте көп мөлшерде кездесіп отырады. Олар өздерінің атауын flayus латын сөзінен алған, сары деген мағынаны білдіреді, себбебі өсімдіктен бөлінген бірінші флавоноиод сары түсті болған. Табиғи флавоноидтардың 7500 құрылысы толығымен зерттелген. Олардың ерекшелігі өсімдікті жағымсыз факторлардан қорғайды.
Флавоноидтарды құрамында екі фенилдік қалдықтардан тұрады. Олар ішкі көміртегі атомдарына тізбектеліп жалғанған. Бес немесе алты мүшелі оттек түзуші гетероцикл түзіліп және көптеген флавоноидтарға тұйықталып тізбектелген, бұлар бензол ядросымен жалғанған. Флаваноидтар - пиронның туындылары, 15 көміртегі атомынан тұрады. Құрылысы 2 ароматикалық А және В сақинадан тұрады, әртүрлі гидроксил немесе басқа орынбасарлардан; 2 сақинаның арасы өзара пропанды көпіршемен байланысқан болады.оларға реакция жүргізу үшін пропан сақинасы С қажет.
Флавоноидтарды нөмірлеу молекуладағы гетероатомнан (оттегі) басталады, одан кейін А сақинасына жалғасады. В сақинасын бөлек нөмірлейді, нөмірлеу негізгі молекуламен байланысқан көміртегі атомынан басталады.
Флавоноидтардың ішінен табиғатта эуфлавоноидтар кеңінен таралған.Эуфлавоноидтағы гетероциклды С сақинаның тотығу дәрежесіне байланысты оларды былай ажыратады: Флавондар, флавонолдар, флаванондар, флаванонолдар, антоцианидиндер, халкондар, аурондар .
R= H флавон R= H флаванон R= H флаван
R=OH флавонол R=OH флаванонол R=OH флаванол
Флавоноидтарды кластарға бөлу мынадай топ бойынша жүргізіледі: пропан бөлігін тотығу дәрежесі бойынша, гетероциклдік шамасы бойынша, фенильдік орынбасарды жағдайы бойынша және т.б. қазіргі кезде флавондар мен флавонолдарды көп зерттелген.
Аурон Халкон Антоцианидин
Флавоноидтар түссіз және сары кристалды заттар, суда және органикалық еріткіштерде еруі, орынбасушы радикалдарды орналасуына және санына байланысты болып келеді.
Флавондар - сары түсті бояғыш зат- ол гликозид түрінде кездеседі. Көп таралған агликондар - апигенин ( R = R1= H), лютеолин (R = ОH ; R1 = Н) және трицин (R = R1= ОСH3). Түссіз флавондар мен флавондар ақ, кремді және пілдің сүйектеріндей түстерді қамтамасыз етеді[2].
Флавонолдар - сары түсті бояғыш зат, қауіпті өсімдікте кеңінен таралған. Көп мөлшерде әр түрлі гликозидтерді құрайды, көбіне келесі силикондардың туындылары: Кемпферол (R = R1= H); кверцетин (R=ОН1; R1=Н) және мирицитин (R = R1= ОH). Сары түсті флавонолдар түсті қарқындатуға үлес қосады. Флавонолдар түс беруге үлесін қосады бір ғана жағдайда, олар металденген немесе гликозидтер түрінде болуы тиіс.
Көбінесе флавоноидты қосылыстар әр түрлі гликозидтер түрінде кездеседі. Қазіргі кезде белгілі флавоноидты гликозидтер түріндегілері мынандай үш топқа бөлінеді. О- гликозидтер, С- гликозидтер және ацилдеуші О- гликозидтер.
О- гликозидтердің қанттары жартылай гидроксил агликондары оттегі атомы арқылы байланысқан. О- гликозидінің қантының шамасына және орналасу орнына байланысты моногликозидтерге, биозидтерге, дигликозид-терге және аралас гликозидтерге бөлінеді. Олардың ішінде моногликозидтер жай байланыстарға жатады, боизидтер, бірдей қанттармен байланысады, қанттар байланыстың тізбегімен және ретімен, тотыққан сақина шамасымен және гликозидтің байланыстар конфигурациясымен бөлінуі мүмкін.
Гликозидтерге қанттар әр түрлі жағдайларда орналасқан біріншісінде бір қантпен, ал екіншісінде екі қантпен. Барлық О- гликозидтер қышқылдың және ферменттік гидролизге тез ұшырайды.
Херхаммер мен Вагнер қатаң өңдеудің өзінде С - гликозидтер гидролизденбейді,мұндай заттарды С-гликозидтер деп атады, өйткені мұндай заттарда қант флавон сақинасымен тікелей байланысқан. Мұнымен қоса С - гликозидтік байланыстар фенолды гидроксилді топтың молекуласында көршілес болады. Биосинтез О - гликозид сатысы арқылы өту мүмкіндігі туралы жорамал айтылған. С - гликозидтер және гликофлавоноидтарды С - моногликозидтерге, С-гликозидтерге бөлуге болады. Биосинтез О-гликозид сатысы арқылы өту мүмкіндігі туралы жорамалдар бар. С-гликозидтер және гликофлавоноидтарды С-моногликозидтерге,С-гликозидтерге бөлуге болады.
С - гликозидтер О - гликозидтермен бірге кездеседі және олардың бірнеше белгілері арқылы бөлінеді:
1) Сілтілік гидролиздің тұрақтылығы;
2) Қышқылдық гидролизге кәдімгі жағдайда орнықтылығы;
3) Ферменттік гидролизге тұрақтылығы;
4) С-гликозидтердің бөлшектенуден кейінгі және бөлшектенуге дейінгі бос фенолдық окси топтар сандарының тұрақтылығы;
5) Изомерлердің өзара бір-біріне ауысуының қышқылдық гидролиздегі өнімнің пайда болуы.
Егер флавоноидты гликозидтер салыстырмалы аз болатын болса онда екінші топ антоциандарда көптеп кездеседі. Комплексті гликозидтерден бөлінген қышқылдар: бензой қышқылы, п-оксибензой қышқылы, протокатех қышқылы, кофейн қышқылы, ферулл қышқылы, сірке қышқылы, пропион қышқылы және басқа қышқылдарға этерификацияланған.
1.2.1 Флавоноидты қосылыстарды сараптау әдістері
Флавонотдтар өсімдіктердің барлық бөліктерінде кездеседі, оларды бөлу тәсілі өсімдіктің мөлшеріне және флавоноидтың түріне байланысты. Егер жаңа терілген шөп өңделетін болса, онда гидролиз тудыратын фермент әсерін тоқтату үшін, экстрауция әдісін өзгертеді. Құрғақ шөп экстрауцияға ұшырайды. Экстракциялау шін еріткішті таңдап алу, флавоноидтардың полярлығына тәуелді болады. Полярлығы көп еріткіштер гликозидтерді және антроциандарды экстрауциялау үшін қолданылады.
Көп жағдайларда тізбектеп экстракциялау үш-төрт еріткіштердің полярлығын пайдаланады. Флавоноидтарды басқалардан бөлу үшін стандартты әдіс жоқ, әрбір нақты жағдайларды таңдап алу бірнеше факторға байланысты: қосылыстардың қасиеттеріне, қоспаның күрделілігіне, компоненттік ара қатынастардың санына, бірге кездесетін заттардың санына байланысты болады. Кейінгі жылдары адсорбциялау (колонкалы жұқа қабат) әдісі және хроматографиялы бөлу әдістері флавоноидтарда бөлу мақсаты үшін кеңінен қолданылады. Бұл тәсілдер тазалығы жоғары дәрежелі заттар алуға мүмкіндік береді. Бұл әдіс өзінің қарапайымдылығымен және ұтымдылығымен ерекшеленеді[27].
Адсорбенттер үшін мынадай заттар пайдаланылады: полиамид, силикагель, магнезол, целлюлоза, сефадекс, ион алмасу смолалары. Олардың арасынан флавоноидтарды өзара бөлу үшін жоғарыда көрсетілген адсорбенттер ішінен ең тиімді бөлу қабілеті жоғары полиамид. Фенол гидроксилмен және амин тобының поликапролактам арасында қайтымды сутектік байланыстар құрылу нәтижесінде флавоноидтар полиамидке адсорбцияланады да, эдюенттердің көмегімен флавоноидтар колонкадан жуылады. Полиамидті адсорбенттер жеке талғамды тазалау және флавоноидты қосылыстарды бөлінуімен қатар бұлардың құрылысына хромотографиялық бөлінуде ешбір әсер етпейді.
1.2.2 Сапалық сараптау
Флавондарды,флавонолдарды және т.б заттарды сапалық реакциялар арқылы бір-бірінен айыруға болады.
Диазоттау реакциясы. Бұл реакция арқылы гидроксил тобын 7-орында байқауға болады. Гидроксил тобы электрондар сияқты азобірігуді 6-ші 8-ші орындарға бағыттайды:
Мысалы, бұл комплекстерді алюминий хлоридімен көрсетуге болдаы.
Флавоноидтардың аммиак және алюминий хлоридімен комплекс түзу реакциясы
Металл ионымен флавоноидтар А және Б комплексті қосылыстар түзеді. А сақинасындағы комплекс С5 - ОН, С-сақинасындағы С=0 топ және С3 - ОН топтар арасында түзеді.
Тұз қышқылын қосқанда А комплексті жойылады да, С-сақинасындағы комплекс сақталады.
Үшхлорлы сүрме реакциясы. 5-оксифлавон және 5-оксифлавонол үшхлорлы сүрмемен әрекеттесіп , комплексті қосылыс түзеді, нәтижесінде сары және қою сары түске флавондар боялады, ал қызыл немесе күлгін қызылға халкондар береді.
Бор-лимонды реакция (Вильсон- Таубек реакциясы ).
Цианид реакциясы. Магний көмегімен және тұз қышқылының спирттік ортада жүреді, боялған өнімнің түзілуіне байланысты зерттелетін заттың тотықсыздануына негізделген:
Цианидин хлориді
Магнийді мырышпен алмастырғанда бояуды тек гликозидтер береді.
1.2.3 Сілтілік ыдырату
Агликонның құрылысын анықтау үшін сілтілік ыдыратуды жүргізеді. Инертті газ орталығында 1700-С-та қыздырғанда агликон 50%-тік сілті ерітіндісімен фенол және фенол қышқылдарына ыдырайды. Этилацетатпен экстракциялап қағазды хроматографияның көмегімен құрылысын белгілі фенол және фенол қышқылдармен салыстырады. Фенолды анықтау шін пайдаланылатын айқындағыштар: 1%-ті ванилин, күміс нитраты; ал фенол қышқылдарды анықтау үшін пайдаланатын айқындағыштар ЖАК, диазотталған п-нитроанилин. Сонымен, анықталған фенол және фенол қышқылы бойынша агликоннның құрылысын шығаруға болады[1].
Жұмсақ жағдайда ацетофенон және фенол қышқылына ыдырайды.
Қатаң жағдайда фенолға және фенол қышқылына ыдырайды.
1.2.4 Қышқылдық гидролиз
Қышқылдық гидролизге сүйене отырып заттардың қантты бөлігін дәлелдеуге болады. Идентификацияға алынған молекуланың біршама үлкен бөліктері тез ұшырайды және молекулалардың жеке құрамдас бөліктерін талқылауға мүмкіндік береді.
а) Қышқылдық гидролизбен биозид болған кезде қанттардың байланысу жағдайы 0,1%-ті НСІ - мен сатылай жүретіні түсіндіріледі. Бастапқыдан аралық өнім монозоид, биоза және агликонға дейін толық ыдырауы жүреді. Қышқылдық гидролиз (10мг затты 5мл 2% НСІ сулы немесе спирттегі ерітіндісінде ерітіп, колбаны кері тоңазытқышқа жалғап, 2 сағат бойы сулы моншада қыздырады. Одан кейін ерітіндіні суытып, реакциялық қоспаны нейтралды ортаға дейін келтіреміз. Агликонды этилацетатпен экстракциялап бөліп алады, ал сулы бөлікте қанттар қалады. Қандай қанттардың бар екенін анықтау үшін сулы бөлікті бір жүйелі қағазды хроматографияға БСС жүйесіне қойып, одан кейін хроматограмманы о-толуидин және мочевина айқындағыштарымен өңдейді).
О-тлулдин
мочевина
ә) Сатылы қышқылдық гидролиз.
3-О-гликозид 7- О -гликозид
10 мг затты 5 мл 0,1% НСІ сулы немесе спиртті ерітіндісінде ерітіп, колбаны кері тоңазытқышқа жалғап, сулы моншада 3-4 сағат қыздырады. Әрбір 5 минут сайын проба алып, бір жүйелі ҚХ-ға тамызады. Белгілі уақыт өтіп және реакция аяқталғаннан кейін ҚХ-ны белгілі ерітінділер жүйесіне қойып, о-толуидинмен өңдейді. Бұл кезде рамнозидтер мен арабинозидтер тез гидролизге ұшырайды. Нәтижесінде қанттың яғни көмірсудың агликонға қай гидроксил тобына жалғанғанын тез гидролизденеді. Флавоноидтардың С-гликозидтері үшін Килиан гидролизі қолданылады, ең басты айырмашылығы затқа концетрлі тұз қышқылы мен сірке қышқылының қоспасын пайдаланады.
б) Ферментативті гидролиз. Арнайы спецификалық ферменттерді қолдану арқылы мысалы: - эмульсин, -амилаза, рамнодиастазамен жүргізіледі. Нәтижесінде қанттардың конфигурациясын және гликозидтің құрамында бірнеше қант болса сол қанттардың арасындағы байлансыты береді.
1.3 Флавоноид құрлысын дәлелдеудегі физико- химилық әдістері
1.3.1 УК - спектроскопия
УК - спектрі ұзын және қысқа толқынды аймақта екі максимум жұтылу сызығымен сипатталады. Олардың интенсивтілігі және жағдайы орынбасарлардың табиғатына және орналасу реттілігіне байланысты болдаы.Флавониодтардың ұзын толқынды спектр сызығы 340-385 нм, ал қысқа толқынды сызығы 240-270 нм аралығында жатады. УК - спектрлерді көп жағдайда абсолютті метил спиртінде түсіреді. Арнайы спецификалық қоспаларды қосу арқылы функционалды топтардың орналасу орнын анықтауға болады. Флавоноид молекуласындағы оңай иондалып комплекс түзетін топтарды әр функционалдық топқа сәйкес минималды ығысу сызығын тудыратын натрий ацетатының қоспасы және хлорлы алюминий арқылы анықтауға болады. Натрий ацетаты 7- орындағы ОН тобына сапалы реактив болып табылады. Натрий ацетатын қосқанда қысқа толқынды сызықты батохромды ығысуы болады. (8-20 нм). Натрий этилаты С7 - орындағы ОН тобына жақсы реактив. Бор қышқылы мен натрий ацетаты қоспасын қосқанда о- дигидроксил тобы бар флавонолдардың ұзын толқынды сызығының батохромды ығысуы болады. Бос ОН тобы бар С3 және С5 - атомдары алюмини хлоридімен комплекс түзіп бірінші сызықтың 50-60 нм- ге батохромды ығысумен анықталады немесе цирконий түзумен анықтауға болады. Лимон қышқылын қосқан кезде 5-ОН және карбонил топтары бойынша түзілген 6-мүшелі комплекс әсерінен бұзылып, батохромды ығысу 10-20нм- ге дейін азаяды. Сонымен, УК - спектрі көмегімен флавоноид түрін көміртекті орынбасушылар санын, қант компонентінің орнын анықтауға болады [13].
1.3.2 ИҚ-спектроскопия
ИҚ-спекторскопия көмегімен флавоноидтарды идентификациялау кезінде барлық функционалдық топтарын және С сақинасының орынбасу дәрежесі, көміртек орынбасуларды, агликонмен байланыс типтерін, циклдің тотыққан өлшемдерін, ароматты сақина (А және В сақинаасы) және С-О-С көпірі жұтылу аймағында ауытқусыз байқалады. Орынбасарлардың бар жоқтығы және орналасуы сиректеу алмастырылмаған флавондардың өзіне тән қасиеті бойынша анықталады. Мысалы, алмастырылмаған флавондардың С=О тобы 1650 см-1аймағында байқалады, 3 жағдайға ОН -тобының кiрiспесi С=О жолақтың екiге бөлiнуiне алып келедi, бұл С сақинасының ароматтылығының өсуіне байланысты. 5-ОН-тобы С=О тобымен ішкімолекулярлық сутектік байланыс түзеді, сондықтан флавондар үшін 1645см-1 және флавонондар үшін 1648см-1. Ал мастырылмаған флавоноидтар үшін В сақинасындағы С-Н байланысы 730-745 және 684-702 см-1 деформациялық тербелістер көрсетеді. Мысалы басқа топтардың жұтылу аймақтары: 3-ОН тобы 3350-3250 см-1 , 5-ОН тобы 2500-3000см-1 ,7-ОН тобы 3100-3200 см-1, ал 41-ОН тобы 3450-3350 см-1 байқалады. С-О-С 1000-1100 см-1 , С-Н тобы 2999-2970 см-1 және 1375 см-1 деформациялық тербелісі тән.
1.4 Флавоноидтарды идентификациялау
1.4.1 Қағазды хроматография
Флавонодтардың өзіне тән түс береді, сондықтан оларды қағазды хроматография арқылы оңай анықтауға мүмкіндік береді. Бұл әдістің артықшылығы және оны ауыстыруға болмайтындығы басқа тәсілдермен салыстырғанда, оңайлығында және басқа заттардың микрошамалы заттармен жұмыс істеу мүмкіндігінде. Пайдаланылатын заттың хроматограммасы Rf шамасымен анықталады. Бұл шама зерттелетін заттың жүрген жолының еріткіш фронтының өткен жолының қатынасына тең. Флавоноид құрылысын Rf шамасының өзгеруі бойынша жорамалдауға болады. Әр түрлі флавоноидтық қосылыстардың спирттегі еріткіштердің сулы жүйесіндегі байқалған заңдылықтары мынадай: 1) Флавоноидтарда гликозидтерінің мәні спиртті жүйеде оған сәйкес болатын агликондар мәнінен төмен. Ал, сулы жүйеде керісінше, яғни гликозидтердің мәндері олардың агликондарына қарағанда жоғары; 2) Молекуладағы гликозидтің қант компонентінің өсу саны еріткіштің спирттік жүйедегі Rf мәнін кемітеді, ал сулы жүйеде өсіреді; 3) Гидроксил топтарының өсу саны спирттік және сулы жүйеде Rf мәнін кемітеді; 4) Гидроксил топтарының метокси топқа алмасуы спирттік жүйеде Rf мәнін өсіреді, ал сулы жүйеде Rf мәнін кемітеді.
1.4.2 Колонкалы хроматография
Экстракт сығындыларында флавоноидтардың басым бөлігін колонкалы хроматографияда силикагелді, полиамидті, целлюлозаны, сефадексті, магнезолды, алюминий оксидің қолдана отырып анықауға болады.
1-кесте.Флавоноидты молекулалар үшін қолданылатын сорбенттер мен әртүрлі топтарға арналған еріткіштер жүйесі
Сорбент
Флавоноид топтары
Еріткіштер жүйесі
Қатынастары
Силикагель
флавондар
Бензол-пиридин-құмырсқа қышқылы-су
Бензол-диоксан-құмырсқа қышқылы
Бензол - ацетон
Хлороформ - метанол
36:9:5:1
90:25:4
4:1,9:1
1:1
О-гликозидті флавон
Этилацетат-метилэтилкетон-құмырсқа қышқылы-су
н-бутанол-этанол-су
5:3:1:1
20:5:11
С-гликозидті флавон
Этилацетат-құмырсқа қышқылы-су
Этилацетат-метанол
10:2:1
8:2
Флавонол
Бензол-пиридин-құмырсқа қышқылы
Толуол-этилформиат-құмырсқа қышқылы
Этилацетат-метанол
36:9:5
5:4:1
8:2
Флаванон
Бензол-пиридин-құмырсқа қышқылы
Хлороформ-метанол-құмырсқа қышқылы
36:9:5
7:1:1
Изофлавон
Хлороформ-этанол
Этилацетат-метанол-су
3:1
100:16,5:13,5
Целлюлоза
Флавон және С-гликозидті флавон
н-бутанол-сірке қышқылы-су
этилацетат-құмырсқа қышқылы-су
6:1:2
10:2:3
Полиамид
Флавон
Бензол-метилэтилкетон-метанол
Метанол-су
Этанол-су
90:5:5
8:2
3:2
О-гликозидті флавон
Бензол-метанол
Хлороформ-метанол-бутанол-2
1:1
5:3:1
Изофлавонды, флаванды, дигидрофлавонолды, метилді және ацилді флавонды және флавонолды силикагельді қолдана отырып,элюент ретінде хлороформды эфирмен қоспасы және этилацетатпен, бензолмен (1:1) , бензол мен этилацетатпен (6:1) қолданады.
Метилді флавондар үшін ацетатты экстрактын бензол-гексан (3:1) және хлороформ-метанол(20:0,8 немесе 99,5:0,5), бензол-хлороформ (5:2), бензол-эфир (5:1) элюенттіқоспалармен анықтайды. Элюент ретінде этилацетат және оның метанолмен қоспасы (9:1), бензол-метанолмен (9:1) О- және С-гликозидтері бөлінеді [18].
Флавонды, флавонолдф, флавононды және олардың гликозидтерін бөлуге магнезол пайдалануға болады. Элюент ретінде бензол-хлороформ (1:1) және хлороформ - изофлавонды бөледі. Сонымен қатар, ацетон-эфир (1:1) жүйе арқылы флавонды, флавонолды анықтайды.
Флавоноидтардың әртүрлі қышқылдығына және полярлығына байланысты алюминий оксидін пайдаланады. Өсімдік экстрактынан бензол мен эфирімен алюминий оксиді арқылы бифлавоноидты, 5-окси- және 5-дезоксифлавоноидты, 3,4-, 6,7- және 7,8- диоксифлаванонды және дигидрофлавонолды бөледі.
1.5 Кумариндер
Кумарин - түссіз, хош иісі бар кристалды зат. Көп жағдайда кумариннің өзіне қарағанда өсімдікте оның гидроксилденген туындылары экскулетин және скополетин көп кездеседі. Парфюмерия өндірісінде және медицина саласында маңызы зор. Эскулетин медицинада капеллярдың беріктігін жоғарылатуда қолданады.
Кумариндер жай күйінде және гликозидтер түрінде де кездеседі. Олардың сандық мөлшері өсімдіктің әр түрінде 0,2 % - 10% - не дейін болады. Кумариндер өсімдіктің түбірінде, жемісінде көп болады, ал жапырағы мен сабағында аз мөлшерде болады [30].
Кумариндерді о- гидроксикорич қышқылдарының туындысы ретінде қарастырады. Кумариннің өзі бос күйінде жапырақтарда кездеспейді, бірақ жапырақтың зақымданған ұлпаларында ол транс- о-глюкозилгидрооксикорич қышқылының әсерінен үнемі жаңа жапырақтар түзеді. Жапырақтын зақымданған ұлпа құрамындағы ферменттерді бөліп, ал ол глюкозаға айналып, транс- изомерден цис- изомерге жабылған сақина түрінде ауысады. Осы реакциялар жеңіл ұшатын өзіне тән иісі бар кумариндерді түзеді. Кейде кезде фуран сақиналы кумариндерді кездеседі , ол фурокумариндер, изопренип кумарин болып саналады. Бұндай қосылыстарды псорален деп атауға болады. Табиғатта кумариндер n-оксикорич қышқылы ретінде көп мөлшерде кездеседі, кейбір өсімдіктерде о-оксикорич қышқылы табылған. Оның трансформасы тұрақты, цис форма (онда кумарин қышқылы деп аталады) қышқылды ортада аз уақыт ішінде циклденіп тұрақты лактон кумарин түзеді.
бензол сақинасы пирон сақинасы
Бензо-α-пирон (кумарин)
1.6 Жоғары май қышқылдары
Май қышқылы- органикалық қышқыл, гидрофилді басы карбоксилді тобына көмірсутек тізбегі гидрофобты құйрығы болып жалғанады.Май қышқылдары тізбектегі көміртегі атомына жалғасқан сутегілерге байланысты қаныққан (көміртегі атомы бір байланысқан) және қанықпаған (екі немесе одан да көп) болып бөлінеді. Тізбектегі көміртек атомының санына байланысты төменгі (С1−С3), ортанғы(С4−С8) және жоғары (С9−С29) болып бөлінеді. Төменгі май қышқылдары- өткір иісті,ұшқыш; ортанғы май қышқылдары- жағымсыз исі бар май; жоғары май қышқылдары- қатты кристалды зат болып келеді. Жоғары май қышқылдары спиртте және эфирде жақсы ериді.Ирил, пропин және құмырсқа қышқылдарынан басқасы суда жақсы араласады. Қанықпаған май қышқылы адам және жануар ағзасында болады және ағзадағы биологиялық белсенді заттардың биосинтезіне қатысады [7]. Май қышқылдары - карбон қышқылдары, жануарлар мен өсімдік ағзасында бос күйінде кездеседі және липидтердің құрамына кіргенде энергетикалық және пластикалық қасиет атқарады. Олар фосфолипидтердің құрамында биологиялық мембраналардың қайта қалпына келуіне көмектеседі.
Адам организмдегі май қышқылдарының синтезі ішек қарында, май ұлпаларында, бас сүйекте және сүт бездерінде жүреді. Ұзын тізбекті май қышқылдары ішек қарында тізбек үзіліп синтезделген палмитин қышқылы бауырға бағытталады ,ал бауыр жасушасының цитоплазмасында екі негізгі палмитин қышқылы синтезделеді. Май қышқылдары өздері жиналып биосинтезге кері әсерін тигізеді, олар бауыр жасушасының цитоплазмасында цитраттар (лимон қышқылы) болып жинала бастайды. Никотинамиддинуклеотидфосфаттың (НАДФ-Ң) қалпына келуі, май қышқылдарының синтезінде ең бастысы болып табылады. Линол-, линолен және арахидон поли қанықпаған май қышқылдарды адам ұлпасы және кейбір жануарларды синтездеуге қабілеті жоқ, бұл қышқылдар ауыстырылмайды, немесе. оларды шартты түрде F витамині деп эсенумальді май қышқылын атайды. Май қышқылдары өздері жиналып биосинтезге кері әсерін тигізеді, олар бауыр жасушасының цитоплазмасында цитраттар (лимон қышқылы) болып жинала бастайды. Никотинамиддинуклеотидфосфаттың (НАДФ-Ң) қалпына келуі, май қышқылдарының синтезінде ең бастысы болып табылады.
2- кесте.Табиғи майдағы негізгі май қышқылдары
Тривиалдық атауы (С атомдарының және қос байланыстың саны)
Жүйелік атауы
Қос байланыстардың саны және орналасуы
Формуласы
Қаныққан май қышқылдары
Май қышқылы (C4:0)
Бутан қышқылы
4:0
CH3-(CH2)2-COOH
Капрон қышқылы (C6:0)
Гексан қышқылы
6:0
CH3-(CH2)4-COOH
Каприн қышқылы (C10:0)
Декан қышқылы
10:0
CH3-(CH2)8-COOH
Лаурин қышқылы (C12:0)
Додекан қышқылы
12:0
CH3-(CH2)10-COOH
Миристин қышқылы (C14:0)
Тетрадекан қышқылы
14:0
CH3-(CH2)12-COOH
Пальмитин қышқылы (C16:0)
Гексадекан қышқылы
16:0
CH3-(CH2)14-COOH
Стеарин қышқылы (C18:0)
Октадекан қышқылы
18:0
CH3-(CH2)16-COOH
Арахин қышқылы (C20:0)
Эйкозан қышқылы
20:0
CH3-(CH2)18-COOH
Беген қышқылы (C22:0)
Докозан қышқылы
22:0
CH3-(CH2)20-COOH
Лигноцерин қышқылы (C24:0)
Тетракозан қышқылы
24:0
CH3-(CH2)22-COOH
Қанықпаған май қышқылдары
Пальмитоолеин қышқылы (C16:1)
Цис-Δ[9]-гексадекан қышқылы
CH3-(CH2)5-CH=CH-(CH2)7-COOH
Олеин қышқылы (C18:1)
Цис- Δ[9]-октадекан қышқылы
18:1, 9
CH3-(CH2)7-CH=CH-(CH2)7-COOH
Вакцен қышқылы (C18:1)
Транс-Δ11-октадекан қышқылы
CH3-(CH2)5-CH=CH-(CH2)9-COOH
Линол қышқылы (C18:2)
Цис-цис-Δ9,12-октадекадиен қышқылы
18:2; 9,12
CH3-(CH2)4-CH=CH-(CH2)6-COOH
Линолен қышқылы (C18:3)
Тұтас цис-Δ9,12,15-октадекатриен
18:3, 9,15
CH3-CH2-(CH=CHCH2)3-(CH2)6-COOH
Линол-, линолен және арахидон поли қанықпаған май қышқылдарды адам ұлпасы және кейбір жануарларды синтездеуге қабілеті жоқ, бұл қышқылдар ауыстырылмайды, немесе. оларды шартты түрде F витамині деп эсенумальді май қышқылын атайды[21].
1.6.1 Май қышқылдары.
Май қышқылдары гидролиздеген кезде май қышқылына және глицеринге ыдырайды. Оның құрамында көміртегі атомдарының ұзын тізбегі бар. Бұл қышқылдарға жалпы қабылданған (тривиалдық) немесе системалық атаулары қалыптасқан. Мысалы, молекула құрамында көміртегінің төрт атомы (C4) бар қышқыл май қышқылы деп аталса, сол қышқыл систематикалық номенклатурада бутан қышқылы деп аталады. Молекула құрамында көміртегінің 18 атомы бар (C18) қаныққан қышқыл тиісінше стеарин қышқылы немесе октадекан қышқылы деп аталады. Ал молекула құрамында C18 бар және бір қос байланысты қанықпаған қышқыл олеин қышқыл деп аталады.
Май қышқылы негізгі бес топқа бөлінеді:
1. Қаныққан май қышқылдарының молекула құрамында көміртегінің 4-24 атомдары болады және олар түзу тізбекке орналасады. Көміртекті нөмірлеу май қышқылдарында карбоксил тобы тұрған атомнан басталады, сонымен қатар көміртегі атомдары грек алфавиті әріптерімен де белгіленеді. Мұндай жағдайда карбоксил топқа ең жақын орнласқаны көміртек атомы α-әрпімен белгіленеді. Табиғи майларда көміртегі атомдары жұп болады. Қаныққан май қышқылдары бөлме тампературасында қатты қалпында тұра береді, олар жануар майы- құс; тропиктік- пальма майы,кокос майында кездеседі. Мысалы: палметин қышқылы
1. Жеңілдетілген формуласы
2.Молекулалық моделі
2. Тармақталған тізбекті май қышқылдары. Олар тармақталған көміртегі атомдарының тізбегі бар амин қышқылдары радикалдарымен құралады .Табиғи майларда мұндай май қышқылдары аз ғана мөлшерде болады. Күйіс қайыратын мал ( ірі қара) майында кездеседі.
3. Қанықпаған май қышқылдар молекуласында бір, екі, үш және одан да көп қос байланыстары бар май қышқылы. Мұндағы қос байланыстың орны Δ белгісімен көрсетіледі де, нөмірлі индекс оның шекесіне қойылады. Мысалы, Δ9 деген белгі мынаны білдіреді. Карбоксилдік топтан есептегенде 9 көміртегі атомынан кейін қос байланыс орналасады, яғни қос байланыс молекуладағы 9 және 10 көміртегі атомдарының арасында орналасады. Бір метилен тобы (-CH2) әрқашанда қышқыл молекуласындағы қос байланыстарды бөліп тұрады. С18:0 белгісі май қышқылдарының молекуласында қос байланыс жоқ екенін және оның құрамы 18 көміртегі атомынан тұратынын көрсетеді. C18:2 белгісі молекула құрамында екі қос байланыс бар екенін және оның 18 көміртегі атомынан құралғанын білдіреді.
Май қышқылындағы қос байланысты қосылыстар үшін цис-изомерия және транс-изомерия тән, олар Δ белгісінің алдына қойылады. Мысалы, цис- Δ9 немесе транс - Δ9. болып келеді. Әрқашанда цис-конфигурациялы табиғи майларда қанықпаған қышқылдар кездеседі. Полиқанықпаған қышқылдар - молекула құрамында екі немесе одан да көп қос байланысы бар қанықпаған май қышқылдарын атайды [24].
Қос байланыстағы цис-конфигурация жағдайы қанықпаған май қышқылдарының көмірсутек атом радикалдарын қатты иілтеді. Линол қышқылында екі цис-қос байланысқа сәйкес екі иіліс байқалады. Қанықпаған молекулаларда қаныққан қышқылдармен салыстырғанда зор қаттылық болады. Қаныққан май қышқылдарында дара байланыс төңірегінде жеңіл айналуға мүмкіншілік береді және көмірсутек тізбектер икемді келеді. Мысалы: линол қышқылы
1. Жеңілдетілген формуласы
1. Молеклалық моделі
Егер қанықпаған май қышқылы молекуласында қос байланыс омега көміртек атомы үшінші көміртек атомынан кейін орналасса, онда қышқыл омега-3 (w-3) қышқылы деп аталады.
CH3-CH2-CH=CH-(CH2)n-COOH
Негізгі омега май қышқылының формулалары:
1. Линол қышқылы (w-6)
CH3-(CH2)4-CH=CH-R
2. пальмитоолеин қышқылы (w-7)
CH3-(CH2)5-CH=CH-R
3. Линолен қышқылы (w-3)
CH3-(CH2)7-CH=CH-R
4.олеин қышқылы (w-9)
4. Оксимай қышқылдары. Олар майда және сирек таралған, әдетте құрамында көміртегі атомдарының ұзын тізбегі болдаы. Мысалы, цереброн қышқылы CH3(CH2)21-CHOHCOOH.
5.Циклды май қышқылдары. Мұндай май қышқылдар кейбір өсімдіктер майларында кездеседі.
1.6.2 Май қышқылдарының физикалық қасиеттері
Қаныққан май қышқылдарының физикалық қасиеті молеклалық массасымен тығыз байланысты. Себебі, молекулалық массасы неғұрлым өскен сайын ,соғұрлым қайнау және балқу температурасы да өседі. Қаныққан май қышқылдарын атмосфералық қысым мен қайнатса каприн қышқылынан бастап ыдырайды. Жоғары молекулярлы май қышқылдарын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бітіру жұмысы: 53 беттен, 8 суреттен, 9 кестеден, 4 диаграммадан, 2 сызба-нұсқадан, 30 әдебиет көзінен тұрады.
Кілтті сөздер:
Petrosimonia sibirica, экстракция, биологиялық белсенді заттар, сапониндер, флавоноидтың гликозидтері, кумариндер, хроматография, амин қышқылдары, жоғары май қышқылдары, минералды заттар.
Жұмыстың мақсаты:
Petrosimonia sibirica өсімдігінің жер үсті бөлігінің фитохимиялық құрамын зерттеу, биологиялық белсенді кешен алу.
Зерттеу нысаны:
Атырау обылысында 2011жылы тамыз айында жиналған Petrosimonia sibirica өсімдігінің жер үсті бөлігі.
Зерттеу әдістері:
Қағазды, жұқа қабатты және колонкалы хроматографиялар; экстракция жүргізу; титрлеу; фотокалориметр; газды хроматография, атомды адсорбциялау.
Жұмыстың міндеттері:
Алғаш рет Petrosimonia sibirica өсімдігі жер үсті бөлігіне фитохимиялық зерттеулер жүргізу; шикізаттың сапалылығы және негізгі биологиялық белсенді заттардың кластарына сандық және сапалық сараптама жасау;
Petrosimonia sibirica өсімдік күлінің құрамындағы минералды заттар анықтау;
Petrosimonia sibirica өсімдігінен биологиялық белсенді заттарды бөлудің сызба-нұсқасы жасау;
Этилацетат экстратысынан флавоноидтың моногликозиді бөлу.
Басылымдар:
Берілген жұмыс бойынша Petrosimonia Sibirica өсімдігін фитохимиялық зерттеу тақырыбында 1 тезис жарияланды.
РЕФЕРАТ
Выпускная работа изложена на 53 страницах, 8 содержит рисунка,
4 диаграммы, 2 блок-схемы, 30 литературных источников.
Ключевые слова:
Petrosimonia sibirica, экстракция, биологически активные вещества, сапонины, флавоноидные гликозиды, жирные кислоты, аминокислоты, хроматография, кумарины, минеральные вещества
Целью настоящей работы:
Фитохимическое изучение и выделение биологически активного комплекса из надземной части растений Petrosimonia sibiriса.
Объекты исследования
Надземная часть растений Petrosimonia sibiriса собранное в фазу цветения в Атырауской области 2011 году.
Методы иследования:
Бумажная, тонкослойная и колоночная хроматография, экстракция, титрование, фотоколориметрия, высокоэффективная жидкостная хроматография (ВЭЖХ).
Задачи работы:
Работа посвящена фитохимическому исследованию растений рода Petrosimonia sibiriса, впервые определяется количественное содержание биологически активных веществ. Определить минеральный состав золы растений Petrosimonia sibiriса.
Публикаций:
По дипломной работе опубликован 1 тезис на тему Petrosimonia sibirica өсімдігін фитохимиялық зерттеу.
Мазмұны
КІРІСПЕ
5
1
ӘДЕБИ ШОЛУ
6
1.1
Petrosimonia sibirica туралы қысқаша түсінік
6
1.2
Флавоноиодтар туралы түсінік
9
2.1
Флавоноидты қосылыстарды сараптау
11
1.2.2
Сапалық сараптау
12
1.2.3
Сілтілік ыдырату
14
1.2.4
Қышқылдық гидролиз
15
1.3
Флавоноид құрлысын дәлелдеудегі физико-химиялық әдістері
16
1.3.1
УК-спектроскопия
17
1.3.2
ИҚ-спектроскопия
17
1.4
Флавоноидтарды идентификациялау
18
1.4.1
Қағазды хроматография
19
1.4.2
Колонкалы хроматография
19
1.5
Кумариндер
20
1.6
Жоғары май қышқылдары
22
1.6.1
Май қышқылдары
25
1.6.2
Май қышқылдарының физикалық қасиеттері
25
1.6.3
Май қышқылының реакциясы
27
1.7
Микроэлементтер
27
2
ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ
30
2.2.1
Өсімдік шикізатының ылғалдылығын анықтау
30
2.2.2
Күлділікті анықтау
31
2.2.3
Шикізаттағы экстрактивті заттардың құрамын анықтау
31
2.2.4
Кверцетин бойынша флавоноидтардың сандық мөлшерін анықтау
32
2.2.5
Шикізат құрамынан тері илегіш заттарды перманганатты әдіспен анықтау
32
2.2.6
Сапониндерді сандық анықтау
33
2.2.7
Кумариндерді сандық анықтау
34
2.2.8
Органикалық қышқылдарды анықтау
34
2.2.9
Полисахаридтердің құрамын анықтау
34
3
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛҚЫЛАУ
36
Қорытынды
46
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
47
Қосымша
49
Қосымша А
Қосымша Б
Кіріспе
Қазақстан флорасы пайдалы өсімдіктерге, соның ішінде ерекше маңызды болып саналатын дәрілік өсімдіктерге бай. Көптеген өсімдіктердің құрамын толықтай зерттелмеген, оларда дәрілік препараттардың негізін құрайтын заттар , әр түрлі мөлшерде биологиялық белсенді заттар көп.
Қазіргі кезде әртүрлі ауруларды алдын алу үшін дәрілік өсімдіктерге, медицинаға саласына ерекше көңіл бөліне бастады. Біздің медицина фитопрепараттар шығаруға мүдделі. Фармацевтикалық өндірісін дамыту үшін дәрілік өсімдіктердің табиғи папуляцияларын қорғап және пайдаланудың ерекшеліктерін сақтай отырып тиімді пайдалану керек. Өсімдік нысандарын зерттеу, жаңа, экологиялық таза, улылығы төмен және жоғары эффективті отандық фитопрепараттарды өндіру маңызды мәселе болып табылады
Дәрілік өсімдіктердің фармакологиялық әсері оның құрамындағы биологиялық белсенді заттардың болуына байланысты анықталады . Соңғы жылдары озық технологияның дамуына байланысты жаңа технологиялармен дәрілік өсімдіктер құрамындағы жаңа заттар анықталынып, олардың белсенділіктері де анықталынып жатыр. Өкінішке орай елімізде жаңа озық қондырғылар жоқтың қасы.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Petrosimonia sibirica өсімдігінің жер үсті бөлігінің фитохимиялық құрамын зерттеу, биологиялық белсенді кешен алу.
Жұмыстың мақсатына жету үшін алға қойған міндеттер:
oo Зерттеуге алынған өсімдіктің құрамына сандық және сапалық сараптама жасау;
oo Зерттеуге алынған өсімдіктің сараптама нәтижесіне сүйене отырып, биологиялық белсенді заттарды алу технологиясын жасау;
- Жасалған хроматографиялық әдістерді қолдана отырып, оларды бөліп алу.
Зерттеу нысаны:
Атырау өңірінен 2011 жылы тамыз айында, гүлденген кезінде жиналған Petrosimonia sibirica өсімдігінің жер үсті бөлігі.
1 Әдеби шолу
1.1 Petrosimonia sibirica туралы қысқаша түсінік
Морфологиялық сипаттамасы. Марева тұқымдасының құрамында туыста 11 түр бар, ал Қазақстанның шөл және шөлейт аймақтарында 10 түрі өседі . Өсімдіктің тамыры жуан, ағашты, жерге өте мықты болып келеді. Жапырақтары шоғыр кезектесіп немесе қарама-қарсы тығыз болып орналасқан, жеміс беретін бұтақтарының биіктігі 10-50 см, бұтақтары майысқан немесе тік келеді, жапырақтары 3-6 мм болатын қыл немесе кірпікті түкті; гүлшелері-күрделі масақты, жоғары бөлігінде тығыз орналасқан, гүл жапырақшаларының ұзындығы 2-2,5мм,сыртынан қарағанда жұмыртқа тәрізді дөңгелек, майысқан, өте көп қылтанақты, күлте жапырақшаларының тісшелері түтікшелерден шамамен 2 есе қысқа, тіке, дәндері дөңгеленген, 1мм, қара қоңыр түсті .
Гүлдеу уақыты: Маусым - қыркүйек айының аралығында өседі . Тамыз айларында гүлдейтіін біржылдық өсімдік.
Климаттық орта жағдайы. Бұл өсімдік жарық сүйгіш, суыққа да төзімді, жас өскіндері жазғы ыстыққа шыдамды оңай төтеп береді.
Жалпы таралуы. Төменде аталған аймақтарда көп кездеседі: Сібірде, Батыс Сібірде, Орталық Азияда, Орталық және Шығыс Европада, Кавказ жерлерінде кездеседі.
Таралуы: Petrosimonia sibirica өсімдігі сортаң топырақта, тақыр жерлерде жақсы өседі. Қазақстанда 10 түрі бар. Олар: Арал теңізі, Каспий теңізі маңында, Сырдария, Амудария, Қызыл-Құмда, Мойын- құмда, Ақтөбе, Қызылорда, Балқаш-Алакөл, жерлерінде кездеседі. Барлық түрлері төменде келтірілген:
1. Petrosimonia brachiata
2. Petrosimonia glauca
3. Petrosimonia triandra (қаңбақ сораң)
4. Petrosimonia litwinowi (қызыл тұз шөп)
5. Petrosimonia squarrosa
6. Petrosimonia monandra (тұз дубрча)
7. Petrosimonia crassifolia
8. Petrosimonia hirsutissima
9. Petrosimonia glaucescens
10. Petrosimonia brachyphylla
11. Petrosimonia sibirica
Ботаникалық сипаттамасы. Өсімдіктін биіктігі 10-15 см, диаметрі 10-12 см болатын, ұзын, тісшелі, түкшелері немесе қылтанақтары бар, барлық бұтақшаларымен бірге жалаңаш болады; гүл жапырықшалары сыртқа қарай қайырылған қайық тәрізді және ылғал көп болған жағдайда бұтақ тектес болып келеді. Соңғылары 5 ұзыншалы және ланцетті, үстінен кірпікшелі - түкті жапырақшалары бар; аталығы 5 бос тозаңнан тұрады, аналығы VI-VII бағанаға жақын орналасқан [6].
1 - сурет. Petrosimonia sibirica өсімдігі
2 - сурет. Petrosimonia sibirica өсімдігі
1.2 Флавоноиодтар туралы түсінік
Флавоноиодтар табиғатта өте жиі кездеседі. Оның құрамында көптеген әртүрлі бояушы пигменттерге бай, бұл пигменттер өсімдікте өте көп мөлшерде кездесіп отырады. Олар өздерінің атауын flayus латын сөзінен алған, сары деген мағынаны білдіреді, себбебі өсімдіктен бөлінген бірінші флавоноиод сары түсті болған. Табиғи флавоноидтардың 7500 құрылысы толығымен зерттелген. Олардың ерекшелігі өсімдікті жағымсыз факторлардан қорғайды.
Флавоноидтарды құрамында екі фенилдік қалдықтардан тұрады. Олар ішкі көміртегі атомдарына тізбектеліп жалғанған. Бес немесе алты мүшелі оттек түзуші гетероцикл түзіліп және көптеген флавоноидтарға тұйықталып тізбектелген, бұлар бензол ядросымен жалғанған. Флаваноидтар - пиронның туындылары, 15 көміртегі атомынан тұрады. Құрылысы 2 ароматикалық А және В сақинадан тұрады, әртүрлі гидроксил немесе басқа орынбасарлардан; 2 сақинаның арасы өзара пропанды көпіршемен байланысқан болады.оларға реакция жүргізу үшін пропан сақинасы С қажет.
Флавоноидтарды нөмірлеу молекуладағы гетероатомнан (оттегі) басталады, одан кейін А сақинасына жалғасады. В сақинасын бөлек нөмірлейді, нөмірлеу негізгі молекуламен байланысқан көміртегі атомынан басталады.
Флавоноидтардың ішінен табиғатта эуфлавоноидтар кеңінен таралған.Эуфлавоноидтағы гетероциклды С сақинаның тотығу дәрежесіне байланысты оларды былай ажыратады: Флавондар, флавонолдар, флаванондар, флаванонолдар, антоцианидиндер, халкондар, аурондар .
R= H флавон R= H флаванон R= H флаван
R=OH флавонол R=OH флаванонол R=OH флаванол
Флавоноидтарды кластарға бөлу мынадай топ бойынша жүргізіледі: пропан бөлігін тотығу дәрежесі бойынша, гетероциклдік шамасы бойынша, фенильдік орынбасарды жағдайы бойынша және т.б. қазіргі кезде флавондар мен флавонолдарды көп зерттелген.
Аурон Халкон Антоцианидин
Флавоноидтар түссіз және сары кристалды заттар, суда және органикалық еріткіштерде еруі, орынбасушы радикалдарды орналасуына және санына байланысты болып келеді.
Флавондар - сары түсті бояғыш зат- ол гликозид түрінде кездеседі. Көп таралған агликондар - апигенин ( R = R1= H), лютеолин (R = ОH ; R1 = Н) және трицин (R = R1= ОСH3). Түссіз флавондар мен флавондар ақ, кремді және пілдің сүйектеріндей түстерді қамтамасыз етеді[2].
Флавонолдар - сары түсті бояғыш зат, қауіпті өсімдікте кеңінен таралған. Көп мөлшерде әр түрлі гликозидтерді құрайды, көбіне келесі силикондардың туындылары: Кемпферол (R = R1= H); кверцетин (R=ОН1; R1=Н) және мирицитин (R = R1= ОH). Сары түсті флавонолдар түсті қарқындатуға үлес қосады. Флавонолдар түс беруге үлесін қосады бір ғана жағдайда, олар металденген немесе гликозидтер түрінде болуы тиіс.
Көбінесе флавоноидты қосылыстар әр түрлі гликозидтер түрінде кездеседі. Қазіргі кезде белгілі флавоноидты гликозидтер түріндегілері мынандай үш топқа бөлінеді. О- гликозидтер, С- гликозидтер және ацилдеуші О- гликозидтер.
О- гликозидтердің қанттары жартылай гидроксил агликондары оттегі атомы арқылы байланысқан. О- гликозидінің қантының шамасына және орналасу орнына байланысты моногликозидтерге, биозидтерге, дигликозид-терге және аралас гликозидтерге бөлінеді. Олардың ішінде моногликозидтер жай байланыстарға жатады, боизидтер, бірдей қанттармен байланысады, қанттар байланыстың тізбегімен және ретімен, тотыққан сақина шамасымен және гликозидтің байланыстар конфигурациясымен бөлінуі мүмкін.
Гликозидтерге қанттар әр түрлі жағдайларда орналасқан біріншісінде бір қантпен, ал екіншісінде екі қантпен. Барлық О- гликозидтер қышқылдың және ферменттік гидролизге тез ұшырайды.
Херхаммер мен Вагнер қатаң өңдеудің өзінде С - гликозидтер гидролизденбейді,мұндай заттарды С-гликозидтер деп атады, өйткені мұндай заттарда қант флавон сақинасымен тікелей байланысқан. Мұнымен қоса С - гликозидтік байланыстар фенолды гидроксилді топтың молекуласында көршілес болады. Биосинтез О - гликозид сатысы арқылы өту мүмкіндігі туралы жорамал айтылған. С - гликозидтер және гликофлавоноидтарды С - моногликозидтерге, С-гликозидтерге бөлуге болады. Биосинтез О-гликозид сатысы арқылы өту мүмкіндігі туралы жорамалдар бар. С-гликозидтер және гликофлавоноидтарды С-моногликозидтерге,С-гликозидтерге бөлуге болады.
С - гликозидтер О - гликозидтермен бірге кездеседі және олардың бірнеше белгілері арқылы бөлінеді:
1) Сілтілік гидролиздің тұрақтылығы;
2) Қышқылдық гидролизге кәдімгі жағдайда орнықтылығы;
3) Ферменттік гидролизге тұрақтылығы;
4) С-гликозидтердің бөлшектенуден кейінгі және бөлшектенуге дейінгі бос фенолдық окси топтар сандарының тұрақтылығы;
5) Изомерлердің өзара бір-біріне ауысуының қышқылдық гидролиздегі өнімнің пайда болуы.
Егер флавоноидты гликозидтер салыстырмалы аз болатын болса онда екінші топ антоциандарда көптеп кездеседі. Комплексті гликозидтерден бөлінген қышқылдар: бензой қышқылы, п-оксибензой қышқылы, протокатех қышқылы, кофейн қышқылы, ферулл қышқылы, сірке қышқылы, пропион қышқылы және басқа қышқылдарға этерификацияланған.
1.2.1 Флавоноидты қосылыстарды сараптау әдістері
Флавонотдтар өсімдіктердің барлық бөліктерінде кездеседі, оларды бөлу тәсілі өсімдіктің мөлшеріне және флавоноидтың түріне байланысты. Егер жаңа терілген шөп өңделетін болса, онда гидролиз тудыратын фермент әсерін тоқтату үшін, экстрауция әдісін өзгертеді. Құрғақ шөп экстрауцияға ұшырайды. Экстракциялау шін еріткішті таңдап алу, флавоноидтардың полярлығына тәуелді болады. Полярлығы көп еріткіштер гликозидтерді және антроциандарды экстрауциялау үшін қолданылады.
Көп жағдайларда тізбектеп экстракциялау үш-төрт еріткіштердің полярлығын пайдаланады. Флавоноидтарды басқалардан бөлу үшін стандартты әдіс жоқ, әрбір нақты жағдайларды таңдап алу бірнеше факторға байланысты: қосылыстардың қасиеттеріне, қоспаның күрделілігіне, компоненттік ара қатынастардың санына, бірге кездесетін заттардың санына байланысты болады. Кейінгі жылдары адсорбциялау (колонкалы жұқа қабат) әдісі және хроматографиялы бөлу әдістері флавоноидтарда бөлу мақсаты үшін кеңінен қолданылады. Бұл тәсілдер тазалығы жоғары дәрежелі заттар алуға мүмкіндік береді. Бұл әдіс өзінің қарапайымдылығымен және ұтымдылығымен ерекшеленеді[27].
Адсорбенттер үшін мынадай заттар пайдаланылады: полиамид, силикагель, магнезол, целлюлоза, сефадекс, ион алмасу смолалары. Олардың арасынан флавоноидтарды өзара бөлу үшін жоғарыда көрсетілген адсорбенттер ішінен ең тиімді бөлу қабілеті жоғары полиамид. Фенол гидроксилмен және амин тобының поликапролактам арасында қайтымды сутектік байланыстар құрылу нәтижесінде флавоноидтар полиамидке адсорбцияланады да, эдюенттердің көмегімен флавоноидтар колонкадан жуылады. Полиамидті адсорбенттер жеке талғамды тазалау және флавоноидты қосылыстарды бөлінуімен қатар бұлардың құрылысына хромотографиялық бөлінуде ешбір әсер етпейді.
1.2.2 Сапалық сараптау
Флавондарды,флавонолдарды және т.б заттарды сапалық реакциялар арқылы бір-бірінен айыруға болады.
Диазоттау реакциясы. Бұл реакция арқылы гидроксил тобын 7-орында байқауға болады. Гидроксил тобы электрондар сияқты азобірігуді 6-ші 8-ші орындарға бағыттайды:
Мысалы, бұл комплекстерді алюминий хлоридімен көрсетуге болдаы.
Флавоноидтардың аммиак және алюминий хлоридімен комплекс түзу реакциясы
Металл ионымен флавоноидтар А және Б комплексті қосылыстар түзеді. А сақинасындағы комплекс С5 - ОН, С-сақинасындағы С=0 топ және С3 - ОН топтар арасында түзеді.
Тұз қышқылын қосқанда А комплексті жойылады да, С-сақинасындағы комплекс сақталады.
Үшхлорлы сүрме реакциясы. 5-оксифлавон және 5-оксифлавонол үшхлорлы сүрмемен әрекеттесіп , комплексті қосылыс түзеді, нәтижесінде сары және қою сары түске флавондар боялады, ал қызыл немесе күлгін қызылға халкондар береді.
Бор-лимонды реакция (Вильсон- Таубек реакциясы ).
Цианид реакциясы. Магний көмегімен және тұз қышқылының спирттік ортада жүреді, боялған өнімнің түзілуіне байланысты зерттелетін заттың тотықсыздануына негізделген:
Цианидин хлориді
Магнийді мырышпен алмастырғанда бояуды тек гликозидтер береді.
1.2.3 Сілтілік ыдырату
Агликонның құрылысын анықтау үшін сілтілік ыдыратуды жүргізеді. Инертті газ орталығында 1700-С-та қыздырғанда агликон 50%-тік сілті ерітіндісімен фенол және фенол қышқылдарына ыдырайды. Этилацетатпен экстракциялап қағазды хроматографияның көмегімен құрылысын белгілі фенол және фенол қышқылдармен салыстырады. Фенолды анықтау шін пайдаланылатын айқындағыштар: 1%-ті ванилин, күміс нитраты; ал фенол қышқылдарды анықтау үшін пайдаланатын айқындағыштар ЖАК, диазотталған п-нитроанилин. Сонымен, анықталған фенол және фенол қышқылы бойынша агликоннның құрылысын шығаруға болады[1].
Жұмсақ жағдайда ацетофенон және фенол қышқылына ыдырайды.
Қатаң жағдайда фенолға және фенол қышқылына ыдырайды.
1.2.4 Қышқылдық гидролиз
Қышқылдық гидролизге сүйене отырып заттардың қантты бөлігін дәлелдеуге болады. Идентификацияға алынған молекуланың біршама үлкен бөліктері тез ұшырайды және молекулалардың жеке құрамдас бөліктерін талқылауға мүмкіндік береді.
а) Қышқылдық гидролизбен биозид болған кезде қанттардың байланысу жағдайы 0,1%-ті НСІ - мен сатылай жүретіні түсіндіріледі. Бастапқыдан аралық өнім монозоид, биоза және агликонға дейін толық ыдырауы жүреді. Қышқылдық гидролиз (10мг затты 5мл 2% НСІ сулы немесе спирттегі ерітіндісінде ерітіп, колбаны кері тоңазытқышқа жалғап, 2 сағат бойы сулы моншада қыздырады. Одан кейін ерітіндіні суытып, реакциялық қоспаны нейтралды ортаға дейін келтіреміз. Агликонды этилацетатпен экстракциялап бөліп алады, ал сулы бөлікте қанттар қалады. Қандай қанттардың бар екенін анықтау үшін сулы бөлікті бір жүйелі қағазды хроматографияға БСС жүйесіне қойып, одан кейін хроматограмманы о-толуидин және мочевина айқындағыштарымен өңдейді).
О-тлулдин
мочевина
ә) Сатылы қышқылдық гидролиз.
3-О-гликозид 7- О -гликозид
10 мг затты 5 мл 0,1% НСІ сулы немесе спиртті ерітіндісінде ерітіп, колбаны кері тоңазытқышқа жалғап, сулы моншада 3-4 сағат қыздырады. Әрбір 5 минут сайын проба алып, бір жүйелі ҚХ-ға тамызады. Белгілі уақыт өтіп және реакция аяқталғаннан кейін ҚХ-ны белгілі ерітінділер жүйесіне қойып, о-толуидинмен өңдейді. Бұл кезде рамнозидтер мен арабинозидтер тез гидролизге ұшырайды. Нәтижесінде қанттың яғни көмірсудың агликонға қай гидроксил тобына жалғанғанын тез гидролизденеді. Флавоноидтардың С-гликозидтері үшін Килиан гидролизі қолданылады, ең басты айырмашылығы затқа концетрлі тұз қышқылы мен сірке қышқылының қоспасын пайдаланады.
б) Ферментативті гидролиз. Арнайы спецификалық ферменттерді қолдану арқылы мысалы: - эмульсин, -амилаза, рамнодиастазамен жүргізіледі. Нәтижесінде қанттардың конфигурациясын және гликозидтің құрамында бірнеше қант болса сол қанттардың арасындағы байлансыты береді.
1.3 Флавоноид құрлысын дәлелдеудегі физико- химилық әдістері
1.3.1 УК - спектроскопия
УК - спектрі ұзын және қысқа толқынды аймақта екі максимум жұтылу сызығымен сипатталады. Олардың интенсивтілігі және жағдайы орынбасарлардың табиғатына және орналасу реттілігіне байланысты болдаы.Флавониодтардың ұзын толқынды спектр сызығы 340-385 нм, ал қысқа толқынды сызығы 240-270 нм аралығында жатады. УК - спектрлерді көп жағдайда абсолютті метил спиртінде түсіреді. Арнайы спецификалық қоспаларды қосу арқылы функционалды топтардың орналасу орнын анықтауға болады. Флавоноид молекуласындағы оңай иондалып комплекс түзетін топтарды әр функционалдық топқа сәйкес минималды ығысу сызығын тудыратын натрий ацетатының қоспасы және хлорлы алюминий арқылы анықтауға болады. Натрий ацетаты 7- орындағы ОН тобына сапалы реактив болып табылады. Натрий ацетатын қосқанда қысқа толқынды сызықты батохромды ығысуы болады. (8-20 нм). Натрий этилаты С7 - орындағы ОН тобына жақсы реактив. Бор қышқылы мен натрий ацетаты қоспасын қосқанда о- дигидроксил тобы бар флавонолдардың ұзын толқынды сызығының батохромды ығысуы болады. Бос ОН тобы бар С3 және С5 - атомдары алюмини хлоридімен комплекс түзіп бірінші сызықтың 50-60 нм- ге батохромды ығысумен анықталады немесе цирконий түзумен анықтауға болады. Лимон қышқылын қосқан кезде 5-ОН және карбонил топтары бойынша түзілген 6-мүшелі комплекс әсерінен бұзылып, батохромды ығысу 10-20нм- ге дейін азаяды. Сонымен, УК - спектрі көмегімен флавоноид түрін көміртекті орынбасушылар санын, қант компонентінің орнын анықтауға болады [13].
1.3.2 ИҚ-спектроскопия
ИҚ-спекторскопия көмегімен флавоноидтарды идентификациялау кезінде барлық функционалдық топтарын және С сақинасының орынбасу дәрежесі, көміртек орынбасуларды, агликонмен байланыс типтерін, циклдің тотыққан өлшемдерін, ароматты сақина (А және В сақинаасы) және С-О-С көпірі жұтылу аймағында ауытқусыз байқалады. Орынбасарлардың бар жоқтығы және орналасуы сиректеу алмастырылмаған флавондардың өзіне тән қасиеті бойынша анықталады. Мысалы, алмастырылмаған флавондардың С=О тобы 1650 см-1аймағында байқалады, 3 жағдайға ОН -тобының кiрiспесi С=О жолақтың екiге бөлiнуiне алып келедi, бұл С сақинасының ароматтылығының өсуіне байланысты. 5-ОН-тобы С=О тобымен ішкімолекулярлық сутектік байланыс түзеді, сондықтан флавондар үшін 1645см-1 және флавонондар үшін 1648см-1. Ал мастырылмаған флавоноидтар үшін В сақинасындағы С-Н байланысы 730-745 және 684-702 см-1 деформациялық тербелістер көрсетеді. Мысалы басқа топтардың жұтылу аймақтары: 3-ОН тобы 3350-3250 см-1 , 5-ОН тобы 2500-3000см-1 ,7-ОН тобы 3100-3200 см-1, ал 41-ОН тобы 3450-3350 см-1 байқалады. С-О-С 1000-1100 см-1 , С-Н тобы 2999-2970 см-1 және 1375 см-1 деформациялық тербелісі тән.
1.4 Флавоноидтарды идентификациялау
1.4.1 Қағазды хроматография
Флавонодтардың өзіне тән түс береді, сондықтан оларды қағазды хроматография арқылы оңай анықтауға мүмкіндік береді. Бұл әдістің артықшылығы және оны ауыстыруға болмайтындығы басқа тәсілдермен салыстырғанда, оңайлығында және басқа заттардың микрошамалы заттармен жұмыс істеу мүмкіндігінде. Пайдаланылатын заттың хроматограммасы Rf шамасымен анықталады. Бұл шама зерттелетін заттың жүрген жолының еріткіш фронтының өткен жолының қатынасына тең. Флавоноид құрылысын Rf шамасының өзгеруі бойынша жорамалдауға болады. Әр түрлі флавоноидтық қосылыстардың спирттегі еріткіштердің сулы жүйесіндегі байқалған заңдылықтары мынадай: 1) Флавоноидтарда гликозидтерінің мәні спиртті жүйеде оған сәйкес болатын агликондар мәнінен төмен. Ал, сулы жүйеде керісінше, яғни гликозидтердің мәндері олардың агликондарына қарағанда жоғары; 2) Молекуладағы гликозидтің қант компонентінің өсу саны еріткіштің спирттік жүйедегі Rf мәнін кемітеді, ал сулы жүйеде өсіреді; 3) Гидроксил топтарының өсу саны спирттік және сулы жүйеде Rf мәнін кемітеді; 4) Гидроксил топтарының метокси топқа алмасуы спирттік жүйеде Rf мәнін өсіреді, ал сулы жүйеде Rf мәнін кемітеді.
1.4.2 Колонкалы хроматография
Экстракт сығындыларында флавоноидтардың басым бөлігін колонкалы хроматографияда силикагелді, полиамидті, целлюлозаны, сефадексті, магнезолды, алюминий оксидің қолдана отырып анықауға болады.
1-кесте.Флавоноидты молекулалар үшін қолданылатын сорбенттер мен әртүрлі топтарға арналған еріткіштер жүйесі
Сорбент
Флавоноид топтары
Еріткіштер жүйесі
Қатынастары
Силикагель
флавондар
Бензол-пиридин-құмырсқа қышқылы-су
Бензол-диоксан-құмырсқа қышқылы
Бензол - ацетон
Хлороформ - метанол
36:9:5:1
90:25:4
4:1,9:1
1:1
О-гликозидті флавон
Этилацетат-метилэтилкетон-құмырсқа қышқылы-су
н-бутанол-этанол-су
5:3:1:1
20:5:11
С-гликозидті флавон
Этилацетат-құмырсқа қышқылы-су
Этилацетат-метанол
10:2:1
8:2
Флавонол
Бензол-пиридин-құмырсқа қышқылы
Толуол-этилформиат-құмырсқа қышқылы
Этилацетат-метанол
36:9:5
5:4:1
8:2
Флаванон
Бензол-пиридин-құмырсқа қышқылы
Хлороформ-метанол-құмырсқа қышқылы
36:9:5
7:1:1
Изофлавон
Хлороформ-этанол
Этилацетат-метанол-су
3:1
100:16,5:13,5
Целлюлоза
Флавон және С-гликозидті флавон
н-бутанол-сірке қышқылы-су
этилацетат-құмырсқа қышқылы-су
6:1:2
10:2:3
Полиамид
Флавон
Бензол-метилэтилкетон-метанол
Метанол-су
Этанол-су
90:5:5
8:2
3:2
О-гликозидті флавон
Бензол-метанол
Хлороформ-метанол-бутанол-2
1:1
5:3:1
Изофлавонды, флаванды, дигидрофлавонолды, метилді және ацилді флавонды және флавонолды силикагельді қолдана отырып,элюент ретінде хлороформды эфирмен қоспасы және этилацетатпен, бензолмен (1:1) , бензол мен этилацетатпен (6:1) қолданады.
Метилді флавондар үшін ацетатты экстрактын бензол-гексан (3:1) және хлороформ-метанол(20:0,8 немесе 99,5:0,5), бензол-хлороформ (5:2), бензол-эфир (5:1) элюенттіқоспалармен анықтайды. Элюент ретінде этилацетат және оның метанолмен қоспасы (9:1), бензол-метанолмен (9:1) О- және С-гликозидтері бөлінеді [18].
Флавонды, флавонолдф, флавононды және олардың гликозидтерін бөлуге магнезол пайдалануға болады. Элюент ретінде бензол-хлороформ (1:1) және хлороформ - изофлавонды бөледі. Сонымен қатар, ацетон-эфир (1:1) жүйе арқылы флавонды, флавонолды анықтайды.
Флавоноидтардың әртүрлі қышқылдығына және полярлығына байланысты алюминий оксидін пайдаланады. Өсімдік экстрактынан бензол мен эфирімен алюминий оксиді арқылы бифлавоноидты, 5-окси- және 5-дезоксифлавоноидты, 3,4-, 6,7- және 7,8- диоксифлаванонды және дигидрофлавонолды бөледі.
1.5 Кумариндер
Кумарин - түссіз, хош иісі бар кристалды зат. Көп жағдайда кумариннің өзіне қарағанда өсімдікте оның гидроксилденген туындылары экскулетин және скополетин көп кездеседі. Парфюмерия өндірісінде және медицина саласында маңызы зор. Эскулетин медицинада капеллярдың беріктігін жоғарылатуда қолданады.
Кумариндер жай күйінде және гликозидтер түрінде де кездеседі. Олардың сандық мөлшері өсімдіктің әр түрінде 0,2 % - 10% - не дейін болады. Кумариндер өсімдіктің түбірінде, жемісінде көп болады, ал жапырағы мен сабағында аз мөлшерде болады [30].
Кумариндерді о- гидроксикорич қышқылдарының туындысы ретінде қарастырады. Кумариннің өзі бос күйінде жапырақтарда кездеспейді, бірақ жапырақтың зақымданған ұлпаларында ол транс- о-глюкозилгидрооксикорич қышқылының әсерінен үнемі жаңа жапырақтар түзеді. Жапырақтын зақымданған ұлпа құрамындағы ферменттерді бөліп, ал ол глюкозаға айналып, транс- изомерден цис- изомерге жабылған сақина түрінде ауысады. Осы реакциялар жеңіл ұшатын өзіне тән иісі бар кумариндерді түзеді. Кейде кезде фуран сақиналы кумариндерді кездеседі , ол фурокумариндер, изопренип кумарин болып саналады. Бұндай қосылыстарды псорален деп атауға болады. Табиғатта кумариндер n-оксикорич қышқылы ретінде көп мөлшерде кездеседі, кейбір өсімдіктерде о-оксикорич қышқылы табылған. Оның трансформасы тұрақты, цис форма (онда кумарин қышқылы деп аталады) қышқылды ортада аз уақыт ішінде циклденіп тұрақты лактон кумарин түзеді.
бензол сақинасы пирон сақинасы
Бензо-α-пирон (кумарин)
1.6 Жоғары май қышқылдары
Май қышқылы- органикалық қышқыл, гидрофилді басы карбоксилді тобына көмірсутек тізбегі гидрофобты құйрығы болып жалғанады.Май қышқылдары тізбектегі көміртегі атомына жалғасқан сутегілерге байланысты қаныққан (көміртегі атомы бір байланысқан) және қанықпаған (екі немесе одан да көп) болып бөлінеді. Тізбектегі көміртек атомының санына байланысты төменгі (С1−С3), ортанғы(С4−С8) және жоғары (С9−С29) болып бөлінеді. Төменгі май қышқылдары- өткір иісті,ұшқыш; ортанғы май қышқылдары- жағымсыз исі бар май; жоғары май қышқылдары- қатты кристалды зат болып келеді. Жоғары май қышқылдары спиртте және эфирде жақсы ериді.Ирил, пропин және құмырсқа қышқылдарынан басқасы суда жақсы араласады. Қанықпаған май қышқылы адам және жануар ағзасында болады және ағзадағы биологиялық белсенді заттардың биосинтезіне қатысады [7]. Май қышқылдары - карбон қышқылдары, жануарлар мен өсімдік ағзасында бос күйінде кездеседі және липидтердің құрамына кіргенде энергетикалық және пластикалық қасиет атқарады. Олар фосфолипидтердің құрамында биологиялық мембраналардың қайта қалпына келуіне көмектеседі.
Адам организмдегі май қышқылдарының синтезі ішек қарында, май ұлпаларында, бас сүйекте және сүт бездерінде жүреді. Ұзын тізбекті май қышқылдары ішек қарында тізбек үзіліп синтезделген палмитин қышқылы бауырға бағытталады ,ал бауыр жасушасының цитоплазмасында екі негізгі палмитин қышқылы синтезделеді. Май қышқылдары өздері жиналып биосинтезге кері әсерін тигізеді, олар бауыр жасушасының цитоплазмасында цитраттар (лимон қышқылы) болып жинала бастайды. Никотинамиддинуклеотидфосфаттың (НАДФ-Ң) қалпына келуі, май қышқылдарының синтезінде ең бастысы болып табылады. Линол-, линолен және арахидон поли қанықпаған май қышқылдарды адам ұлпасы және кейбір жануарларды синтездеуге қабілеті жоқ, бұл қышқылдар ауыстырылмайды, немесе. оларды шартты түрде F витамині деп эсенумальді май қышқылын атайды. Май қышқылдары өздері жиналып биосинтезге кері әсерін тигізеді, олар бауыр жасушасының цитоплазмасында цитраттар (лимон қышқылы) болып жинала бастайды. Никотинамиддинуклеотидфосфаттың (НАДФ-Ң) қалпына келуі, май қышқылдарының синтезінде ең бастысы болып табылады.
2- кесте.Табиғи майдағы негізгі май қышқылдары
Тривиалдық атауы (С атомдарының және қос байланыстың саны)
Жүйелік атауы
Қос байланыстардың саны және орналасуы
Формуласы
Қаныққан май қышқылдары
Май қышқылы (C4:0)
Бутан қышқылы
4:0
CH3-(CH2)2-COOH
Капрон қышқылы (C6:0)
Гексан қышқылы
6:0
CH3-(CH2)4-COOH
Каприн қышқылы (C10:0)
Декан қышқылы
10:0
CH3-(CH2)8-COOH
Лаурин қышқылы (C12:0)
Додекан қышқылы
12:0
CH3-(CH2)10-COOH
Миристин қышқылы (C14:0)
Тетрадекан қышқылы
14:0
CH3-(CH2)12-COOH
Пальмитин қышқылы (C16:0)
Гексадекан қышқылы
16:0
CH3-(CH2)14-COOH
Стеарин қышқылы (C18:0)
Октадекан қышқылы
18:0
CH3-(CH2)16-COOH
Арахин қышқылы (C20:0)
Эйкозан қышқылы
20:0
CH3-(CH2)18-COOH
Беген қышқылы (C22:0)
Докозан қышқылы
22:0
CH3-(CH2)20-COOH
Лигноцерин қышқылы (C24:0)
Тетракозан қышқылы
24:0
CH3-(CH2)22-COOH
Қанықпаған май қышқылдары
Пальмитоолеин қышқылы (C16:1)
Цис-Δ[9]-гексадекан қышқылы
CH3-(CH2)5-CH=CH-(CH2)7-COOH
Олеин қышқылы (C18:1)
Цис- Δ[9]-октадекан қышқылы
18:1, 9
CH3-(CH2)7-CH=CH-(CH2)7-COOH
Вакцен қышқылы (C18:1)
Транс-Δ11-октадекан қышқылы
CH3-(CH2)5-CH=CH-(CH2)9-COOH
Линол қышқылы (C18:2)
Цис-цис-Δ9,12-октадекадиен қышқылы
18:2; 9,12
CH3-(CH2)4-CH=CH-(CH2)6-COOH
Линолен қышқылы (C18:3)
Тұтас цис-Δ9,12,15-октадекатриен
18:3, 9,15
CH3-CH2-(CH=CHCH2)3-(CH2)6-COOH
Линол-, линолен және арахидон поли қанықпаған май қышқылдарды адам ұлпасы және кейбір жануарларды синтездеуге қабілеті жоқ, бұл қышқылдар ауыстырылмайды, немесе. оларды шартты түрде F витамині деп эсенумальді май қышқылын атайды[21].
1.6.1 Май қышқылдары.
Май қышқылдары гидролиздеген кезде май қышқылына және глицеринге ыдырайды. Оның құрамында көміртегі атомдарының ұзын тізбегі бар. Бұл қышқылдарға жалпы қабылданған (тривиалдық) немесе системалық атаулары қалыптасқан. Мысалы, молекула құрамында көміртегінің төрт атомы (C4) бар қышқыл май қышқылы деп аталса, сол қышқыл систематикалық номенклатурада бутан қышқылы деп аталады. Молекула құрамында көміртегінің 18 атомы бар (C18) қаныққан қышқыл тиісінше стеарин қышқылы немесе октадекан қышқылы деп аталады. Ал молекула құрамында C18 бар және бір қос байланысты қанықпаған қышқыл олеин қышқыл деп аталады.
Май қышқылы негізгі бес топқа бөлінеді:
1. Қаныққан май қышқылдарының молекула құрамында көміртегінің 4-24 атомдары болады және олар түзу тізбекке орналасады. Көміртекті нөмірлеу май қышқылдарында карбоксил тобы тұрған атомнан басталады, сонымен қатар көміртегі атомдары грек алфавиті әріптерімен де белгіленеді. Мұндай жағдайда карбоксил топқа ең жақын орнласқаны көміртек атомы α-әрпімен белгіленеді. Табиғи майларда көміртегі атомдары жұп болады. Қаныққан май қышқылдары бөлме тампературасында қатты қалпында тұра береді, олар жануар майы- құс; тропиктік- пальма майы,кокос майында кездеседі. Мысалы: палметин қышқылы
1. Жеңілдетілген формуласы
2.Молекулалық моделі
2. Тармақталған тізбекті май қышқылдары. Олар тармақталған көміртегі атомдарының тізбегі бар амин қышқылдары радикалдарымен құралады .Табиғи майларда мұндай май қышқылдары аз ғана мөлшерде болады. Күйіс қайыратын мал ( ірі қара) майында кездеседі.
3. Қанықпаған май қышқылдар молекуласында бір, екі, үш және одан да көп қос байланыстары бар май қышқылы. Мұндағы қос байланыстың орны Δ белгісімен көрсетіледі де, нөмірлі индекс оның шекесіне қойылады. Мысалы, Δ9 деген белгі мынаны білдіреді. Карбоксилдік топтан есептегенде 9 көміртегі атомынан кейін қос байланыс орналасады, яғни қос байланыс молекуладағы 9 және 10 көміртегі атомдарының арасында орналасады. Бір метилен тобы (-CH2) әрқашанда қышқыл молекуласындағы қос байланыстарды бөліп тұрады. С18:0 белгісі май қышқылдарының молекуласында қос байланыс жоқ екенін және оның құрамы 18 көміртегі атомынан тұратынын көрсетеді. C18:2 белгісі молекула құрамында екі қос байланыс бар екенін және оның 18 көміртегі атомынан құралғанын білдіреді.
Май қышқылындағы қос байланысты қосылыстар үшін цис-изомерия және транс-изомерия тән, олар Δ белгісінің алдына қойылады. Мысалы, цис- Δ9 немесе транс - Δ9. болып келеді. Әрқашанда цис-конфигурациялы табиғи майларда қанықпаған қышқылдар кездеседі. Полиқанықпаған қышқылдар - молекула құрамында екі немесе одан да көп қос байланысы бар қанықпаған май қышқылдарын атайды [24].
Қос байланыстағы цис-конфигурация жағдайы қанықпаған май қышқылдарының көмірсутек атом радикалдарын қатты иілтеді. Линол қышқылында екі цис-қос байланысқа сәйкес екі иіліс байқалады. Қанықпаған молекулаларда қаныққан қышқылдармен салыстырғанда зор қаттылық болады. Қаныққан май қышқылдарында дара байланыс төңірегінде жеңіл айналуға мүмкіншілік береді және көмірсутек тізбектер икемді келеді. Мысалы: линол қышқылы
1. Жеңілдетілген формуласы
1. Молеклалық моделі
Егер қанықпаған май қышқылы молекуласында қос байланыс омега көміртек атомы үшінші көміртек атомынан кейін орналасса, онда қышқыл омега-3 (w-3) қышқылы деп аталады.
CH3-CH2-CH=CH-(CH2)n-COOH
Негізгі омега май қышқылының формулалары:
1. Линол қышқылы (w-6)
CH3-(CH2)4-CH=CH-R
2. пальмитоолеин қышқылы (w-7)
CH3-(CH2)5-CH=CH-R
3. Линолен қышқылы (w-3)
CH3-(CH2)7-CH=CH-R
4.олеин қышқылы (w-9)
4. Оксимай қышқылдары. Олар майда және сирек таралған, әдетте құрамында көміртегі атомдарының ұзын тізбегі болдаы. Мысалы, цереброн қышқылы CH3(CH2)21-CHOHCOOH.
5.Циклды май қышқылдары. Мұндай май қышқылдар кейбір өсімдіктер майларында кездеседі.
1.6.2 Май қышқылдарының физикалық қасиеттері
Қаныққан май қышқылдарының физикалық қасиеті молеклалық массасымен тығыз байланысты. Себебі, молекулалық массасы неғұрлым өскен сайын ,соғұрлым қайнау және балқу температурасы да өседі. Қаныққан май қышқылдарын атмосфералық қысым мен қайнатса каприн қышқылынан бастап ыдырайды. Жоғары молекулярлы май қышқылдарын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz