Қадыр Мырза Әлі
КІРІСПЕ
І МЫРЗА ӘЛІНІҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ТАБИҒАТЫ
1.2 ҚАДЫР . СЫНШЫ ПУБЛИЦИСТ
1.2 ҚАДЫР . ҒИБРАТТЫ ҚАРА СӨЗ ШЕБЕРІ
ІІ ҚАДЫР . ЭССЕИСТ
2.1 ҚАДЫР МЫРЗА ӘЛІ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ЕСТЕЛІК.ЭССЕ ЖАНРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
2.2 «ИІРІМ» . ӘДЕБИ ОРТА ТУРАЛЫ ОЙЛАР
ІІІ «ЖАЗМЫШ» . ТЫҢ ІЗДЕНІСТЕР ЖЕМІСІ
3.1 АҚЫНДЫҚ АЗАП
3.2 ПЕНДЕЛІК ПЕН «ПЕРІШТЕЛІК»
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
І МЫРЗА ӘЛІНІҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ТАБИҒАТЫ
1.2 ҚАДЫР . СЫНШЫ ПУБЛИЦИСТ
1.2 ҚАДЫР . ҒИБРАТТЫ ҚАРА СӨЗ ШЕБЕРІ
ІІ ҚАДЫР . ЭССЕИСТ
2.1 ҚАДЫР МЫРЗА ӘЛІ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ЕСТЕЛІК.ЭССЕ ЖАНРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
2.2 «ИІРІМ» . ӘДЕБИ ОРТА ТУРАЛЫ ОЙЛАР
ІІІ «ЖАЗМЫШ» . ТЫҢ ІЗДЕНІСТЕР ЖЕМІСІ
3.1 АҚЫНДЫҚ АЗАП
3.2 ПЕНДЕЛІК ПЕН «ПЕРІШТЕЛІК»
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы Қадыр Мырза Әлі- әдебиетімізде ең әуелі прозалық туындыларымен емес, бұлты жоқ күнде жарқ еткен найзағайдың жарығындай батыл да жарық, қуатты, әсерлі де әсем, мәнді де мазмұнды ұлы өлеңдерімен, поэмаларымен мәшһүр болған автор. Ол қазақ поэзиясына жаңа тақырыптар мен идеялар, мінездер ғана алып келген жоқ, сондай-ақ оны интеллектуалдық тұрғыдан да байытты, оның поэтикалық өрісін кеңейтті, сөйтіп қазақ поэзиясының биік белеске көтерілуіне ат салысты. Сонымен қатар Қадыр Мырза Әли шығармашылығы сан алуан, сан қырлы.
1 Мырза Әли Қ. Иірім. – Алматы: Атамұра, 2004.
2 Мырза Әли Қ. Жазмыш. – Алматы: Қазығұрт, 2001.
3 Мырзалиев Қ. Сөз сиқыры. – Алматы, 1982.
4 Мырза Әли Қ. Ғибратнәмә. – Алматы: Қазығұрт, 2001.
5 Қабдолов З. Менің Әуезовым. – Алматы: Санат, 1997.
6 Ергөбек Қ. Баянғұмыр. – Алматы, Жазушы, 1991.
7 Тәжібаев Ә. Естеліктер. 5 т. шығ. жин. – Алматы, Жазушы, 1981.
8 Тәжібаев Ә. Есімдегілер. 5 т. шығ. жин. – Алматы, Жазушы, 1993.
9 Арыстанов Ж. Естен кетпес есімдер. Алматы, 1972.
10 Жанаева Ш. «1960 – 80 ж. қазақ балалар поэзиясы және Қадыр Мырза Әли
шығармашылығы». Диссертация. – Алматы, 2007. – 140 б.
11 Нұрахметов С. «Қадыр Мырзалиевтің ақындық шеберлігі». Диссертация. -
Алматы, 1994. – 165 б.
12 Сыдықназаров М. «Қазіргі прозадағы эссе жанрының дәстүрі». Диссертация.
– Алматы, 2003.
13 Мырзалиев Қ. «Көктем». – Алматы, 1959 ж.
14 Ысқақұлы Д. Сын өнері. – Алматы, 2004.
2 Мырза Әли Қ. Жазмыш. – Алматы: Қазығұрт, 2001.
3 Мырзалиев Қ. Сөз сиқыры. – Алматы, 1982.
4 Мырза Әли Қ. Ғибратнәмә. – Алматы: Қазығұрт, 2001.
5 Қабдолов З. Менің Әуезовым. – Алматы: Санат, 1997.
6 Ергөбек Қ. Баянғұмыр. – Алматы, Жазушы, 1991.
7 Тәжібаев Ә. Естеліктер. 5 т. шығ. жин. – Алматы, Жазушы, 1981.
8 Тәжібаев Ә. Есімдегілер. 5 т. шығ. жин. – Алматы, Жазушы, 1993.
9 Арыстанов Ж. Естен кетпес есімдер. Алматы, 1972.
10 Жанаева Ш. «1960 – 80 ж. қазақ балалар поэзиясы және Қадыр Мырза Әли
шығармашылығы». Диссертация. – Алматы, 2007. – 140 б.
11 Нұрахметов С. «Қадыр Мырзалиевтің ақындық шеберлігі». Диссертация. -
Алматы, 1994. – 165 б.
12 Сыдықназаров М. «Қазіргі прозадағы эссе жанрының дәстүрі». Диссертация.
– Алматы, 2003.
13 Мырзалиев Қ. «Көктем». – Алматы, 1959 ж.
14 Ысқақұлы Д. Сын өнері. – Алматы, 2004.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы Қадыр Мырза Әлі- әдебиетімізде ең әуелі прозалық туындыларымен емес, бұлты жоқ күнде жарқ еткен найзағайдың жарығындай батыл да жарық, қуатты, әсерлі де әсем, мәнді де мазмұнды ұлы өлеңдерімен, поэмаларымен мәшһүр болған автор. Ол қазақ поэзиясына жаңа тақырыптар мен идеялар, мінездер ғана алып келген жоқ, сондай-ақ оны интеллектуалдық тұрғыдан да байытты, оның поэтикалық өрісін кеңейтті, сөйтіп қазақ поэзиясының биік белеске көтерілуіне ат салысты. Сонымен қатар Қадыр Мырза Әли шығармашылығы сан алуан, сан қырлы. Ол ақындығымен қатар прозаның естелік-эссе, мысал әңгіме, әдеби сын, көркем аударма, публицистика салаларының барлығында дерлік қалам тартқан сөз зергері. Қадыр Мырза Әлі прозасын жүйелі түрде талдау арқылы, сыншылдық, жазушылық қырларының поэтикалық қуатын айқындау, сондай-ақ көркем туындыларының идеялық-көркемдік құндылықтарын, оның қолтаңбасын саралау - бүгінгі күн талабына жатады.
Қадыр Мырза Әлінің көл-көсір қазынасы бір еңбектің еншісі емес екені екінің біріне белгілі, аудармашылық, драматургтік, сыншылық қырларының өзі жеке-жеке зерттеуді қажет етсе, оның прозалық шығармалары бір төбе.
Қазақ әдебиетіндегі соңғы жылдар ішінде жазылған шағын прозалық шығармаларды, оның ішінде жанр жағынан толыққанды қалыптаса қоймаса да, өз ерекшелігімен пайда бола бастаған естелік-эссе немесе шағын әңгіме жанрлары туралы сөз қозғағанда осы Қадыр Мырза Әли шығармашылығына, оның дәл осы жанрларды тудыруда еткен еңбегіне соқпай өтуге болмайды.
Сондықтан XX ғасырдың соңы мен XXI ғасырдың алғашқы жылдары жазылып жарық көрген шағын прозалық шығармалардың табиғатын, олардың дамуын, көркемдік ізденіс жолын жүйелі түрде тану үшін Қадыр Мырза Әли прозасының жан-жақты қарастырылуы өте қажет. Қаламгердің шығармашылық лабораториясына зер салу - оның замана шындығын қандай деңгейде көрсете алғандығын, сол жолдағы шеберлігін сараптауға жетелейді. Бұл қадам әдебиетіміздегі жаңаша жанрдың негізгі көркемдік ұстанымдарын белгілі бір дәрежеде нақ айқындауға да мүмкіндік береді. Көтеріліп отырған тақырып әдебиеттану ғылымы үшін осы жағынан да құнды болып табылады деп есептейміз.
Жазушының проза саласындағы белестерінің бірі - бүгінгі әдебиет оқырмандары мойындаған Иірім [1], Жазмыш [2] естелік-эссе кітаптары. Бұл еркін табиғатты туындылар оқырман қауымының назарын, ең әуелі, қоғам шындығын тайсалмай ашып беруімен аударса, екіншіден отты өлеңдерімен атағы жер жарған ұлы ақынның осындай прозалық шығармаларды да шебер жазуымен, жазушылық қырын тағы да паш етуімен елдің көңілін біршама серпілтті.
Әр кезде айтылып, жазылған әдебиетке қатысты сын пікірлер, сөздері, мақалалары енген Сөз сиқыры [3] әдеби-сын кітабы - Қадырдың жай ақын емес, сыншы ақын екендігін дәлелдейтін жинақ.
Ал ақынның Ғибратнаме [4] атты шағын мысал әңгімелер жинағы көркемдік ерекшелігі, жазушының сөз саптауы мен кейіпкерді бейнелеу тәсілі эстетикалық тұрғыдан қазақ әдебиетіндегі ерекше жүк көтеріп тұрған шығармалардың бірі болмағанымен, оның қара сөзге ден қойғанын аңғартатын дүние. Бұл мысал әңгімелері алғаш баспасөз беттерінде шығып, кейін осы Ғибратнаме атымен жарияланды. Ғибратнаме шағын болса да, шымыр, уақыт табы айқын бейнеленген. Мысал әңгімелердің әр қайсысының идеясы ширақ, оқиғасы тартымды. Жинақ жалаң үгіт, насихатқа еш мойын бұрмаған, шағын жанрдың нағыз көркем үлгісін көрсететін шығарма.
Қадыр Мырза Әли өзінің жазушы ретіндегі суреткерлік шеберлігін осы жалпы көлемі үш кітап қана болатын аталмыш естелік-эссе, мысал әңгімелерімен-ақ көрсете білді.
Қадыр Мырза Әли - публицистикада да өзіндік ерекшелігі бар қаламгер. Публицистка жанрының табиғаты тақырыпты терең зерттеп, деректер мен түрлі оқиғаларға қатысты, ойлы қорытындылар шығаруды талап ететін болса, Қадыр әсерлі де бай, бейнелі тілі арқылы өз оқырманына ой салып, қоғамдағы құбылыстың ара-жігін ажыратып, дәл және нақты ой-пікірін білдіре алға қаламгер.
Бұған дәлел, Жазмыш, Иірім кітаптарына енген Жиырмасыншы ғасыр бізге не қалдырды?, Халің қалай, қайран орта - табиғат?, Хайуанаттар және хайуандық, Ұлт: Тіл және діл, Жаман әдет жұқпалы, Біреуі - өлген, біреуі - әлі тумаған, Мәңгіру және мәңгүрттену, Алтын ақшаның да екі беті бар, Өркениеттің іргетасы мен күмбезі, Ыстығы басылған, суып кетпесек болғаны, 37 жылдың ойраны, Кісілік атты публицистикалық-эссе мақалалары. Мақала-зерттеулерді автор публицистика тілімен шебер сөйлеткен.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Жұмыстың негізгі нысанасы етіп алынып отырған Қадыр Мырза Әлидің прозалық шығармаларының, оның ішінде естелік-эсселерінің табиғатын, жалпы қарастырылып отырған туындының жанрының да табиғатын таразылап, саралау - сол шығармалар дүниеге келген кездегі әдеби процестің табиғатын түсінуге жол ашар игі қарекет. Жаңаша ізденістер мен рухани тың серпіліске толы сол жылдар прозамызға ерекше суреттер мен шынайы образдарды көптеп әкелді. Оқырман талғамына, танымына лайық, олар үшін қызық әсерлі оқылатын жанрлар пайда болды. Оларды мұқият талқылап-таразыламайынша, эссе, әсіресе естелік-эссе жанрларының тарихына үңілудің өзі мүмкін емес. Салыстырмалы түрде қарасақ, естелік-эссе жанрының жемісті кезеңі - өткен ғасырдың екінші жартысынан бері қарайғы уақыт секілді. Өйткені, дәл сол кезеңде З.Қабдоловтың атақты Менің Әуезовым [5], Құлбек Ергөбектің Баянғұмыр [6], Әбділда Тәжібаевтың Естеліктер [7], Есімдегілер [8], профессор Бейсембай Кенжебаевтың Замандастарым, жазушы Жүсіпбек Арыстановтың Естен кетпес есімдер [9] секілді толымды, толғақты естелік-портреттері жарық көрді. Ал одан кейінгі кезеңде аталған еңбектер қатарын Қадырдың Жазмышы мен Иірімі толықтырды.
Жазмыш та, Иірім де Қадыр Мырза Әлидің өмірден көрген- білгені мен түйгендерінің жинақталған топтамасы. Бұл - автор өмір сүрген орта мен қоғамның тарихи шындығының көрінісі. Ол орта қарапайым адамдардың құрамасы немесе тобы емес, әдебиетте орны бар, халыққа белгілі, елге елеулі тұлғалар мен үлкен азаматтардың ортасы. Қала берсе, Қадырды Қадыр еткен орта. Сондықтан да ондай адамдар жөніндегі естеліктер мен ойлар бір шығарма тудыратындай құнды деректер мен қызықты дәлелдерге толы болатыны сөзсіз. Шығармаларға арқау болған оқиғалар кейінгі ұрпаққа да әдебиет әлеміндегі бір тұңғиық шындықтың көзіндей болып қызмет ететіні де даусыз. Өйткені, бұл шығармалардың кейіпкерлері - жазушы қиялынан туған көркем бейнелер емес, өмірде болған адамдар, оқиғалары әсерін арттыру мақсатында қиыннан қиыстырылып қойылған көркем қимылдар емес, сол өмірде болған адамдардың адамдық әрекеттері мен өмір сүру жолдары.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қадыр Мырза Әлидің прозалық туындылары, оның ішінде Жазмыш, Иіріместелік-эсселері. Олардағы ойшылдық таным негіздерінің көрініс табуы.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қадыр Мырза Әлидіңесімі әдебиетімізде, негізінен, оның отты өлеңдерімен белгілі екенін жоғарыда айттық. Сондықтан да авторға қатысты зерттеулердің басым көпшілігі оның ақындығына арналған. Ал Қадырдың прозасы жөнінде тек баспасөз беттерінде, әдеби жинақтарда жазылған замандастарының, оқырманының пікірі, бағасы, шағын зерттеуі, толғаныс ойлары, қала берсе сыны болмаса, нақты толық зерттеу еңбегі жарық көрген жоқ.
Ақын шығармашылығынан қорғалған Ш. Жанаеваның 1960 - 80 ж. қазақ балалар поэзиясы және Қадыр Мырза Әли шығармашылығы [10] деген тақырыптағы кандидаттық диссертациясы, С. Нұрахметовтың Қадыр Мырзалиевтің ақындық шеберлігі [11] деп аталатын диссертациялық жұмыстары бар.
Зерттеудің негізгі нысаны Қадыр Мырза Әлидің естелік-эсселері болғандықтан жұмысымызда аталмыш жанрдың табиғаты туралы зерттеу еңбектерді де қарастырдық. М. Сыдықназаровтың Қазіргі прозадағы эссе жанрының дәстүрі [12] атты зерттеу жұмысы эссе жанрының қыр-сырын ашуға көмегін тигізді. Эссемен туыстас жанр ретінде шағын прозаның ішінде күнделік, очерк, мемуар, хатқа қатысты еңбектерден Құлбек Ергөбектің Баянғұмыр [6] монографиялық еңбегі бар.
Қ. Мырза Әлидің Жазмыш, Иірім эссе-повестерін жүйелі зерттеу кезінде жазушы эссеистикасының эволюциясы, идеялық, сезімділік, философиялық, стилистикалық, лексикалық-семантикалық ерекшеліктері анықталды. Идеялық-тақырыптық тұрғыдағы, көркемдік құрылымы деңгейіндегі, композициялық суреттеу формаларында қазіргі қазақ прозасында жаңа құрылымдық, мазмұндық элементтер пайда болуы көрсетіледі.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың басты мақсаты Қадыр Мырза Әлидің естелік-эсселерінің жалпы әдеби процестегі алатын орнын, идеялық, эстетикалық ізденістерін, суреткерлік шеберлігін, қазақ әдебиетінде естелік-эссе жанрының дамуындағы үлесін салмақтау. Сонымен бірге, ақынның шығармашылығында жанр дәстүрінің қандай орын алатынын және қалай үндесетіндігін айқындауды да мақсат етіп ала отырып, өзімізге мына төмендегідей міндеттер қойдық:
Қадыр Мырза Әлидің сыншылық, публицистикалық қырына тоқталып өту;
естелік-эссе жанрының әдебиетімізде даму деңгейіне, идеялық-көркемдік ізденістеріне шолу жасау;
Қ. Мырза Әли естелік-эсселерінің қайнар көзі мен проблематикасына жүйелі талдау жасау, ақын эссеистикасы материалдарының жанрлық дәстүрін зерттеу;
жазушының ұлттық көркем ой жүйесін дамытудағы өзіндік ізденісін айқындау, шығармаларының ұлттық-көркемдік дәстүрге қосқан үлесін талдау;
шығармаларға бүгінгі күн тұрғысынан талдау жасай отырып, олардың қазақ прозасында алар орнын анықтау, әдеби процестегі маңызын көрсету;
естелік-эссенің прозаның басқа жанрларымен типологиялық ұқсастығы мен айырмашылығын көрсету;
шығармаларының эстетикалық ерекшелігін мазмұн мен түрдің диалектикалық бірлігінде қарастыра отырып, жазушы шеберлігінің сырын ашу;
ақынның естелік-эссесінің деректілік, күнделіктілік, өмірбаяндық, мемуарлық, публицистикалық ерекшеліктерін атап көрсету;
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Қадыр Мырза Әлидің ақындық қыры әдебиеттану ғылымында бірнеше зерттеу диссертацияларының нысаны болғаны мәлім. Ал автордың эссе-естеліктері де, сыни-публицистикалық мақалалары да қазіргі таңда белгілі бір әдебиет зерттеушісінің зерттеу жұмысының негізгі нысаны ретінде қарастырылып, зерттелген емес. Автордың прозасына тән ерекшеліктерді барымызша нақтылы талдаулар негізінде көрсетуге тырыстық. Қадыр Мырза Әлидің әдеби-шығармашылық дәстүрді дамытушылығымен қатар, жаңғыртушылық, өркендетушілік шеберліктері ашылады. Оның эсселерін пайымдауда оларға бүгінгі күн тұрғысынан баға беріледі, суреткерлік танымы, жазушылық, шығармашылық ерекшеліктері айқындалады.
Автор қолданған жанрдың, яғниестелік-эссенің пайда болуы мен дамуы, оның табиғатына, поэтикасына талдау жасалынады. Осы жағдай қазақ эссеистикасының қазіргі жағдайын, оның келешектегі дамуына обьективті түрде мінездеме жасауға ықпал береді. Естелік-эссе жанрының басқа жанрлармен ұқсастығы мен ерекшелігі анықталады.
Зерттеудің ғылыми-теориялық және практикалық мәні. Жұмыста қолданылып, талданған материалдардың теориялық қорытындылары мен тұжырымдарын Қадыр Мырза Әлидің және де басқа ақын-жазушылардың шығармаларын зерттеуде, қазақ әдебиеті курсын жасауда, әдебиет сыны, қазіргі қазақ прозасының жанрлық дамуы, стильдік ерекшелігін айқындауда, ақын шығармашылығына қатысты арнайы курстарды оқыту барысы мен оқу құралдарын жазу барысында пайдалануға болады.
Зерттеу әдістері. Салыстырмалы - типологиялық және мазмұндық құрылымдық жүйелі талдау. Алдымызға қойған мақсатты шешу үшін, біз біртұтастық талдау мен проблемалық интертекстуалдық әдістерді, теоретикалық типологиялық принциптерін пайдаландық.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды бөлімнен және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І МЫРЗА ӘЛІНІҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ТАБИҒАТЫ
1.2 ҚАДЫР - СЫНШЫ ПУБЛИЦИСТ
Қазақ әдебиетінің аса көрнекті өкілдерінің бірі Қадыр Мырза Әли ұлттық сөз өнерінің дамуына айтарлықтай үлес қосқан қаламгер. Ол өзін өмірге әкелген көркем шығармалармен, бірге әдебиет жайлы, қарымды қаламгерлер туындыгерлігі турасында толымды ойлар тербеген автор. Жазушы өзі өмір сүрген қоғамның көзі, құлағы, тынысы десек, Қадыр да өз кезегіндегі әдеби процестің барлық саласына дерлік араласып, парасатты пікірлер білдіріп отырған. Бұл бұрыннан келе жатқан дәстүр. ХХ ғасырдың ұлы жазушылары А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, Ж.Аймауытов, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов сынды қаламгерлер сол кездегі әдебиет майданына белсенді араласып, әдеби сын саласында да елеулі еңбектер қалдырған. Өйткені, шын азамат жазушы өзі өмір сүріп отырған ортада болып жатқан оқиғалардан тыс қала алмайды. Азаматтықты, әділдікті, білімдарлық пен нәзік талғамды, күрескерлікті бір адамның бойында болуын қажет ететін әдеби сыншылықтыжазушылықпен қатар атқару оңай іс емес. Мұндай істер өзінің ұлтын, әдебиетін, мәдениетін жан-тәнімен сүйетін, соған өмірін арнаған нағыз ұлтжанды қайраткерлердің ғана қолынан келеді.
Әдебиет адамзаттың мәңгілік рухани қозғалысы. Сол мәңгілік рухани қозғалысты мәңгілік жалғастырушы таланттар мен таланттар тудырған дүниелер болатындығы даусыз.
Әдебиет айдынына имене кіріп, еркін жүзген, шыңына шыққан кемел талант - Қадыр Мырза Әли. Оның Көктем [13] атты алғашқы жинағы 1959 жылы жарық көрсе, одан бері жарты ғасырдан астам уақыт өтіпті. Осы үздіксіз шығармашылық жолында сан-салада қалам тербеген таланттың негізгі тұғыры - ұлы шайыр ақын екендігі. Бірақ шын талант бір салада шектелмесе керек. Қадырдың жарты ғасырға жуық толассыз шығармашылығында ол - ақын, ол- жазушы, ол - аудармашы, ол - қоғам қайраткері, ол -әдеби процеске қатысты жанашырлық танытқан әдебиет сыншысы. Біз бұл бөлімде әдебиет сыншысы, публицист Қадыр Мырза Әлидің өмір шындығын бүкпесіз айта алатын батыл ойларға толы эссе жазуына себепкер болған, жол ашқан оның сыншылық қасиеті екендігін ескере отырып, жалпы прозасына тоқталмақпыз.
Жалпы әдебиет сыны дегеніміз не деген сауалға келетін болсақ, әдеби сын әдеби процестің бағыт-бағдарын анықтауға мүмкіндік жасауы тиіс. Ол сөз өнерінің бүгінгі таңдағы даму жолын анықтауға ат салысады. Әдеби шығармаларға пайымдау жасап, түйінді пікірлер айтады.
Сол әдеби сын жанрында әдеби туынды хақында кімнің пікір білдіріп отырғандығына, жазылу мәнеріне орай жазушы сыны, сыншы сыны, оқырман сыны деп үшке бөлу қарастырылған [14,55].
Біз қозғап отырған тақырыпқа қатысты жазушы сыны басқа түрлерден тілінің көркемдігімен, ойының бейнелілігімен ерекшеленеді. өз ойларын ғылыми талдауларға емес, жазушылық, қаламгерлік тәжірибесіне сүйене отырып, алған әсер ретінде білдіріледі [14,57].
Қоғамдық ой-пікір мен әдеби сынның тарихында айтулы қаламгерлердің әдеби процесс жайлы, жеке жазушылар мен туындылар туралы ойлары елеулі орын алады. Олар әдебиеттің қоғамдық қызметі мен өмірімен байланысты мәселелерін көбіне өз тәжірибесі арқылы пайымдайды, көркем шығармаларында көтерген үлкен ойларын күнделікті сыншылдық көзқарасымен де бекіте түседі. Сондықтан да үлкен суреткерлер қашан да сыншылдық ой-пікірдің басында болған. Мәселен, қазақ әдебиетінің тарихында көз жіберсек, С.Сейфуллин, Ж.Аймуытов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин, С.Шаймерденов, Ғ.Қайырбеков, Т.Әлімқұлов, Ә.Кекілбаев, С.Сейітов, А. Сүлейменов, С.Әшімбаев, Т.Тоқбергенов т.б. әдебиет сыны саласында елеулі үлес қосқаны тарихтан белгілі. Осы қатарда өзінің сыншылдық ой-пікірлерімен бүгінгі әдеби процеске елеулі ықпал еткен қадірлі қаламгеріміз - Қадыр Мырза Әли. Мұны жазушының Сөз сиқыры атты кітабы айқын танытады.
Қадыр Мырза Әли де көптеген замандастары сияқты өзінің әріптестері мен өзінен кейінгі жас ақын-жазушылар шығармашылығы турасындағы пікір білдіріп келді. Көп жылдардан бері түйгенін жинақтаған Сөз сиқыры (1982) кітабынан бастап, кейінгі жылдары жазылып, кітапқа енбеген сын пікір, ой талқылары Қадырды өз көзқарасы, бағыт-бағдары бар сыншы қаламгер екенін танытты. Қадыр Мырза Әлидің сыншылық шығармашылығына тоқталсақ, оның әдеби сын сапарының төрт саласын көреміз. 1. Қазіргі әдебиеттің жай-күйі, әсіресе, поэзия жайындағы, тұтас қаламгер, кейінгі толқын шығармашылығы турасындағы әдеби-сын мақалалары; 2. Талант, оны дамыту заңдылығы туралы ой-толғаныстар мен ғақлиялық түйіндері; 3. Қазақ балалар әдебиеті, оның өзіндік ерекшеліктері, жекелеген өкілдерінің творчествосы зерделенген ғылыми мақалалары; 4. Алыс шетел, түркі халықтарының өкілдерінің шығармашылығын сипаттайтын әдеби-сын мақалалары.
Қадыр Мырза Әли жоғарыда аталған сан-салалы ойларын 1982 ж. Сөз сиқыры кітабына жүйелеп жарыққа шығарды. Бұл кітаптың шыққанына да біраз жыл болды. Ол Сөз сиқыры әдеби-сын кітабымен шектелмей, үздіксіз қозғалыстағы мәңгілік әдеби процеске ат салысып, толассыз қалам тербеп келді. Бұған оның кейінгі жылдары газет-журналдарда жазған Әлібек Асқаровтың Социализм әңгімелері, Қали Сәрсенбайдың Өнер өмір кітаптары хақындағы сыни пікірлерімен, әдебиет, өнер, тіл туралы ой-толғам эсселерін атауға болады.
Қадырдың әдеби-сын пікірлерінің басым бөлігі жеке қаламгерлер шығармашылығы туралы ой қозғайтын мақалалары. Бұларда қазақ поэзиясының өзі тұстас ақындардың шығармашылығынан бастап, кейінгі толқын өкілдерінің ақындық өнер жолындағы ізденістері, жетістіктері, кейбір шалыс тұстары сипатталады. Ж.Молдағалиев, Қ.Бекхожин, Е.Ибрахим, Ө.Нұрғалиев, А.Нысаналин, Т.Медетбеков, Е.Зікібаев, О.Асқар, Р.Ниязбеков, Ж.Қыдыров, Ж.Набиуллин, т.б. көптеген қаламгерлердің шығармашылығы әдебиет сыншысының өзіндік субьективті көзқарасы тұрғысынан талданады. Бұл ретте академик, ғалым С. Қирабаев: Әрине Қадыр айтқанының бәрі заң, бәрі өнеге, бәрі үлгі деп ұғу қиын. Оның шектен тыс ақылгөйсіп кететін жерлері де жоқ емес. Жеке шығармалар жөнінде автордың субьективті пікірі болу да ықтимал. Дегенмен, ақынның әдебиеттік ой-пікірлері өнер жолын қуған кейінгі жастар үшін, әдебиет сүйгіш қауым үшін ақындықтың қиындығы мен бейнеті мол, жауапкершілігі биік жолы жайында сыр шертеді. Кітап осынысымен бағалы, -деп Сөз сиқыры туралы ойын білдірсе [15,146], енді бірде, жалпы әдебиетке сол өнерді тудырушы талантардың пікір білдіріп отыруы өте құптарлық іс деп, былайша ой сабақтайды: Біздің әдебиеттік ой-пікіріміздің дамуына қазақ ақын - жазушыларының өздері де белсенді қатысып келеді. Олардың пікірлерінің біз үшін аса бағалы жағы - әдебиет туралы ойларды өз тәжірибесіне сүйене айтуы мен жазушы лабораториясымен таныстыра отыруында. Сондықтан жазушылардың әдебиет жайлы ойлары көбіне шеберлік жағын, өмірмен байланысты артыру мәселесін қозғайды. Әдебиет туралы сын-мақалаларын бастырған Ғ.Мүсірепов, С.Шәймерденов, Ғ.Қайырбеков, Қ.Мырзалиев кітаптары мен газет-журнал беттерінде жарияланған Ә.Тәжібаевтың, Х.Ерғалиевтің, Т.Әлімқұловтың, Ә.Кекілбаевтің т.б. ойлы пікірлері біздің әдебиеттік сынымызға қосылатын бағалы үлес деп санау керек [15,176]. Жоғарыда аталған ғалымның пікірінен сын мен жазушының сынының өзіндік ерекшеліктерін аңғаруға болады.
Сөз сиқыры әдеби-сын кітабына ақынның әр кезде айтылып, жазылған әдебиетке қатысты сын пікірлер, сөздері, мақалалары кірген. Олардың бәріне ортақ басты ерекшелік - жазушының өз ойларын белгілі бір әдеби мәселелерге құруға ұмтылушылығы, яғни жыр жазу, сол арқылы әдебиетке талап қоя білетіндігі, оқушысын іздене білуге үйрете білетін ойшылдығы. Оның поэзия жанрының жетілуі, даму барысы жайындағы мақалалары, пікірлері шолу сыпатты емес, проблемалық үлгіде жазылуының сыры осында. Жазушы ойларын сынға құрады. Мұндай ерекшелік қаламгердің бір тақырып, бірнеше шешімді сын мақалаларына тән. Енді сыншының жеке қаламгер шығармашылығы хақында Сөз сиқыры кітабындағы сыни мақалаларына тоқталып өтсек, Ж.Нәжімеденов поэзиясы туралы. Алғашқы адым, сенімді сапар, Алынған асқар, көтерілген күмбез атты мақалаларында талантты қазақ ақыны, қазіргі Қазақстан әнұранының авторларының бірі Ж. Нәжімеденовтың поэзия өлкесіне басқан алғашқы қадамы арқылы сол қазақ өлең өлкесінен ойып орын алар, өз талантына кәміл сенген ақынға асыра сілтеп сәуегеленбей - ақ оның шығармашылығынан нақты мысалдар келтіре отырып дәлелдейді. Ақынның өлеңдерінен алынған мысалдардың айтар ойға дөп түсіп жатуының өзі, ақынның ақын шығармашылығына талант көзімен жіті қарай білгендігін көреміз. Бұл ретте ұлы ғалым А.Байтұрсыновтың Дарынды сөзді сынау үшін де білім керек. Бірақ қара сөзді шығармаларға керек болған пән білімі емес, басқа да түрлі білім керек. Бұған ғылым, білімнен гөрі өнер-білімі көбірек керек. Ұстаның мінін көбіне ұсталар көреді. Сондай-ақ дарынды сөздің мінін ақындық дарыған адам көбірек көрмек ... . деген ойын айтуға болады. А. Байтұрсынұлының білім демегі оқу-тоқумен қоса, таланттың сөзі, яғни ақын-жазушыға сол талант тәрізді өз тәжірибелеріне сүйене отырып айтылған жазушы сыны деп түсінуіміз керек.
Қадыр Мырза Әли осы мақаласында әдемі өлең де табиғат іспеттес. Адам оны да өзінің бүкіл болмысымен қабылдайды. Жақсы жыр өзіне-өзі ән, өзіне -өзі сурет, өзіне-өзі сын ... . деп әдемі тұжырым жасайды. Саналы оқырманға алдына жайып салар суреті бар шығарма қашан да құнды. Сырты да, ішкі табиғаты да алтын. Абайша айтсақ, жүрекке жылы тиетін поэзия туғызған талант шығармашылығы хақында бүкпесіз ой айту, толғану шын таланты сыншының ғана қаламынан шықпақ.
Сыншы Ж.Нәжімеденовтың Балаусасына үңіле отырып, біз ақын бояуының молдығына, пікірінің сонылығына, өлең жырының саздылығына сүйсінбей қала алмадық. Оның осы өлеңі үлкен бір бәйтерек тәрізді, өзге өлеңдері соның бұтақтары мен жапырақтарына ұқсайды: бірі - достық, махаббат; бірі - жаратылыс, табиғат; бірі - әзіл, қалжың; бірі - қуаныш, мұң жайлы өлең жыр. Солардың қай-қайсысы болсын, ата бәйтеректің айналасында, іргесінде деп ақын өлеңдерінен мысал келтіріп түйіндейді.
Қадыр Мырза Әли ақындық өнерге зор талаппен қарайды. Ол ақынның тапқырлығын, ойшылдығын, сыршылдығын, азаматтық әуеннің молдығын қалайды. Хас талант қын түбінде жатпайды десек те, осындай өнер жауһарлардың әділ сыни талқылар арқылы оқырман қауымға ұсынылып отырса, артық болмасы анық.
Автор Ж. Нәжімеденұлының Оның табиғат-жаратылыс жайлы жырлары жалаң сурет, әсіре бояу емес, мөлдір де терең туындылар. Бұл өлеңдерінде тылсым табиғат адамдардың ұлылығымен үнемі ұласып, үнемі ұштасып жатады да оқушыны тұңғиық ойларға мегзейді. Бұл да талант таразысының пайдалы табағын баса түсетін бір артықшылық десе де боларлық - дей келіп, - өнер шаһарында не көп, қақпа көп. Дәлірек айтсақ дарын басына бір дарбаза. Бірақ соның қайсысы да өз иесіне болмаса басқалар үшін жабық. Өйткені ол өнер қақпасы. Ал өнер иесінің еліктеушісі болса да, егіздесі болмауға тиіс. Бұл төңіректе басқаны былай қойғанда, ұстаз бен шәкірт деген көне ұғымдардың өзі белгілі дәрежеде шартты. Әдебиетте мәңгі ұстаз, мәңгі шәкірт жоқ. Олардың қай-қайсы да уақытша. Мұнда өзі ұстаз, өйткені ол мәңгі ізденіс үстінде. Шәкірттің өзі ұстаз, өйткені оның іздегені мен тапқаны тек оныкі болып қалмайды. Сөйте тұра дарын, таланттың жетістіктері түгіл, кемістіктерінің өзі ұқсамайды өзгеге... Оның жыры әдеби мәдениеті өте жоғары, түсініктері терең, ұғымпаз оқырмандарға арналған, - деп ойын қорытады.
Міне, біз Алғашқы адым, сенімді сапар, Алынған асқар, көтерілген күмбез атты сыни талдаудың жүйесімен, жоғарыда бірнеше мысалдарды атап көрсеттік. Мұндағы мақсат ұлылықты ұлықтаудың өзі ұлылық екенін тағы да атап өту.
Қадыр өзінің қаламдастары мен кейінгі жас буын өкілдері шығармашылығы жайлы жазуымен қоса өзінің ақындық өнегесін, өнер туралы ой-толғанысын білдіреді. Оның Сөз сиқыры атты кітабы осындай ақындық толғаныстан, ой-пікірден тұрады. Кітаптың бірінші тарауы жақсы жыр жасау жолындағы қазақ ақындарының ізденістері мен жаңалықтары және ақынның өз тәжірибесіне енгізделіп жазылған. Онда Қадыр көп жылдар бойы поэзия сыны саласында жазғандарын қайта қарап, белгілі бір оймен мазмұнға бағындырған. Он бір тараудан тұратын кітаптың қай тарауын оқысаңыз да, негізгі әңгіме жыр жасау жөнінде екенін ұғасыз. Ол тақырыптық талдауларын да, характерлер жасау жолындағы да табыстар мен олқылықтарды да, шындықты игеру жолындағы ізденістерді де, шеберліктің сынына салып қарайды. Өзі оқыған кітаптардың жақсы-жаманын тізіп жатпайды., ақындық жаңалығын, тілге татыр табысын тануға ұмтылады. Осы үлгімен ол балалар поэзиясы жайлы да ойлы пікірлер айтады. Кітаптың Талант табиғаты деп аталатын тарауы Қадырдың өнер жолындағы ізденістерінен, тәжірибесінен туған ойлары ғақлиялық үлгіде баяндалады. Ол талант пен тәрбие, талант пен жаңалық, талант пен тұтастық, талант пен тапқырлық, талант пен жауапкершілік жайындағы ойлардан құралады.
Қадыр бұл тарауындағы өнер иесінің ұғымы талант сөзін жоғарыда аталған ұғымдармен байланыстыра қарауы тегін емес. Себебі тума талант қабілет бар да, оны ары қарай дамыту бар, яғни еңбек. Тәрбие, тәлім, дәстүр, жаңалық, тұтастық, тапқырлық, жауапкершілік тәрізділер сол таланттың тәй-тәй басқан қадамынан жүріп өтер жолы.
Қадыр адам бойындағы қадірлі қасиеттерді табиғаттан және тәрбиеден деп айта келіп, Талант адамның адамына ғана бітетін айрықша алғырлық. Ол - мемлекеттік, халықтық қазына ... . бірақ талант, қаншалық құдыретті, қаншалық қымбат дегенмен, жеке дара алғанда не бары сирек материал, не бары шикізат қана. Оны да көк болаттай суырып, сары алтындай сүзу керек. Содан кейін ол өмір атты ұлы ұстаздан сабақ алып, Ақыл атты аға зергердің қамқор қолына барып қонуға тиіс. Сонда ғана ол өзінің талант деген, Дарын деген әйгілі атына толық ие бола алады,-дейді.
Табиғатынан тума талантқа қажуды білмейтін еңбек, өмір құбылыстарын безбендеп, таразылап отыратын салиқалы салмақты ақыл парасаттың қажеттілігін басып айтады. Сонымен қатар ол өнерді қастерлеп, құрметтеу қажеттілігімен қоса, бас июдің де, әулие тұтудың да шегі бар дейді. Себебі өнер иесі де адам пенде мақтау-мадақтауды тілейді, бірақ оған ойсырап беріле кету талант атаулының қас жауы. Қадырше айтсақ, Жетістігіңді ұғыну - шабыт, кемістігіңді ұмыту - табыт [16,4]. Осындай қағидаларды үнемі есінде ұстаған талант иелері қор болмасы анық. Құр мақтағанға дандайсымай, пендешілікке салынып, өзінен басқаны көрмесе, талант өзін үрлеп өшіреді. Бұл тәрізді ойлар сыншы кітабында молынан кезігеді.
Сыншы Қадыр Мырзалиевтің сын суреткерлік қоры үнемі тек поэзия ғана емес прозалық туындыларды да сөз етеді. Мәселен, оған 2006 жылдың 30 маусымында Егемен Қазақстан газетінде Социализм сипаты капитализм көзімен атты Әділбек Асқаровтың әңгімелер жинағы туралы мақаласы [17] дәлел.
Бұл мақаласында Қадыр Мырзалиев сыншы ретінде пікір білдіргеннен гөрі, оқырман ретінде ағынан жарылу бар тәрізді. Себебі, өзі өмір сүрген кешегі социалистік қоғам, оның тыныс тіршілігі Қадырға етене таныс. Сол таныс дүниелерді көркем прозалық дүниеге айналдырып, бір қоғам тұрғысынан бейнелеп жеткізілуін қарапайым оқырман ретінде қабылдап, тәнті болады. Ол: Әділбек Асқаровтың Социализм әңгімелеріне неге осынша көңіл бөліп жатырмын? Біз социализм жайында бұған дейін де талай жазып едік қой, жақсы да жазып едік қой. Солайы солай. Кешегі кеңестік кезеңдегі бүгінгі заман әдебиетінде халқымыздың асыл қазынасына қосылатын құнды дүниелер көп, өте көп екені рас. Сонымен бірге біз ол кезде социализмге социалистік реализм әдісімен жазып келгеніміз тағы рас. Әділбектің мына кітабының бөлектеніп тұрған бір белгісі - социализм сипатына капитализм көзімен қарағандығы. Бір қоғамға бір қоғамның көзімен қарағанда да ақи-тақи ақиқатты да айта қою қиын, әрине. Оның үстіне біз өтпелі кезеңде тұрған қоғамбыз. Қалай дегенде бұл да бір ракурс. Қызық ракурс. Жалғастыратын-ақ жұмыс. Әділбектің өзі де сөйтетін шығар, - деп автордан шығармашылық жалғастықты күткендей. Жалпы, сыншы Қадыр не тақырыпты қозғаса да, туындының идеалық-көркемдік құндылығын, оның ақиқатқа қатысын, мақсат-мұратын айтуға тырысып бағады. Бұған жоғарыда аталған мақаладан үзінді келтіруге болады.
Қадыр автордың әңгімелерін оқи отырып, өз заманын, тыныс тіршілігімен қайта қауышқандай, қайта көргендей, сезінгендей әсер алғанын жасыра алмайды. Жоқшылық, кедейлік, ауруын жасыру, науқаншылдық тәрізді қолдан ұйымдастырылған әрекеттердің әңгіме кейіпкерлері арқылы орайлы сомдалуын өз поэзиясындағы шұрайлы шумақтармен қосарлай отырып бағамдайды.
- Балам, байқап жүр... Көйлегіңді бұзау-торпақ жалмап кетпесін, деп ескертеді. Осы ескертпе менің зердемде елу-алпыс жылдан бері қалғып жатқан жетім кезімді түртіп оятқандай болды. Жебір бұзау және менің мәйкем деген шағын өлеңім ойыма оралады. Мәселе әңгіменің көйлек, өлеңнің мәйке туралы болғанында емес, әңгіме социолизм заманы, яки жоқтық, кедейлік, тапшылық туралы жазылуында. Социализмнің, дау жоқ, ұтымды жағы жеткілікті болатын. Оны өз басым көп көрдім. Көп сезіндім. Бірақ менің есімде социализм негізінен, жарлы қоғам, жоқтықтың символы тәрізді бірдеңе. Осы тұрғыдан келгенде Әділбек Асқаровтың аталмыш жинағына кірген туындылары Социализм әңгімелері деп өте дұрыс және батыл аталған.
Қадыр Бутафория, Левитанның дауысы атты әңгімелерін алып өзінше талдайды. Бутафория әңгімесі кешегі социалистік кезеңде мұхиттың арғы бетінен келген қонаққа арнайы алдын-ала дайындалған жерлерді көрсету арқылы ішкі ауруды жасыру, сол арқылы социалистік қоғамды кемшіліксіз етіп көрсетуді көздеген басшылар. Бірақ үнемі жүрген жерлерін бақылап, бажайлап, қай осал тұсы бар екенін аңдығыш бастықтар музейдің экспонаттарын таныстырушы Айнашқа сұрақтар қойғыштап жауап ала алмайды. Ал Айнаш болса, шетелдікке бір, бастығына бір қарап әрмен қарай сөзін жалғай береді. Қадыр осы жерде мынадай әдемі үзінді келтіреді: Сұрағына жауап ала алмағанына американдық басын қалтылдатып қипақтап қалды. Осы жайға сырттай куә болған Исағали да бір түрлі жайсыз күйге түсті.
Апырай, жауап бермей мына қызға не болды? - деп қиналды ішінен. Жүзінен ізет төгілген қазақтың ибалы қызы сияқты еді, адамша жауап бере салса қайтеді.
Ақыры мүзейді жақсылап аралап, қонақтар шығар есікке бет алғанда, Айнашқа түйткіл-реніш сездірген.
- Ағай-ай қайтейін кешіріңіз, - деді жанары боталап, елжіреген бүлдірген ерні өкпелегендей бұртия қалды. - Мен ағылшынша білмеуші едім.
Сонда... Сонда әлгі қызға айтқанының бәрін алдын-ала жазып беріп, жаттатып қойған
Қосып алары жоқ нағыз социализмнің әңгімесі, барып тұрған көзбояу. Ал біз білетін социализм мұндай көзбояусыз күн көре алмайтын - дейді сыншы. Шап-шағын әңгіме бүкіл заманның, бүкіл бір кезеңнің қалың халық болып әрең көтерген қиямет қасіретінің қиямет қасиетінің ауыртпалығын көз алдыңа түгелдей жайып салады. Иә, көркем әдебиеттің ғаламат құдыреті, міне, осы!
Жалпы Әлібектің әңгімелері оқырманды жалықтырмайды. Қызықты оқылады. Автордың діттеген ойы, идеясы, міне, осынау қызықтың астында бүлк етпей бұғып жатады. Көркем әдебиетпен көзін ашқан тәжірибелі оқырман, салиқалы оқырман шығармаға сіңісті болып, тереңде жатқан авторлық елеусіз идеаны байқары хақ.
Міне, біз жоғарыда мақаладан бірнеше үзінді мысалдар келтіріп өттік. Бұл Қадыр айтқан пікірлерге қосыла отырып, көркем әдебиет ұлттың, халықтың жүріп өткен тарихының бейнесі десек, сол тарихтың астарынан бүгінгі қоғамдық бейнесінің көлеңкесін де көре аламыз. Қазіргі қоғамда да кешегі соцоилистік қоғамдағы көз бояушылық, құр нұсқаушылық тәрізді кемшіліктерден, құр жарнамашылдықтан арыла алмай, ауруымызды жасырып жүргеніміз аян. Сондықтан да, социалистік қоғамның жағымсыз жақтарының әлі де жойылмай отырғанын ашып көрсеткен Әлібек Асқаровтың әңгімелер жинағы қазіргі заманның да хал-ахуалын дөп басатын шығармалардың сапынан деп есептеуге әбден лайық. Әрине оны тек сыншы Қадыр айтқандай, оқырмандық талғамдылықпен тереңге бойлай енгендердің ғана ұғынары сөзсіз.
Сынның құдіреті - шын өнерді шыңдай түсу, өскелең әдебиетті өсіре түсу. Ол ылғи қияға сілтеп, қиынды меңзейді - [18,134] дейді белгілі қаламгер сыншы Ә.Кекілбаев. Ендеше, Қадыр да сыншы ретінде шығармашылық иелерінің жетістіктері мен табыстарына сүйсіне отырып, шығармашылық шабытқа жол сілтейді, міне, шын сын белгілі бір шығарманы ел-жұртқа жеткізудің ғана құралы емес, шығармашылық процестің алды-артын бағдарлап, кем-кетігін көрсетіп отыратын жолбасшы жанр. Осы салада Қадыр Мырзалиев те сыншы сапында өз қал-қадірінше үлес қосып келеді.
Қаламгердің балалар әдебиеті, соның ішінде поэзия, оған қойылар талаптар турасында толғануы тегіннен-тегін емес. Себебі шығармашылық жолын жаңадан ашылған балалар журналы Балдырғаннан бастауы сөз жоқ ақынды бұл мәселеге еріксіз алып келді. Балалар үшін қалам тербеу, олардың сезім әлеміне әсер ету, солар арқылы тәлім-тағлым беру оңай іс емес екені түсінікті.
Қадыр өзінің балалар әдебиетіне қатысты әдеби-сын мақалаларында балалар поэзиясы туралы ғақлиялық, нақылды ойлар айтуымен қатар, оның өкілдерінің шығармашылығы хақында да шынайы ойларын айтты. Олардың қатарында Ө.Тұрманжанов, М.Әлімбаев, Ж,Смақов, Қ.Баянбай, Ж.Әбдірашев, Ә.Табылдиев, т.б. бар.
Қадыр барша поэзияға қойылатын түбегейлі талаптармен қоса, балалар өлеңінен жеке дара талап етілетін қасиет-белгілердің ерекшелігі туралы өзіндік ойларын білдіреді. Ол: Ақын қандайма талант, қандайма дарын болғанымен, егер ол балалар психологиясы мен балалар әдебиетінің өзіндік деген ерекшеліктерін әдейі зерттеп біліп, үлкен бір даярлықпен іске кіріспесе, бөбектер көңіліне бірден қона кететін ғұмырлы дүниелер тудыра алмайтыны хақ [3,23-24].
Біздің қазақ балалар поэзиясының айыға алмай жүрген ауруының бірі осы көшіру атты індетте жатыр. Айнала айнаның арасында қалғандай, үнемі дерлік бір суретті көре беретін кездерің болады. Бірінен-бірі аумайтын егіз өлеңдер өңкей. [3,328].
Қадыр Мырзалиевтің әдеби-сын мұраларынан басқа публицистік шығармаларының өзі бір төбе. Жалпы публицистикалық шығармадағы мазмұн біріншіден, деректерді жинақтау мен сұрыптауда оларды талдау мен түсіндіру бағытында қоғамдық жайды ұғындыруды қозғайды. Автордың дерек пен құбылысқа бір жақты қатынасы оның әлеуметтік позициясына байланысты. Публицистикалық шығарма мазмұнының құрылымы автор үшін жаңа әрі тың деректердің қажеттігі, тіпті фактілер жүйесі, оқиға туралы айтылған нәрлі, жан-жақты пікірлер өлшемді ой, тұжырымды түйін, ұсыныс айтуды талап етеді.
Бүгінгі күндері публицистика адамдарға логикалық та, эмоцияналды түрде де әсер етеді. Адамдар ішкі және материалдық дүниені сезіне білуге үйренеді. Сонымен бірге шындықты көрсететін белгі, сөзге де көңіл бөліп, оған қатысты өзінің ойын да білдіреді. Сөздің құдіреті туралы ғұлама ойшылдарымыз талай айтып кеткен. Қоғамдағы болып жатқан оқиғаларға өзіндік пікірін білдіріп, ойын айту публицистің алдына қойған міндеті. Адам сезіміне әсер етуде өнердің ешқандай түріне шек келтірмейтін публицистиканың қасиеті - шынайы өмір мен шындық факт пен оқиға. Өз кезегінде Қадыр Мырзалиев те халық санасынан әсер, сезімін серт еткізер әлемдік таным деңгейінде дүниелер жазып келді. Қаламгердің шығармашылығындағы мазмұн мен пішін үйлесімін академик М.Қаратаев та байқаған болатын. Қадыр жұрттың бәріне белгілі таныс, тіпті, етене боп сүйекке сіңген күнделікті өмір, тұрмыс құбылыстарынан өнегелі ой түюге өте шебер. Бірақ, бұл түйін миға қонбайтын, кісіні мезі қылатын жалаң үгіт-өсиет емес, миға да, жүрекке оңбай жол табатын ақыл мен сезімнің жарасымды түйіні. Ал, үні болса жылы, жұмсақ, онда елірмелік те, лепірмелік те жоқ. Жатық, жағымды - дейді. Бұл айтылған пікір қаламгердің жалпы шығармашылығына берілген баға болғандықтан, оған публицистикалық туындылардың да қатысы бар.
Жалпы публицистиканың әдебиеттану ғылымының тығыз байланыста қарастыруымыздың себебі белгілі. Көркемдік екеуіне де тән. Мазмұн мен пішінге қатысты айтылған ғылыми тұжырымдарды алдымен әдебиет теориясынан іздестіреміз. Публицистикада нақтылық, деректіліктің басты рөл ойнайтыны бәрімізге аян. Сондықтан да публицистикадағы деталь, адам психологиясы және ішкі дүниесі, оқиға болған жер, жаңалықтың жариялануы сияқты белгілер баяндау жүйесінде эмоцияналды элементтерді алып келеді. Сөйтіп оның әсер етушілік белгісін арттырады.
Қадыр Мырза Әли публицистикасындағы көтерілген тақырыптардың ауқымы сан түрлі. Ол қоғамдағы толғағы жеткен мәселелерді көтеріп, өзіндік үн қосып отырады. Автор көтерген экология, тарих, рухани мәдениет, тіл, дін, діл туралы үлкен танымдық толғамдары өзінің әлемдік деңгейде қарастырылуымен құнды. Жазушының Жазмыш, Иірім кітаптарындағы ХХ ғасыр бізге не қалдырды, Қалың қалай қайран орта табиғат, Хайуанаттар және хайуандық, Ұлт: тіл және діл, Жаман әдет жұқпалы, Біреуі - өлген, біреуі - әлі тумаған, Кісілік, 37-ші жылдың ойраны тәрізді публицистикалық эсселері поэзиядағы Қадыр Мырзалиевтің өзіндік ойшылдық қолтаңбасын танытады. Адам, табиғат, өмірдің сан қырлы мәселелерін қамтыған ойларынан жүректен шыққан шер, ащы зарды аңғару адамзаттық келбетін анықтайды. Оның эсселеріндегі нақты мысал деректеріндегі энциклопедиялық білім қорына тәнті болып қана қоймай, сол біліктің көркем туындыға айналып, асқан шабыт пен әсерлі жеткізілуіне таң қаласың. Яғни публицистикалық жинақтау, цифр тәрізді публицистиканың баянын сіңіре білгені де қаламгер шеберлігінің бір көрінісі. Жазмыштың өне бойы тұнып тұрған көркем публицистика екеніне ешкім дау айтпайды, бірақ автор құр деректерді қуалап кетпей, шығармаларды логикалық тұрғыда алып шығуы жазушылық мәдениетті танытады.
Мен бұл сөзді ұсақтап,
Майдаламан.
Ел-жұртымсыз белгісіз, қайда қалам?
Ақын болып бірдеңе жазарымда,
Халық болып алдымен ойлап алам! -
деген ақын поэзияда да, прозада да халықтық, ұлттық мәселелерді ең бірінші сатыға қойып, айтар ойларын сол арқылы өрбітеді.
Жазмыштың екінші бөліміндегі ХХ ғасыр бізге не қалдырды? атты шер-толғау қалған публицистикалық эсселеріне бастау секілді. Автор сол ой арқылы өзіндік мол білімдарлығын танытып, асқан шабытпен оқырманына эмоцияналды түрде сезім қылын шертердей әсер етеді. Қадыр ХХ ғасырда адамзат баласының қол жеткізген ғылыми-техникалық прогресін санамалап өтіп, оның пайдасымен қоса қоршаған ортаға келтірген залалының шаш етектен екенін сұмдық мысалдар арқылы көркем тілмен жеткізгенде төбе шашымыз тік тұрады.
Жазмыш кітабындағы Ұлт: тіл және діл туралы эссе-толғамын оқудың өзі сұмдық. Мысалы: 1926 жылы өткен бүкілодақтық санақтың қорытындысында Кеңес империясында 194 ұлт пен халықтың өкілдері тұратыны анықталған-ды... 1947 жылғы санақтың қорытындысында ойламаған жерден сәл әлгі үлкен санның тең жартысы жоқ болып шыға келгені! Енді ол 194 емес, 101 деп сыбырлап айтатынды шығардық. Сыбырламай ше? Біреу-міреу қалғандары қайда кетті десе не деп жауап береміз? Бірақ қаншама ауыр болса да бір елде, бір қоғамда, бір заманда, бір идеалогияның салдарынан жоғалып кеткен 93 халық (ұлт) бір әңгіме. Әңгіме емес - трагедия [5,414]. Бұл турасындағы әңгіме, ойларды қазақ секілді езгіде болған, кейбірі тіпті ұлттық болмыс, бет-пердесін жоғалтқан халық өкілдеріне қандай ауыр азап, қасірет. Кешегі кеңестік идеологияның кішкене этностарға көрсеткен құқайы, астамшылығы екенін көріп төбе шашың тік тұрады. Сол қаншама зұламатты, тар жол тайғақ кешулерді басынан кешірсе де қайсарлық пен ұлттық болмыс-бітімімізді танытатын басты көрсеткіштеріміз, тіліміз, дініміз, дінімізді сақтап қалғанымызға да тәуба! Ауыр хал-жағдай туралы, жалпы тарихты бұрмалаушылықты, шындықты тұншықтыруды ақын ағамыздың мына бір өлеңдері дәлелдейді:
Өкінішті
Көп нәрсені кеш білген.
Оқымысты!
Көмек күтпе еш тілден!
Тарих қымбат қандай болса сол күйде,
Тәуір тарих сұрамаймыз ешкімнен.
Елімізге керек емес ертегі!
Ертегіні өз балам да шертеді.
Тарих керек!
Ірге тасы халықтың
Ірге тассыз қаланбайды ертеңі! [19,11].
Бұл өлең жолдарынан өткен ғасырдағы 70 жыл бұғауда болған қазақ және т.б. бұратана аталған халықтардың жалған тарих және ұраншылдықпен өмір сүргенін байқатады. Ұлттық мүдде тұрғысынан терең ойлайтын, жаны күйзелетін нағыз азамат - ақын-жазушының қолтаңбасы. Міне, Қадыр көсемсөздері осындай өткір мәселелерді көтерумен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы Қадыр Мырза Әлі- әдебиетімізде ең әуелі прозалық туындыларымен емес, бұлты жоқ күнде жарқ еткен найзағайдың жарығындай батыл да жарық, қуатты, әсерлі де әсем, мәнді де мазмұнды ұлы өлеңдерімен, поэмаларымен мәшһүр болған автор. Ол қазақ поэзиясына жаңа тақырыптар мен идеялар, мінездер ғана алып келген жоқ, сондай-ақ оны интеллектуалдық тұрғыдан да байытты, оның поэтикалық өрісін кеңейтті, сөйтіп қазақ поэзиясының биік белеске көтерілуіне ат салысты. Сонымен қатар Қадыр Мырза Әли шығармашылығы сан алуан, сан қырлы. Ол ақындығымен қатар прозаның естелік-эссе, мысал әңгіме, әдеби сын, көркем аударма, публицистика салаларының барлығында дерлік қалам тартқан сөз зергері. Қадыр Мырза Әлі прозасын жүйелі түрде талдау арқылы, сыншылдық, жазушылық қырларының поэтикалық қуатын айқындау, сондай-ақ көркем туындыларының идеялық-көркемдік құндылықтарын, оның қолтаңбасын саралау - бүгінгі күн талабына жатады.
Қадыр Мырза Әлінің көл-көсір қазынасы бір еңбектің еншісі емес екені екінің біріне белгілі, аудармашылық, драматургтік, сыншылық қырларының өзі жеке-жеке зерттеуді қажет етсе, оның прозалық шығармалары бір төбе.
Қазақ әдебиетіндегі соңғы жылдар ішінде жазылған шағын прозалық шығармаларды, оның ішінде жанр жағынан толыққанды қалыптаса қоймаса да, өз ерекшелігімен пайда бола бастаған естелік-эссе немесе шағын әңгіме жанрлары туралы сөз қозғағанда осы Қадыр Мырза Әли шығармашылығына, оның дәл осы жанрларды тудыруда еткен еңбегіне соқпай өтуге болмайды.
Сондықтан XX ғасырдың соңы мен XXI ғасырдың алғашқы жылдары жазылып жарық көрген шағын прозалық шығармалардың табиғатын, олардың дамуын, көркемдік ізденіс жолын жүйелі түрде тану үшін Қадыр Мырза Әли прозасының жан-жақты қарастырылуы өте қажет. Қаламгердің шығармашылық лабораториясына зер салу - оның замана шындығын қандай деңгейде көрсете алғандығын, сол жолдағы шеберлігін сараптауға жетелейді. Бұл қадам әдебиетіміздегі жаңаша жанрдың негізгі көркемдік ұстанымдарын белгілі бір дәрежеде нақ айқындауға да мүмкіндік береді. Көтеріліп отырған тақырып әдебиеттану ғылымы үшін осы жағынан да құнды болып табылады деп есептейміз.
Жазушының проза саласындағы белестерінің бірі - бүгінгі әдебиет оқырмандары мойындаған Иірім [1], Жазмыш [2] естелік-эссе кітаптары. Бұл еркін табиғатты туындылар оқырман қауымының назарын, ең әуелі, қоғам шындығын тайсалмай ашып беруімен аударса, екіншіден отты өлеңдерімен атағы жер жарған ұлы ақынның осындай прозалық шығармаларды да шебер жазуымен, жазушылық қырын тағы да паш етуімен елдің көңілін біршама серпілтті.
Әр кезде айтылып, жазылған әдебиетке қатысты сын пікірлер, сөздері, мақалалары енген Сөз сиқыры [3] әдеби-сын кітабы - Қадырдың жай ақын емес, сыншы ақын екендігін дәлелдейтін жинақ.
Ал ақынның Ғибратнаме [4] атты шағын мысал әңгімелер жинағы көркемдік ерекшелігі, жазушының сөз саптауы мен кейіпкерді бейнелеу тәсілі эстетикалық тұрғыдан қазақ әдебиетіндегі ерекше жүк көтеріп тұрған шығармалардың бірі болмағанымен, оның қара сөзге ден қойғанын аңғартатын дүние. Бұл мысал әңгімелері алғаш баспасөз беттерінде шығып, кейін осы Ғибратнаме атымен жарияланды. Ғибратнаме шағын болса да, шымыр, уақыт табы айқын бейнеленген. Мысал әңгімелердің әр қайсысының идеясы ширақ, оқиғасы тартымды. Жинақ жалаң үгіт, насихатқа еш мойын бұрмаған, шағын жанрдың нағыз көркем үлгісін көрсететін шығарма.
Қадыр Мырза Әли өзінің жазушы ретіндегі суреткерлік шеберлігін осы жалпы көлемі үш кітап қана болатын аталмыш естелік-эссе, мысал әңгімелерімен-ақ көрсете білді.
Қадыр Мырза Әли - публицистикада да өзіндік ерекшелігі бар қаламгер. Публицистка жанрының табиғаты тақырыпты терең зерттеп, деректер мен түрлі оқиғаларға қатысты, ойлы қорытындылар шығаруды талап ететін болса, Қадыр әсерлі де бай, бейнелі тілі арқылы өз оқырманына ой салып, қоғамдағы құбылыстың ара-жігін ажыратып, дәл және нақты ой-пікірін білдіре алға қаламгер.
Бұған дәлел, Жазмыш, Иірім кітаптарына енген Жиырмасыншы ғасыр бізге не қалдырды?, Халің қалай, қайран орта - табиғат?, Хайуанаттар және хайуандық, Ұлт: Тіл және діл, Жаман әдет жұқпалы, Біреуі - өлген, біреуі - әлі тумаған, Мәңгіру және мәңгүрттену, Алтын ақшаның да екі беті бар, Өркениеттің іргетасы мен күмбезі, Ыстығы басылған, суып кетпесек болғаны, 37 жылдың ойраны, Кісілік атты публицистикалық-эссе мақалалары. Мақала-зерттеулерді автор публицистика тілімен шебер сөйлеткен.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Жұмыстың негізгі нысанасы етіп алынып отырған Қадыр Мырза Әлидің прозалық шығармаларының, оның ішінде естелік-эсселерінің табиғатын, жалпы қарастырылып отырған туындының жанрының да табиғатын таразылап, саралау - сол шығармалар дүниеге келген кездегі әдеби процестің табиғатын түсінуге жол ашар игі қарекет. Жаңаша ізденістер мен рухани тың серпіліске толы сол жылдар прозамызға ерекше суреттер мен шынайы образдарды көптеп әкелді. Оқырман талғамына, танымына лайық, олар үшін қызық әсерлі оқылатын жанрлар пайда болды. Оларды мұқият талқылап-таразыламайынша, эссе, әсіресе естелік-эссе жанрларының тарихына үңілудің өзі мүмкін емес. Салыстырмалы түрде қарасақ, естелік-эссе жанрының жемісті кезеңі - өткен ғасырдың екінші жартысынан бері қарайғы уақыт секілді. Өйткені, дәл сол кезеңде З.Қабдоловтың атақты Менің Әуезовым [5], Құлбек Ергөбектің Баянғұмыр [6], Әбділда Тәжібаевтың Естеліктер [7], Есімдегілер [8], профессор Бейсембай Кенжебаевтың Замандастарым, жазушы Жүсіпбек Арыстановтың Естен кетпес есімдер [9] секілді толымды, толғақты естелік-портреттері жарық көрді. Ал одан кейінгі кезеңде аталған еңбектер қатарын Қадырдың Жазмышы мен Иірімі толықтырды.
Жазмыш та, Иірім де Қадыр Мырза Әлидің өмірден көрген- білгені мен түйгендерінің жинақталған топтамасы. Бұл - автор өмір сүрген орта мен қоғамның тарихи шындығының көрінісі. Ол орта қарапайым адамдардың құрамасы немесе тобы емес, әдебиетте орны бар, халыққа белгілі, елге елеулі тұлғалар мен үлкен азаматтардың ортасы. Қала берсе, Қадырды Қадыр еткен орта. Сондықтан да ондай адамдар жөніндегі естеліктер мен ойлар бір шығарма тудыратындай құнды деректер мен қызықты дәлелдерге толы болатыны сөзсіз. Шығармаларға арқау болған оқиғалар кейінгі ұрпаққа да әдебиет әлеміндегі бір тұңғиық шындықтың көзіндей болып қызмет ететіні де даусыз. Өйткені, бұл шығармалардың кейіпкерлері - жазушы қиялынан туған көркем бейнелер емес, өмірде болған адамдар, оқиғалары әсерін арттыру мақсатында қиыннан қиыстырылып қойылған көркем қимылдар емес, сол өмірде болған адамдардың адамдық әрекеттері мен өмір сүру жолдары.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қадыр Мырза Әлидің прозалық туындылары, оның ішінде Жазмыш, Иіріместелік-эсселері. Олардағы ойшылдық таным негіздерінің көрініс табуы.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қадыр Мырза Әлидіңесімі әдебиетімізде, негізінен, оның отты өлеңдерімен белгілі екенін жоғарыда айттық. Сондықтан да авторға қатысты зерттеулердің басым көпшілігі оның ақындығына арналған. Ал Қадырдың прозасы жөнінде тек баспасөз беттерінде, әдеби жинақтарда жазылған замандастарының, оқырманының пікірі, бағасы, шағын зерттеуі, толғаныс ойлары, қала берсе сыны болмаса, нақты толық зерттеу еңбегі жарық көрген жоқ.
Ақын шығармашылығынан қорғалған Ш. Жанаеваның 1960 - 80 ж. қазақ балалар поэзиясы және Қадыр Мырза Әли шығармашылығы [10] деген тақырыптағы кандидаттық диссертациясы, С. Нұрахметовтың Қадыр Мырзалиевтің ақындық шеберлігі [11] деп аталатын диссертациялық жұмыстары бар.
Зерттеудің негізгі нысаны Қадыр Мырза Әлидің естелік-эсселері болғандықтан жұмысымызда аталмыш жанрдың табиғаты туралы зерттеу еңбектерді де қарастырдық. М. Сыдықназаровтың Қазіргі прозадағы эссе жанрының дәстүрі [12] атты зерттеу жұмысы эссе жанрының қыр-сырын ашуға көмегін тигізді. Эссемен туыстас жанр ретінде шағын прозаның ішінде күнделік, очерк, мемуар, хатқа қатысты еңбектерден Құлбек Ергөбектің Баянғұмыр [6] монографиялық еңбегі бар.
Қ. Мырза Әлидің Жазмыш, Иірім эссе-повестерін жүйелі зерттеу кезінде жазушы эссеистикасының эволюциясы, идеялық, сезімділік, философиялық, стилистикалық, лексикалық-семантикалық ерекшеліктері анықталды. Идеялық-тақырыптық тұрғыдағы, көркемдік құрылымы деңгейіндегі, композициялық суреттеу формаларында қазіргі қазақ прозасында жаңа құрылымдық, мазмұндық элементтер пайда болуы көрсетіледі.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың басты мақсаты Қадыр Мырза Әлидің естелік-эсселерінің жалпы әдеби процестегі алатын орнын, идеялық, эстетикалық ізденістерін, суреткерлік шеберлігін, қазақ әдебиетінде естелік-эссе жанрының дамуындағы үлесін салмақтау. Сонымен бірге, ақынның шығармашылығында жанр дәстүрінің қандай орын алатынын және қалай үндесетіндігін айқындауды да мақсат етіп ала отырып, өзімізге мына төмендегідей міндеттер қойдық:
Қадыр Мырза Әлидің сыншылық, публицистикалық қырына тоқталып өту;
естелік-эссе жанрының әдебиетімізде даму деңгейіне, идеялық-көркемдік ізденістеріне шолу жасау;
Қ. Мырза Әли естелік-эсселерінің қайнар көзі мен проблематикасына жүйелі талдау жасау, ақын эссеистикасы материалдарының жанрлық дәстүрін зерттеу;
жазушының ұлттық көркем ой жүйесін дамытудағы өзіндік ізденісін айқындау, шығармаларының ұлттық-көркемдік дәстүрге қосқан үлесін талдау;
шығармаларға бүгінгі күн тұрғысынан талдау жасай отырып, олардың қазақ прозасында алар орнын анықтау, әдеби процестегі маңызын көрсету;
естелік-эссенің прозаның басқа жанрларымен типологиялық ұқсастығы мен айырмашылығын көрсету;
шығармаларының эстетикалық ерекшелігін мазмұн мен түрдің диалектикалық бірлігінде қарастыра отырып, жазушы шеберлігінің сырын ашу;
ақынның естелік-эссесінің деректілік, күнделіктілік, өмірбаяндық, мемуарлық, публицистикалық ерекшеліктерін атап көрсету;
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Қадыр Мырза Әлидің ақындық қыры әдебиеттану ғылымында бірнеше зерттеу диссертацияларының нысаны болғаны мәлім. Ал автордың эссе-естеліктері де, сыни-публицистикалық мақалалары да қазіргі таңда белгілі бір әдебиет зерттеушісінің зерттеу жұмысының негізгі нысаны ретінде қарастырылып, зерттелген емес. Автордың прозасына тән ерекшеліктерді барымызша нақтылы талдаулар негізінде көрсетуге тырыстық. Қадыр Мырза Әлидің әдеби-шығармашылық дәстүрді дамытушылығымен қатар, жаңғыртушылық, өркендетушілік шеберліктері ашылады. Оның эсселерін пайымдауда оларға бүгінгі күн тұрғысынан баға беріледі, суреткерлік танымы, жазушылық, шығармашылық ерекшеліктері айқындалады.
Автор қолданған жанрдың, яғниестелік-эссенің пайда болуы мен дамуы, оның табиғатына, поэтикасына талдау жасалынады. Осы жағдай қазақ эссеистикасының қазіргі жағдайын, оның келешектегі дамуына обьективті түрде мінездеме жасауға ықпал береді. Естелік-эссе жанрының басқа жанрлармен ұқсастығы мен ерекшелігі анықталады.
Зерттеудің ғылыми-теориялық және практикалық мәні. Жұмыста қолданылып, талданған материалдардың теориялық қорытындылары мен тұжырымдарын Қадыр Мырза Әлидің және де басқа ақын-жазушылардың шығармаларын зерттеуде, қазақ әдебиеті курсын жасауда, әдебиет сыны, қазіргі қазақ прозасының жанрлық дамуы, стильдік ерекшелігін айқындауда, ақын шығармашылығына қатысты арнайы курстарды оқыту барысы мен оқу құралдарын жазу барысында пайдалануға болады.
Зерттеу әдістері. Салыстырмалы - типологиялық және мазмұндық құрылымдық жүйелі талдау. Алдымызға қойған мақсатты шешу үшін, біз біртұтастық талдау мен проблемалық интертекстуалдық әдістерді, теоретикалық типологиялық принциптерін пайдаландық.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды бөлімнен және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І МЫРЗА ӘЛІНІҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ТАБИҒАТЫ
1.2 ҚАДЫР - СЫНШЫ ПУБЛИЦИСТ
Қазақ әдебиетінің аса көрнекті өкілдерінің бірі Қадыр Мырза Әли ұлттық сөз өнерінің дамуына айтарлықтай үлес қосқан қаламгер. Ол өзін өмірге әкелген көркем шығармалармен, бірге әдебиет жайлы, қарымды қаламгерлер туындыгерлігі турасында толымды ойлар тербеген автор. Жазушы өзі өмір сүрген қоғамның көзі, құлағы, тынысы десек, Қадыр да өз кезегіндегі әдеби процестің барлық саласына дерлік араласып, парасатты пікірлер білдіріп отырған. Бұл бұрыннан келе жатқан дәстүр. ХХ ғасырдың ұлы жазушылары А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, Ж.Аймауытов, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов сынды қаламгерлер сол кездегі әдебиет майданына белсенді араласып, әдеби сын саласында да елеулі еңбектер қалдырған. Өйткені, шын азамат жазушы өзі өмір сүріп отырған ортада болып жатқан оқиғалардан тыс қала алмайды. Азаматтықты, әділдікті, білімдарлық пен нәзік талғамды, күрескерлікті бір адамның бойында болуын қажет ететін әдеби сыншылықтыжазушылықпен қатар атқару оңай іс емес. Мұндай істер өзінің ұлтын, әдебиетін, мәдениетін жан-тәнімен сүйетін, соған өмірін арнаған нағыз ұлтжанды қайраткерлердің ғана қолынан келеді.
Әдебиет адамзаттың мәңгілік рухани қозғалысы. Сол мәңгілік рухани қозғалысты мәңгілік жалғастырушы таланттар мен таланттар тудырған дүниелер болатындығы даусыз.
Әдебиет айдынына имене кіріп, еркін жүзген, шыңына шыққан кемел талант - Қадыр Мырза Әли. Оның Көктем [13] атты алғашқы жинағы 1959 жылы жарық көрсе, одан бері жарты ғасырдан астам уақыт өтіпті. Осы үздіксіз шығармашылық жолында сан-салада қалам тербеген таланттың негізгі тұғыры - ұлы шайыр ақын екендігі. Бірақ шын талант бір салада шектелмесе керек. Қадырдың жарты ғасырға жуық толассыз шығармашылығында ол - ақын, ол- жазушы, ол - аудармашы, ол - қоғам қайраткері, ол -әдеби процеске қатысты жанашырлық танытқан әдебиет сыншысы. Біз бұл бөлімде әдебиет сыншысы, публицист Қадыр Мырза Әлидің өмір шындығын бүкпесіз айта алатын батыл ойларға толы эссе жазуына себепкер болған, жол ашқан оның сыншылық қасиеті екендігін ескере отырып, жалпы прозасына тоқталмақпыз.
Жалпы әдебиет сыны дегеніміз не деген сауалға келетін болсақ, әдеби сын әдеби процестің бағыт-бағдарын анықтауға мүмкіндік жасауы тиіс. Ол сөз өнерінің бүгінгі таңдағы даму жолын анықтауға ат салысады. Әдеби шығармаларға пайымдау жасап, түйінді пікірлер айтады.
Сол әдеби сын жанрында әдеби туынды хақында кімнің пікір білдіріп отырғандығына, жазылу мәнеріне орай жазушы сыны, сыншы сыны, оқырман сыны деп үшке бөлу қарастырылған [14,55].
Біз қозғап отырған тақырыпқа қатысты жазушы сыны басқа түрлерден тілінің көркемдігімен, ойының бейнелілігімен ерекшеленеді. өз ойларын ғылыми талдауларға емес, жазушылық, қаламгерлік тәжірибесіне сүйене отырып, алған әсер ретінде білдіріледі [14,57].
Қоғамдық ой-пікір мен әдеби сынның тарихында айтулы қаламгерлердің әдеби процесс жайлы, жеке жазушылар мен туындылар туралы ойлары елеулі орын алады. Олар әдебиеттің қоғамдық қызметі мен өмірімен байланысты мәселелерін көбіне өз тәжірибесі арқылы пайымдайды, көркем шығармаларында көтерген үлкен ойларын күнделікті сыншылдық көзқарасымен де бекіте түседі. Сондықтан да үлкен суреткерлер қашан да сыншылдық ой-пікірдің басында болған. Мәселен, қазақ әдебиетінің тарихында көз жіберсек, С.Сейфуллин, Ж.Аймуытов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин, С.Шаймерденов, Ғ.Қайырбеков, Т.Әлімқұлов, Ә.Кекілбаев, С.Сейітов, А. Сүлейменов, С.Әшімбаев, Т.Тоқбергенов т.б. әдебиет сыны саласында елеулі үлес қосқаны тарихтан белгілі. Осы қатарда өзінің сыншылдық ой-пікірлерімен бүгінгі әдеби процеске елеулі ықпал еткен қадірлі қаламгеріміз - Қадыр Мырза Әли. Мұны жазушының Сөз сиқыры атты кітабы айқын танытады.
Қадыр Мырза Әли де көптеген замандастары сияқты өзінің әріптестері мен өзінен кейінгі жас ақын-жазушылар шығармашылығы турасындағы пікір білдіріп келді. Көп жылдардан бері түйгенін жинақтаған Сөз сиқыры (1982) кітабынан бастап, кейінгі жылдары жазылып, кітапқа енбеген сын пікір, ой талқылары Қадырды өз көзқарасы, бағыт-бағдары бар сыншы қаламгер екенін танытты. Қадыр Мырза Әлидің сыншылық шығармашылығына тоқталсақ, оның әдеби сын сапарының төрт саласын көреміз. 1. Қазіргі әдебиеттің жай-күйі, әсіресе, поэзия жайындағы, тұтас қаламгер, кейінгі толқын шығармашылығы турасындағы әдеби-сын мақалалары; 2. Талант, оны дамыту заңдылығы туралы ой-толғаныстар мен ғақлиялық түйіндері; 3. Қазақ балалар әдебиеті, оның өзіндік ерекшеліктері, жекелеген өкілдерінің творчествосы зерделенген ғылыми мақалалары; 4. Алыс шетел, түркі халықтарының өкілдерінің шығармашылығын сипаттайтын әдеби-сын мақалалары.
Қадыр Мырза Әли жоғарыда аталған сан-салалы ойларын 1982 ж. Сөз сиқыры кітабына жүйелеп жарыққа шығарды. Бұл кітаптың шыққанына да біраз жыл болды. Ол Сөз сиқыры әдеби-сын кітабымен шектелмей, үздіксіз қозғалыстағы мәңгілік әдеби процеске ат салысып, толассыз қалам тербеп келді. Бұған оның кейінгі жылдары газет-журналдарда жазған Әлібек Асқаровтың Социализм әңгімелері, Қали Сәрсенбайдың Өнер өмір кітаптары хақындағы сыни пікірлерімен, әдебиет, өнер, тіл туралы ой-толғам эсселерін атауға болады.
Қадырдың әдеби-сын пікірлерінің басым бөлігі жеке қаламгерлер шығармашылығы туралы ой қозғайтын мақалалары. Бұларда қазақ поэзиясының өзі тұстас ақындардың шығармашылығынан бастап, кейінгі толқын өкілдерінің ақындық өнер жолындағы ізденістері, жетістіктері, кейбір шалыс тұстары сипатталады. Ж.Молдағалиев, Қ.Бекхожин, Е.Ибрахим, Ө.Нұрғалиев, А.Нысаналин, Т.Медетбеков, Е.Зікібаев, О.Асқар, Р.Ниязбеков, Ж.Қыдыров, Ж.Набиуллин, т.б. көптеген қаламгерлердің шығармашылығы әдебиет сыншысының өзіндік субьективті көзқарасы тұрғысынан талданады. Бұл ретте академик, ғалым С. Қирабаев: Әрине Қадыр айтқанының бәрі заң, бәрі өнеге, бәрі үлгі деп ұғу қиын. Оның шектен тыс ақылгөйсіп кететін жерлері де жоқ емес. Жеке шығармалар жөнінде автордың субьективті пікірі болу да ықтимал. Дегенмен, ақынның әдебиеттік ой-пікірлері өнер жолын қуған кейінгі жастар үшін, әдебиет сүйгіш қауым үшін ақындықтың қиындығы мен бейнеті мол, жауапкершілігі биік жолы жайында сыр шертеді. Кітап осынысымен бағалы, -деп Сөз сиқыры туралы ойын білдірсе [15,146], енді бірде, жалпы әдебиетке сол өнерді тудырушы талантардың пікір білдіріп отыруы өте құптарлық іс деп, былайша ой сабақтайды: Біздің әдебиеттік ой-пікіріміздің дамуына қазақ ақын - жазушыларының өздері де белсенді қатысып келеді. Олардың пікірлерінің біз үшін аса бағалы жағы - әдебиет туралы ойларды өз тәжірибесіне сүйене айтуы мен жазушы лабораториясымен таныстыра отыруында. Сондықтан жазушылардың әдебиет жайлы ойлары көбіне шеберлік жағын, өмірмен байланысты артыру мәселесін қозғайды. Әдебиет туралы сын-мақалаларын бастырған Ғ.Мүсірепов, С.Шәймерденов, Ғ.Қайырбеков, Қ.Мырзалиев кітаптары мен газет-журнал беттерінде жарияланған Ә.Тәжібаевтың, Х.Ерғалиевтің, Т.Әлімқұловтың, Ә.Кекілбаевтің т.б. ойлы пікірлері біздің әдебиеттік сынымызға қосылатын бағалы үлес деп санау керек [15,176]. Жоғарыда аталған ғалымның пікірінен сын мен жазушының сынының өзіндік ерекшеліктерін аңғаруға болады.
Сөз сиқыры әдеби-сын кітабына ақынның әр кезде айтылып, жазылған әдебиетке қатысты сын пікірлер, сөздері, мақалалары кірген. Олардың бәріне ортақ басты ерекшелік - жазушының өз ойларын белгілі бір әдеби мәселелерге құруға ұмтылушылығы, яғни жыр жазу, сол арқылы әдебиетке талап қоя білетіндігі, оқушысын іздене білуге үйрете білетін ойшылдығы. Оның поэзия жанрының жетілуі, даму барысы жайындағы мақалалары, пікірлері шолу сыпатты емес, проблемалық үлгіде жазылуының сыры осында. Жазушы ойларын сынға құрады. Мұндай ерекшелік қаламгердің бір тақырып, бірнеше шешімді сын мақалаларына тән. Енді сыншының жеке қаламгер шығармашылығы хақында Сөз сиқыры кітабындағы сыни мақалаларына тоқталып өтсек, Ж.Нәжімеденов поэзиясы туралы. Алғашқы адым, сенімді сапар, Алынған асқар, көтерілген күмбез атты мақалаларында талантты қазақ ақыны, қазіргі Қазақстан әнұранының авторларының бірі Ж. Нәжімеденовтың поэзия өлкесіне басқан алғашқы қадамы арқылы сол қазақ өлең өлкесінен ойып орын алар, өз талантына кәміл сенген ақынға асыра сілтеп сәуегеленбей - ақ оның шығармашылығынан нақты мысалдар келтіре отырып дәлелдейді. Ақынның өлеңдерінен алынған мысалдардың айтар ойға дөп түсіп жатуының өзі, ақынның ақын шығармашылығына талант көзімен жіті қарай білгендігін көреміз. Бұл ретте ұлы ғалым А.Байтұрсыновтың Дарынды сөзді сынау үшін де білім керек. Бірақ қара сөзді шығармаларға керек болған пән білімі емес, басқа да түрлі білім керек. Бұған ғылым, білімнен гөрі өнер-білімі көбірек керек. Ұстаның мінін көбіне ұсталар көреді. Сондай-ақ дарынды сөздің мінін ақындық дарыған адам көбірек көрмек ... . деген ойын айтуға болады. А. Байтұрсынұлының білім демегі оқу-тоқумен қоса, таланттың сөзі, яғни ақын-жазушыға сол талант тәрізді өз тәжірибелеріне сүйене отырып айтылған жазушы сыны деп түсінуіміз керек.
Қадыр Мырза Әли осы мақаласында әдемі өлең де табиғат іспеттес. Адам оны да өзінің бүкіл болмысымен қабылдайды. Жақсы жыр өзіне-өзі ән, өзіне -өзі сурет, өзіне-өзі сын ... . деп әдемі тұжырым жасайды. Саналы оқырманға алдына жайып салар суреті бар шығарма қашан да құнды. Сырты да, ішкі табиғаты да алтын. Абайша айтсақ, жүрекке жылы тиетін поэзия туғызған талант шығармашылығы хақында бүкпесіз ой айту, толғану шын таланты сыншының ғана қаламынан шықпақ.
Сыншы Ж.Нәжімеденовтың Балаусасына үңіле отырып, біз ақын бояуының молдығына, пікірінің сонылығына, өлең жырының саздылығына сүйсінбей қала алмадық. Оның осы өлеңі үлкен бір бәйтерек тәрізді, өзге өлеңдері соның бұтақтары мен жапырақтарына ұқсайды: бірі - достық, махаббат; бірі - жаратылыс, табиғат; бірі - әзіл, қалжың; бірі - қуаныш, мұң жайлы өлең жыр. Солардың қай-қайсысы болсын, ата бәйтеректің айналасында, іргесінде деп ақын өлеңдерінен мысал келтіріп түйіндейді.
Қадыр Мырза Әли ақындық өнерге зор талаппен қарайды. Ол ақынның тапқырлығын, ойшылдығын, сыршылдығын, азаматтық әуеннің молдығын қалайды. Хас талант қын түбінде жатпайды десек те, осындай өнер жауһарлардың әділ сыни талқылар арқылы оқырман қауымға ұсынылып отырса, артық болмасы анық.
Автор Ж. Нәжімеденұлының Оның табиғат-жаратылыс жайлы жырлары жалаң сурет, әсіре бояу емес, мөлдір де терең туындылар. Бұл өлеңдерінде тылсым табиғат адамдардың ұлылығымен үнемі ұласып, үнемі ұштасып жатады да оқушыны тұңғиық ойларға мегзейді. Бұл да талант таразысының пайдалы табағын баса түсетін бір артықшылық десе де боларлық - дей келіп, - өнер шаһарында не көп, қақпа көп. Дәлірек айтсақ дарын басына бір дарбаза. Бірақ соның қайсысы да өз иесіне болмаса басқалар үшін жабық. Өйткені ол өнер қақпасы. Ал өнер иесінің еліктеушісі болса да, егіздесі болмауға тиіс. Бұл төңіректе басқаны былай қойғанда, ұстаз бен шәкірт деген көне ұғымдардың өзі белгілі дәрежеде шартты. Әдебиетте мәңгі ұстаз, мәңгі шәкірт жоқ. Олардың қай-қайсы да уақытша. Мұнда өзі ұстаз, өйткені ол мәңгі ізденіс үстінде. Шәкірттің өзі ұстаз, өйткені оның іздегені мен тапқаны тек оныкі болып қалмайды. Сөйте тұра дарын, таланттың жетістіктері түгіл, кемістіктерінің өзі ұқсамайды өзгеге... Оның жыры әдеби мәдениеті өте жоғары, түсініктері терең, ұғымпаз оқырмандарға арналған, - деп ойын қорытады.
Міне, біз Алғашқы адым, сенімді сапар, Алынған асқар, көтерілген күмбез атты сыни талдаудың жүйесімен, жоғарыда бірнеше мысалдарды атап көрсеттік. Мұндағы мақсат ұлылықты ұлықтаудың өзі ұлылық екенін тағы да атап өту.
Қадыр өзінің қаламдастары мен кейінгі жас буын өкілдері шығармашылығы жайлы жазуымен қоса өзінің ақындық өнегесін, өнер туралы ой-толғанысын білдіреді. Оның Сөз сиқыры атты кітабы осындай ақындық толғаныстан, ой-пікірден тұрады. Кітаптың бірінші тарауы жақсы жыр жасау жолындағы қазақ ақындарының ізденістері мен жаңалықтары және ақынның өз тәжірибесіне енгізделіп жазылған. Онда Қадыр көп жылдар бойы поэзия сыны саласында жазғандарын қайта қарап, белгілі бір оймен мазмұнға бағындырған. Он бір тараудан тұратын кітаптың қай тарауын оқысаңыз да, негізгі әңгіме жыр жасау жөнінде екенін ұғасыз. Ол тақырыптық талдауларын да, характерлер жасау жолындағы да табыстар мен олқылықтарды да, шындықты игеру жолындағы ізденістерді де, шеберліктің сынына салып қарайды. Өзі оқыған кітаптардың жақсы-жаманын тізіп жатпайды., ақындық жаңалығын, тілге татыр табысын тануға ұмтылады. Осы үлгімен ол балалар поэзиясы жайлы да ойлы пікірлер айтады. Кітаптың Талант табиғаты деп аталатын тарауы Қадырдың өнер жолындағы ізденістерінен, тәжірибесінен туған ойлары ғақлиялық үлгіде баяндалады. Ол талант пен тәрбие, талант пен жаңалық, талант пен тұтастық, талант пен тапқырлық, талант пен жауапкершілік жайындағы ойлардан құралады.
Қадыр бұл тарауындағы өнер иесінің ұғымы талант сөзін жоғарыда аталған ұғымдармен байланыстыра қарауы тегін емес. Себебі тума талант қабілет бар да, оны ары қарай дамыту бар, яғни еңбек. Тәрбие, тәлім, дәстүр, жаңалық, тұтастық, тапқырлық, жауапкершілік тәрізділер сол таланттың тәй-тәй басқан қадамынан жүріп өтер жолы.
Қадыр адам бойындағы қадірлі қасиеттерді табиғаттан және тәрбиеден деп айта келіп, Талант адамның адамына ғана бітетін айрықша алғырлық. Ол - мемлекеттік, халықтық қазына ... . бірақ талант, қаншалық құдыретті, қаншалық қымбат дегенмен, жеке дара алғанда не бары сирек материал, не бары шикізат қана. Оны да көк болаттай суырып, сары алтындай сүзу керек. Содан кейін ол өмір атты ұлы ұстаздан сабақ алып, Ақыл атты аға зергердің қамқор қолына барып қонуға тиіс. Сонда ғана ол өзінің талант деген, Дарын деген әйгілі атына толық ие бола алады,-дейді.
Табиғатынан тума талантқа қажуды білмейтін еңбек, өмір құбылыстарын безбендеп, таразылап отыратын салиқалы салмақты ақыл парасаттың қажеттілігін басып айтады. Сонымен қатар ол өнерді қастерлеп, құрметтеу қажеттілігімен қоса, бас июдің де, әулие тұтудың да шегі бар дейді. Себебі өнер иесі де адам пенде мақтау-мадақтауды тілейді, бірақ оған ойсырап беріле кету талант атаулының қас жауы. Қадырше айтсақ, Жетістігіңді ұғыну - шабыт, кемістігіңді ұмыту - табыт [16,4]. Осындай қағидаларды үнемі есінде ұстаған талант иелері қор болмасы анық. Құр мақтағанға дандайсымай, пендешілікке салынып, өзінен басқаны көрмесе, талант өзін үрлеп өшіреді. Бұл тәрізді ойлар сыншы кітабында молынан кезігеді.
Сыншы Қадыр Мырзалиевтің сын суреткерлік қоры үнемі тек поэзия ғана емес прозалық туындыларды да сөз етеді. Мәселен, оған 2006 жылдың 30 маусымында Егемен Қазақстан газетінде Социализм сипаты капитализм көзімен атты Әділбек Асқаровтың әңгімелер жинағы туралы мақаласы [17] дәлел.
Бұл мақаласында Қадыр Мырзалиев сыншы ретінде пікір білдіргеннен гөрі, оқырман ретінде ағынан жарылу бар тәрізді. Себебі, өзі өмір сүрген кешегі социалистік қоғам, оның тыныс тіршілігі Қадырға етене таныс. Сол таныс дүниелерді көркем прозалық дүниеге айналдырып, бір қоғам тұрғысынан бейнелеп жеткізілуін қарапайым оқырман ретінде қабылдап, тәнті болады. Ол: Әділбек Асқаровтың Социализм әңгімелеріне неге осынша көңіл бөліп жатырмын? Біз социализм жайында бұған дейін де талай жазып едік қой, жақсы да жазып едік қой. Солайы солай. Кешегі кеңестік кезеңдегі бүгінгі заман әдебиетінде халқымыздың асыл қазынасына қосылатын құнды дүниелер көп, өте көп екені рас. Сонымен бірге біз ол кезде социализмге социалистік реализм әдісімен жазып келгеніміз тағы рас. Әділбектің мына кітабының бөлектеніп тұрған бір белгісі - социализм сипатына капитализм көзімен қарағандығы. Бір қоғамға бір қоғамның көзімен қарағанда да ақи-тақи ақиқатты да айта қою қиын, әрине. Оның үстіне біз өтпелі кезеңде тұрған қоғамбыз. Қалай дегенде бұл да бір ракурс. Қызық ракурс. Жалғастыратын-ақ жұмыс. Әділбектің өзі де сөйтетін шығар, - деп автордан шығармашылық жалғастықты күткендей. Жалпы, сыншы Қадыр не тақырыпты қозғаса да, туындының идеалық-көркемдік құндылығын, оның ақиқатқа қатысын, мақсат-мұратын айтуға тырысып бағады. Бұған жоғарыда аталған мақаладан үзінді келтіруге болады.
Қадыр автордың әңгімелерін оқи отырып, өз заманын, тыныс тіршілігімен қайта қауышқандай, қайта көргендей, сезінгендей әсер алғанын жасыра алмайды. Жоқшылық, кедейлік, ауруын жасыру, науқаншылдық тәрізді қолдан ұйымдастырылған әрекеттердің әңгіме кейіпкерлері арқылы орайлы сомдалуын өз поэзиясындағы шұрайлы шумақтармен қосарлай отырып бағамдайды.
- Балам, байқап жүр... Көйлегіңді бұзау-торпақ жалмап кетпесін, деп ескертеді. Осы ескертпе менің зердемде елу-алпыс жылдан бері қалғып жатқан жетім кезімді түртіп оятқандай болды. Жебір бұзау және менің мәйкем деген шағын өлеңім ойыма оралады. Мәселе әңгіменің көйлек, өлеңнің мәйке туралы болғанында емес, әңгіме социолизм заманы, яки жоқтық, кедейлік, тапшылық туралы жазылуында. Социализмнің, дау жоқ, ұтымды жағы жеткілікті болатын. Оны өз басым көп көрдім. Көп сезіндім. Бірақ менің есімде социализм негізінен, жарлы қоғам, жоқтықтың символы тәрізді бірдеңе. Осы тұрғыдан келгенде Әділбек Асқаровтың аталмыш жинағына кірген туындылары Социализм әңгімелері деп өте дұрыс және батыл аталған.
Қадыр Бутафория, Левитанның дауысы атты әңгімелерін алып өзінше талдайды. Бутафория әңгімесі кешегі социалистік кезеңде мұхиттың арғы бетінен келген қонаққа арнайы алдын-ала дайындалған жерлерді көрсету арқылы ішкі ауруды жасыру, сол арқылы социалистік қоғамды кемшіліксіз етіп көрсетуді көздеген басшылар. Бірақ үнемі жүрген жерлерін бақылап, бажайлап, қай осал тұсы бар екенін аңдығыш бастықтар музейдің экспонаттарын таныстырушы Айнашқа сұрақтар қойғыштап жауап ала алмайды. Ал Айнаш болса, шетелдікке бір, бастығына бір қарап әрмен қарай сөзін жалғай береді. Қадыр осы жерде мынадай әдемі үзінді келтіреді: Сұрағына жауап ала алмағанына американдық басын қалтылдатып қипақтап қалды. Осы жайға сырттай куә болған Исағали да бір түрлі жайсыз күйге түсті.
Апырай, жауап бермей мына қызға не болды? - деп қиналды ішінен. Жүзінен ізет төгілген қазақтың ибалы қызы сияқты еді, адамша жауап бере салса қайтеді.
Ақыры мүзейді жақсылап аралап, қонақтар шығар есікке бет алғанда, Айнашқа түйткіл-реніш сездірген.
- Ағай-ай қайтейін кешіріңіз, - деді жанары боталап, елжіреген бүлдірген ерні өкпелегендей бұртия қалды. - Мен ағылшынша білмеуші едім.
Сонда... Сонда әлгі қызға айтқанының бәрін алдын-ала жазып беріп, жаттатып қойған
Қосып алары жоқ нағыз социализмнің әңгімесі, барып тұрған көзбояу. Ал біз білетін социализм мұндай көзбояусыз күн көре алмайтын - дейді сыншы. Шап-шағын әңгіме бүкіл заманның, бүкіл бір кезеңнің қалың халық болып әрең көтерген қиямет қасіретінің қиямет қасиетінің ауыртпалығын көз алдыңа түгелдей жайып салады. Иә, көркем әдебиеттің ғаламат құдыреті, міне, осы!
Жалпы Әлібектің әңгімелері оқырманды жалықтырмайды. Қызықты оқылады. Автордың діттеген ойы, идеясы, міне, осынау қызықтың астында бүлк етпей бұғып жатады. Көркем әдебиетпен көзін ашқан тәжірибелі оқырман, салиқалы оқырман шығармаға сіңісті болып, тереңде жатқан авторлық елеусіз идеаны байқары хақ.
Міне, біз жоғарыда мақаладан бірнеше үзінді мысалдар келтіріп өттік. Бұл Қадыр айтқан пікірлерге қосыла отырып, көркем әдебиет ұлттың, халықтың жүріп өткен тарихының бейнесі десек, сол тарихтың астарынан бүгінгі қоғамдық бейнесінің көлеңкесін де көре аламыз. Қазіргі қоғамда да кешегі соцоилистік қоғамдағы көз бояушылық, құр нұсқаушылық тәрізді кемшіліктерден, құр жарнамашылдықтан арыла алмай, ауруымызды жасырып жүргеніміз аян. Сондықтан да, социалистік қоғамның жағымсыз жақтарының әлі де жойылмай отырғанын ашып көрсеткен Әлібек Асқаровтың әңгімелер жинағы қазіргі заманның да хал-ахуалын дөп басатын шығармалардың сапынан деп есептеуге әбден лайық. Әрине оны тек сыншы Қадыр айтқандай, оқырмандық талғамдылықпен тереңге бойлай енгендердің ғана ұғынары сөзсіз.
Сынның құдіреті - шын өнерді шыңдай түсу, өскелең әдебиетті өсіре түсу. Ол ылғи қияға сілтеп, қиынды меңзейді - [18,134] дейді белгілі қаламгер сыншы Ә.Кекілбаев. Ендеше, Қадыр да сыншы ретінде шығармашылық иелерінің жетістіктері мен табыстарына сүйсіне отырып, шығармашылық шабытқа жол сілтейді, міне, шын сын белгілі бір шығарманы ел-жұртқа жеткізудің ғана құралы емес, шығармашылық процестің алды-артын бағдарлап, кем-кетігін көрсетіп отыратын жолбасшы жанр. Осы салада Қадыр Мырзалиев те сыншы сапында өз қал-қадірінше үлес қосып келеді.
Қаламгердің балалар әдебиеті, соның ішінде поэзия, оған қойылар талаптар турасында толғануы тегіннен-тегін емес. Себебі шығармашылық жолын жаңадан ашылған балалар журналы Балдырғаннан бастауы сөз жоқ ақынды бұл мәселеге еріксіз алып келді. Балалар үшін қалам тербеу, олардың сезім әлеміне әсер ету, солар арқылы тәлім-тағлым беру оңай іс емес екені түсінікті.
Қадыр өзінің балалар әдебиетіне қатысты әдеби-сын мақалаларында балалар поэзиясы туралы ғақлиялық, нақылды ойлар айтуымен қатар, оның өкілдерінің шығармашылығы хақында да шынайы ойларын айтты. Олардың қатарында Ө.Тұрманжанов, М.Әлімбаев, Ж,Смақов, Қ.Баянбай, Ж.Әбдірашев, Ә.Табылдиев, т.б. бар.
Қадыр барша поэзияға қойылатын түбегейлі талаптармен қоса, балалар өлеңінен жеке дара талап етілетін қасиет-белгілердің ерекшелігі туралы өзіндік ойларын білдіреді. Ол: Ақын қандайма талант, қандайма дарын болғанымен, егер ол балалар психологиясы мен балалар әдебиетінің өзіндік деген ерекшеліктерін әдейі зерттеп біліп, үлкен бір даярлықпен іске кіріспесе, бөбектер көңіліне бірден қона кететін ғұмырлы дүниелер тудыра алмайтыны хақ [3,23-24].
Біздің қазақ балалар поэзиясының айыға алмай жүрген ауруының бірі осы көшіру атты індетте жатыр. Айнала айнаның арасында қалғандай, үнемі дерлік бір суретті көре беретін кездерің болады. Бірінен-бірі аумайтын егіз өлеңдер өңкей. [3,328].
Қадыр Мырзалиевтің әдеби-сын мұраларынан басқа публицистік шығармаларының өзі бір төбе. Жалпы публицистикалық шығармадағы мазмұн біріншіден, деректерді жинақтау мен сұрыптауда оларды талдау мен түсіндіру бағытында қоғамдық жайды ұғындыруды қозғайды. Автордың дерек пен құбылысқа бір жақты қатынасы оның әлеуметтік позициясына байланысты. Публицистикалық шығарма мазмұнының құрылымы автор үшін жаңа әрі тың деректердің қажеттігі, тіпті фактілер жүйесі, оқиға туралы айтылған нәрлі, жан-жақты пікірлер өлшемді ой, тұжырымды түйін, ұсыныс айтуды талап етеді.
Бүгінгі күндері публицистика адамдарға логикалық та, эмоцияналды түрде де әсер етеді. Адамдар ішкі және материалдық дүниені сезіне білуге үйренеді. Сонымен бірге шындықты көрсететін белгі, сөзге де көңіл бөліп, оған қатысты өзінің ойын да білдіреді. Сөздің құдіреті туралы ғұлама ойшылдарымыз талай айтып кеткен. Қоғамдағы болып жатқан оқиғаларға өзіндік пікірін білдіріп, ойын айту публицистің алдына қойған міндеті. Адам сезіміне әсер етуде өнердің ешқандай түріне шек келтірмейтін публицистиканың қасиеті - шынайы өмір мен шындық факт пен оқиға. Өз кезегінде Қадыр Мырзалиев те халық санасынан әсер, сезімін серт еткізер әлемдік таным деңгейінде дүниелер жазып келді. Қаламгердің шығармашылығындағы мазмұн мен пішін үйлесімін академик М.Қаратаев та байқаған болатын. Қадыр жұрттың бәріне белгілі таныс, тіпті, етене боп сүйекке сіңген күнделікті өмір, тұрмыс құбылыстарынан өнегелі ой түюге өте шебер. Бірақ, бұл түйін миға қонбайтын, кісіні мезі қылатын жалаң үгіт-өсиет емес, миға да, жүрекке оңбай жол табатын ақыл мен сезімнің жарасымды түйіні. Ал, үні болса жылы, жұмсақ, онда елірмелік те, лепірмелік те жоқ. Жатық, жағымды - дейді. Бұл айтылған пікір қаламгердің жалпы шығармашылығына берілген баға болғандықтан, оған публицистикалық туындылардың да қатысы бар.
Жалпы публицистиканың әдебиеттану ғылымының тығыз байланыста қарастыруымыздың себебі белгілі. Көркемдік екеуіне де тән. Мазмұн мен пішінге қатысты айтылған ғылыми тұжырымдарды алдымен әдебиет теориясынан іздестіреміз. Публицистикада нақтылық, деректіліктің басты рөл ойнайтыны бәрімізге аян. Сондықтан да публицистикадағы деталь, адам психологиясы және ішкі дүниесі, оқиға болған жер, жаңалықтың жариялануы сияқты белгілер баяндау жүйесінде эмоцияналды элементтерді алып келеді. Сөйтіп оның әсер етушілік белгісін арттырады.
Қадыр Мырза Әли публицистикасындағы көтерілген тақырыптардың ауқымы сан түрлі. Ол қоғамдағы толғағы жеткен мәселелерді көтеріп, өзіндік үн қосып отырады. Автор көтерген экология, тарих, рухани мәдениет, тіл, дін, діл туралы үлкен танымдық толғамдары өзінің әлемдік деңгейде қарастырылуымен құнды. Жазушының Жазмыш, Иірім кітаптарындағы ХХ ғасыр бізге не қалдырды, Қалың қалай қайран орта табиғат, Хайуанаттар және хайуандық, Ұлт: тіл және діл, Жаман әдет жұқпалы, Біреуі - өлген, біреуі - әлі тумаған, Кісілік, 37-ші жылдың ойраны тәрізді публицистикалық эсселері поэзиядағы Қадыр Мырзалиевтің өзіндік ойшылдық қолтаңбасын танытады. Адам, табиғат, өмірдің сан қырлы мәселелерін қамтыған ойларынан жүректен шыққан шер, ащы зарды аңғару адамзаттық келбетін анықтайды. Оның эсселеріндегі нақты мысал деректеріндегі энциклопедиялық білім қорына тәнті болып қана қоймай, сол біліктің көркем туындыға айналып, асқан шабыт пен әсерлі жеткізілуіне таң қаласың. Яғни публицистикалық жинақтау, цифр тәрізді публицистиканың баянын сіңіре білгені де қаламгер шеберлігінің бір көрінісі. Жазмыштың өне бойы тұнып тұрған көркем публицистика екеніне ешкім дау айтпайды, бірақ автор құр деректерді қуалап кетпей, шығармаларды логикалық тұрғыда алып шығуы жазушылық мәдениетті танытады.
Мен бұл сөзді ұсақтап,
Майдаламан.
Ел-жұртымсыз белгісіз, қайда қалам?
Ақын болып бірдеңе жазарымда,
Халық болып алдымен ойлап алам! -
деген ақын поэзияда да, прозада да халықтық, ұлттық мәселелерді ең бірінші сатыға қойып, айтар ойларын сол арқылы өрбітеді.
Жазмыштың екінші бөліміндегі ХХ ғасыр бізге не қалдырды? атты шер-толғау қалған публицистикалық эсселеріне бастау секілді. Автор сол ой арқылы өзіндік мол білімдарлығын танытып, асқан шабытпен оқырманына эмоцияналды түрде сезім қылын шертердей әсер етеді. Қадыр ХХ ғасырда адамзат баласының қол жеткізген ғылыми-техникалық прогресін санамалап өтіп, оның пайдасымен қоса қоршаған ортаға келтірген залалының шаш етектен екенін сұмдық мысалдар арқылы көркем тілмен жеткізгенде төбе шашымыз тік тұрады.
Жазмыш кітабындағы Ұлт: тіл және діл туралы эссе-толғамын оқудың өзі сұмдық. Мысалы: 1926 жылы өткен бүкілодақтық санақтың қорытындысында Кеңес империясында 194 ұлт пен халықтың өкілдері тұратыны анықталған-ды... 1947 жылғы санақтың қорытындысында ойламаған жерден сәл әлгі үлкен санның тең жартысы жоқ болып шыға келгені! Енді ол 194 емес, 101 деп сыбырлап айтатынды шығардық. Сыбырламай ше? Біреу-міреу қалғандары қайда кетті десе не деп жауап береміз? Бірақ қаншама ауыр болса да бір елде, бір қоғамда, бір заманда, бір идеалогияның салдарынан жоғалып кеткен 93 халық (ұлт) бір әңгіме. Әңгіме емес - трагедия [5,414]. Бұл турасындағы әңгіме, ойларды қазақ секілді езгіде болған, кейбірі тіпті ұлттық болмыс, бет-пердесін жоғалтқан халық өкілдеріне қандай ауыр азап, қасірет. Кешегі кеңестік идеологияның кішкене этностарға көрсеткен құқайы, астамшылығы екенін көріп төбе шашың тік тұрады. Сол қаншама зұламатты, тар жол тайғақ кешулерді басынан кешірсе де қайсарлық пен ұлттық болмыс-бітімімізді танытатын басты көрсеткіштеріміз, тіліміз, дініміз, дінімізді сақтап қалғанымызға да тәуба! Ауыр хал-жағдай туралы, жалпы тарихты бұрмалаушылықты, шындықты тұншықтыруды ақын ағамыздың мына бір өлеңдері дәлелдейді:
Өкінішті
Көп нәрсені кеш білген.
Оқымысты!
Көмек күтпе еш тілден!
Тарих қымбат қандай болса сол күйде,
Тәуір тарих сұрамаймыз ешкімнен.
Елімізге керек емес ертегі!
Ертегіні өз балам да шертеді.
Тарих керек!
Ірге тасы халықтың
Ірге тассыз қаланбайды ертеңі! [19,11].
Бұл өлең жолдарынан өткен ғасырдағы 70 жыл бұғауда болған қазақ және т.б. бұратана аталған халықтардың жалған тарих және ұраншылдықпен өмір сүргенін байқатады. Ұлттық мүдде тұрғысынан терең ойлайтын, жаны күйзелетін нағыз азамат - ақын-жазушының қолтаңбасы. Міне, Қадыр көсемсөздері осындай өткір мәселелерді көтерумен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz