Солтүстік Қазақстан экономикалық ауданының жер қоры
Кіріспе
1.СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫНЫҢ ЖЕР ҚОРЫ
1.1Солтүстік Қазақстан экономикалық аудандар бойынша жер қорын бөлу.
1.2 Топырақ түрлері (режимі) және оларды ретттеу.Топырақтың сипаттамасы.
1.3 Солтүстік Қазақстанның топырақтары
1.4Солтүстік Қазақстанның жер жағдайы және жер ресурстарын пайдалану.
2 СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ЖЕРЛЕРІН АСТЫҚ ЕГУГЕ БАҒАЛАУ
2.1Солтүстік аудандарымыздағы суарылмайтын егістіктерге пайдаланылатын топырақтарды бағалау.
2.2Солтүстік Қазақстан жерлерін астық дақылдарын егуге пайдалану.
2.3 Қостанай облысының топырақтарының сапасын ( бонитетін) бағалау
2.4Тәуелсіз Қазақстандағы жер бағалаудың жаңа кезеңі
3 ҚАЗАҚСТАН ТОПЫРАҚТАРЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯСЫ
3.1Павлодар топырақтары және ластануы
3.2 Сортаңданған жерлерді игеру мәселелері
3.3 Егіншіліктің ауыспалы жүйесін қолдану және топырақгы эрозиядан қорғау.
3.4 Бүлінген жерлерді қалпына келтіру
3.5 Топырақты тыңайту мәселелері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1.СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫНЫҢ ЖЕР ҚОРЫ
1.1Солтүстік Қазақстан экономикалық аудандар бойынша жер қорын бөлу.
1.2 Топырақ түрлері (режимі) және оларды ретттеу.Топырақтың сипаттамасы.
1.3 Солтүстік Қазақстанның топырақтары
1.4Солтүстік Қазақстанның жер жағдайы және жер ресурстарын пайдалану.
2 СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ЖЕРЛЕРІН АСТЫҚ ЕГУГЕ БАҒАЛАУ
2.1Солтүстік аудандарымыздағы суарылмайтын егістіктерге пайдаланылатын топырақтарды бағалау.
2.2Солтүстік Қазақстан жерлерін астық дақылдарын егуге пайдалану.
2.3 Қостанай облысының топырақтарының сапасын ( бонитетін) бағалау
2.4Тәуелсіз Қазақстандағы жер бағалаудың жаңа кезеңі
3 ҚАЗАҚСТАН ТОПЫРАҚТАРЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯСЫ
3.1Павлодар топырақтары және ластануы
3.2 Сортаңданған жерлерді игеру мәселелері
3.3 Егіншіліктің ауыспалы жүйесін қолдану және топырақгы эрозиядан қорғау.
3.4 Бүлінген жерлерді қалпына келтіру
3.5 Топырақты тыңайту мәселелері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Адам қоғамы табиғаттың бір ерекше саналы бөлігі бола тұрып, табиғат қорынсыз тіпті өмір сүре алмайды. Мысалы, адам организмі ауасыз (оттегісіз) тек 2-5 минут, сусыз 4-5 тәулік, ал тамақсыз 30-35 тәулік өмір сүреді екен . Адам өміріне аса қажетті табиғаттың осы үш қорыда (ауа, су және тамақтық заттар) осы өзіміз мекен етіп отырған жерімізде орын алып, түзіліп, өндіріледі. Сондықтан адам баласы, көне заманнан-ақ ''Жерді – асыраушы анамыз'' деп өте құрметпен атаған.
1. Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы. Орта мектептің 9 – сыныбына арналған балама оқулық, Алматы: Рауан баспасы, 1994, 172.– 175б.
2. Қажахмет М. Қазақстан Республикасының экономикалық және әлеуметтік географиясы. Оқу құралы. – Қарағанды. Қар МУ баспасы, 2006. 322. – 323б.
3. Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған оқулық /В. Усиков, Т. Казановская, А. Усикова, Г. Зөбенова. 2.-басылымы, өңделген. - Алматы: Атамұра.2009.
4. Жамалбеков Е. , Білдебаева Р. Топырақтану және топырақ географиясы мен экологиясы. Оқу құралы.Алматы. Қазақ университеті, 2004. 149. – 153б.
5. Вавилов Н.И. Научные основы селекции. — М. 1935, Сельхозгиз. — 244с.
6. Вавилов Н.И. Селекция как наука // Избр.труды.-Л. 1960. -Т.2 -С. 9.-70.
7. Яхтенфельд П.А. Культура яровой пшеницы в Сибири. М. Издательство сельскохозяйственной литературы, журналов и плакатов, 1961. —359с.
8. Жуковский П.Н. Пщеница в СССР.Л, 1960.-Т.2.-С. 9-70.
9. Сулейменов И.С. Культура ІІшеницы в Казахстане. Алматы. Казгосиздателъство, 1957.-294с.
10. Федорович Б.А. Природное районирование Северного Казахстана. М.-Л. Академия наук СССР, 1960. -457с.
2. Қажахмет М. Қазақстан Республикасының экономикалық және әлеуметтік географиясы. Оқу құралы. – Қарағанды. Қар МУ баспасы, 2006. 322. – 323б.
3. Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған оқулық /В. Усиков, Т. Казановская, А. Усикова, Г. Зөбенова. 2.-басылымы, өңделген. - Алматы: Атамұра.2009.
4. Жамалбеков Е. , Білдебаева Р. Топырақтану және топырақ географиясы мен экологиясы. Оқу құралы.Алматы. Қазақ университеті, 2004. 149. – 153б.
5. Вавилов Н.И. Научные основы селекции. — М. 1935, Сельхозгиз. — 244с.
6. Вавилов Н.И. Селекция как наука // Избр.труды.-Л. 1960. -Т.2 -С. 9.-70.
7. Яхтенфельд П.А. Культура яровой пшеницы в Сибири. М. Издательство сельскохозяйственной литературы, журналов и плакатов, 1961. —359с.
8. Жуковский П.Н. Пщеница в СССР.Л, 1960.-Т.2.-С. 9-70.
9. Сулейменов И.С. Культура ІІшеницы в Казахстане. Алматы. Казгосиздателъство, 1957.-294с.
10. Федорович Б.А. Природное районирование Северного Казахстана. М.-Л. Академия наук СССР, 1960. -457с.
Кіріспе
Адам қоғамы табиғаттың бір ерекше саналы бөлігі бола тұрып, табиғат қорынсыз тіпті өмір сүре алмайды. Мысалы, адам организмі ауасыз (оттегісіз) тек 2-5 минут, сусыз 4-5 тәулік, ал тамақсыз 30-35 тәулік өмір сүреді екен . Адам өміріне аса қажетті табиғаттың осы үш қорыда (ауа, су және тамақтық заттар) осы өзіміз мекен етіп отырған жерімізде орын алып, түзіліп, өндіріледі. Сондықтан адам баласы, көне заманнан-ақ ''Жерді - асыраушы анамыз'' деп өте құрметпен атаған. Сонымен қатар жер қабаты тек адам қауымы емес, бүкіл тіршіліктің тірегі, әрі мекені, әрі асыраушысы. Республиканың солтүстік аймақтарында бұрынғы кезден бос жатқан миллиондаған тың және тыңайған жерлерді, астық өндірісін дамытуға байланысты игеріле бастады. Бұл кезде тың игерудің талабы бойынша 400 гектар төртбұрыш болуы талай агроэкологиялық заңдылықтарын бұзды. Тың игерудегі алғашқы қателер осы түста айқындала түсті. Бұл сияқты аса маңызды мемлекеттік іс ең алдымен жер, топырақ жағдайларын жан-жақты зерттеуден басталу керек еді.
1954 - 1960ж тың және тыңайған жерлерді игеру барысында бастапқы кезде 25 млн. га жерге астық егілді. Қазақстан тыңында миллиард пұт астық алған жылдардың өзінде, гектарынан 12 - 14 центнерден аспады, ал құрғақшылық жылдары 5-6 центнер алынды. Сонымен республика тыңындағы астық өнімі негізінен әр гектарынан емес, егістіктің жалпы мол көлемі есебінен алынады. Құрғақ аймақтағы жыртылған жерлер тиімді өнім бермесе де жылдар бойы жыртылып, астық егіліп келді. Коммунистердің әміршілдік-әкімшілік кезінде егістік жерлерді қысқарту жөнінде сөз қозғау мүмкін емес еді.
Сонымен бұл мәселеге Қазақстан тек тәуелсіздік алғаннан кейін қайта оралды. 1994 жылдың 25 ақпанында Ақмолада тың игерудің 40 жылдық мерейтойына жиналған ауылшаруашылық қызметкерлерінің алдында сөйлеген сөзінде Елбасы Н.Ә.Назарбав тың игеру кезіндегі жіберілген қатенің бірі - тиімді өнім бермейтін құрғақ жерлердің жыртылып кетуін айтты. Тың өңірінде гектарынан 10 центнерден төмен өнім беретін астық, экономикалық жағынан өзін-өзі ақтамайтыны сондықтан, мұндай алқаптарды егістіктен шығару жайында нұсқау берген болатын. Бұл берілген нұсқаудан кейін егістік жерлер қысқарды. Бұрыңғы кезде 25 млн. га жерге астық егіліп келсе, егістік көлемі 20 млн. га азайды.
Міне сондықтан біздер төменде Солтүстік Қазақстанның - топырақ жамылғысы мен жер қорлары, астық егуде оны бағалау, тиімді пайдалану мен қорғау мәселелері туралы сөз болады.
1.СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫНЫҢ ЖЕР ҚОРЫ
1.1Солтүстік Қазақстан экономикалық аудандар бойынша жер қорын бөлу.
Солтүстік Қазақстан республиканың аса ірі егіншілік ауданы, Қазақстан Республикасындағы дәнді дақылдар егіс көлемінің 60 пайыздан астамы осы ауданның үлесіне келеді. Жыртуға жарамды жер көлемі жағынан Солтүстік Қазақстанды Солтүстік Кавказ және Украина сияқты аудандармен салыстыруға болады.
Солтүстік Қазақстанға- Қостанай, Павлодар, Ақмола, Солтүстік Қазақстан облыстары кіреді. Жер көлемі - 600900 шаршы шақырым. Республика халқының 24%-ы Солтүстік Қазақстан ауданында тұрады. Еңбек ресурсы жоғары аудан. Экономикалық белсенді халықтың үлесі 73%, жұмыссыздардың үлесі орта есеппен 7,8%. Солтүстік ауданның урбандалу деңгейі 58%. Қала халқының үлесі төмен облыстарына Солтүстік Қазақстан (35%) және Ақмола облысы (48%) жатады.
Мемлекетіміздің басқа аймақтарына қарағанда халықтың орналасуы біркелкі, орташа тығыздығы 1 км2-ге 5,4 адамнан келеді. Ірі өзен аңғарларында халықтың орналасу тығыздығы жоғарыласа, қиыр Оңтүстігіндегі аудандарда халық сирек қоныстанған. Аудан жеріндегі ұсақ ауылдар көбірек кездесіп, арақашықтығы бір-бірінен ондаған километрге алысырақ орналасқан. Ауданның ұлттық құрамы күрделі, негізінен қазақтар, орыстар, украиндар, белорустар, татарлар, немістер, мордвалықтар, поляктар, еврейлер, т.б. халықтар тұрады [3].Солтүстік Қазақстан солтүстігінде Тобыл, Обаған, Есіл, шығысында - Ертіс, оңтүстігінде - Торғай және Нұра өзендерінің алабында орналасқан. Жер беті негізінен жазық, климаты қатаң континентті, қысы суық та, жазы ыстық. Қысы қарлы, ашық күндер көп болады, оның есесіне жазда аңызақ ( яғни құрғақ та ыстық жел) соғып, қуаншылық болып тұрады. Республикадағы қара топырақты жердің көбі Солтүстік Қазақстанда. Жылына 300 мм жауын-шашын түседі. Жалпы алғанда, топырақ климат жағдайлары суармай - ақ дәнді дақылдар өсіріп, біршама мол өнім алуға мүмкіндік береді.
Бұл ауданның халық шаруашылығының дамуына тың және тыңайған жерлерді игерудің зор әсері болды. Тек 1954 - 1960 жылдар аралығында аудан халқының саны, негізінен сырттан қоңыс аударып келгендердің есебінен халық саны 1 млн адамға артты. 1953 жылмен салыстырғанда Солтүстік Қазақстанның егіс 4 есе ұлғайды. Бұл республика бойынша ауданда жердің игерілуі ең жоғарғы деңгейде екенін көрсетеді. Жері ең көп жыртылған - орманды дала зонасында орналасқан Солтүстік Қазақстан ауданы. 1954 - 1955 жылдары, яғни тек екі жылдың ішінде Солтүстік Қазақстанда 13 млн гектар жаңа жер жыртылды.
Бұл ауданның негізгі мамандану бағыты - астық шаруашылығы. Жалпы егіс көлемінің 80 пайызын дәнді дақылдар, негізінен жаздық бидай егіледі. Жаздық бидаймен қатар арпа, тары, сұлы, қарақұмық, қарабидай өсіріледі. Техникалық дақылдар, негізінен күнбағыс, т.б майлы дақылдар егіс көлемінің 1 пайызына жетпейтін бөлігін алады. Егістіктің 20 пайызына жуығына малазықтық дақылдар егіледі. Өйткені ауыспалы егісте дәнді дақылдар егістігі малазықтық шөп егістігімен алмасып отыруы керек. Бұл мал шаруашылығының жемшөп базасын нығайтуға көмегін тигізеді.
Қазақстан егін шаруашылығы тұрақты көлемде өнім алатын зонаға жатпайды. Астық өнімдерін өсіруге және жинауда қолайлы және қолайсыз жылдар кезектесіп отырады. Негізгі егіс танаптарында жаздық бидайдың қатты сорттары егілген және топырағының құнарлығы аз құрғақ дала зонасы территориясында орналасқан. Бұнда жиі - жиі құрғақшылық жылда бір рет, кейде екі рет қайталанып отырады. Мысалы, 1955ж құрғақшылық 10 жылда 1 гектардан 2,6цга бидай жиналды. Тың игерген кезеңде құрғақшылық жылдары 1 га - дан 3,5 ц астық алынды [1].
Дәнді дақылдардың үлесі, оның ішінде бидайдың күшті және қатты сорттарын егу және өндіру ұлғайып келе жатыр. Бұның басты себебі, халықаралық еңбек бөлінісінде бидайдан экспорттың ролінің күшеюімен түсіндіріледі. 2003 ж. Дәнді және дәнді бұршақ дақылдары үлесіне барлық ауыл шаруашылығы егін алқабының 79,5 пайызы тиесілі болды.
Дәнді - дақылдар егетін және тауарлық астық өндіретін басты аймақтар Қостанай, Солтүстік Қазақстан облысы, Ақмола облыстары республикадағы үлесі - 71,1 пайызды құрайды. Қазақстанда басты егілетін дәнді - дақылдар - жаздық бидай, яғни оның қатты сорттары егіледі, оның дәнді дақылдар егістігіндегі көлемі - 70 пайыздан астам. Сапасы жағынан дүние жүзілік стандарттқа сәйкес, яғни құрамында кілегейлі (клейковина) 28 - 35 пайызға дейін болғандықтан, нан өнімдерін өндіруге бірден - бір шикізат болып есептеледі. Қазақстан егін шаруашылығы тарихында ең көп өнім 1979 ж алынды: түссімділігі 1 га - 13,6 ц (тазартылған салмағы 32 млн. т), одан кейінгі түсімділігі мол болған жыл - 1992 ж ( 1 га - 14,8 ц, тазартылған салмағы 29,8 млн. т), 2003 ж 14,8 млн.т ( 1 га - 10,8 ц) дәнді дақыл өнім алынды [2].
Солтүстік Қазақстан облысының жалпы көлемі 9804,3 мың га, соның ішінде облыс аумағының жалпы көлемі 9799,3 мың га және Павлодар облысында аралық жер учаскесінің жалпы көлемі 5 мың га құрайды. Ауылшаруашылық алқаптар 8383,7 мың га, соның ішінде егістік 4586,7 мың га, тыңайған жер 234,3 мың га, шабындық 41,6 мың га, жайылым 3521,7 мың га, орман қоры 681,2 мың га, ауылшаруашылық мақсаттағы жер 6675,5 мың га немесе облыс аумағының 68 пайызын құрайды(1 кесте) .
Кесте 1
2010 жылдың 1 қарашасына арналған Солтүстік Қазақстан облысы аудандары бойынша жер қорын бөлу, мың га [3].
№
рс
Аудандар
атауы
Жердің барлығы
Соның ішінде ауылшаруашылық алқаптар
Соның ішінде егістік
мың га
%
мың га
%
мың га
%
1
2
3
4
5
6
7
8
1.
Айыртау
960,3
9,8
733,5
8,7
402,3
8,8
2.
Ақжар
804,3
8,2
735,5
8,8
370,3
8,1
3.
Аққайың
470,7
4,8
393,4
4,7
234,4
5,1
4.
Есіл
514,1
5,2
449,8
5,4
304,7
6,6
5.
Жамбыл
746,5
7,6
616,6
7,4
297,7
6,5
6.
М.Жұмабаев
780,8
8,0
637,3
7,6
457,3
10,0
7.
Қызылжар
615,4
6,3
444,6
5,3
215,9
4,7
8.
Мамлют
410,0
4,2
324,8
3,9
180,7
3,9
9.
Ғ.Мүсірепов атындағы
1108,7
11,3
1043,1
12,4
729,5
15,9
10.
Тайынша
1143,4
11,7
1066,1
12,7
627,4
13,7
11.
Тимирязев
451,2
4,6
414,0
4,9
267,6
5,8
12.
Уәлиханов
1292,7
13,2
1110,5
13,2
246,6
5,4
13.
Шал, ақын
484,1
4,9
414,7
4,9
251,1
5,5
14.
Петропавл қаласы
22,1
0,2
9,8
0,1
1,2
0,0
Облыс бойынша барлығы
9804,3
100,0
8393,7
100,0
4586,7
100,0
Ауылшаруашылық мақсаттағы жерлерде ауылшаруашылық алқаптар 6470,2 мың га немесе облыс аумағының 66 пайызын құрайды (2 кесте).
Кесте 2
2010 жылғы 1 қарашадағы жағдайы бойынша ауылшаруашылық алқабын жер санаттарына бөлу, мың га [3].
№
Санаттар
атауы
Жалпы көлемі
Ауылшаруашылық алқаптардың барлығы
Соның ішінде
егістік
Көпжылдық көшеттер
Тыңайған жер
шабындық
жайылым
Барлығы
соның ішінде суарылған
1.
Ауылшаруашылық мақсаттағы жер
6675,5
6470,2
4462,6
6,6
2,6
101,2
16,3
1887,2
2.
Елді мекендер жері
919,1
751,5
16,5
-
0,6
2,7
1,4
727,4
3.
Өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс және басқа ауылшаруашылық емес мақсатағы жер
71,2
19,8
3,7
-
-
0,6
-
15,5
4.
Ерекше қорғалатын табиғат аумақтарының жері, сауықтыру, рекреациялық және тарихи-мәдени мақсаттағы жер
0,2
-
-
-
-
-
-
-
5.
Орман қорының жері
681,2
68,1
3,7
0,1
0,4
2,8
12,9
48,2
6.
Су қорының жері
142,4
1,5
-
-
-
-
-
1,5
7.
Босалқы жер
1314,7
1082,6
100,2
0,7
1,5
127,0
11,0
841,9
Жердің барлығы
9804,3
8393,7
4586,7
7,4
5,1
234,3
41,6
3521,7
Соның ішінде Павлодар облысында пайдаланылатын жер
5,0
5,0
-
-
-
3,4
-
1,6
Облыс аумағы
9799,3
8388,7
4586,7
7,4
5,1
230,9
41,6
3520,1
Жер реформасы жылдары, 1993 жылдан бастап жер пайдаланудың жаңа жүйесін жасау үдерісі болып жатты -- монополиялық-мемлекеттік меншіктен жерге меншіктің әртүрлі нысаналарына және, ақылы жер пайдалануға ауысу. Объективті себептердің күшімен ол жерді қайта бөлуге, жаңа шаруашылық субъектілер мен жер пайдаланудың жаңа жүйесін ұйымдастыруға сүйенді. Мұның барлығы жерге жеке меншік үлесінің біртіндеп өсуіне себеп болды.
Ауылшаруашылығы кәсіпорындарын жекешелендіру бойынша іс-шаралардың негізінде 2008 жылдың 1-ші қарашасына 3445 шаруа (фермерлік) қожалықтары, 771 мемлекеттік емес ауылшаруашылығы кәсіпорындары, соның ішінде 611 серіктестік пен акционерлік қоғамдары, 4 өндірістік кооперативі, 23 ауылшаруашылық ғылыми ұйымдары құрылды [3].
1.2 Топырақ түрлері (режимі) және оларды ретттеу.Топырақтың сипаттамасы.
Топырақ - барлық материалдық игіліктердің көзі. Ол азық-түлік, малға жем, киім үшін талшық, құрылыс материалдарын береді. Топырақтың ең маңызды байлық екенін айта отырып, К.Маркс, еңбек - байлықтың әкесі болса , топырақ - анасы деген. Топырақтың физикалық касиеттері су, ауа өткізгіштігі, су сақтағыштиғы, құрамы мен құрылым ерекшелігіне байланысты. Топырақтын негізгі бөлігін бастапқы Топырақ түзуші аналық жыныстан бастау алатын минералды құрамы анықтаса (85 -- 99%), біршама бөлігін топырақ түзілу процесінде, негізінен осында өскен өсімдіктер қалдықтары (шіріген тамыр, түскен жапырақ, т.б.) ыдыраған кезде синтезделіп түзілетін органикалық. (қара-шірінді) заттар кұрайды (1 -- 15%). Жануарлар дүниесі (негізінен омырткасыздар) тіршілігінің әрекетінен органикалық. заттардың ыдырауы жылдамдайды. Адамның шаруашылық әрекеті (орманды кесу, шөп егу, жер жырту, мелиорация, органик., минералды тыңайткыштар қолдану) топырақ түзуші кейбір факторларға (мыс, өсімдікке) әсер етіп, топырақ түзілу процесінің бағытында тез өзгертеді[1].
Топырақтың қатты, сұйық, газ қүрамды және тірі организмдерде бөліктерден түрады. Олардың ара-қатынасы әр түрлі,топырақта ғана емес, тіпті бір топырақтың әр қабаттарында әр түрлі болады. Топырақтың жоғары қабатынан төмен қабатына қарай органикалық заттар мен тірі организмдер азая түседі, ал жыныстардьң түзілу қарқьндылығы төмен қабатынан жоғарғы қабатына қарай арта түседі.
Топырақтың қатты бөлігінде алғашқы (кварц, дала шпаты, слюда, т.б.) және екінші ретті минералдар (гидрослюда, монтмориллонит, каолинит, т.б.) басым келеді. Топырақ борпылдақтығының қалыптасуы осы қатты бөлігінің кұрамы мен оның кұрылымының ерекшеліктеріне байланысты. Топырақтың негізгі массасын, негізінен түйірлері 1 мм-ден кіші болатын ұсақтопырақтар құрайды. Табиғи түріндетопырақ массасы көлемінің бір бөлігін -- қатты бөлігі, ал қалған бөліктерін топырақ ерітіндісі ментопырақ ауасынан тұратын бөлігі құрайды. Топырақтың қатты бөлігінің минералды және химиялық құрамына қарай көбіне оның құнарлылығын анықтауға болады. Органикалық заттар ыдыраған кезде оның құрамындағы азот өсімдіктердісіңіре алатындай түрге айналады.
Топырақтың сапасы морфологиялық, генетикалық, химиялық және физикалық қасиеттеріне байланысты болады. Осы қасиеттерге сәйкес топырақтың сапасын анықтауға қажетті негізгі табиғи диагностикалық белгілерге мыналар жатады: қарашірік қабатының қуаты (қалыңдығы); қарашіріктің, тұнбаның және саз балшықтың проценттік мөлшері; топырақтың қарашірінділігі; топырақтағы қозғалмалы қоректік элементтердің (фосфордың және калийдің) қоры (запасы); топырақтың механикалық құрамы, қышқылдығы және тағы басқалары.
Адамның жерді өңдеуінің нәтижесінде, топырақ құрғақта, ылғалды да құнарлы не құнарсыз да болуы мүмкін. Бірақ, қандай жағдайда да тегі әр түрлі минералды және органикалық бөлшектерден тұрады. Қабат-қабат болып жатқан бөлшектердің аралығында ауа, су және көптеген организмдер толы саңылаулар болады. Осы бөлшектердің үлкен-кішілігіне қарай ірі және ұсақ түйірлі топырақ деп бөлінеді. Ұсақ түйірлі топырақтар саңылаулығы ірі түйірлі топыраққа қарағанда жоғары болады. Егер ұсақ түйірлі топырақ саңылаулығы 85 пайызға жетсе, ірі түйірлі топырақ саңылаулығы 30 пайыздан кем.
Саңылаулықтың санитариялық мәні зор. Мәселен, жекелеген саңылау көлемі мен топырақ бөлшектерінің көлемі үлкен болған сайын ауа және су жақсы өтеді. Дәлірек айтқанда, ірі түйірлі құмдақ топырақтың су өткізгіштігі ұсақ түйірлі сазды топыраққа қарағанда көп есе артық. Ірі түйірлі топырақтан белгілі бір уақыт өлшемінде ұсақ түйірлі топыраққа қарағанда ауа көптеген есе көп өтеді.Топырақ саңылауы 60-65 пайыз болса онда биологиялық және химиялық ластанудан өздігінен тазару процестері үшін қолайлы жағдай туады.
Топырақтың ылғал тартқыштық қасиеті. Топырақ түйірлерінің беткейі ауадағы су буын, яғни ылғалдылығьш тартатын әрі топырақ саңылауларында кептіретін қабілеті бар үлкен жазықтықты құрайды. Топырақ қаншалықты ұсақ түйірлі болса, оның ылғал тартқыштығы соншалықты жоғары болады. Сондай-ақ, топырақта шірінді және коллоидты заттар көп болса да және ауаның атмосфералық ылғалдылығы жоғары болса да өседі. Органикалық заттармен ластанған сазды топырақтың да ылғал тартқыштықтары жоғары келеді.Топырақтың коллоидты заттары суды өзіне ең көп сіңіреді. Фермалардың ластанбаған территориялары мен шаруашылықтардың жайылымдық учаскелерінің ірі түйірлі топырақтарының ылғал тартқыштығы өте аз.
Топырақтың булану қабілеті қаншалықты нашар болса, оның құрамындағы ылғал да соншалықты көп ұсталады. Сөйтіп, ол анағұрлым сызды болады. Мысалы, ұсақ түйірлі өсімдік аз шығатын, күн сәулесі нашарлау түсетін сұр(боз) топырақта ірі түйірлі топыраққа қарағанда ылғал тартқыш қабілетін арттыратын еріген тұздар болса, ауа ылғалды келсе, жауын-шашын және қар суы топырақты шайып жатса топырақ бетінде ылғалдың булану деңгейі төмендейді.
Топырақтың ауа өткізгіштігі деп -- топырақтың өз бойынан ауа өткізу қабілетін айтады. Ауа топырақтың су болмаған саңылауында, ал сіңірілген күйінде топырақ бөлшектерінің құрамында болады. Сонымен, жер асты суында ауа еріген күйінде болатыны белгілі. Құрамы жағынан топырақ ауасы атмосфералық ауадан біраз айырмашылығы бар: мысалы топыраққа тереңдеген сайын оттегі мөлшері азаяды, органикалық заттарды тотықтыруға көп жұмсалады, ал көмір қышқылы құрамы керісінше көбейеді.
Органикалық заттарға бай топырақтарда оттегі мөлшері 10 пайызға дейін, тіпті одан да азаяды да, көмір қышқылы құрамы 15 пайызға дейін және одан да артық көбейеді. Ластанған топырақтарда газ тәрізді қоспалар (СН4, Н28, N11,), сондай-ақ , май қышқылдары т.б. болуы мүмкін.
Топырақтың ауа өткізгіштігі барометрлік қысымның өсуіне байланысты артып, топырақтың үстіңгі қабатының қалыңдығы және ылғалдылығы ұлғайған сайын кемиді. Саңылауларды толтыратын су олардан ауаны сығып шығарады да, ауаның топыраққа енуіне кедергі жасайды. Топырақ ауасының құрамыңда шаң да, микроорганизмдер де болмайды. Олар ауа топырақта сүзілген кезде ұсталып қалады да, топырақ бөлшектері ыдыратып жібереді.
Топырақтың ауа өткізгіштігінің және оның оттегімен баюының топырақта өтетін тотығу және оны адам мен жануарлар енгізетін органикалық лас затгардан босату тәрізді биохимиялық процестерге байланысты гигиеналық маңызы зор. Тағы топырақ түйірлі ірі және құрғақ болуға тиіс.Өйткені, ылғал және ұсақ түйірлі топырақ өте нашар желдетіледі. Сондықтан да онда өздігінен тазару процесі айтарлықтай жүрмейді.
Топырақтың жылулық қасиеттері -топырақ негізінде күннен қызуы. Бұл процесс топырақтың жылу сыйымдылығына, жылу өткізгіштігіне және радиациялау қабілетіне көп байланысты болады.Сыртқы ауа температурасынан топырақ температурасының едәуір айырмашылығы бар. Тәулік және жыл бойында онша көп ауытқымайды және топырақ тереңдеген сайын бірте-бірте азая береді. Тереңдеген сайын топырақтың тәуліктік және жылдық ең жоғары температурасы ауа температурасынан едәуір төмен. Қыстыкүні топырақ температурасы ауа температурасынан жоғары, ал жаздыкүні керісінше салқын болады.
Топырақтың жылу өткізгіштігі нашар болады. Әсіресе, борпылдақ, ұсақ түйірлі, ылғалды шірінді заттары көп, ақ шағыл, шөп өспейтін түсті топырақтар аз қызады. Ірі түйірлі, құрғақ, қоңыр түсті және шөп жақсы өсетін топырақтар, сондай-ақ тасты, тығыз топырақ нағыз жылу аккумуляторы болып табылатын таулы жер топырақтары жылуды тым-тәуір өткізеді. Борпылдақ топыраққа қарағанда тығыз топырақта жылу тереңге енеді. Топырақ саңылауларын толтыратын су сол саңылауларды толықтыратын ауаға қарағанда жылуды 21-26 есе көп өткізеді екен. Жылуды ылғал топырақтың оңай да терең өткізетіні сондықтан.
Топырақ температурасының өте үлкен маңызы бар. Ол жергілікті жердің климатына, ал жергілікті климат-микроклиматқа әсер етеді. Топырақ температурасы ерекшеліктерінің өсімдік тіршілігі үшін маңызы зор. Олардың тамырлары қыстыгүні топырақтың жылы қабатында жатады да, суықтан сақталады. Ол, яғни топырақ температурасы сол топырақтың өзінде жүрілетін физико-химиялық және биологиялық процестеріне де әсер етеді.
Жануарлар, әсіресе олардың төлдері мен әлсіздерінің денсаулығы үшін күннің суығы, яғни үсік айтарлықтай қауіп төндіреді. Ол ауаның суық массасы келіп, жиналып тұрып қалатын ойпат жерлерде жиі байқалады. Суық, қатып қалған жемшөптің қаупі де ешнәрседен кем емес. Ол да жануарлардың ішін кептіреді, іш тастатады, тағы басқа жағдайларға ұрындырады. Топырақтың қатқақ болып келетін беті, әсіресе жер асты суының деңгейі өте жоғары болған жағдайда құрылыстың іргетасын бүлдіріп ғимаратқа зиян тигізеді. Сондай-ақ топырақ температурасына қарап суы қатып қалмас үшін канализация мен су құбырларын салу терендігі анықталады.
Топырақ минералды және органо-минералдық заттардан тұрады. Минералдық заттардың көзі жер қабатының қатты қабығын (литосфера) құрайтын таулы породалар. Минералдық бөлік топырақтың 80-90 пайызын құрайды, ал органикалық заттар топырақта 10 пайыздан кем болады. Топырақтың органикалық бөлігі өсімдік пен жануарлар тектес заттардың ыдырауынан және осы процесс кезінде жүретін реакциялар арқасында пайда болатын заттардың өнімдерінен тұрады. Топырақтың құрамында барлық белгілі химиялық элементтер анықталған.
Топырақтың химиялық қосылыстарының ішінде үлесі жағынан ең көбін кремний тотығы, содан кейінгі орындарды алюминий, темір, калий, натрий тотықтары иеленеді. Карбонатты топырақтарда бәрінен де кальций мен магний тотықтары, ал сор топырақтарда -- хлорлы калий және хлорлы натрий тотықтары көп болады. Топырақта өте аз кездесетін микроэлементтер: кобальт, мыс, марганец, бор, йод, фтор, бром, никель, стронций, селен, молибден, мырыш, литий, барий т.б. неорганикалық қосылыстардың көзі тек топырақ пайда болатын породамен шектелмей, сонымен бірге микроорганизмдер әсерімен ыдырайтын өсімдік және жануарлар тектес органикалық қалдықтар болып табылады.
Топырақтың механикалық құрамы оның сулы-физикалық, физикалық-механикалық, ауалық және жылулық қасиетіне, қышқылдану қалпына келу жағдайына, сіңірулік қасиетіне, топырақта, азоттың жиналуына әсер етеді.
Механикалық құрамына байланысты топырақта оны өңдеудің, егістік жұмыстардың жүргізілуіне, тыңайтқыш шашу мөлшеріне және ауылшаруашылық өнімдерін себу жағдайлары өзгереді: Егер құмды және құмдақ топырақтар жылдам өңделгенмен, оларда гумуспен пен ылғал аз болады және олар жел эррозиясына төзімсіз келеді.
Топырақ бөлшектерінің көлденеңі 1 мм-ден артық болса, онда оларды топырақтың қаңқасы деп атайды, ал 1 мм-ден кем болса, ол бөлшектерді топырақтың ұлпасы (мелкозем) деп атайды. Топырақтың қаңқасына жататын механикалық бөлшектер тастар (көлденеңі 10 мм-ден ірі), ірі қиыршық (5 -- 10 мм), орташа қиыршық (3 -- 5 мм) және ұсақ қиыршық (1 -- 3 мм). Топырақтың ұлпасына кіретін бөлшектер ірі құм (0,5 мм), орташа құм (0,25 -- 0,5 мм), майда құм (0,05 -- 0,25), ірі шаң (0,001-0,005 мм), тозаң (0,001-0,0001 мм) және коллоидтар (0,0001 мм-ден аз бөлшектер)[3].
Механикалық тұрғыдан топырақ тасты, қиыршықты тастақты, құмдақ (80 пайызға астамы құм, 10 пайыз дейін сазы бар), құмдауыт (құмы 70 пайыздан астам, сазы 30 пайыз аз), ұсақ сазды (10-80 пайыз саз, қалғаны құм), саздақ, сазды, борлы, әкті (20 пайыздан астам әк), қара топырақ (20 пайыздан астамы гумус) және қара шірік (торф) болып бөлінеді.Механикалық бөлшектердің көлеміне қарай топырақтың бес түрін ажыратады: қиыршықты тастақты (3-1 мм),құмдақты (1-0,05мм), ірі шанды (0,05-0,1 мм), шанды (0,01-0,001 мм), қайырлы (0,001 мм) топырақ. Ал механикалық құрамы бойынша топырақ: құмдақ, құмдауыт, саздау, сазды деп бөлінеді. Аталмыш құрылымы топырақтың табиғи құрылу процесінің және жерді пайдалану әсерінен пайда болады. Органикалық заттардың кейбір ыдырау өнімдері (мысалы, гумин және ульмин қышқылдары) кальциймен қосылыс түзіп, майда топырақ бөлшектері бір-бірімен жабысып, бірігіп ірі бөлшектер құрайды. Сондықтан топырақ құрылысы саңлаулы-түйіршікті, үйінділі, діңгекті, қатпарлы түрде болуы мүмкін. Топырақ құрылымының айырмашылығы оның сулы-физикалық және биологиялық режимдерін анықтайды.
1.3 Солтүстік Қазақстанның топырақтары
1)Республикамыздың қиыр солтүстігінде біраз аумақты жеткілікті ылғалданған орманды-далалы зонаша алып жатыр. Бұл зонашада ауадан түсетін ылғалдың орташа жылдық мөлшері 330-350 мм, жерден буланатын ылғалдың мөлшерімен шамалас, ылғалдану коэффициенті бірге жуық. Жер беті жазық, ойпатты келеді, сондықтан бұл аймақта ылғалды-шалғында топырақтар көп таралған. Негізінен шайылған орманның сұр топырағы мен шалғынды қаратопырағы және сілтісізденген қаратопырақтар кездеседі. Топырақтың беткі қабатындағы қарашірінді мөлшері 8-9%. Зонаша негізінен Батыс Сібір ойпатында орналасқан. Мұнда суарылмайтын егіншілік дамыған, негізінен жаздық бидай егіледі. Картоп, көкөністер өсіріледі, мал шаруашылығы дамыған. Егістікке жарамды жерлердің бәрі түгелдей игерілген. Қалған жерлері орман, шабындық пен жайылым үшін пайдаланылады. Қазақстан аумағында бұл зонаша небары 0,4 млн. гектар (республика жерінің 0,2%), зонаның негізгі бөлігі терістіктегі Ресей жерінде [30].
2), 3) Осы зонашадан оңтүстікке қарай байтақ қаратопырақты далалы зона басталады. Өзінің топырағы мен климаттық жағдайына қарай бұл зона екі зонашаға бөлінеді: а) орташа ылғалданған дала: б) ылғалы жеткіліксіз қуаң дала. Бұл аймақтың біразы Батыс-Сібір ойпатында жатыр. Солтүстік Қазақстан облысының көпшілік жері, Қостанай, Павлодар облыстарының солтүстік жағы, Ақмола, Қарағанды, Ақтөбе, Батыс Қазақстан облыстарының солтүстік шеттері осы зонада орналасқан. Ылғал көбінесе күз және қыс айларында түседі, ал мамыр мен шілде аралығы біршама құрғақ болады. Егістік өніміне әсер ететін қатты құрғақшылық бұл аймақта сирек қайталанады. Оның топырақтары қара топырақты зонаның Батыс Сібір провинцияларында кездесетін: 2) кәдімгі қара топырақ (орташа ылғалданған далада) және 3) оңтүстіктің қара топырағы (ылғалы жеткіліксіз қуаң далада).
Егістікке жарамды жерлердің бәрі жыртылған. Бұл аймақта негізінен суарылмайтын астық егіледі. Дегенмен сортаң, сорланған топырақтар және кешенді учаскелер күрделі мелиорациялауды, ал жыртылған жерлер фосформен тыңайтуды қажет етеді. Бұл зонаның көлемі - 25,4 млн. гектар, яғни республика жерінің 9%-на жуық. Бұл алқаптың көп жері 1954-1958 жылдары тың игеру кезінде астықты дақылдар үшін жыртылды ( 1 сурет)
Сурет 1. Егістік алқабы[4].
2)Кәдімгі, орташа қара шірінділі, қаратопырақты зонаша республикамыздың 11,7 млн. гектарын, яғни барлық жеріміздің 4,3%-ын алып жатыр. Ауадан түсетін ылғал 300-330 мм. Негізгі топырақтары - кәдімгі, орташа қара шірінділі қара топырақтар. Топырақ қара шіріндісінің мөлшері беткі қабатында 0-10 см, 7-8 %-ы, табиғи күйінде құнарлы топырақтар. Егістік өніміне әсер ететін құрғақшылық орта есеппен он жылда бір рет қайталанады.
3)Оңтүстік, аз қара шірінділі, қаратопырақты зонашаның көлемі 13,7 млн. Гектар, республика жерінің 5,1 %-ы, жоғарғы зонашаның оңтүстік аймағында орналасқан. Ауадан түсетін ылғал жылына 280-300 мм, оның жылы уақытта түсетіні 150-180 мм. Топырақтарының басым бөлігі аз қара шірінділі қара топырақтар. Топырақтың беткі қабатындағы қарашірінді мөлшері 4-6%. Топырақтар жамылғысында сортаңданған, әктенген топырақтар түрлері басымырақ кездеседі. Егістік өніміне әсер ететін құрғақшылық он жылда 2-3 рет қайталанады.
4), 5), 6) Қара топырақты далалы зонаның оңтүстігінде Қазақстанның батысынан шығысына қарай - Шығыс Қазақстан облысына дейін созылып, құрғақ және шөлді-далалы қара қоңыр топырақты зона жатыр. Оның көлемі 90,4 млн. гектардай (республика территориясының 33,3%), яғни бұрынғы КСРО-дағы мұндай зонаның 70% жерін қамтиды. Бұл аймақта Павлодар облысының көп жері, Солтүстік Қазақстан облысының батыс жағының біраз бөлігі, Қостанай, Ақмола облыстарының көпшілік жері, Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Қарағанды облыстарының көп жерлері орналасқан. Бұл кең зонаның солтүстік бөлігінің топырағы оңтүстіктің қара топырағына өте ұқсас, күңгірт қара топырақ (4). Топырақ қара шіріндісінің мөлшері 3-4%. Орта бөлігінде ылғалдың азаюына байланысты өсімдіктердің өсуі де сирексіп, топырақтың қарашірігі азаяды, топырақтың түсі жай қара қоңырға айналады (5). Топырақ қара шіріндісінің мөлшері 3%-дай. Ал аймақтың оңтүстігінде шөлді-далада топырақ түсі ашық қара қоңырға ауысады (6). Топырақтың беткі қабатындағы қара шірінді мөлшері небары, 1,5-2%.
4) Зонаның солтүстік бөлігінің топырағы күңгірт қара қоңыр, онда суарылмайтын жаздық бидай егіледі. Бірақ олардан алынатын өнім мөлшері ауа райына тәуелді. Орта есеппен жылына түсетін ылғал 250-280 мм. Мұнда құрғақшылық үш-төрт жылда бір рет қайталанады. Бұл жердің көлемі 27,7 млн. гектардай (республика жерінің 10,3%), 5) ал зонаның орталық бөлігінде жай қара қоңырлы топырақтарда құрғақшылық жиі болатындықтан, суарылмайтын егін өнімі мұнда тұрақсыз. Бұл аймақта құрғақшылық екі жылда қайталанып, өнім қанағаттанарлықсыз алынады. Бұл зонашаның көлемі - 24,3 млн. гектар жер, Қазақстан жерінің 8,9%. Тың игеру кезінде негізсіз жыртылып кеткен жер көлемі 4-5 млн. гектарға жуық еді. Ол жерлер біраз уақыттардан бері егістіктен шығарылды. Бұл зонашаларда астықты шаруашылықтар, күңгірт қара қоңыр зонашаларда біршама жақсы дамыған. Онда жеңіл топырақтар желмен ұшуға бейім, оның өзі топырақтың жел эрозиясына қарсы күресу шараларын ұйымдастыруды қажет етеді. Сонымен қатар топырағында фосфор аз болғандықтан, фосфорлы тыңайтқыштар қажет. Бұл екі зонашадағы негізгі егістік жерлер тың игеру кезінде игерілген. Ескеретін жай: тың игеру науқанында біршама асыра сілтеушілік болып, қара қоңыр топырақтардың астық егуге жарамсыз біршама құрғақ жерлері жыртылып кеткен еді. Ол жерлер соңғы жылдары егіншіліктен шығарылып, жайылымдыққа қайтарылды. Егістіктермен қатар мал шаруашылығы дамыған, жалпы бұл зонашаларда астық дақылдарының өнімі төмен болатындықтан оның көлемін азайтып, негізінен мал шаруашылығы бағыты әрі қарай өрістемек ( 2 сурет).
Сурет 2. Күңгір қара топырақ зонасы[4].
1.4Солтүстік Қазақстанның жер жағдайы және жер ресурстарын пайдалану.
Қазақстан Респуликасының Жер кодексін қабылдаумен және ауылшаруашылық мақсаттағы жерлерге жеке меншікті енгізуінен облыс Солтүстік Қазақстан жер қатынастары басқармасы ММ қызметтерінің негізгі алушылары болып табылады. Осыған байланысты, жер ресурстарының сандық және сапалық жағдайлары туралы дұрыс, ақпараттың мәні күшейді.
Бүгінгі күнді облыстың Солтүстік Қазақстан жер ресурстарының сандық және сапалық жағдайлары туралы толықтырылмаған, ақпарат бөлігінде жіберілген мүмкіндіктердің фактісін белгілеуге болады, бұған орай, жалпы облыстың жер ресурстары туралы және салық салу базасының көлемінде дұрыс, ақпарат алуда көрініс табады.
Топырақтың сапалық сипаттамасын айқындау, дақылдың техникалық жағдайы мен сапаландыру жұмыстары 7 - 10 жылда тексеру жүргізу мерзімділігімен, іздестіру (топырақ, геоботаникалық және басқалар) негізінде жүргізіледі. Сонымен қатар, топырақ тексеру материалдары (топырақ карталары, топырақтың аграрлық өндірістік топтастыру картограммалар және т.б.) ескіріп кеткен және қайта тексеруді талап етеді, геоботаникалық іздестіруді тексеру материалдарының негізгі бөлігі 1990 жылға дейін орындалды және-де жаңартуды талап етеді. Сонымен, МежерҒӨО ЕМК тексерген мәліметтері бойынша ауылшаруашылық алқаптардың сипаттамасы бойынша оның құнарлылығына әсер ететін белгілермен 2010 жылдың 1 тамызындағы жағдай бойынша егін шаруашылығына сөзсіз жарамды ауылшаруашылық алқаптардың құрамында жердің тек 43 пайызы ғана болды, қалғандары құнарлылыққа әсер ететін жарамсыз белгілермен күрделіленген болатын (3 кесте).
Кесте 3
2010 жылдың 1 тамызындағы жағдай бойыншаауылшаруашылық алқаптардың құнарлылығына әсер ететін белгілер бойынша сипаттамасы мың га[5].
№
Мелиорациялық
іс-шаралар
Ауылшаруашылық алқаптар
соның ішінде
егістік
көлемі
%%
көлемі
%%
1
2
3
4
5
6
1.
Жердің барлығы
8389,2
100,0
4466,8
100,0
Соның ішінде:
1.1
Жарамсыз белгілермен күрдендірілмеген
3619,4
43,1
2990,9
67
Соның ішінде егін шаруашылығына жарамдылығы
-
2.
Ұсақталған және тастақ жер
474,1
6
186,2
4
3.
Тұздалған
463,8
6
252,0
6
4.
Сортаң
2917,4
35
686,9
15
5.
Шайылған
52,6
1
29,5
0,6
6.
Дефлирленген
0,2
-
0,1
-
7.
Су және жел эрозиясына бірге ұшыраған
-
-
-
-
8.
Қайта суланған
547,2
7
304,4
7
9.
Батпақтанған
115,4
1
4,6
0,1
10.
Басқалар
129,1
1,1
12,0
0,3
Облыс экономикасының көптеген салаларында жергілікті жер туралы, ақпарат айтарлықтай маңызды болып табылады, бұған байланысты геодезиялық және картографиялық өнімдердің сапалық қызметтеріне үлкен сұраныс көрінеді, бұл өнімдер заңды құжаттар болуы рас және қазіргі кезде бұл материалдарды жаңарту қажет.
Қазіргі кезде қызмет ететін мемлекеттік жер кадастрының автоматтандырылған, ақпараттық жүйесінде (МЖК ААЖ) жер-кадастрлық ақпараттың екі түрі қолданылады -- атрибуттық (мәтіндік) және графикалық. Атрибуттық бөлігі 217,8 мың жер учаскесі мәліметінен тұрады. Қолдағы ААЖ графикалық бөлігі атрибуттық мәліметтердегі 25 пайызын құрайды. Бұндай сәйкессіздіктің пайда болған себебі, жер учаскесінің негізігі бөлігі, есептік тұлғалауда қажетті ауқымдағы картографиялық негізі болмайтын елді мекендердің жерлерінде жатыр.
Сонымен қатар, топырақты зерттеудің материалдары (топырақтық карталар, топырақтардың агроөндірістік топтамасының картограммалары және т.б.) 185,2 млн.га көлемді құрайды, бұл барлық ауылшаруашылығына арналған жерлердің 85,9% көрсеткіші, оның ішінде 1990 жылға дейінгі 151,9 млн. га аумаққа арналған зерттеулер материалдары ескірген және қайта зерттеуді қажет етеді.
Геоботаникалық іздестірулердің зерттеу материалдарының негізгі бөлімі -- 78,8 % 1990 жылға дейін жасалған және қайта зерттеуді қажет етеді.
Бұдан басқа, соңғы рет 2000 жылы өткізілген елдің жер ресурстарын экономикалық бағалауды бес жыл кезең аралығында өткізу қажет.
Нұр Отан ХДП саяси платформасының ережелерінің біріне сәйкес келетін жерді экономикалық бағалау бойынша жерді, басқа табиғи ресурстарды, экономикалық бағалау және тіркеу жүйесін құру сондай-ақ олардың ренталық құнын ішкі және әлемдік нарықтағы баға бойынша жыл сайын нақтылап отыру қажет.
Осылайша, нарықтық экономика жағдайында жалпы жер нарығының даму перспективасы туралы нақты және объективті ақпаратқа экономикалық процеске қатысушылар қызығушылығы айтарлықтай көтеріледі. Осыған байланысты, Мемлекеттік жер кадастры қалыптастырып отырған барлық мәліметтерге кешенді талдау жүргізу орынды болып табылады. Қазіргі заманғы кезеңде компьютерлік технологияны қолданбай жер кадастрын тиімді жүргізу мүмкін емес. Мемлекеттік жер кадастрының автоматтандырылған ақпараттық жүйесінде (бұдан әрі - МЖК ААЖ) құру мемлекеттің мүддесін, экономика салаларын және ел халқын жер туралы (жылжымайтын мүлік) ақпаратпен қамтамасыз ететін, жер учаскелерінің меншік иелері мен жер пайдаланушылардың құқын қорғайтын, сондай-ақ жер және жылжымайтын мүлік нарығының жұмыс істеуіне қолдау көрсетуі бойынша ақпараттық инфрақұрылымды қалыптастыруға бағытталған. Қазіргі уақытта мемлекеттік жер кадастрын есепке алу және бағалау бөлімін қолдауды қамтамасыз ететін, барлық деңгейдегі жер-ақпараттық мәліметтер банкімен МЖК ААЖ құру аяқталуда. Жер ресурстарының әлеуетін тиімді басқаруда экономикалық механизм негізінде, МЖК жылжымайтын жер мүлігінің құқығын қорғаушы кепіл ретінде ұсынылуы тиіс. Бұл МЖК ААЖ-ды пайдалану үшін телекоммуникациялық қызметтерді, лицензиялық бағдарламалық өнімдерді және МЖК ААЖ-дың қосалқы жүйесін ілеспелі түрде техникалық қолдауды қосқанда, МЖК ААЖ жүйелік және техникалық қызмет көрсету бойынша іс-шараларды жүзеге асыру қажеттілігімен ұштасқан электрондық үкімет аясында Агенттіктің ақпараттық жүйесін бұдан әрі жетілдіруді және жаңғыртуды талап етеді. Аталған іс-шаралар стратегиялық бағыттарда, мақсаттарда және міндеттерде көрсетілместен, қызметтің ағымдағы түрін көрсетеді.
Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің бірінші орынбасары Ө.Е.Шөкеевтің 2009 жылғы 21 сәуірдегі № 11-281805 қызметтік хатына Мемлекет басшысының 2009 жылғы 8 мамырдағы жер инспекциясына бағынатын және топырақтың құнарлылығы жағдайына мониторинг жүргізетін арнайы мекемені бұрыннан бар құрылымның негізінде құру мәселесі жөніндегі тапсырмасын жүзеге асыру мақсатында Қазақстан Республикасының Үкіметі Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің Агрохимия қызметі республикалық ғылыми-әдістемелік орталығы мемлекеттік мекемесін (бұдан әрі - АҚРҒ - О ММ) Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің қарамағынан Қазақстан Республикасы Жер ресурстарын басқару агенттігінің (бұдан әрі - Агенттік) қарамағына 2010 жылдың 1 қаңтарынан бастап беру туралы шешім қабылдады (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 30 қыркүйектегі№1487қаулысы).
АҚРҒ - О ММ Қазақстан Республикасының аумағында 1,8 млн га жер көлемінде жыл сайын агрохимиялық зерттеулер, егіншілік топырақтарының құнарлылығы мониторингін жүргізеді.2007 - 2009 жылдар аралығында 5,2 млн. га жер зерттелді, осылайша агрохимиялық зерттеулердің қарқыны ауыл шаруашылығы мақсатындағы егістік жерлердің әр бес жыл сайын құнарлылығының төмендеуіне байланысты олардың мониторингін жүргізу мақсатында жаңа материалдармен қамтамасыз етуге мүмкіндік бермейді.
Қазіргі уақытта жұмыс істеп тұрған мемлекеттік МЖК ААЖ жер-кадастрлық ақпараттың екі түрі қолданылады - атрибутивті (мәтінді) және графикалық. Атрибутивті бөлігі 3,5 млн. жер учаскелерінің мәліметтерінен құралған. ААЖ графикалық бөлігі атрибутивті мәліметтердің 24 пайызын құрайды. Мұндай теңсіздік жер учаскелерінің көпшілігі қажетті масштабтағы картографиялық негізі жоқ елді мекендердің жерлерінде орналасқандықтан пайда болды.
Жер ресурстарын сандық есепке алу бойынша мәліметтерін беру мәселесін атрибутивті және графикалық ақпаратты сәйкестендіргеннен кейін шешуге болады.
Аталған проблемаларды жою үшін үйлестірілмеген жер учаскелерін межелеу қажет, онда жер учаскелерінің бұрылыстық нүктелерін құралмен үйлестіру бойынша далалық геодезиялық жұмыстардан, оларды кадастрлық құжаттама бойынша заңды сәйкестендіру, мәліметтерді МЖК ААЖ графикалық базаларына енгізуден тұрады.Жер ресурстары саласындағы тізбектелген проблемалардың шешілуі жер ресурстарының сандық және сапалық жағдайы туралы нақты ақпаратпен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерді тиімді пайдалануды ұйымдастыру, олардың құрамында егістіктің, жайылымдардың, шабындықтардың аумағын орналастыру бойынша ұсынымдар, сондай-ақ Индустриялық-инновациялық үдемелі дамудың 2010 - 2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында өз бейнесін табатын, егістік айналымдарының, жайылым айналымдарының құрылымы және жерді тиімді пайдалануға бағытталған басқа да іс-шаралар әзірленуде.1990 жылға дейін шаруашылықішілік жерге орналастыру жобалары барлық ірі ауыл шаруашылығы кәсіпорындары үшін республикалық бюджет қаражаты есебінен жасалып келді. Соңғы жылдары жұмыстың бұл түрі іс жүзінде жүзеге асырылмай келеді, ал аграрлық сектордың жеке субъектілері бұл іске қызығушылық танытып отырған жоқ.
Осыған байланысты әр түрлі аймақтарда бірнеше шаруашылықтарда бюджет қаражаты есебінен жерге орналастыру жобаларын әзірлеудің және жерге орналастыру бойынша жұмыстардың толық кешенін жүргізу орынды болады. Аталған қадам ақталады және нарық жағдайында отандық ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілердің бәсекеге қабілеттілігі мәселелері өзекті болған жағдайда мұндай жобаларды әзірлеу бойынша басқа да шаруашылық субъектілеріне импульс береді және олардың аумақтарын ғылыми тұрғыдан ұйымдастырусыз және шағын шаруашылықтарды ірілемей оларды шешу қиынға соғады.
Қазақстан Республикасының жер ресурстарын жаңа жағдайларда тиімді басқару жер пайдаланудың бұрыннан қалыптасқан жүйесін түпкілікті ұйымдастырушылық-технологиялық қайта құруды талап етеді. Бұл ретте Агенттік Қазақстан Республикасы аумақтарының жерге орналастырудың бас жоспары жерді пайдалану мен қорғауды жоспарлауды жүзеге асыруда негізгі жерге орналастыру құжаттамасы болып табылады деп пайымдайды.
Бұдан басқа, есептеу әдісі бойынша тіркеуге көшу бөлігіндегі жерлерді тіркеу пайдаланылмайтын, ұтымды пайдаланылмайтын немесе нысаналы мақсатына сай пайдаланылмайтын және жер учаскелерінің рұқсатты пайдаланылуына сәйкес емес пайдаланылатын жерлерді анықтауға мүмкіндік береді.
Қазақстан үшін жердің тозуына қарсы күрес тағы да бір өзекті мәселе болып табылады. Ел халқының шашамен 43%-ы (6,5 млн. адам) ауылдық аудандарда тұрады және олардың көпшілігі аграрлық секторға және жерді пайдалануға байланысты табысқа тура немесе жанама тәуелді. Табиғи жағдайларға байланысты ел аумағының 70%-ы шөлейттену және жерлердің тозу процесімен қамтылған.
Осыған орай, жер мониторингіне ерекше мән беріледі. Қазіргі уақытта жер жағдайына көп жылдық бақылау жүргізуге арналған стационарлы экологиялық алаңдар және жартылай стационарлы алаңдар елдің барлық аумағының 15%-ын қамтиды, 2013 жылдан бастап жаңа экологиялық алаңқайларды құру және бұрыннан бар алаңқайларды жаңғырту мен дамыту жоспарлануда.
Жер ресурстарының сапалы жағдайы туралы, болып жатқан өзгерістер, олардың бағалары мен болжамдарының одан әрі дамуы жөніндегі нақты ақпаратты алу жер мониторингін жүргізумен қамтамасыз етіледі, оның ішінде геоақпараттық технологиялар негізінде бірыңғай жүйені құру, аэроғарыштық ақпараттарды пайдалана отырып, бақылау және түсірілім әдістерін жетілдіру.
Жерлердің сапалық жағдайының өзгеруі туралы нақты ақпарат алу үшін топырақтық аймақтар мен кіші аймақтардың ішіндегі бақылау желісін күшейту және 2011 жылдың аяғына бұзылуға ұшыраған жерлердің 25%-ын мониторингпен қамту қажет, ал осы өз кезегінде басқа да мүдделі органдармен бірігіп, бұзылушылық үдерістерді тұрақтандыру бойынша бірегей экологиялық бағдарлама әзірлеуге мүмкіндік береді.
Елдің жерлерін сапалық және сандық есепке алуды жүзеге асырудағы нақты мәселелермен бірге Қазақстан Республикасының жер заңнамасын бұзушылық саны да өсіп келетіндігін атап өту қажет. Осылайша, 2006 жыл мен 2008 жылдың бірінші тоқсаны кезеңі аралығында анықталған Қазақстан Республикасының жер заңнамасын бұзушылықтар серпінділігі жойылған заң бұзушылықтар санының тұрақты деңгейінде бұзушылықтардың санының жыл сайынғы өсімін көрсетіп отыр (4 кесте).
Кесте 4
Қазақстан Республикасы Жер ресурстарын басқару агенттігінің жерлерді қорғау және пайдалануды мемлекеттік бақылау анықталған бұзушылықтар серпінділігі [5].
Атауы
2006 жыл
2007 жыл
2008 жыл
2009 жыл
Бұзушылықтар анықталды
2 424
3 438
2 421
7 999
Бұзушылықтар жойылды
1 305
1 307
1 012
6 509
Жерді пайдалану және қорғау бойынша мемлекеттік бақылаумен жүргізілген талдауда 2009 жылы Қазақстан Республикасының жер заңнамасын бұзудың негізгі түрлері анықталды, яғни жерге меншік құқығының бұзылуы (60,8%), жерді нысаналы мақсатына сай емес пайдалану (18,3%), жерге орналастыру құжаттамасын бекітуде белгіленген тәртіпті бұзу (7,1%)болып отыр.
Қазақстан Республикасы жер заңнамасының бұзылу санының ұлғаюының негізгі себептері:
1. Жерге сұраныстың өсуі;
2. Жасалған Қазақстан Республикасы жер заңнамасын бұзу сипаттамасына жауапкершілік дәрежесінің сәйкессіздігі;
3. Қазақстан Республикасы жер заңнамасын бұзу бойынша сот шешімінің орындалу өндірісінің төмен деңгейі;
4. Қоғам алдында жер инспекторының тиісті бейнесінің болмауымен қатар мемлекеттік бақылауды жүзеге асыруға кадрлардың жетіспеуі.
Анықталған Қазақстан Республикасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Адам қоғамы табиғаттың бір ерекше саналы бөлігі бола тұрып, табиғат қорынсыз тіпті өмір сүре алмайды. Мысалы, адам организмі ауасыз (оттегісіз) тек 2-5 минут, сусыз 4-5 тәулік, ал тамақсыз 30-35 тәулік өмір сүреді екен . Адам өміріне аса қажетті табиғаттың осы үш қорыда (ауа, су және тамақтық заттар) осы өзіміз мекен етіп отырған жерімізде орын алып, түзіліп, өндіріледі. Сондықтан адам баласы, көне заманнан-ақ ''Жерді - асыраушы анамыз'' деп өте құрметпен атаған. Сонымен қатар жер қабаты тек адам қауымы емес, бүкіл тіршіліктің тірегі, әрі мекені, әрі асыраушысы. Республиканың солтүстік аймақтарында бұрынғы кезден бос жатқан миллиондаған тың және тыңайған жерлерді, астық өндірісін дамытуға байланысты игеріле бастады. Бұл кезде тың игерудің талабы бойынша 400 гектар төртбұрыш болуы талай агроэкологиялық заңдылықтарын бұзды. Тың игерудегі алғашқы қателер осы түста айқындала түсті. Бұл сияқты аса маңызды мемлекеттік іс ең алдымен жер, топырақ жағдайларын жан-жақты зерттеуден басталу керек еді.
1954 - 1960ж тың және тыңайған жерлерді игеру барысында бастапқы кезде 25 млн. га жерге астық егілді. Қазақстан тыңында миллиард пұт астық алған жылдардың өзінде, гектарынан 12 - 14 центнерден аспады, ал құрғақшылық жылдары 5-6 центнер алынды. Сонымен республика тыңындағы астық өнімі негізінен әр гектарынан емес, егістіктің жалпы мол көлемі есебінен алынады. Құрғақ аймақтағы жыртылған жерлер тиімді өнім бермесе де жылдар бойы жыртылып, астық егіліп келді. Коммунистердің әміршілдік-әкімшілік кезінде егістік жерлерді қысқарту жөнінде сөз қозғау мүмкін емес еді.
Сонымен бұл мәселеге Қазақстан тек тәуелсіздік алғаннан кейін қайта оралды. 1994 жылдың 25 ақпанында Ақмолада тың игерудің 40 жылдық мерейтойына жиналған ауылшаруашылық қызметкерлерінің алдында сөйлеген сөзінде Елбасы Н.Ә.Назарбав тың игеру кезіндегі жіберілген қатенің бірі - тиімді өнім бермейтін құрғақ жерлердің жыртылып кетуін айтты. Тың өңірінде гектарынан 10 центнерден төмен өнім беретін астық, экономикалық жағынан өзін-өзі ақтамайтыны сондықтан, мұндай алқаптарды егістіктен шығару жайында нұсқау берген болатын. Бұл берілген нұсқаудан кейін егістік жерлер қысқарды. Бұрыңғы кезде 25 млн. га жерге астық егіліп келсе, егістік көлемі 20 млн. га азайды.
Міне сондықтан біздер төменде Солтүстік Қазақстанның - топырақ жамылғысы мен жер қорлары, астық егуде оны бағалау, тиімді пайдалану мен қорғау мәселелері туралы сөз болады.
1.СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫНЫҢ ЖЕР ҚОРЫ
1.1Солтүстік Қазақстан экономикалық аудандар бойынша жер қорын бөлу.
Солтүстік Қазақстан республиканың аса ірі егіншілік ауданы, Қазақстан Республикасындағы дәнді дақылдар егіс көлемінің 60 пайыздан астамы осы ауданның үлесіне келеді. Жыртуға жарамды жер көлемі жағынан Солтүстік Қазақстанды Солтүстік Кавказ және Украина сияқты аудандармен салыстыруға болады.
Солтүстік Қазақстанға- Қостанай, Павлодар, Ақмола, Солтүстік Қазақстан облыстары кіреді. Жер көлемі - 600900 шаршы шақырым. Республика халқының 24%-ы Солтүстік Қазақстан ауданында тұрады. Еңбек ресурсы жоғары аудан. Экономикалық белсенді халықтың үлесі 73%, жұмыссыздардың үлесі орта есеппен 7,8%. Солтүстік ауданның урбандалу деңгейі 58%. Қала халқының үлесі төмен облыстарына Солтүстік Қазақстан (35%) және Ақмола облысы (48%) жатады.
Мемлекетіміздің басқа аймақтарына қарағанда халықтың орналасуы біркелкі, орташа тығыздығы 1 км2-ге 5,4 адамнан келеді. Ірі өзен аңғарларында халықтың орналасу тығыздығы жоғарыласа, қиыр Оңтүстігіндегі аудандарда халық сирек қоныстанған. Аудан жеріндегі ұсақ ауылдар көбірек кездесіп, арақашықтығы бір-бірінен ондаған километрге алысырақ орналасқан. Ауданның ұлттық құрамы күрделі, негізінен қазақтар, орыстар, украиндар, белорустар, татарлар, немістер, мордвалықтар, поляктар, еврейлер, т.б. халықтар тұрады [3].Солтүстік Қазақстан солтүстігінде Тобыл, Обаған, Есіл, шығысында - Ертіс, оңтүстігінде - Торғай және Нұра өзендерінің алабында орналасқан. Жер беті негізінен жазық, климаты қатаң континентті, қысы суық та, жазы ыстық. Қысы қарлы, ашық күндер көп болады, оның есесіне жазда аңызақ ( яғни құрғақ та ыстық жел) соғып, қуаншылық болып тұрады. Республикадағы қара топырақты жердің көбі Солтүстік Қазақстанда. Жылына 300 мм жауын-шашын түседі. Жалпы алғанда, топырақ климат жағдайлары суармай - ақ дәнді дақылдар өсіріп, біршама мол өнім алуға мүмкіндік береді.
Бұл ауданның халық шаруашылығының дамуына тың және тыңайған жерлерді игерудің зор әсері болды. Тек 1954 - 1960 жылдар аралығында аудан халқының саны, негізінен сырттан қоңыс аударып келгендердің есебінен халық саны 1 млн адамға артты. 1953 жылмен салыстырғанда Солтүстік Қазақстанның егіс 4 есе ұлғайды. Бұл республика бойынша ауданда жердің игерілуі ең жоғарғы деңгейде екенін көрсетеді. Жері ең көп жыртылған - орманды дала зонасында орналасқан Солтүстік Қазақстан ауданы. 1954 - 1955 жылдары, яғни тек екі жылдың ішінде Солтүстік Қазақстанда 13 млн гектар жаңа жер жыртылды.
Бұл ауданның негізгі мамандану бағыты - астық шаруашылығы. Жалпы егіс көлемінің 80 пайызын дәнді дақылдар, негізінен жаздық бидай егіледі. Жаздық бидаймен қатар арпа, тары, сұлы, қарақұмық, қарабидай өсіріледі. Техникалық дақылдар, негізінен күнбағыс, т.б майлы дақылдар егіс көлемінің 1 пайызына жетпейтін бөлігін алады. Егістіктің 20 пайызына жуығына малазықтық дақылдар егіледі. Өйткені ауыспалы егісте дәнді дақылдар егістігі малазықтық шөп егістігімен алмасып отыруы керек. Бұл мал шаруашылығының жемшөп базасын нығайтуға көмегін тигізеді.
Қазақстан егін шаруашылығы тұрақты көлемде өнім алатын зонаға жатпайды. Астық өнімдерін өсіруге және жинауда қолайлы және қолайсыз жылдар кезектесіп отырады. Негізгі егіс танаптарында жаздық бидайдың қатты сорттары егілген және топырағының құнарлығы аз құрғақ дала зонасы территориясында орналасқан. Бұнда жиі - жиі құрғақшылық жылда бір рет, кейде екі рет қайталанып отырады. Мысалы, 1955ж құрғақшылық 10 жылда 1 гектардан 2,6цга бидай жиналды. Тың игерген кезеңде құрғақшылық жылдары 1 га - дан 3,5 ц астық алынды [1].
Дәнді дақылдардың үлесі, оның ішінде бидайдың күшті және қатты сорттарын егу және өндіру ұлғайып келе жатыр. Бұның басты себебі, халықаралық еңбек бөлінісінде бидайдан экспорттың ролінің күшеюімен түсіндіріледі. 2003 ж. Дәнді және дәнді бұршақ дақылдары үлесіне барлық ауыл шаруашылығы егін алқабының 79,5 пайызы тиесілі болды.
Дәнді - дақылдар егетін және тауарлық астық өндіретін басты аймақтар Қостанай, Солтүстік Қазақстан облысы, Ақмола облыстары республикадағы үлесі - 71,1 пайызды құрайды. Қазақстанда басты егілетін дәнді - дақылдар - жаздық бидай, яғни оның қатты сорттары егіледі, оның дәнді дақылдар егістігіндегі көлемі - 70 пайыздан астам. Сапасы жағынан дүние жүзілік стандарттқа сәйкес, яғни құрамында кілегейлі (клейковина) 28 - 35 пайызға дейін болғандықтан, нан өнімдерін өндіруге бірден - бір шикізат болып есептеледі. Қазақстан егін шаруашылығы тарихында ең көп өнім 1979 ж алынды: түссімділігі 1 га - 13,6 ц (тазартылған салмағы 32 млн. т), одан кейінгі түсімділігі мол болған жыл - 1992 ж ( 1 га - 14,8 ц, тазартылған салмағы 29,8 млн. т), 2003 ж 14,8 млн.т ( 1 га - 10,8 ц) дәнді дақыл өнім алынды [2].
Солтүстік Қазақстан облысының жалпы көлемі 9804,3 мың га, соның ішінде облыс аумағының жалпы көлемі 9799,3 мың га және Павлодар облысында аралық жер учаскесінің жалпы көлемі 5 мың га құрайды. Ауылшаруашылық алқаптар 8383,7 мың га, соның ішінде егістік 4586,7 мың га, тыңайған жер 234,3 мың га, шабындық 41,6 мың га, жайылым 3521,7 мың га, орман қоры 681,2 мың га, ауылшаруашылық мақсаттағы жер 6675,5 мың га немесе облыс аумағының 68 пайызын құрайды(1 кесте) .
Кесте 1
2010 жылдың 1 қарашасына арналған Солтүстік Қазақстан облысы аудандары бойынша жер қорын бөлу, мың га [3].
№
рс
Аудандар
атауы
Жердің барлығы
Соның ішінде ауылшаруашылық алқаптар
Соның ішінде егістік
мың га
%
мың га
%
мың га
%
1
2
3
4
5
6
7
8
1.
Айыртау
960,3
9,8
733,5
8,7
402,3
8,8
2.
Ақжар
804,3
8,2
735,5
8,8
370,3
8,1
3.
Аққайың
470,7
4,8
393,4
4,7
234,4
5,1
4.
Есіл
514,1
5,2
449,8
5,4
304,7
6,6
5.
Жамбыл
746,5
7,6
616,6
7,4
297,7
6,5
6.
М.Жұмабаев
780,8
8,0
637,3
7,6
457,3
10,0
7.
Қызылжар
615,4
6,3
444,6
5,3
215,9
4,7
8.
Мамлют
410,0
4,2
324,8
3,9
180,7
3,9
9.
Ғ.Мүсірепов атындағы
1108,7
11,3
1043,1
12,4
729,5
15,9
10.
Тайынша
1143,4
11,7
1066,1
12,7
627,4
13,7
11.
Тимирязев
451,2
4,6
414,0
4,9
267,6
5,8
12.
Уәлиханов
1292,7
13,2
1110,5
13,2
246,6
5,4
13.
Шал, ақын
484,1
4,9
414,7
4,9
251,1
5,5
14.
Петропавл қаласы
22,1
0,2
9,8
0,1
1,2
0,0
Облыс бойынша барлығы
9804,3
100,0
8393,7
100,0
4586,7
100,0
Ауылшаруашылық мақсаттағы жерлерде ауылшаруашылық алқаптар 6470,2 мың га немесе облыс аумағының 66 пайызын құрайды (2 кесте).
Кесте 2
2010 жылғы 1 қарашадағы жағдайы бойынша ауылшаруашылық алқабын жер санаттарына бөлу, мың га [3].
№
Санаттар
атауы
Жалпы көлемі
Ауылшаруашылық алқаптардың барлығы
Соның ішінде
егістік
Көпжылдық көшеттер
Тыңайған жер
шабындық
жайылым
Барлығы
соның ішінде суарылған
1.
Ауылшаруашылық мақсаттағы жер
6675,5
6470,2
4462,6
6,6
2,6
101,2
16,3
1887,2
2.
Елді мекендер жері
919,1
751,5
16,5
-
0,6
2,7
1,4
727,4
3.
Өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс және басқа ауылшаруашылық емес мақсатағы жер
71,2
19,8
3,7
-
-
0,6
-
15,5
4.
Ерекше қорғалатын табиғат аумақтарының жері, сауықтыру, рекреациялық және тарихи-мәдени мақсаттағы жер
0,2
-
-
-
-
-
-
-
5.
Орман қорының жері
681,2
68,1
3,7
0,1
0,4
2,8
12,9
48,2
6.
Су қорының жері
142,4
1,5
-
-
-
-
-
1,5
7.
Босалқы жер
1314,7
1082,6
100,2
0,7
1,5
127,0
11,0
841,9
Жердің барлығы
9804,3
8393,7
4586,7
7,4
5,1
234,3
41,6
3521,7
Соның ішінде Павлодар облысында пайдаланылатын жер
5,0
5,0
-
-
-
3,4
-
1,6
Облыс аумағы
9799,3
8388,7
4586,7
7,4
5,1
230,9
41,6
3520,1
Жер реформасы жылдары, 1993 жылдан бастап жер пайдаланудың жаңа жүйесін жасау үдерісі болып жатты -- монополиялық-мемлекеттік меншіктен жерге меншіктің әртүрлі нысаналарына және, ақылы жер пайдалануға ауысу. Объективті себептердің күшімен ол жерді қайта бөлуге, жаңа шаруашылық субъектілер мен жер пайдаланудың жаңа жүйесін ұйымдастыруға сүйенді. Мұның барлығы жерге жеке меншік үлесінің біртіндеп өсуіне себеп болды.
Ауылшаруашылығы кәсіпорындарын жекешелендіру бойынша іс-шаралардың негізінде 2008 жылдың 1-ші қарашасына 3445 шаруа (фермерлік) қожалықтары, 771 мемлекеттік емес ауылшаруашылығы кәсіпорындары, соның ішінде 611 серіктестік пен акционерлік қоғамдары, 4 өндірістік кооперативі, 23 ауылшаруашылық ғылыми ұйымдары құрылды [3].
1.2 Топырақ түрлері (режимі) және оларды ретттеу.Топырақтың сипаттамасы.
Топырақ - барлық материалдық игіліктердің көзі. Ол азық-түлік, малға жем, киім үшін талшық, құрылыс материалдарын береді. Топырақтың ең маңызды байлық екенін айта отырып, К.Маркс, еңбек - байлықтың әкесі болса , топырақ - анасы деген. Топырақтың физикалық касиеттері су, ауа өткізгіштігі, су сақтағыштиғы, құрамы мен құрылым ерекшелігіне байланысты. Топырақтын негізгі бөлігін бастапқы Топырақ түзуші аналық жыныстан бастау алатын минералды құрамы анықтаса (85 -- 99%), біршама бөлігін топырақ түзілу процесінде, негізінен осында өскен өсімдіктер қалдықтары (шіріген тамыр, түскен жапырақ, т.б.) ыдыраған кезде синтезделіп түзілетін органикалық. (қара-шірінді) заттар кұрайды (1 -- 15%). Жануарлар дүниесі (негізінен омырткасыздар) тіршілігінің әрекетінен органикалық. заттардың ыдырауы жылдамдайды. Адамның шаруашылық әрекеті (орманды кесу, шөп егу, жер жырту, мелиорация, органик., минералды тыңайткыштар қолдану) топырақ түзуші кейбір факторларға (мыс, өсімдікке) әсер етіп, топырақ түзілу процесінің бағытында тез өзгертеді[1].
Топырақтың қатты, сұйық, газ қүрамды және тірі организмдерде бөліктерден түрады. Олардың ара-қатынасы әр түрлі,топырақта ғана емес, тіпті бір топырақтың әр қабаттарында әр түрлі болады. Топырақтың жоғары қабатынан төмен қабатына қарай органикалық заттар мен тірі организмдер азая түседі, ал жыныстардьң түзілу қарқьндылығы төмен қабатынан жоғарғы қабатына қарай арта түседі.
Топырақтың қатты бөлігінде алғашқы (кварц, дала шпаты, слюда, т.б.) және екінші ретті минералдар (гидрослюда, монтмориллонит, каолинит, т.б.) басым келеді. Топырақ борпылдақтығының қалыптасуы осы қатты бөлігінің кұрамы мен оның кұрылымының ерекшеліктеріне байланысты. Топырақтың негізгі массасын, негізінен түйірлері 1 мм-ден кіші болатын ұсақтопырақтар құрайды. Табиғи түріндетопырақ массасы көлемінің бір бөлігін -- қатты бөлігі, ал қалған бөліктерін топырақ ерітіндісі ментопырақ ауасынан тұратын бөлігі құрайды. Топырақтың қатты бөлігінің минералды және химиялық құрамына қарай көбіне оның құнарлылығын анықтауға болады. Органикалық заттар ыдыраған кезде оның құрамындағы азот өсімдіктердісіңіре алатындай түрге айналады.
Топырақтың сапасы морфологиялық, генетикалық, химиялық және физикалық қасиеттеріне байланысты болады. Осы қасиеттерге сәйкес топырақтың сапасын анықтауға қажетті негізгі табиғи диагностикалық белгілерге мыналар жатады: қарашірік қабатының қуаты (қалыңдығы); қарашіріктің, тұнбаның және саз балшықтың проценттік мөлшері; топырақтың қарашірінділігі; топырақтағы қозғалмалы қоректік элементтердің (фосфордың және калийдің) қоры (запасы); топырақтың механикалық құрамы, қышқылдығы және тағы басқалары.
Адамның жерді өңдеуінің нәтижесінде, топырақ құрғақта, ылғалды да құнарлы не құнарсыз да болуы мүмкін. Бірақ, қандай жағдайда да тегі әр түрлі минералды және органикалық бөлшектерден тұрады. Қабат-қабат болып жатқан бөлшектердің аралығында ауа, су және көптеген организмдер толы саңылаулар болады. Осы бөлшектердің үлкен-кішілігіне қарай ірі және ұсақ түйірлі топырақ деп бөлінеді. Ұсақ түйірлі топырақтар саңылаулығы ірі түйірлі топыраққа қарағанда жоғары болады. Егер ұсақ түйірлі топырақ саңылаулығы 85 пайызға жетсе, ірі түйірлі топырақ саңылаулығы 30 пайыздан кем.
Саңылаулықтың санитариялық мәні зор. Мәселен, жекелеген саңылау көлемі мен топырақ бөлшектерінің көлемі үлкен болған сайын ауа және су жақсы өтеді. Дәлірек айтқанда, ірі түйірлі құмдақ топырақтың су өткізгіштігі ұсақ түйірлі сазды топыраққа қарағанда көп есе артық. Ірі түйірлі топырақтан белгілі бір уақыт өлшемінде ұсақ түйірлі топыраққа қарағанда ауа көптеген есе көп өтеді.Топырақ саңылауы 60-65 пайыз болса онда биологиялық және химиялық ластанудан өздігінен тазару процестері үшін қолайлы жағдай туады.
Топырақтың ылғал тартқыштық қасиеті. Топырақ түйірлерінің беткейі ауадағы су буын, яғни ылғалдылығьш тартатын әрі топырақ саңылауларында кептіретін қабілеті бар үлкен жазықтықты құрайды. Топырақ қаншалықты ұсақ түйірлі болса, оның ылғал тартқыштығы соншалықты жоғары болады. Сондай-ақ, топырақта шірінді және коллоидты заттар көп болса да және ауаның атмосфералық ылғалдылығы жоғары болса да өседі. Органикалық заттармен ластанған сазды топырақтың да ылғал тартқыштықтары жоғары келеді.Топырақтың коллоидты заттары суды өзіне ең көп сіңіреді. Фермалардың ластанбаған территориялары мен шаруашылықтардың жайылымдық учаскелерінің ірі түйірлі топырақтарының ылғал тартқыштығы өте аз.
Топырақтың булану қабілеті қаншалықты нашар болса, оның құрамындағы ылғал да соншалықты көп ұсталады. Сөйтіп, ол анағұрлым сызды болады. Мысалы, ұсақ түйірлі өсімдік аз шығатын, күн сәулесі нашарлау түсетін сұр(боз) топырақта ірі түйірлі топыраққа қарағанда ылғал тартқыш қабілетін арттыратын еріген тұздар болса, ауа ылғалды келсе, жауын-шашын және қар суы топырақты шайып жатса топырақ бетінде ылғалдың булану деңгейі төмендейді.
Топырақтың ауа өткізгіштігі деп -- топырақтың өз бойынан ауа өткізу қабілетін айтады. Ауа топырақтың су болмаған саңылауында, ал сіңірілген күйінде топырақ бөлшектерінің құрамында болады. Сонымен, жер асты суында ауа еріген күйінде болатыны белгілі. Құрамы жағынан топырақ ауасы атмосфералық ауадан біраз айырмашылығы бар: мысалы топыраққа тереңдеген сайын оттегі мөлшері азаяды, органикалық заттарды тотықтыруға көп жұмсалады, ал көмір қышқылы құрамы керісінше көбейеді.
Органикалық заттарға бай топырақтарда оттегі мөлшері 10 пайызға дейін, тіпті одан да азаяды да, көмір қышқылы құрамы 15 пайызға дейін және одан да артық көбейеді. Ластанған топырақтарда газ тәрізді қоспалар (СН4, Н28, N11,), сондай-ақ , май қышқылдары т.б. болуы мүмкін.
Топырақтың ауа өткізгіштігі барометрлік қысымның өсуіне байланысты артып, топырақтың үстіңгі қабатының қалыңдығы және ылғалдылығы ұлғайған сайын кемиді. Саңылауларды толтыратын су олардан ауаны сығып шығарады да, ауаның топыраққа енуіне кедергі жасайды. Топырақ ауасының құрамыңда шаң да, микроорганизмдер де болмайды. Олар ауа топырақта сүзілген кезде ұсталып қалады да, топырақ бөлшектері ыдыратып жібереді.
Топырақтың ауа өткізгіштігінің және оның оттегімен баюының топырақта өтетін тотығу және оны адам мен жануарлар енгізетін органикалық лас затгардан босату тәрізді биохимиялық процестерге байланысты гигиеналық маңызы зор. Тағы топырақ түйірлі ірі және құрғақ болуға тиіс.Өйткені, ылғал және ұсақ түйірлі топырақ өте нашар желдетіледі. Сондықтан да онда өздігінен тазару процесі айтарлықтай жүрмейді.
Топырақтың жылулық қасиеттері -топырақ негізінде күннен қызуы. Бұл процесс топырақтың жылу сыйымдылығына, жылу өткізгіштігіне және радиациялау қабілетіне көп байланысты болады.Сыртқы ауа температурасынан топырақ температурасының едәуір айырмашылығы бар. Тәулік және жыл бойында онша көп ауытқымайды және топырақ тереңдеген сайын бірте-бірте азая береді. Тереңдеген сайын топырақтың тәуліктік және жылдық ең жоғары температурасы ауа температурасынан едәуір төмен. Қыстыкүні топырақ температурасы ауа температурасынан жоғары, ал жаздыкүні керісінше салқын болады.
Топырақтың жылу өткізгіштігі нашар болады. Әсіресе, борпылдақ, ұсақ түйірлі, ылғалды шірінді заттары көп, ақ шағыл, шөп өспейтін түсті топырақтар аз қызады. Ірі түйірлі, құрғақ, қоңыр түсті және шөп жақсы өсетін топырақтар, сондай-ақ тасты, тығыз топырақ нағыз жылу аккумуляторы болып табылатын таулы жер топырақтары жылуды тым-тәуір өткізеді. Борпылдақ топыраққа қарағанда тығыз топырақта жылу тереңге енеді. Топырақ саңылауларын толтыратын су сол саңылауларды толықтыратын ауаға қарағанда жылуды 21-26 есе көп өткізеді екен. Жылуды ылғал топырақтың оңай да терең өткізетіні сондықтан.
Топырақ температурасының өте үлкен маңызы бар. Ол жергілікті жердің климатына, ал жергілікті климат-микроклиматқа әсер етеді. Топырақ температурасы ерекшеліктерінің өсімдік тіршілігі үшін маңызы зор. Олардың тамырлары қыстыгүні топырақтың жылы қабатында жатады да, суықтан сақталады. Ол, яғни топырақ температурасы сол топырақтың өзінде жүрілетін физико-химиялық және биологиялық процестеріне де әсер етеді.
Жануарлар, әсіресе олардың төлдері мен әлсіздерінің денсаулығы үшін күннің суығы, яғни үсік айтарлықтай қауіп төндіреді. Ол ауаның суық массасы келіп, жиналып тұрып қалатын ойпат жерлерде жиі байқалады. Суық, қатып қалған жемшөптің қаупі де ешнәрседен кем емес. Ол да жануарлардың ішін кептіреді, іш тастатады, тағы басқа жағдайларға ұрындырады. Топырақтың қатқақ болып келетін беті, әсіресе жер асты суының деңгейі өте жоғары болған жағдайда құрылыстың іргетасын бүлдіріп ғимаратқа зиян тигізеді. Сондай-ақ топырақ температурасына қарап суы қатып қалмас үшін канализация мен су құбырларын салу терендігі анықталады.
Топырақ минералды және органо-минералдық заттардан тұрады. Минералдық заттардың көзі жер қабатының қатты қабығын (литосфера) құрайтын таулы породалар. Минералдық бөлік топырақтың 80-90 пайызын құрайды, ал органикалық заттар топырақта 10 пайыздан кем болады. Топырақтың органикалық бөлігі өсімдік пен жануарлар тектес заттардың ыдырауынан және осы процесс кезінде жүретін реакциялар арқасында пайда болатын заттардың өнімдерінен тұрады. Топырақтың құрамында барлық белгілі химиялық элементтер анықталған.
Топырақтың химиялық қосылыстарының ішінде үлесі жағынан ең көбін кремний тотығы, содан кейінгі орындарды алюминий, темір, калий, натрий тотықтары иеленеді. Карбонатты топырақтарда бәрінен де кальций мен магний тотықтары, ал сор топырақтарда -- хлорлы калий және хлорлы натрий тотықтары көп болады. Топырақта өте аз кездесетін микроэлементтер: кобальт, мыс, марганец, бор, йод, фтор, бром, никель, стронций, селен, молибден, мырыш, литий, барий т.б. неорганикалық қосылыстардың көзі тек топырақ пайда болатын породамен шектелмей, сонымен бірге микроорганизмдер әсерімен ыдырайтын өсімдік және жануарлар тектес органикалық қалдықтар болып табылады.
Топырақтың механикалық құрамы оның сулы-физикалық, физикалық-механикалық, ауалық және жылулық қасиетіне, қышқылдану қалпына келу жағдайына, сіңірулік қасиетіне, топырақта, азоттың жиналуына әсер етеді.
Механикалық құрамына байланысты топырақта оны өңдеудің, егістік жұмыстардың жүргізілуіне, тыңайтқыш шашу мөлшеріне және ауылшаруашылық өнімдерін себу жағдайлары өзгереді: Егер құмды және құмдақ топырақтар жылдам өңделгенмен, оларда гумуспен пен ылғал аз болады және олар жел эррозиясына төзімсіз келеді.
Топырақ бөлшектерінің көлденеңі 1 мм-ден артық болса, онда оларды топырақтың қаңқасы деп атайды, ал 1 мм-ден кем болса, ол бөлшектерді топырақтың ұлпасы (мелкозем) деп атайды. Топырақтың қаңқасына жататын механикалық бөлшектер тастар (көлденеңі 10 мм-ден ірі), ірі қиыршық (5 -- 10 мм), орташа қиыршық (3 -- 5 мм) және ұсақ қиыршық (1 -- 3 мм). Топырақтың ұлпасына кіретін бөлшектер ірі құм (0,5 мм), орташа құм (0,25 -- 0,5 мм), майда құм (0,05 -- 0,25), ірі шаң (0,001-0,005 мм), тозаң (0,001-0,0001 мм) және коллоидтар (0,0001 мм-ден аз бөлшектер)[3].
Механикалық тұрғыдан топырақ тасты, қиыршықты тастақты, құмдақ (80 пайызға астамы құм, 10 пайыз дейін сазы бар), құмдауыт (құмы 70 пайыздан астам, сазы 30 пайыз аз), ұсақ сазды (10-80 пайыз саз, қалғаны құм), саздақ, сазды, борлы, әкті (20 пайыздан астам әк), қара топырақ (20 пайыздан астамы гумус) және қара шірік (торф) болып бөлінеді.Механикалық бөлшектердің көлеміне қарай топырақтың бес түрін ажыратады: қиыршықты тастақты (3-1 мм),құмдақты (1-0,05мм), ірі шанды (0,05-0,1 мм), шанды (0,01-0,001 мм), қайырлы (0,001 мм) топырақ. Ал механикалық құрамы бойынша топырақ: құмдақ, құмдауыт, саздау, сазды деп бөлінеді. Аталмыш құрылымы топырақтың табиғи құрылу процесінің және жерді пайдалану әсерінен пайда болады. Органикалық заттардың кейбір ыдырау өнімдері (мысалы, гумин және ульмин қышқылдары) кальциймен қосылыс түзіп, майда топырақ бөлшектері бір-бірімен жабысып, бірігіп ірі бөлшектер құрайды. Сондықтан топырақ құрылысы саңлаулы-түйіршікті, үйінділі, діңгекті, қатпарлы түрде болуы мүмкін. Топырақ құрылымының айырмашылығы оның сулы-физикалық және биологиялық режимдерін анықтайды.
1.3 Солтүстік Қазақстанның топырақтары
1)Республикамыздың қиыр солтүстігінде біраз аумақты жеткілікті ылғалданған орманды-далалы зонаша алып жатыр. Бұл зонашада ауадан түсетін ылғалдың орташа жылдық мөлшері 330-350 мм, жерден буланатын ылғалдың мөлшерімен шамалас, ылғалдану коэффициенті бірге жуық. Жер беті жазық, ойпатты келеді, сондықтан бұл аймақта ылғалды-шалғында топырақтар көп таралған. Негізінен шайылған орманның сұр топырағы мен шалғынды қаратопырағы және сілтісізденген қаратопырақтар кездеседі. Топырақтың беткі қабатындағы қарашірінді мөлшері 8-9%. Зонаша негізінен Батыс Сібір ойпатында орналасқан. Мұнда суарылмайтын егіншілік дамыған, негізінен жаздық бидай егіледі. Картоп, көкөністер өсіріледі, мал шаруашылығы дамыған. Егістікке жарамды жерлердің бәрі түгелдей игерілген. Қалған жерлері орман, шабындық пен жайылым үшін пайдаланылады. Қазақстан аумағында бұл зонаша небары 0,4 млн. гектар (республика жерінің 0,2%), зонаның негізгі бөлігі терістіктегі Ресей жерінде [30].
2), 3) Осы зонашадан оңтүстікке қарай байтақ қаратопырақты далалы зона басталады. Өзінің топырағы мен климаттық жағдайына қарай бұл зона екі зонашаға бөлінеді: а) орташа ылғалданған дала: б) ылғалы жеткіліксіз қуаң дала. Бұл аймақтың біразы Батыс-Сібір ойпатында жатыр. Солтүстік Қазақстан облысының көпшілік жері, Қостанай, Павлодар облыстарының солтүстік жағы, Ақмола, Қарағанды, Ақтөбе, Батыс Қазақстан облыстарының солтүстік шеттері осы зонада орналасқан. Ылғал көбінесе күз және қыс айларында түседі, ал мамыр мен шілде аралығы біршама құрғақ болады. Егістік өніміне әсер ететін қатты құрғақшылық бұл аймақта сирек қайталанады. Оның топырақтары қара топырақты зонаның Батыс Сібір провинцияларында кездесетін: 2) кәдімгі қара топырақ (орташа ылғалданған далада) және 3) оңтүстіктің қара топырағы (ылғалы жеткіліксіз қуаң далада).
Егістікке жарамды жерлердің бәрі жыртылған. Бұл аймақта негізінен суарылмайтын астық егіледі. Дегенмен сортаң, сорланған топырақтар және кешенді учаскелер күрделі мелиорациялауды, ал жыртылған жерлер фосформен тыңайтуды қажет етеді. Бұл зонаның көлемі - 25,4 млн. гектар, яғни республика жерінің 9%-на жуық. Бұл алқаптың көп жері 1954-1958 жылдары тың игеру кезінде астықты дақылдар үшін жыртылды ( 1 сурет)
Сурет 1. Егістік алқабы[4].
2)Кәдімгі, орташа қара шірінділі, қаратопырақты зонаша республикамыздың 11,7 млн. гектарын, яғни барлық жеріміздің 4,3%-ын алып жатыр. Ауадан түсетін ылғал 300-330 мм. Негізгі топырақтары - кәдімгі, орташа қара шірінділі қара топырақтар. Топырақ қара шіріндісінің мөлшері беткі қабатында 0-10 см, 7-8 %-ы, табиғи күйінде құнарлы топырақтар. Егістік өніміне әсер ететін құрғақшылық орта есеппен он жылда бір рет қайталанады.
3)Оңтүстік, аз қара шірінділі, қаратопырақты зонашаның көлемі 13,7 млн. Гектар, республика жерінің 5,1 %-ы, жоғарғы зонашаның оңтүстік аймағында орналасқан. Ауадан түсетін ылғал жылына 280-300 мм, оның жылы уақытта түсетіні 150-180 мм. Топырақтарының басым бөлігі аз қара шірінділі қара топырақтар. Топырақтың беткі қабатындағы қарашірінді мөлшері 4-6%. Топырақтар жамылғысында сортаңданған, әктенген топырақтар түрлері басымырақ кездеседі. Егістік өніміне әсер ететін құрғақшылық он жылда 2-3 рет қайталанады.
4), 5), 6) Қара топырақты далалы зонаның оңтүстігінде Қазақстанның батысынан шығысына қарай - Шығыс Қазақстан облысына дейін созылып, құрғақ және шөлді-далалы қара қоңыр топырақты зона жатыр. Оның көлемі 90,4 млн. гектардай (республика территориясының 33,3%), яғни бұрынғы КСРО-дағы мұндай зонаның 70% жерін қамтиды. Бұл аймақта Павлодар облысының көп жері, Солтүстік Қазақстан облысының батыс жағының біраз бөлігі, Қостанай, Ақмола облыстарының көпшілік жері, Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Қарағанды облыстарының көп жерлері орналасқан. Бұл кең зонаның солтүстік бөлігінің топырағы оңтүстіктің қара топырағына өте ұқсас, күңгірт қара топырақ (4). Топырақ қара шіріндісінің мөлшері 3-4%. Орта бөлігінде ылғалдың азаюына байланысты өсімдіктердің өсуі де сирексіп, топырақтың қарашірігі азаяды, топырақтың түсі жай қара қоңырға айналады (5). Топырақ қара шіріндісінің мөлшері 3%-дай. Ал аймақтың оңтүстігінде шөлді-далада топырақ түсі ашық қара қоңырға ауысады (6). Топырақтың беткі қабатындағы қара шірінді мөлшері небары, 1,5-2%.
4) Зонаның солтүстік бөлігінің топырағы күңгірт қара қоңыр, онда суарылмайтын жаздық бидай егіледі. Бірақ олардан алынатын өнім мөлшері ауа райына тәуелді. Орта есеппен жылына түсетін ылғал 250-280 мм. Мұнда құрғақшылық үш-төрт жылда бір рет қайталанады. Бұл жердің көлемі 27,7 млн. гектардай (республика жерінің 10,3%), 5) ал зонаның орталық бөлігінде жай қара қоңырлы топырақтарда құрғақшылық жиі болатындықтан, суарылмайтын егін өнімі мұнда тұрақсыз. Бұл аймақта құрғақшылық екі жылда қайталанып, өнім қанағаттанарлықсыз алынады. Бұл зонашаның көлемі - 24,3 млн. гектар жер, Қазақстан жерінің 8,9%. Тың игеру кезінде негізсіз жыртылып кеткен жер көлемі 4-5 млн. гектарға жуық еді. Ол жерлер біраз уақыттардан бері егістіктен шығарылды. Бұл зонашаларда астықты шаруашылықтар, күңгірт қара қоңыр зонашаларда біршама жақсы дамыған. Онда жеңіл топырақтар желмен ұшуға бейім, оның өзі топырақтың жел эрозиясына қарсы күресу шараларын ұйымдастыруды қажет етеді. Сонымен қатар топырағында фосфор аз болғандықтан, фосфорлы тыңайтқыштар қажет. Бұл екі зонашадағы негізгі егістік жерлер тың игеру кезінде игерілген. Ескеретін жай: тың игеру науқанында біршама асыра сілтеушілік болып, қара қоңыр топырақтардың астық егуге жарамсыз біршама құрғақ жерлері жыртылып кеткен еді. Ол жерлер соңғы жылдары егіншіліктен шығарылып, жайылымдыққа қайтарылды. Егістіктермен қатар мал шаруашылығы дамыған, жалпы бұл зонашаларда астық дақылдарының өнімі төмен болатындықтан оның көлемін азайтып, негізінен мал шаруашылығы бағыты әрі қарай өрістемек ( 2 сурет).
Сурет 2. Күңгір қара топырақ зонасы[4].
1.4Солтүстік Қазақстанның жер жағдайы және жер ресурстарын пайдалану.
Қазақстан Респуликасының Жер кодексін қабылдаумен және ауылшаруашылық мақсаттағы жерлерге жеке меншікті енгізуінен облыс Солтүстік Қазақстан жер қатынастары басқармасы ММ қызметтерінің негізгі алушылары болып табылады. Осыған байланысты, жер ресурстарының сандық және сапалық жағдайлары туралы дұрыс, ақпараттың мәні күшейді.
Бүгінгі күнді облыстың Солтүстік Қазақстан жер ресурстарының сандық және сапалық жағдайлары туралы толықтырылмаған, ақпарат бөлігінде жіберілген мүмкіндіктердің фактісін белгілеуге болады, бұған орай, жалпы облыстың жер ресурстары туралы және салық салу базасының көлемінде дұрыс, ақпарат алуда көрініс табады.
Топырақтың сапалық сипаттамасын айқындау, дақылдың техникалық жағдайы мен сапаландыру жұмыстары 7 - 10 жылда тексеру жүргізу мерзімділігімен, іздестіру (топырақ, геоботаникалық және басқалар) негізінде жүргізіледі. Сонымен қатар, топырақ тексеру материалдары (топырақ карталары, топырақтың аграрлық өндірістік топтастыру картограммалар және т.б.) ескіріп кеткен және қайта тексеруді талап етеді, геоботаникалық іздестіруді тексеру материалдарының негізгі бөлігі 1990 жылға дейін орындалды және-де жаңартуды талап етеді. Сонымен, МежерҒӨО ЕМК тексерген мәліметтері бойынша ауылшаруашылық алқаптардың сипаттамасы бойынша оның құнарлылығына әсер ететін белгілермен 2010 жылдың 1 тамызындағы жағдай бойынша егін шаруашылығына сөзсіз жарамды ауылшаруашылық алқаптардың құрамында жердің тек 43 пайызы ғана болды, қалғандары құнарлылыққа әсер ететін жарамсыз белгілермен күрделіленген болатын (3 кесте).
Кесте 3
2010 жылдың 1 тамызындағы жағдай бойыншаауылшаруашылық алқаптардың құнарлылығына әсер ететін белгілер бойынша сипаттамасы мың га[5].
№
Мелиорациялық
іс-шаралар
Ауылшаруашылық алқаптар
соның ішінде
егістік
көлемі
%%
көлемі
%%
1
2
3
4
5
6
1.
Жердің барлығы
8389,2
100,0
4466,8
100,0
Соның ішінде:
1.1
Жарамсыз белгілермен күрдендірілмеген
3619,4
43,1
2990,9
67
Соның ішінде егін шаруашылығына жарамдылығы
-
2.
Ұсақталған және тастақ жер
474,1
6
186,2
4
3.
Тұздалған
463,8
6
252,0
6
4.
Сортаң
2917,4
35
686,9
15
5.
Шайылған
52,6
1
29,5
0,6
6.
Дефлирленген
0,2
-
0,1
-
7.
Су және жел эрозиясына бірге ұшыраған
-
-
-
-
8.
Қайта суланған
547,2
7
304,4
7
9.
Батпақтанған
115,4
1
4,6
0,1
10.
Басқалар
129,1
1,1
12,0
0,3
Облыс экономикасының көптеген салаларында жергілікті жер туралы, ақпарат айтарлықтай маңызды болып табылады, бұған байланысты геодезиялық және картографиялық өнімдердің сапалық қызметтеріне үлкен сұраныс көрінеді, бұл өнімдер заңды құжаттар болуы рас және қазіргі кезде бұл материалдарды жаңарту қажет.
Қазіргі кезде қызмет ететін мемлекеттік жер кадастрының автоматтандырылған, ақпараттық жүйесінде (МЖК ААЖ) жер-кадастрлық ақпараттың екі түрі қолданылады -- атрибуттық (мәтіндік) және графикалық. Атрибуттық бөлігі 217,8 мың жер учаскесі мәліметінен тұрады. Қолдағы ААЖ графикалық бөлігі атрибуттық мәліметтердегі 25 пайызын құрайды. Бұндай сәйкессіздіктің пайда болған себебі, жер учаскесінің негізігі бөлігі, есептік тұлғалауда қажетті ауқымдағы картографиялық негізі болмайтын елді мекендердің жерлерінде жатыр.
Сонымен қатар, топырақты зерттеудің материалдары (топырақтық карталар, топырақтардың агроөндірістік топтамасының картограммалары және т.б.) 185,2 млн.га көлемді құрайды, бұл барлық ауылшаруашылығына арналған жерлердің 85,9% көрсеткіші, оның ішінде 1990 жылға дейінгі 151,9 млн. га аумаққа арналған зерттеулер материалдары ескірген және қайта зерттеуді қажет етеді.
Геоботаникалық іздестірулердің зерттеу материалдарының негізгі бөлімі -- 78,8 % 1990 жылға дейін жасалған және қайта зерттеуді қажет етеді.
Бұдан басқа, соңғы рет 2000 жылы өткізілген елдің жер ресурстарын экономикалық бағалауды бес жыл кезең аралығында өткізу қажет.
Нұр Отан ХДП саяси платформасының ережелерінің біріне сәйкес келетін жерді экономикалық бағалау бойынша жерді, басқа табиғи ресурстарды, экономикалық бағалау және тіркеу жүйесін құру сондай-ақ олардың ренталық құнын ішкі және әлемдік нарықтағы баға бойынша жыл сайын нақтылап отыру қажет.
Осылайша, нарықтық экономика жағдайында жалпы жер нарығының даму перспективасы туралы нақты және объективті ақпаратқа экономикалық процеске қатысушылар қызығушылығы айтарлықтай көтеріледі. Осыған байланысты, Мемлекеттік жер кадастры қалыптастырып отырған барлық мәліметтерге кешенді талдау жүргізу орынды болып табылады. Қазіргі заманғы кезеңде компьютерлік технологияны қолданбай жер кадастрын тиімді жүргізу мүмкін емес. Мемлекеттік жер кадастрының автоматтандырылған ақпараттық жүйесінде (бұдан әрі - МЖК ААЖ) құру мемлекеттің мүддесін, экономика салаларын және ел халқын жер туралы (жылжымайтын мүлік) ақпаратпен қамтамасыз ететін, жер учаскелерінің меншік иелері мен жер пайдаланушылардың құқын қорғайтын, сондай-ақ жер және жылжымайтын мүлік нарығының жұмыс істеуіне қолдау көрсетуі бойынша ақпараттық инфрақұрылымды қалыптастыруға бағытталған. Қазіргі уақытта мемлекеттік жер кадастрын есепке алу және бағалау бөлімін қолдауды қамтамасыз ететін, барлық деңгейдегі жер-ақпараттық мәліметтер банкімен МЖК ААЖ құру аяқталуда. Жер ресурстарының әлеуетін тиімді басқаруда экономикалық механизм негізінде, МЖК жылжымайтын жер мүлігінің құқығын қорғаушы кепіл ретінде ұсынылуы тиіс. Бұл МЖК ААЖ-ды пайдалану үшін телекоммуникациялық қызметтерді, лицензиялық бағдарламалық өнімдерді және МЖК ААЖ-дың қосалқы жүйесін ілеспелі түрде техникалық қолдауды қосқанда, МЖК ААЖ жүйелік және техникалық қызмет көрсету бойынша іс-шараларды жүзеге асыру қажеттілігімен ұштасқан электрондық үкімет аясында Агенттіктің ақпараттық жүйесін бұдан әрі жетілдіруді және жаңғыртуды талап етеді. Аталған іс-шаралар стратегиялық бағыттарда, мақсаттарда және міндеттерде көрсетілместен, қызметтің ағымдағы түрін көрсетеді.
Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің бірінші орынбасары Ө.Е.Шөкеевтің 2009 жылғы 21 сәуірдегі № 11-281805 қызметтік хатына Мемлекет басшысының 2009 жылғы 8 мамырдағы жер инспекциясына бағынатын және топырақтың құнарлылығы жағдайына мониторинг жүргізетін арнайы мекемені бұрыннан бар құрылымның негізінде құру мәселесі жөніндегі тапсырмасын жүзеге асыру мақсатында Қазақстан Республикасының Үкіметі Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің Агрохимия қызметі республикалық ғылыми-әдістемелік орталығы мемлекеттік мекемесін (бұдан әрі - АҚРҒ - О ММ) Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің қарамағынан Қазақстан Республикасы Жер ресурстарын басқару агенттігінің (бұдан әрі - Агенттік) қарамағына 2010 жылдың 1 қаңтарынан бастап беру туралы шешім қабылдады (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 30 қыркүйектегі№1487қаулысы).
АҚРҒ - О ММ Қазақстан Республикасының аумағында 1,8 млн га жер көлемінде жыл сайын агрохимиялық зерттеулер, егіншілік топырақтарының құнарлылығы мониторингін жүргізеді.2007 - 2009 жылдар аралығында 5,2 млн. га жер зерттелді, осылайша агрохимиялық зерттеулердің қарқыны ауыл шаруашылығы мақсатындағы егістік жерлердің әр бес жыл сайын құнарлылығының төмендеуіне байланысты олардың мониторингін жүргізу мақсатында жаңа материалдармен қамтамасыз етуге мүмкіндік бермейді.
Қазіргі уақытта жұмыс істеп тұрған мемлекеттік МЖК ААЖ жер-кадастрлық ақпараттың екі түрі қолданылады - атрибутивті (мәтінді) және графикалық. Атрибутивті бөлігі 3,5 млн. жер учаскелерінің мәліметтерінен құралған. ААЖ графикалық бөлігі атрибутивті мәліметтердің 24 пайызын құрайды. Мұндай теңсіздік жер учаскелерінің көпшілігі қажетті масштабтағы картографиялық негізі жоқ елді мекендердің жерлерінде орналасқандықтан пайда болды.
Жер ресурстарын сандық есепке алу бойынша мәліметтерін беру мәселесін атрибутивті және графикалық ақпаратты сәйкестендіргеннен кейін шешуге болады.
Аталған проблемаларды жою үшін үйлестірілмеген жер учаскелерін межелеу қажет, онда жер учаскелерінің бұрылыстық нүктелерін құралмен үйлестіру бойынша далалық геодезиялық жұмыстардан, оларды кадастрлық құжаттама бойынша заңды сәйкестендіру, мәліметтерді МЖК ААЖ графикалық базаларына енгізуден тұрады.Жер ресурстары саласындағы тізбектелген проблемалардың шешілуі жер ресурстарының сандық және сапалық жағдайы туралы нақты ақпаратпен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерді тиімді пайдалануды ұйымдастыру, олардың құрамында егістіктің, жайылымдардың, шабындықтардың аумағын орналастыру бойынша ұсынымдар, сондай-ақ Индустриялық-инновациялық үдемелі дамудың 2010 - 2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында өз бейнесін табатын, егістік айналымдарының, жайылым айналымдарының құрылымы және жерді тиімді пайдалануға бағытталған басқа да іс-шаралар әзірленуде.1990 жылға дейін шаруашылықішілік жерге орналастыру жобалары барлық ірі ауыл шаруашылығы кәсіпорындары үшін республикалық бюджет қаражаты есебінен жасалып келді. Соңғы жылдары жұмыстың бұл түрі іс жүзінде жүзеге асырылмай келеді, ал аграрлық сектордың жеке субъектілері бұл іске қызығушылық танытып отырған жоқ.
Осыған байланысты әр түрлі аймақтарда бірнеше шаруашылықтарда бюджет қаражаты есебінен жерге орналастыру жобаларын әзірлеудің және жерге орналастыру бойынша жұмыстардың толық кешенін жүргізу орынды болады. Аталған қадам ақталады және нарық жағдайында отандық ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілердің бәсекеге қабілеттілігі мәселелері өзекті болған жағдайда мұндай жобаларды әзірлеу бойынша басқа да шаруашылық субъектілеріне импульс береді және олардың аумақтарын ғылыми тұрғыдан ұйымдастырусыз және шағын шаруашылықтарды ірілемей оларды шешу қиынға соғады.
Қазақстан Республикасының жер ресурстарын жаңа жағдайларда тиімді басқару жер пайдаланудың бұрыннан қалыптасқан жүйесін түпкілікті ұйымдастырушылық-технологиялық қайта құруды талап етеді. Бұл ретте Агенттік Қазақстан Республикасы аумақтарының жерге орналастырудың бас жоспары жерді пайдалану мен қорғауды жоспарлауды жүзеге асыруда негізгі жерге орналастыру құжаттамасы болып табылады деп пайымдайды.
Бұдан басқа, есептеу әдісі бойынша тіркеуге көшу бөлігіндегі жерлерді тіркеу пайдаланылмайтын, ұтымды пайдаланылмайтын немесе нысаналы мақсатына сай пайдаланылмайтын және жер учаскелерінің рұқсатты пайдаланылуына сәйкес емес пайдаланылатын жерлерді анықтауға мүмкіндік береді.
Қазақстан үшін жердің тозуына қарсы күрес тағы да бір өзекті мәселе болып табылады. Ел халқының шашамен 43%-ы (6,5 млн. адам) ауылдық аудандарда тұрады және олардың көпшілігі аграрлық секторға және жерді пайдалануға байланысты табысқа тура немесе жанама тәуелді. Табиғи жағдайларға байланысты ел аумағының 70%-ы шөлейттену және жерлердің тозу процесімен қамтылған.
Осыған орай, жер мониторингіне ерекше мән беріледі. Қазіргі уақытта жер жағдайына көп жылдық бақылау жүргізуге арналған стационарлы экологиялық алаңдар және жартылай стационарлы алаңдар елдің барлық аумағының 15%-ын қамтиды, 2013 жылдан бастап жаңа экологиялық алаңқайларды құру және бұрыннан бар алаңқайларды жаңғырту мен дамыту жоспарлануда.
Жер ресурстарының сапалы жағдайы туралы, болып жатқан өзгерістер, олардың бағалары мен болжамдарының одан әрі дамуы жөніндегі нақты ақпаратты алу жер мониторингін жүргізумен қамтамасыз етіледі, оның ішінде геоақпараттық технологиялар негізінде бірыңғай жүйені құру, аэроғарыштық ақпараттарды пайдалана отырып, бақылау және түсірілім әдістерін жетілдіру.
Жерлердің сапалық жағдайының өзгеруі туралы нақты ақпарат алу үшін топырақтық аймақтар мен кіші аймақтардың ішіндегі бақылау желісін күшейту және 2011 жылдың аяғына бұзылуға ұшыраған жерлердің 25%-ын мониторингпен қамту қажет, ал осы өз кезегінде басқа да мүдделі органдармен бірігіп, бұзылушылық үдерістерді тұрақтандыру бойынша бірегей экологиялық бағдарлама әзірлеуге мүмкіндік береді.
Елдің жерлерін сапалық және сандық есепке алуды жүзеге асырудағы нақты мәселелермен бірге Қазақстан Республикасының жер заңнамасын бұзушылық саны да өсіп келетіндігін атап өту қажет. Осылайша, 2006 жыл мен 2008 жылдың бірінші тоқсаны кезеңі аралығында анықталған Қазақстан Республикасының жер заңнамасын бұзушылықтар серпінділігі жойылған заң бұзушылықтар санының тұрақты деңгейінде бұзушылықтардың санының жыл сайынғы өсімін көрсетіп отыр (4 кесте).
Кесте 4
Қазақстан Республикасы Жер ресурстарын басқару агенттігінің жерлерді қорғау және пайдалануды мемлекеттік бақылау анықталған бұзушылықтар серпінділігі [5].
Атауы
2006 жыл
2007 жыл
2008 жыл
2009 жыл
Бұзушылықтар анықталды
2 424
3 438
2 421
7 999
Бұзушылықтар жойылды
1 305
1 307
1 012
6 509
Жерді пайдалану және қорғау бойынша мемлекеттік бақылаумен жүргізілген талдауда 2009 жылы Қазақстан Республикасының жер заңнамасын бұзудың негізгі түрлері анықталды, яғни жерге меншік құқығының бұзылуы (60,8%), жерді нысаналы мақсатына сай емес пайдалану (18,3%), жерге орналастыру құжаттамасын бекітуде белгіленген тәртіпті бұзу (7,1%)болып отыр.
Қазақстан Республикасы жер заңнамасының бұзылу санының ұлғаюының негізгі себептері:
1. Жерге сұраныстың өсуі;
2. Жасалған Қазақстан Республикасы жер заңнамасын бұзу сипаттамасына жауапкершілік дәрежесінің сәйкессіздігі;
3. Қазақстан Республикасы жер заңнамасын бұзу бойынша сот шешімінің орындалу өндірісінің төмен деңгейі;
4. Қоғам алдында жер инспекторының тиісті бейнесінің болмауымен қатар мемлекеттік бақылауды жүзеге асыруға кадрлардың жетіспеуі.
Анықталған Қазақстан Республикасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz