Әл – Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің Биология мұражайындағы омыртқалы жануарлардың био алуан түрлілігі
КІРІСПЕ
4
1 НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ 5
1.1 Жалпы мұражай жайлы 5
1.2 Биология мұражайы (тарихы) 7
1.3 Биология мұражайының бөлімдері 9
1.4 Биология мұражайының витриналары мен көрме залындағы Қазақстанның Қызыл кітабына тіркелген кейбір омыртқалылардың биологиясы (құстардан басқа) 11
2 ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ 18
2.1 Сүтқоректілер систематикасының тарихы 18
2.2 Эволюцияға дейінгі классификация 19
2.3 Эволюциялық классификация 22
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ МЕН ТАЛДАУ 26
3.1 Қосмекенділер мен бауырымен жорғалаушылардың систематикасы 26
3.2 Сүтқоректілердің систематикасы 32
3.3 Биологиялық мұражайдағы сүтқоректілердің жалпы коллекциясы мен Қазақстан бойынша аудандастырылуы 70
ҚОРЫТЫНДЫ 75
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 78
4
1 НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ 5
1.1 Жалпы мұражай жайлы 5
1.2 Биология мұражайы (тарихы) 7
1.3 Биология мұражайының бөлімдері 9
1.4 Биология мұражайының витриналары мен көрме залындағы Қазақстанның Қызыл кітабына тіркелген кейбір омыртқалылардың биологиясы (құстардан басқа) 11
2 ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ 18
2.1 Сүтқоректілер систематикасының тарихы 18
2.2 Эволюцияға дейінгі классификация 19
2.3 Эволюциялық классификация 22
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ МЕН ТАЛДАУ 26
3.1 Қосмекенділер мен бауырымен жорғалаушылардың систематикасы 26
3.2 Сүтқоректілердің систематикасы 32
3.3 Биологиялық мұражайдағы сүтқоректілердің жалпы коллекциясы мен Қазақстан бойынша аудандастырылуы 70
ҚОРЫТЫНДЫ 75
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 78
Бүкіл жер бетіндегі биологиялық алуан түрлілікті сақтау биосфераның тұрақты даму концепциясының негізгі мақсаты болып табылады. Қазақстан қалпына келетін қорларға бай, оған өсімдіктер мен жануарлар әлемі кіреді. Табиғатты тиімді пайдалану стратегиясы бар байлықты сақтап қалу және көбейтуді қарастырады.
Жүйелеу,систематика (грек. systematіkos – тәртіпке келтірілген), биологияда – Жер бетінде тіршілік ететін барлық организмдердің және бұрын тіршілік еткенорганизмдердің қазба қалдықтарының туыстық қарым-қатынасын, олардың жеке түрлері мен түрлер тобының байланысын зерттейтін биологияның бір саласы. Жүйелеу организмдерді сипаттайтын жеке белгілерді (морфологиялық, физиологиялық, биохимиялық, экологиялық, т.б.) өз алдына бөлек-бөлек, сондай-ақ, оларды біріктіріп, организмдердің барлық жиынтығының жіктелімін жасау үшін қолданады.
Жүйелеу,систематика (грек. systematіkos – тәртіпке келтірілген), биологияда – Жер бетінде тіршілік ететін барлық организмдердің және бұрын тіршілік еткенорганизмдердің қазба қалдықтарының туыстық қарым-қатынасын, олардың жеке түрлері мен түрлер тобының байланысын зерттейтін биологияның бір саласы. Жүйелеу организмдерді сипаттайтын жеке белгілерді (морфологиялық, физиологиялық, биохимиялық, экологиялық, т.б.) өз алдына бөлек-бөлек, сондай-ақ, оларды біріктіріп, организмдердің барлық жиынтығының жіктелімін жасау үшін қолданады.
1. Музейное дело в Казахстане (2-пол. XІX – нач. XX вв.), А., 1979. 21-26.
2. Музееведение//под ред. профессор К.Г. Левыкина и др., Музей, 1988. 56-65.
3. 100 великих музеев мира, сост. М.А. Ионина, Музей, 1999. – 100 с.
4. Мұсабеков Қ.С., Биология мұражайының тарихы // Гүлстан А. 2013 №2 . С. 26 – 27.
5. Капитанов В.И. Индийский дикобраз или белохвостый дикобраз (1831)// Млекопитающие Казахстана. Алма-Ата, 1977 а, т.1, ч. 2. С. 91-109.
6. Кыдырбаев Х.К. Индийский дикобраз// Красная книга Казахской ССР.
Алма-Ата, 1978, ч.1. С. 27-29
7. Касабеков Б.Б. Индийский дикобраз//Красная книга Алматинской области (Животные). Алматы, 2006. С. 494-495.
8. Воронцов Н.Н. Фауна СССР. Млекопитающие. 1982, т. 3, вып. 6, ч.1. 502 с.
9. Шубин И.Г. Распространение и численность жирнохвостого карликового тушканчика//Редкие виды млекопитающих фауны СССР и их охрана. М.: 1973. С. 71-73.
2. Музееведение//под ред. профессор К.Г. Левыкина и др., Музей, 1988. 56-65.
3. 100 великих музеев мира, сост. М.А. Ионина, Музей, 1999. – 100 с.
4. Мұсабеков Қ.С., Биология мұражайының тарихы // Гүлстан А. 2013 №2 . С. 26 – 27.
5. Капитанов В.И. Индийский дикобраз или белохвостый дикобраз (1831)// Млекопитающие Казахстана. Алма-Ата, 1977 а, т.1, ч. 2. С. 91-109.
6. Кыдырбаев Х.К. Индийский дикобраз// Красная книга Казахской ССР.
Алма-Ата, 1978, ч.1. С. 27-29
7. Касабеков Б.Б. Индийский дикобраз//Красная книга Алматинской области (Животные). Алматы, 2006. С. 494-495.
8. Воронцов Н.Н. Фауна СССР. Млекопитающие. 1982, т. 3, вып. 6, ч.1. 502 с.
9. Шубин И.Г. Распространение и численность жирнохвостого карликового тушканчика//Редкие виды млекопитающих фауны СССР и их охрана. М.: 1973. С. 71-73.
ӘЛ - ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
БИОЛОГИЯ ЖӘНЕ БИОТЕХНОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ МАГИСТРАТУРА
БИОАЛУАНТҮРЛІЛІК ЖӘНЕ БИОРЕСУРСТАР КАФЕДРАСЫ
6М060700-Биология
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Әл - Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің Биология мұражайындағы омыртқалы жануарлардың биоалуантүрлілігі
Орындаған __________Асамбаева Ақбота __ ___________ 2013 ж.
Ғылыми жетекшісі_________Есжанов Б.Е.__ ___________ 2013 ж.
б.ғ.к., доцент
Ғылыми жетекшісі_________Сапаров Қ.А.__ __________ 2013 ж.
б.ғ.к., профессор
Қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі_________Айдосова С.С.__ ________ 2013 ж.
б.ғ.д.,профессор:
АЛМАТЫ, 2013
ТҰЖЫРЫМ
Магистрлық диссертация 80 бетте жазылған, онда 7 кесте және 7 сурет және 1 карта берілген. Жалпы әдебиеттер саны - 40.
Кілттік сөздер: Систематика, Мұражай, Классификация, Отряд, Класс, Тұқымдас, Туыс, Түр, Қосмекенділер, Бауырымен жорғалаушылар, Сүтқоректілер, Қызыл кітап, Биоалуантүрлілік, Қор, Коллекция.
Жұмыстың мақсаты: Биология мұражайынының көрме залы, витриналары мен қорындағы омыртқалылардың бар қорларын (қосмекенділер, бауырымен жорғалаушылар және сүтқоректілер) бір жүйеге келтіру.
Жұмыстың міндеттері:
oo Биология мұражайындағы қосмекенділер мен бауырымен жорғалаушылардың биоалуантүрлілігін анықтау;
oo Көрме залы мен витриналардағы сүтқоректілерді систематикалық топтар бойынша ретке келтіру;
oo Мұражай қорындағы сүтқоректілерді систематикалық топтар бойынша ретке келтіру;
oo Мұражайдағы сүтқоректілерді Қазақстан бойынша аудандастыру;
Зерттеу объектісі: Биология мұражайындағы омыртқалы жануарлар (қосмекенділер, бауырымен жорғалаушылар және сүтқоректілер).
Зерттеу әдістері: Көзбен қарап, бақылау және систематикасын құрастыру.
Зерттелген нәтижелер: Биология мұражайындағы омыртқалы жануарлар (қосмекенділер, бауырымен жорғалаушылар және сүтқоректілер) бір жүйеге келтірілді және Қазақстан бойынша аудандастырылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің Биологиялық мұражайындағы омыртқалы жануарларға алғаш рет қазір ТМД елдерінің зоолог - ғалымдары қолданылатын И.Я. Павлинов ұсынған (2006) жаңа жүйелеу жұмыстары жүргізілді.
Енгізу туралы нәтижелер: баспадан шыққан мақалалардың жалпы саны 5, оның ішінде 2 мақала, 3 тезис.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
4
1
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
5
1.1
Жалпы мұражай жайлы
5
1.2
Биология мұражайы (тарихы)
7
1.3
Биология мұражайының бөлімдері
9
1.4
Биология мұражайының витриналары мен көрме залындағы Қазақстанның Қызыл кітабына тіркелген кейбір омыртқалылардың биологиясы (құстардан басқа)
11
2
ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
18
2.1
Сүтқоректілер систематикасының тарихы
18
2.2
Эволюцияға дейінгі классификация
19
2.3
Эволюциялық классификация
22
3
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ МЕН ТАЛДАУ
26
3.1
Қосмекенділер мен бауырымен жорғалаушылардың систематикасы
26
3.2
Сүтқоректілердің систематикасы
32
3.3
Биологиялық мұражайдағы сүтқоректілердің жалпы коллекциясы мен Қазақстан бойынша аудандастырылуы
70
ҚОРЫТЫНДЫ
75
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
78
КІРІСПЕ
Бүкіл жер бетіндегі биологиялық алуан түрлілікті сақтау биосфераның тұрақты даму концепциясының негізгі мақсаты болып табылады. Қазақстан қалпына келетін қорларға бай, оған өсімдіктер мен жануарлар әлемі кіреді. Табиғатты тиімді пайдалану стратегиясы бар байлықты сақтап қалу және көбейтуді қарастырады.
Жүйелеу, систематика (грек. systematіkos - тәртіпке келтірілген), биологияда - Жер бетінде тіршілік ететін барлық организмдердің және бұрын тіршілік еткен организмдердің қазба қалдықтарының туыстық қарым-қатынасын, олардың жеке түрлері мен түрлер тобының байланысын зерттейтін биологияның бір саласы. Жүйелеу организмдерді сипаттайтын жеке белгілерді (морфологиялық, физиологиялық, биохимиялық, экологиялық, т.б.) өз алдына бөлек-бөлек, сондай-ақ, оларды біріктіріп, организмдердің барлық жиынтығының жіктелімін жасау үшін қолданады. Жүйелеудің негізгі мақсаты - Жер бетінде кездесетін жануарлар (1,6 миллиондай түрі) мен өсетін өсімдіктер (350 мыңдай түрі) және микроорганизмдер түрлерін жан-жақты сипаттап, топтастыру. Биологияда көп жағдайда Жүйелеудің орнына таксономия - өсімдіктер мен жануарлар әлемінің жүйелеу топтарын жіктеу принципі туралы ілім қолданылады.
Біздің зерттеу жұмысымыздың тақырыбы әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің биология мұражайындағы омыртқалы жануарлардың систематикасы, биомұражайда құстар класына жататын омыртқалылардың алуантүрлілігі көп болғандықтан және ол арнайы зерттеуді қажет ететіндіктен біздер Қосмекенділерге, Бауырымен жорғалаушылар мен Сүтқоректілердің алуантүрлілігіне тоқталдық.
Жұмыстың өзектілігі. Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің биология мұражайы 1936 жылы биология факультетінің зоология кафедрасының жанынан зоология, ал 1949 жылы факультеттің биология мұражайы болып ашылған. Биологиялық мұражайдың қорында 1890 жылдан бергі жинақтар (коллекциялар) бар. Биология мұражайындағы жинақтардың ішінде құстардың 5000-ға жуық, сүтқоректілердің 2000-нан аса, бауырымен жорғалаушылардың 40-тай және қос мекенділердің 10-нан аса жәдігерлері сақталған.
Мұражай ашылған күнінен бастап, осы уақытқа дейін оқу базасында, Қазақстанның табиғи қорын және мәдени түріндегі материалдарды сақтауда алатын орны ерекше.
Мұражайдың бағалы материалдық ақпараты тек биолог студенттері емес, басқа да көрермендерді қызықтырып тартады. Мұражай барлық Алматыдағы жоғары оқу орындарына, колледж, мектеп-гимназиялар мен қала маңындағы мектептерге танымал.
Мұражай қорындағы экспонаттарды; жалпы биология, ботаника, зоология, жануарлар мен өсімдіктер дүниесінің жүйесі, морфология, фито-зоогеография, экология, табиғат байлықтарын пайдалану және табиғатты қорғау сабақтарында пайдаланады. Осыған орай мұражайдағы жәдігерлерді бір систематикалық жүйеге келтіру жұмыстарын жүргізу көзделеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты - Биология мұражайынының көрме залы, витриналары мен қорындағы омыртқалылардың бар қорларын (қосмекенділер, бауырымен жорғалаушылар және сүтқоректілер) бір жүйеге келтіру. Көздеген мақсатқа жету үшін мынандай міндеттер алдыға қойылады:
oo Биология мұражайындағы қосмекенділер мен бауырымен жорғалаушылардың биоалуантүрлілігін анықтау;
oo Көрме залы мен витриналардағы сүтқоректілерді систематикалық топтар бойынша ретке келтіру;
oo Мұражай қорындағы сүтқоректілерді систематикалық топтар бойынша ретке келтіру;
oo Мұражайдағы сүтқоректілерді Қазақстан бойынша аудандастыру;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің Биологиялық мұражайындағы омыртқалы жануарларға алғаш рет қазір ТМД елдерінің зоолог - ғалымдары қолданылатын И.Я. Павлинов ұсынған (2006) жаңа жүйелеу жұмыстары жүргізілді.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңыздылығы. Биология мұражайындағы омыртқалы жануарлар (қосмекенділер, бауырымен жорғалаушылар және сүтқоректілер) бір жүйеге келтіріліп, жаңа ғылыми мәліметтермен толықтырылды. Сүтқоректілер класының коллекциясы жасалынып, Қазақстан бойынша аудандастырылды. Алынған ғылыми мәліметтер мұражай қорында Қазақстан аумағында мекендейтін сүтқоректілер класының қанша отряды, тұқымдасы, туысы және түрі бар екенін анықтауға мүмкіндік берді. Бұл зерттеу жұмысының нәтижесін жоғарғы оқу орындарында биолог, эколог мамандары үшін арнайы курстар оқуға пайдалануға болады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Әдебиеттерге шолу
1.1 Мұражай жайында
Мұражай, музей, (грек тілінде museіon - муза сарайы) - тарихи-ғылыми дерек ретіндегі ескерткіштерді, өнер туындыларын, мәдени құндылықтарды, т.б. мұраларды сақтап, жинақтап, ғылыми-танымдық қызмет атқаратын мекеме.
Мұражай заттық және рухани құндылықтарды танытуда, ғылыми тұрғыда зерттеп, оның нәтижелерін насихаттауда, осы негізде тәлім-тәрбие беруде маңызды рөл атқарады. Музей ғылымның, білімнің, мәдениеттің қалыптасуына ықпал ететін ғылыми мекеме ретінде өскелең ұрпақтың тәрбиесіне, тарихи сананың қалыптасуына ықпал етеді [1].
Музей алғашында бағалы бұйымдар мен заттар, мәдени жәдігерлерді сақтайтын қазыналық қор ретінде қалыптасты. Музейлердің қалыптасуына көне замандардағы коллекциялар негіз болды. Ежелгі Рим шешені Марк Туллий Цицерон: "коллекция - шашыранды заттарды бір топқа біріктіру" деп түсіндірді. Коллекциялау ісімен Аристотель, Рим патшасы Юлий Цезар, т.б. айналысты. Еуропада тарихи музейлер 16 - 18 ғасырларда пайда болды. Музейдің қалыптасуы ұлттық сана-сезімді оятуға, мәдени-саяси идеяларды (ой-сезімді) насихаттауға көмектесті. 1820 ж. Германияда өнер музейлері құрылды. 1811 ж. Ресейде - Феодосияда, 1825 ж. Одессада, 1828 ж. Керчьте археологиялық бағыттағы және әскери-тарихи музейлер құрылды. 19 ғ. этнографиялық зерттеулердің дамуы нәтижесінде этнографиялық музейлер құрылып, олар ғылыми-зерттеу орталықтарына айналды. Олар: Будапешт (1872), Стокгольм (1874), Париж (халықтану музейі, 1877), Роттердам (1883) қалаларында құрылған этнографиялық музейлер. Ашық аспан астындағы алғашқы этнографиялық музейлер Скансенде (Стокгольм, 1891), қасиетті Мартинде (Словакия, 1893), Софияда (1893), Брюссельде (1897), Краковта (1910), Арнхемде (Нидерланды, 1912) құрылып, ірі ғылыми ізденістермен айналысты [2].
Мұражай негізгі бaғыты тұрғысынан бірнеше топтарға бөлінеді: тарихи музейлер (жалпы тарих, археологиялық, антропологиялық, этнографиялық, нумизматикалық, т.б.), көркемөнер музейлері (көркемөнер, мүсін, қолөнер, қолдaнбалы өнер, театр, музыка кино, т.б. музейлер), ``жаратылыстану музейі'' (биологиялық, зоологиялық, геологиялық, минералдық, палеонтологиялық, т.б), техникалық музейлер (авиация, автокөлік, кеме жасау, тау-кен ісі, өнеркәсіп, өндіріс өнімдері, т.б.), ``кешенді музейлер'' (тарих, шаруашылық, жаратылыстану, т.б. бағыттарды біріктіріп, жұмыс істейтін кең профильді өлкетану музейлері), мемориалдық музейлер (мемлекетке, өнерге, әдебиетке ғылымға еңбегі сіңген белгілі адамдардың жеке өнері мен қызметіне арналған музейлер). Музей ісінің негізгі бағыттары - музейлік мұраларды (жәдігерлерді) жинау, есепке алу, сақтау, қорларды жүйелеу, қайта қалпына келтіру (рестоврация), консервациялау, зерттеу нәтижелерін ақпарат жүйелерінде тарату, музейдің кадрлық жүйесін жетілдіру [3]. Осылардың ішінде биологиялық алуантүрлікті зерттеп - білуде биологиялық мұражайлардың алатын орны ерекше.
1.2 Биология мұражайы (тарихы)
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің жанындағы биология мұражайы алғаш рет 1936 жылы биология факультеті зоология кафедрасының жанынан зоология мұражайы болып құрылған. Мұражайдың тарихын зерттей келе даму кезеңін бірнеше кезеңдерге бөлуге болады;
І. 1936-1948 жылдар аралығы, - мұражайдың ұйымдастырылу кезеңі;
ІІ. 1949-1969 жылдар аралығы - өсу кезеңі;
ІІІ. 1970-2009 жылдар аралығы - мұражайдың толық қалыптасу кезеңі;
Бірінші кезең мұражайдың алғашқы қорлары жинақталды, оған сол кезеңде таксидермист А.Горынин және қор жинақтаушы Б.Сердюк қызмет жасады. Осы жылдар аралығында республикамыз аумағында ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізіп жатқан профессорлар В.Н. Шнитников, А.А. Слудский, ҚазМУ доценті В.А. Селевин және Қазақстанның халық жазушысы, зоолог-ғалым М.Д. Зверевтер мұражайдың қорына өз қорларынан көптеген аңдар мен құстардың тұлыптарын тарту етті. Бұл кезеңде мұражайда б.ғ.к., доцент А.А. Емельянов, б.ғ.д. А.Н. Дьяконов, аға оқытушы В.С. Бажанов, ассистент Г.Ш. Шаменовтер қызмет етті. Мұражайдың қалыптасуына Д.Л. Поляков (ботаника), Н.Г. Скопин (жәндіктер), Н.П. Глиняный (дарвинизм) сияқты мұражай қызметкерлері үлкен үлес қосты.
Екінші кезең 1949 жылғы 14 наурыздағы университет әкімшілігінің № 48 бұйрығына сәйкес зоология мұражайын биология мұражай етіп қайта құру жарлығы оған кең жол ашты. Мұражай омыртқасыздар зоологиясы; омыртқалылар зоологиясы; ботаника және дарвинизм бөлімдері болып қайта құрылды. 1950 жылы университетте су түбі балықтары, Қазақстан балықтары, Қазақстанда ауланатын аңдар және адамның шығу тегі туралы диорамалар жасалынып, 40 түрлі құстың тұлыбы және 50 аса аң мен құстың тұлыптары сатылып алынып, мұражайдың қоры 5000 жәдігерге дейін толықты. Осы кезеңде мұражайдың қорын толықтыруға биология ғылымының докторы, профессор Н.З. Хұсайнованың Арал, Каспий және Жерорта теңіздерден әкелінген жәдігерлерінің маңызы зор, оны қазіргі уақытқа дейін оқу үрдісінде пайдалануда және мұражайдың жүйелеу витриналарында қойылған.
Мұражайдың бұдан кейінгі дамуына профессор Б.А. Домбровский көп еңбек сіңірді. Ол мұражайдың университет көлемінде ғана емес республика аумағында ғылыми зерттеу орталығына айналуына және студенттердің ғылыммен айналысуына, сонымен бірге мұражай қорын әрқашан толықтырып отыру керек екенін назардан тыс қалдырған емес. Келешекте салынатын университет қалашығында арнайы екі көрме залы болатындығы мұражай мен зоология кафедрасының қызметкерлері бірігіп, оның жобасын жасауға кірісті және арнайы тұлыптар жасайтын таксидермиялық зертхана мен қорды сақтайтын бөлмелерді де жобаға енгізді.
Үшінші кезең мұражайдың жаңа ғимаратын жобалау және ұйымдастыру, сонымен бірге толық қалыптасу кезеңі.
Қазақ ССР Жоғарғы білім министрлігінің 1977 жылы маусымның 27-сінде шыққан № 626 бұйрығы бойынша университеттің биологиялық мұражайына Қазақтың Еңбек Қызыл туы орденді С.Киров атындағы мемлекеттік университетінің ІІІ дәрежелі көмекші оқу бөлімі деген құқықтық мәртебе берілуінен қазіргі мұражайды құруына кең жол ашты.
Университеттегі биологиялық мұражайды ұйымдастыруда бұрынғы университет ректоры, академик Ө.А. Жолдасбековтың және сол кездегі проректор, қазір министр Б.Т. Жұмағұловтың, биология факультетінің декандары, академиктер И.О. Байтуллиннің, М.Х. Шығаеваның және мұражай директоры болған Л.С. Байтуллинаның еңбектері аса зор. Осы аты аталған ғалымдардың тікелей ұйытқы болуының арқасында 1984 жылы университеттің 50-жылдық мерей тойы қарсаңында мұражай ашылды. 1977 жылы алғашқы көрме залы мұражайдың қабырға сөрелерінде "Жануарлар дүниесінің жүйесі" және "Өсімдіктер дүниесінің жүйесі" қойылған жәдігерлермен ашылды. Мұражайдың ішіндегі жәдігерлерді жасауға таксидермист Э.Ф. Родионов және шәкірттері З.Т. Серединаның, Б.П. Жуйконың, С. Кокоткиннің, С. Шевяковтың және безендіру мен көркемдеу жұмыстарын жүргізген Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, Қазақстан Республикасының Суретшілер Академиясының академигі К.В. Муллашевтың басқаруымен cуретшілер Г.Я. Супонин, Ф.Ш. Адильшинова, Т. Исхаков, В. Егоров, И. Агапов, А. Уткин және М.П. Кимнің қосқан үлестерін ерекше атап өту керек. Мұражайға жасалынған жәдігерлерді бағалап сараптау үшін " Мұражай кеңес алқасы" құрылды оның төрағасы болып факультет деканы М.Х. Шығаева тағайындалып барлық кафедралардың меңгерушілері және зоология мен ботаника кафедраларының жетекші мамандары тартылды. Осы жобаны іске асыруда мұражайдың қызметкерлері: Л.С. Байтулина (директор), Э.Ф. Родионов (меңгеруші және алғашқы директор болған), Б.П. Жуйко (таксидермиялық қайта-құрау зертханасының меңгерушісі), З.Т. Срединина - суретші-таксидермист, М.Э. Дильмухамедов - зоология кафедрасының доценті, сонымен қатар мұражайдың сектор меңгерушілері: Банченко В.К., Ифантьева Л.В., Гаркуша Т., Көбегенова С.С., Хегай И.В., Малиновская В.А., Алпысбаева М.З., Шыңғысова Р.К., Анциферова А.А.; таксидермистер: Л. Анохина, Т. Гусева, А. Муров, С. Кокоткин, Н. Қиқымов; жетекші маман - Ф.Ф. Карпов. лаборанттар: Р.Ф. Илющенко, С. Шевяков, А. Аскаровтар үлкен үлес қосты [4].
1.2 Биология мұражайының бөлімдері
Мұражай залы үш үлкен бөлімнен тұрады. Олар: "Қазақстан табиғатының биоалуантүрлігі" (сурет 1), "Жердің даму тарихы және тіршіліктің пайда болуы" (сурет 2) және "Табиғатты қорғау" (сурет 3).
Сурет 1 - Қазақстан табиғатының биоалуантүрлігі бөлімі
Мұражайда - диорамаларда жердің табиғат зоналары, витриналарда жануарлар мен өсімдіктер дүниесінің жүйесі көрнекті кескінделген. Мұражайда көптеген карталар, панно, биотоптар, кестелер және басқа
Сурет 2 - Жердің даму тарихы және тіршіліктің пайда болуы бөлімі
көрнекті оқу құралдары көрсетілген. Олар тақырып бойынша төмендегінше бөлінген:
1. Табиғат зоналары
Диорамалар:
1. Іле Алатауы, селеулі дала, аралас орман, сулы дала, суат, құмды шөлейт, сортаң, сор шөлейт, тоғай.
Панно:
1.Шөлейт түрлері
2.Ақбөкендердің мерзімдік миграциясы
Карталар:
1.Экологиялық системаның схемасы
2.Қазақстанның табиғат зоналары
ІІ. Жер бетіндегі тіршіліктің эволюциялық дамуы
Диорамалар:
1.Алғашқы қауым адамдарының тұрағы
2.Шарын шатқалында қазып алынған Іле түйеқұсы
3.Микродиорамалар эволюция бойынша
Панно:
4.Жануарлар мен өсімдіктер дүниесінің геохронологиялық таралуының негізгі тобы. 5.Ұлы спиральды тіршілік. 6.Құрылықтың ығысуы.
ІІІ. Табиғатты қорғау
Диорамалар экологиялық дағдарыс:
1.Австралия
2.Тундра
3.Мұхит жағалауы
4.Су тасқыны, сел
5.Қорықтардың орналасуы.
Панно:
1.Қазақстан қорықтары; 2.Сирек кездесетін және жойылуға жақын өсімдіктер; 3.Жойылып кеткен жануарлар.
Витриналар:
1.Қызыл кітапқа енгізілген өсімдіктер. 2.Қызыл кітапқа енгізілген жануарлар
ІҮ. Жануарлар мен өсімдіктер топтамасының жүйелілігі
Қойылған витриналарда:
1.Өсімдіктер дүниесінің жүйесі (2-ші қабатта). 2.Жануарлар дүниесінің жүйесі (1-ші қабатта)
Мұражайдың халыққа мінсіз қызмет етуі мен қорының молдығына байланысты 1991 жылы мұражайға I дәреже деген мәртебе берілді.
Сурет 3 - Табиғатты қорғау бөлімі
1.3 Биология мұражайының витриналары мен көрме залындағы Қазақстанның Қызыл кітабына тіркелген кейбір омыртқалыларының биологиясы (құстардан басқа)
Қызыл кітап - халықаралық табиғат қорғау одағының "Қызыл кітабы"- халықаралық дәрежедегі құжат.
Қызыл кітапқа сирек кездесетін, жылдан жылға азайып не жойылып бара жатқан, сондықтан да айрықша қорғауды қажет ететін жануарлар мен өсімдіктердің түрлері тіркеледі. Жануарларды халықаралық дәрежеде қорғау мәселесі 20 ғасырдың бас кезінде қолға алынды. 1902 ж. Париж қаласында алғаш рет Құстарды қорғаудың халықаралық конвенциясына қол қойылды. 1948 ж. ЮНЕСКО-ның жанынан Халықаралық табиғат қорғау одағы ұйымдастырылды. Халықаралық табиғат қорғау одағының Қызыл кітапбы 1966 ж. тұңғыш рет 2 том болып шықты. Оның 1-томында сүтқоректілердің 211 түрі, 2-томына құстардың 312 түрі туралы деректер берілді. Бұл кітап күнтізбе парақтары тәрізді арнайы жасалды, түрлер 4 категорияға топтастырылды. 1966 -- 71 ж. Қызыл кітапқа тіркелетін түрлер туралы мәліметтер қайта толықтырылып, 2-басылымы, 1972 ж. 3-басылымы жарияланды. 1978 -- 80 ж. 4-басылымы 5 том болып жарық көрді. Оның 1-томы сүтқоректілерге арналып, оған сүтқоректілердің 226 түрі мен 79 түр тармағы, 2-томында құстардың 181 түрі мен 77 түр тармағы, 3-томында қосмекенділердің 41 және бауырымен жорғалаушылардың 105 түрі, 4-том балықтарға арналып, балықтардың 194 түрі, ал 5-томы жоғары сатыдағы өсімдіктердің түрлеріне арналып, 25000 түрі тіркелді. 1980 жылдары бұрынғы томдар негізінде "Қызыл кітап" қайта шыға бастады. 1983 ж. шыққан Қызыл кітапта омыртқасыз жануарлартуралы мол мәлімет берілген. Жойылу қаупі төнген түрлерді сақтап қалу үшін оларды зоологиялық парктерде қолдан өсіріп, көбейту шаралары қолға алынған. Соның нәтижесінде соңғы Қызыл кітапқа тіркелген сүтқоректілердің 97, құстардың 39, қосмекенділер мен бауырымен жорғалаушылардың 37 түрі дүниежүзілік зоологиялық парктерде қолдан көбейтілген. Халықаралық табиғат қорғау одағының Қызыл кітабын шығаруға Құстарды қорғау жөніндегі халықаралық кеңес, Су құстарын зерттейтін халықаралық бюро, Жануарларды қорғау жөніндегі бүкіләлемдік федерация, т.б. ұйымдар қатысады. Қызыл кітап табиғат қорғаудың негізгі іргетасы, экологиялық білім мен тәрбие берудің қайнар көзі болып саналады.
Қазақстанның Қызыл кітабында сирек және жойылып бара жатқан түрлердің тізіміне енгізілген жабайы омыртқалылардың 87 түрінің және өсімдіктердік 303 түрінің қазіргі таралуы, санының жай- күйі, биологиясы туралы мәліметтер келтірілген.
Қызыл кітапқа ресми енгізілген өсімдіктердің 16 түрі Батыс Алтай мемлекеттік табиғи қорығының аумағында тіркелген. Алайда Алтай ботаника бағының ғылыми қызметкері б.ғ.к. Ю.А. Котуховтың жұмысының нәтижесінде сирек, осалдау және жойылып бара жатқан түр мәртебесіндегі тағы да 50 түр анықталды.
Адамдар мыңдаған жылдар бойы өсімдіктер мен жануарлар дүниесін пайдаланып келді және де өзінің жан- жақты тіршілігінде жануарлар мен өсімдіктердің пайдалы қорын қолданып ғана қойған жоқ, сонымен бірге табиғатты өзгерту арқылы көптеген түрлердің өмір сүру жағдайларына әсер етті. Табиғатқа антропогенді ықпал етудің әсерінен жер бетінде өсімдіктер мен жануарлардың кейбір түрлерінің жойылу процесі басталды.
Ғылыми-техникалық прогресс адамдардың қолына табиғат әлеміне әсер ететін күшті құралдар берді. Бұл құралдар қаншалықты пайдалы болса, соншалықты зиянды. Адамдар көбінесе кейде түсінбей, кейде салақтықтан табиғатты қалпына келтіру үшін ұзақ уақыт қажет болатынын ойламастан, оған қалай болса солай қарайды. Сыңсыған орманның орнындағы жанған түбірлер, су шайып өткен тау беткейлеріндегі жыртылған жерлер, ағаш ағызу кезінде ластанған өзендер. Осының бәрі сирек кездесетін көптеген бағалы аңдар мен өсімдіктердің құруына әкеп соғады.
Табиғатта пайда болған әрбір түр өзінші бірегей және ешқашан қайталанбайды, сондықтан да оның жойылуы - орны қайта толмайтын нәрсе. Және де бұл жоғалту қауымдастықтың бүтінділігі мен табиғаттағы жалпы тепе- теңдіктің бұзылуына әкеп соғады. Сондықтан да қазіргі кезде табиғатты қорғау мәселесі дүниежүзілік мәселеге айналып отыр. Бұл мәселе бүкіл әлемде маңызды мемлекеттік мәселе ретінде қаралады.
Кеміргіштер отряды - Rodentia - Грызуны
Жайралар тұқымдасы - Hystricidae - Дикобразы
Жайра - Hystrix indica - Индийский дикобраз
Статусы IV-санат. Сирек кездесетін, аз зерттелген түр. Қазақстанның фаунасында тұқымдастың жалғыз түрі. Қазақстанда жайралар таудың шатқалдары мен қойнауларының теңіз деңгейінен 2000 м биіктіктегі жер бедері ойлы - қырлы аласа таулар мен тау етектерінде мекендейді [5]. Іле Алатауында жапырақты орманда (1200-1700 м) мекендесе [6], Қырғыз Алатауында - шетен, долана, арша, талдар өскен бұталардың арасын қоныстайды (900-1800 м) [7]. Талас Алатауында өзен аңғарындағы тоғай мен аршалардың және тас шатқалдарындағы үңгірлер мен қуыстарда мекендесе, Қаратауда өзен аңғарындағы тоғайлар мен жеміс-жидек арасында кездеседі. Барлық жерде сирек, саны туралы нақтылы дерек жоқ.
Үшсаусақты қосаяқтар тұқымдасы - Dipodidae - Трехпалые тушканчиковые
Үшсаусақты ергежейлі қосаяқ - Salpingotus crassicauda - Трехпалый карликовый тушканчик
Статусы III-ші санат. Сирек таралу аймағы тар түр. Зайсан қазаншұңқырының барлық құмдары. Қара Ертістің сол жағалауындағы Букон құмдары, Айғырқұм мен Дала, Қара Ертістің оң жағалауындағы Өзнұра құмдары және Зайсан көлінің оңтүстік жағалауындағы шағын құмдар [8]. Қолайсыз қыстардан кейін топырақты терең тоң басу және мұз басу нәтижесінде қосаяқтардың қысқы ұйқы кезінде өлім-жітімге ұшырауы артады [9]. Жыртқыш аңдар мен құстардың да әсері болуы мүмкін. Жеке тіршілік етеді. қысқы ұйқыға жатады. Оған қыркүйекте кетіп, сәуірдің аяғында оянады.
Жыртқыштар отряды - Carnivora - Хищные
Сусартектестер тұқымдасы - Mustelidae - Куньи
Тас сусары - Martes foina - Каменная куница
Статусы III-ші санат. Аса сирек түр емес, деседе бірқатар аудандарда оның саны азаюда. Еуразияның таулы, жазықты аудандарында кең таралған. Қазақстанда Талас және Қырғыз Алатауларының сілемдері, Қоржынтау, Қаратау, Шу-Іле, Кіндіктаста, Іле, Күнгей Алатауларында, Кетпенде, Жоңғар Алатауында, Тарбағатай мен Сауырда кездеседі. XX-ғасырдың 60-шы жылдарында біршама көп болған. Маусым-шілде және тамызда ұйығады. Күшіктері сәуірдің басында туады. Буаздылығы 9 айға дейін созылады [10]. Оларды негізгі шектеуші факторлары ауа райы, гельминттермен зақымдануының жоғары болуы, қаскерлік.
Европа қара күзені - Mustela lutreola - Европейская норка
Статусы I-ші санат. Сирек түр, Қазақстанда жойылып кетуі мүмкін. Туыстың ТМД және Қазақстан фаунасындағы екі түрінің бірі. Мекендейтін жерлері тұщы суқоймалар: тазартылмаған өзектер мен өзендер, көлдер, ескі арналар, көптеген аралдары бар және қалың өсімдікті өзен атыраптары. Мұз асты қуыстар мен қатпайтын жылымдар болу қажет. Маңызды жағдайдың бірі - қоректің мол болуы. Саны жайлы деректер жоқ. Қазақстанда жойылып кетуі мүмкін [11].
Шұбар күзен - Vormela peregusna - Перевязка
Статусы III-ші санат. Ареалы мен саны азая түсуде. Қазақстанда Маңғыстау мен Үстіртте, Арысқұм, Қызылқұм, Мойынқұм, Бетпақдала, Сарыесекатырау, Іле, Жоңғар Алатауларының етектерінде, Алакөл маңында кездеседі. Қырғызстан, Тәжікістан, Ресей Қызыл кітаптарына енгізілген. Дүниежүзілік және Қазақстан фауналарындағы туыстың жалғыз өкілі. Сарышұнақтары, кеміргіштері көп шөлейтті және шөлді учаскелерде мекендейді. Тауда далалық белдеуде, теңіз деңгейінен 3000 м дейін көтеріледі [12]. Үстірт, Алматы және Алакөл қорықтарында және бірқатар ұлттық парктер мен қорықшаларда қорғалады.
Мысықтектестер тұқымдасы - Felidae - Кошачьи
Сабаншы - Felis manul - Манул
Статусы III-ші санат. Барлық таралу аймағында сирек кездесетін түр. Ресейдің, Қырғызстанның, Түркменстанның Қызыл кітаптарына енгізілген. Тасты шөлейтті қыраттар, биік тау жоталары, кеміргіштер көп болатын жазық далаларда мекендейді. Отырықшы аң, бірақ қар қалың түскен жылдары қоныстарын ауыстыруы да мүмкін. Өздерінің жатақтарын құздар қуысына салады; суырлардың індерінде пайдаланады. Кешкілік көбіне жемін іздеп шығады. Негізінен, ұсақ кеміргіштермен және шақылдақтармен қоректенді. Жаулары - қасқыр, түлкі, иттер, ірі жыртқыш құстар [13].
Қарақал - Felix caracal - Каракал
Статусы 1-ші санат. Жойлып кету қаупі бар түр. Халықаралық табиғат қорғау Одағының Қызыл кітабына енгізілген. Кейде оны қарақұлақ деп те атайды. Түнде тіршілік етеді, бірақ суық кезде тіршілігі күндіз де өтеді. Қазақстанда Маңғыстау обылысында Үстіртте, Бозащы, Маңғышлақ, Түп-қараған, Сам, Сеңгірқұм және т.б. жерлерде кездеседі. Ташкент хайуанаттар паркінде 1968-1970 жж екі жұп қарақалдан 34 ұрпақ алынған [14].
Барыс - Uncia uncia - Снежный барс
Статусы III-ші санат. Ареалы қысқарып, саны азайып келеді. Халықаралық табиғат қорғау Одағының (МСОП) қызыл тізіміне, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікістан, Ресей Қызыл кітаптарына тіркелген. Қазақстанда Тянь-Шань, Жоңғар Алатауы, Тарбағатай, Сауыр, Алтай тауларында қоныстанған [15]. Бір жерде тұрақшы тіршілік етеді, бірақ күн көру жағдайы нашарлағанда кейде алысқа қоныс аударуы мүмкін. Ақсу-абағылы, Алматы, Марқакөл, Батыс Алтай қорықтарында, Сайрам-Өгем, Іле - Алатау, Қатонқарағай ұлттық парктерінде және бірқатар қорықшаларда қорғалады [16].
1. ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
Ғылыми-зерттеу жұмыстары Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің биология мұражайында 2011-2013 жж. аралығында жүргізілді.
Жұмыс барысында биомұражайдың көрме залындағы, витриналарындағы және қорындағы омыртқалы жануарлар (қосмекенділер, бауырымен жорғалаушылар, сүтқоректілер,) Павлинов И.Я. бойынша жаңа систематикаға топтастырылып [17], Қазақстан бойынша аудандастырылды.
Заманауи систематика - биологияның қарқынды дамып жатқан саласы. XX ғасырдың 30-70 жылдарымен салыстырғанда оның қазіргі деңгейі біршама көтерілді. Солардың ішінде сүтқоректілерді жүйелеудің мәселелеріне тоқталғанды жөн көрдік.
Сүтқоректілердің систематикасындағы жаңа идеялар негізінен жоғары рангтағы таксондарға - тұқымдастар, отрядтарға, отряд үсті топтарға қатысты. Бұл идеялардың кейбіреулері тіпті макротаксондардың саны, жүйедегі орны мен бүтін бір қатардың құрамы жайлы түсінікті өзгертеді. Бірінші кезекте мұнда плаценталылардың құрамы жағына ерекше екіге - Afrotheria мен Boreoeutheria бөлінуін айта кеткен жөн. Кейбір отрядтар соңғы кезде айтарлықтай бөлшектенген түрде қабылданады: мысалы, бір отрядқа біріктірілген қалталыларды қазір 5-7 отрядтарға бөледі; бірнеше отрядтарға насекомқоректілерді бөледі. Өзге отрядтар болса классификациядан тіпті шығарылып тасталады: мысалы ескекаяқтылар, қазір олардың әртүрлі тұқымдастары оларға жақынырақ құрлық жыртқыштарымен топтастырылады [18].
Сүтқоректілердің жаңа систематикасындағы қандай да болмасын өзгерістер таксондардың жай ғана қайта комбинациялануы нәтижесі ғана емес екенін айта кеткен жөн. Жаңа ғана айтылып өткендей, олардың түп негізінде таксондық систематиканың нені білдіретіні жайлы көзқарастардың өзгерісі жатыр. Молекулалық - генетикалық мәліметтердің жаңалығымен толықтырылған бұл көзқарастардың салыстырмалы жаңалығы нақтылы бір классификацияның алуан түрлілігіне алып келеді. Ескі системалардың жаңа системалармен жақындасуы аздай: ең жаңа филогенетиканың шегінде бастапқы мәліметтердің әртүрлілігі, олардың маңыздылығының түрлі бағалануы - мұның барлығы әртүрлі классификацияларға сәйкес келетін түрлі филогенетикалық гипотезалар береді [19].
Сүтқоректілер класының таксондық систематикасы өзінің негізінде заманауи, көбіне бұл терминнің кладистикалық түсінігінде филогенетикалық болып табылады. Бұл бір жағынан таксондық алуан түрліліктің табиғатын заманауи түсінігіне сәйкес келетін, монофилетикалық топтардың иерархиясына көңіл бөлуге мүмкіндік береді. Екінші жағынан, бұл таксондардың жүйесінің тарихына енуді білдіреді, ал ол маңызды мағынаға ие.
Диссертациялық жұмыс екі жеке бөлімдерге бөлінген - Кіріспе және Негізгі, таксондардың атаулары қазақша, орысша және латынша жазумен берілген. Кіріспе бөлімінде сүтқоректілер систематикасының тарихы жайлы, Негізгі бөлімде биологиялық мұражайдағы сүтқоректілердің түрлік деңгейге дейін жасалған, толық жаңа филогенетикалық жүйесі келтірілген.
Жануарлардың латынша және орысша атаулары Л.Е. Соколовтың
(1973-1979, 1984) мәліметтерінен, Я.И. Павлиновтың (2006), ал барлық таксондардың қазақша атаулары А. Бекенов пен Б. Есжановтың (1997) сөздігінен, сонымен қатар К. Жұмалиев пен Б. Есжановтың (2005) кітаптарынан алынды [20, 21]. Бұл жұмысты жасауда үлкен көмек көрсеткен әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің биология мұражайының директоры б.ғ.к К.С. Мұсабековке, таксидермиялық зертхананың меңгерушісі Б.П. Жуйкоға, қор сақтаушысы Қ. Нүсіпбековаға рахмет айтамын. Сонымен қоса ғылыми жұмысымды жазуға үлкен ат салысқан жетекшілеріме б.ғ.к., доцент, РЖА-ң профессоры, ғылым мен білім саласына еңбегі сіңген қызметкер Б.Есжановқа және б.ғ.д., профессор К. Сапаровқа алғысым шексіз.
2.1 Сүтқоректілер систематикасының тарихы
Сүтқоректілердің систематикасының тарихы жалпы систематика тарихы сияқты өте көне болып саналады. Осы ұзақ тарих барысында жіктелетін алуантүрліліктің табиғатына деген қандай да болмасын көзқарастары мен классификациялық іс-әрекеттің мағынасын айқындайтын көптеген жүйелеулер ұсынылды.
Осыған орай биологиялық систематиканың ғылым ретінде дамуының негізгі деңгейі ретінде сүтқоректілердің алғашқы классификациялары эссенциалистикалық болды. XVIII ғасырдың аяғы мен XIX ғасырда олардың орнын ауыстыру үшін өз кезегінде эволюциялық классификацияға орнын берген типологиялық және натурфилософиялық системалар келді.
2.2 Эволюцияға дейінгі классификация
Жаңа уақыттың классификациясына әсер еткен систематиканың ең алғашқы нұсқаларын библиядан табуға болады. Бұл кітапта су балықтарының және құстардың, жер беті жануарларының пайда болуы туралы жазылған. Бұл жерде киттер су балықтарына жатқызылған. Киттерді балықтәрізділерге жатқызу сондай мықты болған, мысалы тіпті Линней сүтқоректілер класының құрамының жаңа трактовкасын өзінің Системы деген еңбегінің тек 10-шы басылымында ғана берген. Жануарларды бұлай жүйелеу сонау XIX ғасырдың басына дейінгі классификацияларда сақталған [22].
Жануарлардың алғашқы дәлелге келтірілген, онымен қоса жаңа заманның алғашқы классификацияларының негізіне енген жалпы систематиканы Аристотель (б.з.д. IV жүзжылдық) жасады. Өзінің Жануарлар тарихы еңбегінде ол омыртқалы жануарлардың негізгі 5 тобын бөліп қарастырды: 1. Төртаяқты тірітуатындар. 2. Төртаяқты жұмыртқа салушылар. 3. Құстар. 4. Киттер (тюленьдерді қоса). 5. Балықтар. Бұл систематикада сонымен қоса сүтқоректілер бірыңғай таксон ретінде көрсетілген: Аристотель оларды, ранг бойынша омыртқалылардың басқа кластарына сәйкес құрлық және теңіз сүтқоректілері деп бөлді.
Аристотель классификацияны құрастырудың жалпы әдісін ойлап табу арқасында систематикаға өте үлкен үлес қосты. Ол өзінің ұстаздары - Сократ пен Платонның алынған білімін дамытса, ал оның орнын басушылар тірі организмдер әлемінің алуан түрлілігінің сипаты жоғарыдан төменге қарай, жоғары рангтегі таксондардан (жоғары саты) бастап, төменгі рангтағы таксондармен (түрлер) бітетін туыстық - түрлік бөлудің логикалық принциптерін қалыптастырды.
Эссенциализмнің идеалы болып дұрыс табылған табиғи топтар болатын Табиғи жүйелер сияқты жұмыстар болды. Туыстық - түрлік бөлу ережесі жүйенің құрылуының жалпы принциптерін басым жасады. Бірақ туыстық - түрлік сызбанұсқа таза логикалық болғандықтан, оның көмегімен бөлінетін таксондар көбіне нақтылы бірліктер ретінде қаралмады. Тек түрлер ғана нақтылы болып саналды.
Маңызды белгілерді іздеуден басқа, эссенциализм систематиктерді жануарлар мен өсімдіктердің бөлінтен топтарының маңызын білдіретін атауларды іздеуге талап қойды. Классификациялық іс-әрекеттің бұл аспектісін - таксономиялық номенклатура - XVIII ғасырдың екінші жартысында Карл Линней жасады. Оның фундаментальды Philosophia Botanica мен Systema Naturae жұмыстарында жаңа систематика жүргізу қабылданған. Оның ішінде К. Линнеймен алғаш жасалған бинарлы номенклатура маңызды орынды иеленеді, ол бойынша түрлер екі сөзді атаумен, ал түр үсті таксондар бір сөзбен аталуы тиіс [22].
Зоологиялық систематикада айтарлықтай алға басу 100 жыл өткеннен кейін болды және де ол ағылшын ғалымы Дж. Рэйдің атымен байланысты. Оның еңбектерінде барлық организмдер туыстар мен түрлерге бөлінген, онымен қоса олардың топтастырылуы тек белгілермен ғана емес, онымен қатар атаулармен де белгіленген.
Табиғи тарихтың аумағында Рэй өз заманының білімді әрі орынды ғалымы болып саналды: ботаник ретінде бастап (Methodus Plantarum Nova. 1662 ж.), кейін ол Ornithologia (1676 ж.) және Historia Piscium атты еңбектерін жазды. Құрлық омыртқалылары (құстардан басқа) классификациясы оның Synopsis methodica animalium quadrupedum et serpentine generis (1693 ж.) еңбегінде жарық көрді.
Келесі (уақыт бойынша) эволюцияға дейінгі сүтқоректілердің систематикасының дамуындағы негізгі фигура болып К. Линней саналды. Оның жануарлар жүйесі берілген Systema nature еңбегінің 12 беттен ғана тұратын бірінші басылымы 1735 ж. шықты. Оның 10-шы шамамен 2000-дай беттен тұратын номенклатуралық басылымы 1758 ж. жарық көрді. Осы басылымда алғашқы рет сүтқоректілер класы - Mammalia атауы пайда болды. Бірінші басылымында Линней жануарлардың 6 отрядын: Anthromorpha, Ferae, Agriae, Glires, Jumenta, Pecora (киттәрізділер олардың қатарында әлі жоқ) берген [22].
Линней өзінің жүйесін приматтардан бастап, киттәрізділермен бітіреді: мұндай типологиялық канон эволюцияға дейінгі дерлік барлық классификацияларда сақталады. Отрядтардан ешбір өзгеріссіз Primates, Ferae, Glires және Mutica қалады.
Систематикаға сол дәуірінде пайда болған типология әсер етті, зоологияда негізінен Э.Жоффруа де Сент Илер және Ж.Кювье аттарымен байланысты болды. Типологияға кілттік сөздер ретінде архетип пен құру жоспары болды. Типологиялық көзқарастарға сүйенсек, организмдердің алуантүрлілігінде әлемде тіршілік ететін жануарлар мен өсімдіктердің құрылысының барлық нақты нұсқалары бар идеялардан көрінеді. Сондықтан классификация осы құрылу жоспары бойынша жасалынуы керек, ол архетипикалық белгілердің көмегімен жүзеге асады [23].
XIX ғасырдың басында зоологиялық систематиканың басты фигуралары болып француз ғалымдары Париж мұражайында еңбек еткен Э. Жоффруа Сент-Илер және палеонтолог Ж. Кювье саналды. Олар сүтқоректілер класының жүйесі жайлы білімді айтарлықтай дамытты. Олардың 1775 ж. Энциклопедияда (Мemoire) және Ж. Кювьенің монографиясында Tableau (1798), Lecons (1800), Le Regne Animal (1817) 1-ші томында жарық көрген қысқаша классификация таза систематика көзқарасынан Линнейлік жұмыстарға қайта оралу болды. Онымен қоса, Бюффонның ізбасарлары Жоффруа мен Кювье ғылыми латынға жүгінді, олардың барлық атаулары (бұрынғы туыстардан басқа) француз тілінде болды, ал туыс үстілері - көп сөзді эпитеттер түрінде болды. Сүтқоректілердің систематикасын құрастыруда Жоффруа мен Кювье негізінен Рэй секілді екі басты белгіні - аяқ-қол мен тістерін қолданады. Сондықтан олардың бірінші тәжірбиелерінде сүтқоректілердің бөлінуі әлі линнейлік сияқты үш бөлімді (Unguiculata, Ungulata, Pinnata) [24].
Паралелльді қатарлар принципі негізінде жасалған классификациялардың ішінде егжей тегжейлісі И.Жоффруа де Сент-Илердікі болып саналады. Өзінің Histoire naturelle Generale (1859 ж.) еңбегінде ол сүтқоректілердің негізгі үш тобын бөлді - Төртаяқты бірқұрсақтылар, Төртаяқты екіқұрсақтылар және Екіаяқтылар (екіаяқтылар деп артқы аяқтарының жоқ болуына байланысты киттер мен сирендер аталды). Олардың әрбіреуінде Жоффруа отрядтарды таңдалған белгілері бойынша бірін бірі қайталайтындай етіп құрастырды: мысалы, Тістері бар екіқұрсақтыларда ол Marsupialia Sarcophaga және Marsupialia Rodentia - ны бірқұрсақты Carnivora мен Glires қатар құрды [25].
1.3 Эволюциялық классификация
Эволюциялық ойлаудың қалыптасуы классификациялық іс-әрекетке айтарлықтай әсер етті. Ол XIX жүзжылдықтың ортасынан бастап эволюциялық процестің немесе филогенияның нәтижесінің көрінісі ретінде табиғи жүйенің мәнін жаңаша түсінуге мүмкіндік берді. Организмдердің таксондарға бірігуінің негізгі критериі болып олардың туыстығы (филогенетикалық жақындылығы) саналды. Осыған орай, белгілердің маңыздылығы олардың көмегімен таксондар арасындағы туыстық қарым-қатынастарды ашуға мүмкіндік беруімен байланысты бағалана бастады.
Әртүрлі эволюциялық теориялар классификацияның түрлі құрамын ойластырады. Тарихи дамудың екі құрамының - анагенетикалық және кладогенетикалық қарым қатынасы ерекше маңызға ие. Біріншісі бір бірін алмастыратын қатардағы белгілердің бір жинағының бірізді дамуын білдірсе, екіншісі - әртүрлі белгілерді иемдену нәтижесіндегі түрлі формалардың ажырауы (дивергенция) [26].
Анагенетикалық құрамдас организмдердің эволюциялық дамуындағы деңгейлерін бөлуге көмектеседі. Оған аса көп көңіл бөлу деңгейлік классификациялық тәсілді береді. Систематиканың эволюциялық мектептерінің тарихында олар Табиғаттың баспалдағы идеясын өзіне қанықтырған тарихи бірінші болып табылады.
Зоологиядағы алғашқы эволюциялық классификация Ж.Б. Ламаркпен, Philosophie Zoologique еңбегінде ұсынды. Сүтқоректілерді топтарға бөлуде Ламарктың эволюциялық идеясы кей жерлерде жаңылулар береді. біріншіден, сүтқоректілерді анықтағаннан кейін, мысалы тірі туатындарды, Ламарк сол кезде белгілі болған жұмыртқа салушыларды құстар класы жүйесінің үстіне қоюға мәжбүр болды (неге рептилиялар емес, себебі оларда қабықшалары жоқ). Екіншіден, нағыз құстар мен нағыз сүтқоректілер арасында жалғастыратын тізбек сияқты, соңғыларының жүйесі киттәрізділерден басталады, ол сүтқоректілердің шығу тегі амфибиялардан деген көзқарасты білдіреді [27].
Бұл бағыттағы кейінгі классификациялар дарвиндік кезеңге жатады және көбіне дарвиндік идеяның дивергентті эволюциясына сүйенеді. Бірақ, Т.Гексли мен Э.Геккелдің аттарымен байланысты олардың біріншісі бұрынғыдай басымдығы жағынан көбіне градистикалық болды.
Т. Гексли 1880 жылы өзінің жүйесін ұсынды, ол On the application атты еңбегінде сүтқоректілердің жүйесін кластың эволюциялық дамуының деңгейлерін төменнен жоғарыға дейін етіп көрсетті. Ол үшін Гексли Hypotheria (сүтқоректілердің гипотетикалық ата тегі), Prototheria, Metatheria және Eutheria эволюциялық деңгейлерін енгізді.
Э. Геккель алғышқы рет филогенетикалық классификацияны жасаумен айланысты. Бірақ ол жануарлардың тарихи дамуын төменгі түрлерден жоғары түрлерге дейінгі прогрессивті шыңына жету ретінде көргендіктен, Геккельдің классификациясында эволюцияның градистикалық және кладистикалық аспектілері тең түрде назарға алынды. Бұл барлық классификалық филогенетиканың туыстық белгісі болып табылады. Геккель сүтқоректілер класына алғаш болып филогенетикалық сызба құрастырды [28].
Сүтқоректілердің эволюциялық систематикасының дамуында тағы бір ірі белгі 1945 ж. Симпсон еңбегі болды. Онда систематиканың кілттік принциптері қысқаша берілді, Mammalia класының жүйесінің туыстық деңгейге дейін толық түсінігі берілген.
ХХ ғасырдың бірінші жартысында филогенетикалық систематиканың дамуында уақытша жаңылысу болды. Негізгі себеп ретінде жаңа систематиканың қалыптасуы мен оған ұқсас фенетикалық систематиканың қалыптасуы қаралды [29].
Жаңа систематиканың бұл бағыты өзінің негізгі күшін түрлік деңгейге жұмсады. XIX ғасырдың басы мен XX - ғасырдың басына тән бұрынғы түрдің бөлінуіне және түрдің типологиялық концепциясына байланыстыратын жаңа систематика политипикалық концепцияға қарсы тұрды, ол түрдің бірігуіне әкелді. Бірақ соңғысы 50-60 жж. шарықтау шегіне жеткен соң, кейін қайта түсті: егіз түрлердің ашылуы, жақсы ажыратылатын аллопатрикалық түрлердің бір түрге міндетті түрде қосылуына қарсы шығу ХХ жүзжылдықтың соңында сүтқоректілердің түрлік систематикасындағы бөлшектік тенденцияның тууына әкелді. Мысалы, Mammals Species of the World еңбегінің 1-ші басылымында 4200 түр берілсе, 2-ші басылымында 4600, ал 3-ші басылымында әлем фаунасындағы 5000 сүтқоректілердің түрлері берілді [30].
Бұл жұмысымыздағы берілген сүтқоректілердің макросистемасы кладистикалық классификацияның нұсқасын береді, оның үлкен бөлігі жоғарыда көрсетілген МакКенның мақалаларында айтылған палеонтологтардың жұмыстары мен молекулалық-генетикалық реконструкциялардан алынған. Отряд үсті иерархиясы бөлшектенбеген, таксономиялық категориялар Симпсонға келеді. Бұл система 1 кестеде берілген. Онда қазіргі сүтқоректілерді 30 отрядқа бөлген: бір қуыстылар 2 отрядқа, қалталылар - 7 отрядқа, плаценталылар - 21 отрядқа бөлінген. Қалталыларға Ameridelphia мен Autralidelphia-ға базальды радиация, плаценталыларға Xenarthra мен Epitheria қабылданды. Эпиретиялар классикалық кладистикалық трактовкаға байланысты 5 когортаға бөлінген. Насекомқоректілер 2 отрядқа бөлінген. Киттәрізділер мен жұптұяқтылар Eparctocyona-ға біріктірілген [31].
Кесте 1 - Диссертациялық жұмысқа пайдаланылған сүтқоректілердің жүйесі
Mammalia классы
Класс үсті PROTOTHERIA
Отряд Platypoda
Отряд Tachyglossa
Класс үсті THERIA
Инфракласс METATHERIA (=Marsupiala)
Когорта Ameridelphia
Отряд Didelphimorpha
Отряд Paucituberculata
Когорта Australidelphia
Отряд Microbiotheria
Отряд Dasyuromorphia
Отряд Notoryctemorphia
Отряд үсті Syndactyli
Отряд Peramelemorphila
Отряд Diprotodontia
Инфракласс EUTHERIA ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
БИОЛОГИЯ ЖӘНЕ БИОТЕХНОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ МАГИСТРАТУРА
БИОАЛУАНТҮРЛІЛІК ЖӘНЕ БИОРЕСУРСТАР КАФЕДРАСЫ
6М060700-Биология
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Әл - Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің Биология мұражайындағы омыртқалы жануарлардың биоалуантүрлілігі
Орындаған __________Асамбаева Ақбота __ ___________ 2013 ж.
Ғылыми жетекшісі_________Есжанов Б.Е.__ ___________ 2013 ж.
б.ғ.к., доцент
Ғылыми жетекшісі_________Сапаров Қ.А.__ __________ 2013 ж.
б.ғ.к., профессор
Қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі_________Айдосова С.С.__ ________ 2013 ж.
б.ғ.д.,профессор:
АЛМАТЫ, 2013
ТҰЖЫРЫМ
Магистрлық диссертация 80 бетте жазылған, онда 7 кесте және 7 сурет және 1 карта берілген. Жалпы әдебиеттер саны - 40.
Кілттік сөздер: Систематика, Мұражай, Классификация, Отряд, Класс, Тұқымдас, Туыс, Түр, Қосмекенділер, Бауырымен жорғалаушылар, Сүтқоректілер, Қызыл кітап, Биоалуантүрлілік, Қор, Коллекция.
Жұмыстың мақсаты: Биология мұражайынының көрме залы, витриналары мен қорындағы омыртқалылардың бар қорларын (қосмекенділер, бауырымен жорғалаушылар және сүтқоректілер) бір жүйеге келтіру.
Жұмыстың міндеттері:
oo Биология мұражайындағы қосмекенділер мен бауырымен жорғалаушылардың биоалуантүрлілігін анықтау;
oo Көрме залы мен витриналардағы сүтқоректілерді систематикалық топтар бойынша ретке келтіру;
oo Мұражай қорындағы сүтқоректілерді систематикалық топтар бойынша ретке келтіру;
oo Мұражайдағы сүтқоректілерді Қазақстан бойынша аудандастыру;
Зерттеу объектісі: Биология мұражайындағы омыртқалы жануарлар (қосмекенділер, бауырымен жорғалаушылар және сүтқоректілер).
Зерттеу әдістері: Көзбен қарап, бақылау және систематикасын құрастыру.
Зерттелген нәтижелер: Биология мұражайындағы омыртқалы жануарлар (қосмекенділер, бауырымен жорғалаушылар және сүтқоректілер) бір жүйеге келтірілді және Қазақстан бойынша аудандастырылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің Биологиялық мұражайындағы омыртқалы жануарларға алғаш рет қазір ТМД елдерінің зоолог - ғалымдары қолданылатын И.Я. Павлинов ұсынған (2006) жаңа жүйелеу жұмыстары жүргізілді.
Енгізу туралы нәтижелер: баспадан шыққан мақалалардың жалпы саны 5, оның ішінде 2 мақала, 3 тезис.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
4
1
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
5
1.1
Жалпы мұражай жайлы
5
1.2
Биология мұражайы (тарихы)
7
1.3
Биология мұражайының бөлімдері
9
1.4
Биология мұражайының витриналары мен көрме залындағы Қазақстанның Қызыл кітабына тіркелген кейбір омыртқалылардың биологиясы (құстардан басқа)
11
2
ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
18
2.1
Сүтқоректілер систематикасының тарихы
18
2.2
Эволюцияға дейінгі классификация
19
2.3
Эволюциялық классификация
22
3
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ МЕН ТАЛДАУ
26
3.1
Қосмекенділер мен бауырымен жорғалаушылардың систематикасы
26
3.2
Сүтқоректілердің систематикасы
32
3.3
Биологиялық мұражайдағы сүтқоректілердің жалпы коллекциясы мен Қазақстан бойынша аудандастырылуы
70
ҚОРЫТЫНДЫ
75
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
78
КІРІСПЕ
Бүкіл жер бетіндегі биологиялық алуан түрлілікті сақтау биосфераның тұрақты даму концепциясының негізгі мақсаты болып табылады. Қазақстан қалпына келетін қорларға бай, оған өсімдіктер мен жануарлар әлемі кіреді. Табиғатты тиімді пайдалану стратегиясы бар байлықты сақтап қалу және көбейтуді қарастырады.
Жүйелеу, систематика (грек. systematіkos - тәртіпке келтірілген), биологияда - Жер бетінде тіршілік ететін барлық организмдердің және бұрын тіршілік еткен организмдердің қазба қалдықтарының туыстық қарым-қатынасын, олардың жеке түрлері мен түрлер тобының байланысын зерттейтін биологияның бір саласы. Жүйелеу организмдерді сипаттайтын жеке белгілерді (морфологиялық, физиологиялық, биохимиялық, экологиялық, т.б.) өз алдына бөлек-бөлек, сондай-ақ, оларды біріктіріп, организмдердің барлық жиынтығының жіктелімін жасау үшін қолданады. Жүйелеудің негізгі мақсаты - Жер бетінде кездесетін жануарлар (1,6 миллиондай түрі) мен өсетін өсімдіктер (350 мыңдай түрі) және микроорганизмдер түрлерін жан-жақты сипаттап, топтастыру. Биологияда көп жағдайда Жүйелеудің орнына таксономия - өсімдіктер мен жануарлар әлемінің жүйелеу топтарын жіктеу принципі туралы ілім қолданылады.
Біздің зерттеу жұмысымыздың тақырыбы әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің биология мұражайындағы омыртқалы жануарлардың систематикасы, биомұражайда құстар класына жататын омыртқалылардың алуантүрлілігі көп болғандықтан және ол арнайы зерттеуді қажет ететіндіктен біздер Қосмекенділерге, Бауырымен жорғалаушылар мен Сүтқоректілердің алуантүрлілігіне тоқталдық.
Жұмыстың өзектілігі. Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің биология мұражайы 1936 жылы биология факультетінің зоология кафедрасының жанынан зоология, ал 1949 жылы факультеттің биология мұражайы болып ашылған. Биологиялық мұражайдың қорында 1890 жылдан бергі жинақтар (коллекциялар) бар. Биология мұражайындағы жинақтардың ішінде құстардың 5000-ға жуық, сүтқоректілердің 2000-нан аса, бауырымен жорғалаушылардың 40-тай және қос мекенділердің 10-нан аса жәдігерлері сақталған.
Мұражай ашылған күнінен бастап, осы уақытқа дейін оқу базасында, Қазақстанның табиғи қорын және мәдени түріндегі материалдарды сақтауда алатын орны ерекше.
Мұражайдың бағалы материалдық ақпараты тек биолог студенттері емес, басқа да көрермендерді қызықтырып тартады. Мұражай барлық Алматыдағы жоғары оқу орындарына, колледж, мектеп-гимназиялар мен қала маңындағы мектептерге танымал.
Мұражай қорындағы экспонаттарды; жалпы биология, ботаника, зоология, жануарлар мен өсімдіктер дүниесінің жүйесі, морфология, фито-зоогеография, экология, табиғат байлықтарын пайдалану және табиғатты қорғау сабақтарында пайдаланады. Осыған орай мұражайдағы жәдігерлерді бір систематикалық жүйеге келтіру жұмыстарын жүргізу көзделеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты - Биология мұражайынының көрме залы, витриналары мен қорындағы омыртқалылардың бар қорларын (қосмекенділер, бауырымен жорғалаушылар және сүтқоректілер) бір жүйеге келтіру. Көздеген мақсатқа жету үшін мынандай міндеттер алдыға қойылады:
oo Биология мұражайындағы қосмекенділер мен бауырымен жорғалаушылардың биоалуантүрлілігін анықтау;
oo Көрме залы мен витриналардағы сүтқоректілерді систематикалық топтар бойынша ретке келтіру;
oo Мұражай қорындағы сүтқоректілерді систематикалық топтар бойынша ретке келтіру;
oo Мұражайдағы сүтқоректілерді Қазақстан бойынша аудандастыру;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің Биологиялық мұражайындағы омыртқалы жануарларға алғаш рет қазір ТМД елдерінің зоолог - ғалымдары қолданылатын И.Я. Павлинов ұсынған (2006) жаңа жүйелеу жұмыстары жүргізілді.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңыздылығы. Биология мұражайындағы омыртқалы жануарлар (қосмекенділер, бауырымен жорғалаушылар және сүтқоректілер) бір жүйеге келтіріліп, жаңа ғылыми мәліметтермен толықтырылды. Сүтқоректілер класының коллекциясы жасалынып, Қазақстан бойынша аудандастырылды. Алынған ғылыми мәліметтер мұражай қорында Қазақстан аумағында мекендейтін сүтқоректілер класының қанша отряды, тұқымдасы, туысы және түрі бар екенін анықтауға мүмкіндік берді. Бұл зерттеу жұмысының нәтижесін жоғарғы оқу орындарында биолог, эколог мамандары үшін арнайы курстар оқуға пайдалануға болады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Әдебиеттерге шолу
1.1 Мұражай жайында
Мұражай, музей, (грек тілінде museіon - муза сарайы) - тарихи-ғылыми дерек ретіндегі ескерткіштерді, өнер туындыларын, мәдени құндылықтарды, т.б. мұраларды сақтап, жинақтап, ғылыми-танымдық қызмет атқаратын мекеме.
Мұражай заттық және рухани құндылықтарды танытуда, ғылыми тұрғыда зерттеп, оның нәтижелерін насихаттауда, осы негізде тәлім-тәрбие беруде маңызды рөл атқарады. Музей ғылымның, білімнің, мәдениеттің қалыптасуына ықпал ететін ғылыми мекеме ретінде өскелең ұрпақтың тәрбиесіне, тарихи сананың қалыптасуына ықпал етеді [1].
Музей алғашында бағалы бұйымдар мен заттар, мәдени жәдігерлерді сақтайтын қазыналық қор ретінде қалыптасты. Музейлердің қалыптасуына көне замандардағы коллекциялар негіз болды. Ежелгі Рим шешені Марк Туллий Цицерон: "коллекция - шашыранды заттарды бір топқа біріктіру" деп түсіндірді. Коллекциялау ісімен Аристотель, Рим патшасы Юлий Цезар, т.б. айналысты. Еуропада тарихи музейлер 16 - 18 ғасырларда пайда болды. Музейдің қалыптасуы ұлттық сана-сезімді оятуға, мәдени-саяси идеяларды (ой-сезімді) насихаттауға көмектесті. 1820 ж. Германияда өнер музейлері құрылды. 1811 ж. Ресейде - Феодосияда, 1825 ж. Одессада, 1828 ж. Керчьте археологиялық бағыттағы және әскери-тарихи музейлер құрылды. 19 ғ. этнографиялық зерттеулердің дамуы нәтижесінде этнографиялық музейлер құрылып, олар ғылыми-зерттеу орталықтарына айналды. Олар: Будапешт (1872), Стокгольм (1874), Париж (халықтану музейі, 1877), Роттердам (1883) қалаларында құрылған этнографиялық музейлер. Ашық аспан астындағы алғашқы этнографиялық музейлер Скансенде (Стокгольм, 1891), қасиетті Мартинде (Словакия, 1893), Софияда (1893), Брюссельде (1897), Краковта (1910), Арнхемде (Нидерланды, 1912) құрылып, ірі ғылыми ізденістермен айналысты [2].
Мұражай негізгі бaғыты тұрғысынан бірнеше топтарға бөлінеді: тарихи музейлер (жалпы тарих, археологиялық, антропологиялық, этнографиялық, нумизматикалық, т.б.), көркемөнер музейлері (көркемөнер, мүсін, қолөнер, қолдaнбалы өнер, театр, музыка кино, т.б. музейлер), ``жаратылыстану музейі'' (биологиялық, зоологиялық, геологиялық, минералдық, палеонтологиялық, т.б), техникалық музейлер (авиация, автокөлік, кеме жасау, тау-кен ісі, өнеркәсіп, өндіріс өнімдері, т.б.), ``кешенді музейлер'' (тарих, шаруашылық, жаратылыстану, т.б. бағыттарды біріктіріп, жұмыс істейтін кең профильді өлкетану музейлері), мемориалдық музейлер (мемлекетке, өнерге, әдебиетке ғылымға еңбегі сіңген белгілі адамдардың жеке өнері мен қызметіне арналған музейлер). Музей ісінің негізгі бағыттары - музейлік мұраларды (жәдігерлерді) жинау, есепке алу, сақтау, қорларды жүйелеу, қайта қалпына келтіру (рестоврация), консервациялау, зерттеу нәтижелерін ақпарат жүйелерінде тарату, музейдің кадрлық жүйесін жетілдіру [3]. Осылардың ішінде биологиялық алуантүрлікті зерттеп - білуде биологиялық мұражайлардың алатын орны ерекше.
1.2 Биология мұражайы (тарихы)
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің жанындағы биология мұражайы алғаш рет 1936 жылы биология факультеті зоология кафедрасының жанынан зоология мұражайы болып құрылған. Мұражайдың тарихын зерттей келе даму кезеңін бірнеше кезеңдерге бөлуге болады;
І. 1936-1948 жылдар аралығы, - мұражайдың ұйымдастырылу кезеңі;
ІІ. 1949-1969 жылдар аралығы - өсу кезеңі;
ІІІ. 1970-2009 жылдар аралығы - мұражайдың толық қалыптасу кезеңі;
Бірінші кезең мұражайдың алғашқы қорлары жинақталды, оған сол кезеңде таксидермист А.Горынин және қор жинақтаушы Б.Сердюк қызмет жасады. Осы жылдар аралығында республикамыз аумағында ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізіп жатқан профессорлар В.Н. Шнитников, А.А. Слудский, ҚазМУ доценті В.А. Селевин және Қазақстанның халық жазушысы, зоолог-ғалым М.Д. Зверевтер мұражайдың қорына өз қорларынан көптеген аңдар мен құстардың тұлыптарын тарту етті. Бұл кезеңде мұражайда б.ғ.к., доцент А.А. Емельянов, б.ғ.д. А.Н. Дьяконов, аға оқытушы В.С. Бажанов, ассистент Г.Ш. Шаменовтер қызмет етті. Мұражайдың қалыптасуына Д.Л. Поляков (ботаника), Н.Г. Скопин (жәндіктер), Н.П. Глиняный (дарвинизм) сияқты мұражай қызметкерлері үлкен үлес қосты.
Екінші кезең 1949 жылғы 14 наурыздағы университет әкімшілігінің № 48 бұйрығына сәйкес зоология мұражайын биология мұражай етіп қайта құру жарлығы оған кең жол ашты. Мұражай омыртқасыздар зоологиясы; омыртқалылар зоологиясы; ботаника және дарвинизм бөлімдері болып қайта құрылды. 1950 жылы университетте су түбі балықтары, Қазақстан балықтары, Қазақстанда ауланатын аңдар және адамның шығу тегі туралы диорамалар жасалынып, 40 түрлі құстың тұлыбы және 50 аса аң мен құстың тұлыптары сатылып алынып, мұражайдың қоры 5000 жәдігерге дейін толықты. Осы кезеңде мұражайдың қорын толықтыруға биология ғылымының докторы, профессор Н.З. Хұсайнованың Арал, Каспий және Жерорта теңіздерден әкелінген жәдігерлерінің маңызы зор, оны қазіргі уақытқа дейін оқу үрдісінде пайдалануда және мұражайдың жүйелеу витриналарында қойылған.
Мұражайдың бұдан кейінгі дамуына профессор Б.А. Домбровский көп еңбек сіңірді. Ол мұражайдың университет көлемінде ғана емес республика аумағында ғылыми зерттеу орталығына айналуына және студенттердің ғылыммен айналысуына, сонымен бірге мұражай қорын әрқашан толықтырып отыру керек екенін назардан тыс қалдырған емес. Келешекте салынатын университет қалашығында арнайы екі көрме залы болатындығы мұражай мен зоология кафедрасының қызметкерлері бірігіп, оның жобасын жасауға кірісті және арнайы тұлыптар жасайтын таксидермиялық зертхана мен қорды сақтайтын бөлмелерді де жобаға енгізді.
Үшінші кезең мұражайдың жаңа ғимаратын жобалау және ұйымдастыру, сонымен бірге толық қалыптасу кезеңі.
Қазақ ССР Жоғарғы білім министрлігінің 1977 жылы маусымның 27-сінде шыққан № 626 бұйрығы бойынша университеттің биологиялық мұражайына Қазақтың Еңбек Қызыл туы орденді С.Киров атындағы мемлекеттік университетінің ІІІ дәрежелі көмекші оқу бөлімі деген құқықтық мәртебе берілуінен қазіргі мұражайды құруына кең жол ашты.
Университеттегі биологиялық мұражайды ұйымдастыруда бұрынғы университет ректоры, академик Ө.А. Жолдасбековтың және сол кездегі проректор, қазір министр Б.Т. Жұмағұловтың, биология факультетінің декандары, академиктер И.О. Байтуллиннің, М.Х. Шығаеваның және мұражай директоры болған Л.С. Байтуллинаның еңбектері аса зор. Осы аты аталған ғалымдардың тікелей ұйытқы болуының арқасында 1984 жылы университеттің 50-жылдық мерей тойы қарсаңында мұражай ашылды. 1977 жылы алғашқы көрме залы мұражайдың қабырға сөрелерінде "Жануарлар дүниесінің жүйесі" және "Өсімдіктер дүниесінің жүйесі" қойылған жәдігерлермен ашылды. Мұражайдың ішіндегі жәдігерлерді жасауға таксидермист Э.Ф. Родионов және шәкірттері З.Т. Серединаның, Б.П. Жуйконың, С. Кокоткиннің, С. Шевяковтың және безендіру мен көркемдеу жұмыстарын жүргізген Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, Қазақстан Республикасының Суретшілер Академиясының академигі К.В. Муллашевтың басқаруымен cуретшілер Г.Я. Супонин, Ф.Ш. Адильшинова, Т. Исхаков, В. Егоров, И. Агапов, А. Уткин және М.П. Кимнің қосқан үлестерін ерекше атап өту керек. Мұражайға жасалынған жәдігерлерді бағалап сараптау үшін " Мұражай кеңес алқасы" құрылды оның төрағасы болып факультет деканы М.Х. Шығаева тағайындалып барлық кафедралардың меңгерушілері және зоология мен ботаника кафедраларының жетекші мамандары тартылды. Осы жобаны іске асыруда мұражайдың қызметкерлері: Л.С. Байтулина (директор), Э.Ф. Родионов (меңгеруші және алғашқы директор болған), Б.П. Жуйко (таксидермиялық қайта-құрау зертханасының меңгерушісі), З.Т. Срединина - суретші-таксидермист, М.Э. Дильмухамедов - зоология кафедрасының доценті, сонымен қатар мұражайдың сектор меңгерушілері: Банченко В.К., Ифантьева Л.В., Гаркуша Т., Көбегенова С.С., Хегай И.В., Малиновская В.А., Алпысбаева М.З., Шыңғысова Р.К., Анциферова А.А.; таксидермистер: Л. Анохина, Т. Гусева, А. Муров, С. Кокоткин, Н. Қиқымов; жетекші маман - Ф.Ф. Карпов. лаборанттар: Р.Ф. Илющенко, С. Шевяков, А. Аскаровтар үлкен үлес қосты [4].
1.2 Биология мұражайының бөлімдері
Мұражай залы үш үлкен бөлімнен тұрады. Олар: "Қазақстан табиғатының биоалуантүрлігі" (сурет 1), "Жердің даму тарихы және тіршіліктің пайда болуы" (сурет 2) және "Табиғатты қорғау" (сурет 3).
Сурет 1 - Қазақстан табиғатының биоалуантүрлігі бөлімі
Мұражайда - диорамаларда жердің табиғат зоналары, витриналарда жануарлар мен өсімдіктер дүниесінің жүйесі көрнекті кескінделген. Мұражайда көптеген карталар, панно, биотоптар, кестелер және басқа
Сурет 2 - Жердің даму тарихы және тіршіліктің пайда болуы бөлімі
көрнекті оқу құралдары көрсетілген. Олар тақырып бойынша төмендегінше бөлінген:
1. Табиғат зоналары
Диорамалар:
1. Іле Алатауы, селеулі дала, аралас орман, сулы дала, суат, құмды шөлейт, сортаң, сор шөлейт, тоғай.
Панно:
1.Шөлейт түрлері
2.Ақбөкендердің мерзімдік миграциясы
Карталар:
1.Экологиялық системаның схемасы
2.Қазақстанның табиғат зоналары
ІІ. Жер бетіндегі тіршіліктің эволюциялық дамуы
Диорамалар:
1.Алғашқы қауым адамдарының тұрағы
2.Шарын шатқалында қазып алынған Іле түйеқұсы
3.Микродиорамалар эволюция бойынша
Панно:
4.Жануарлар мен өсімдіктер дүниесінің геохронологиялық таралуының негізгі тобы. 5.Ұлы спиральды тіршілік. 6.Құрылықтың ығысуы.
ІІІ. Табиғатты қорғау
Диорамалар экологиялық дағдарыс:
1.Австралия
2.Тундра
3.Мұхит жағалауы
4.Су тасқыны, сел
5.Қорықтардың орналасуы.
Панно:
1.Қазақстан қорықтары; 2.Сирек кездесетін және жойылуға жақын өсімдіктер; 3.Жойылып кеткен жануарлар.
Витриналар:
1.Қызыл кітапқа енгізілген өсімдіктер. 2.Қызыл кітапқа енгізілген жануарлар
ІҮ. Жануарлар мен өсімдіктер топтамасының жүйелілігі
Қойылған витриналарда:
1.Өсімдіктер дүниесінің жүйесі (2-ші қабатта). 2.Жануарлар дүниесінің жүйесі (1-ші қабатта)
Мұражайдың халыққа мінсіз қызмет етуі мен қорының молдығына байланысты 1991 жылы мұражайға I дәреже деген мәртебе берілді.
Сурет 3 - Табиғатты қорғау бөлімі
1.3 Биология мұражайының витриналары мен көрме залындағы Қазақстанның Қызыл кітабына тіркелген кейбір омыртқалыларының биологиясы (құстардан басқа)
Қызыл кітап - халықаралық табиғат қорғау одағының "Қызыл кітабы"- халықаралық дәрежедегі құжат.
Қызыл кітапқа сирек кездесетін, жылдан жылға азайып не жойылып бара жатқан, сондықтан да айрықша қорғауды қажет ететін жануарлар мен өсімдіктердің түрлері тіркеледі. Жануарларды халықаралық дәрежеде қорғау мәселесі 20 ғасырдың бас кезінде қолға алынды. 1902 ж. Париж қаласында алғаш рет Құстарды қорғаудың халықаралық конвенциясына қол қойылды. 1948 ж. ЮНЕСКО-ның жанынан Халықаралық табиғат қорғау одағы ұйымдастырылды. Халықаралық табиғат қорғау одағының Қызыл кітапбы 1966 ж. тұңғыш рет 2 том болып шықты. Оның 1-томында сүтқоректілердің 211 түрі, 2-томына құстардың 312 түрі туралы деректер берілді. Бұл кітап күнтізбе парақтары тәрізді арнайы жасалды, түрлер 4 категорияға топтастырылды. 1966 -- 71 ж. Қызыл кітапқа тіркелетін түрлер туралы мәліметтер қайта толықтырылып, 2-басылымы, 1972 ж. 3-басылымы жарияланды. 1978 -- 80 ж. 4-басылымы 5 том болып жарық көрді. Оның 1-томы сүтқоректілерге арналып, оған сүтқоректілердің 226 түрі мен 79 түр тармағы, 2-томында құстардың 181 түрі мен 77 түр тармағы, 3-томында қосмекенділердің 41 және бауырымен жорғалаушылардың 105 түрі, 4-том балықтарға арналып, балықтардың 194 түрі, ал 5-томы жоғары сатыдағы өсімдіктердің түрлеріне арналып, 25000 түрі тіркелді. 1980 жылдары бұрынғы томдар негізінде "Қызыл кітап" қайта шыға бастады. 1983 ж. шыққан Қызыл кітапта омыртқасыз жануарлартуралы мол мәлімет берілген. Жойылу қаупі төнген түрлерді сақтап қалу үшін оларды зоологиялық парктерде қолдан өсіріп, көбейту шаралары қолға алынған. Соның нәтижесінде соңғы Қызыл кітапқа тіркелген сүтқоректілердің 97, құстардың 39, қосмекенділер мен бауырымен жорғалаушылардың 37 түрі дүниежүзілік зоологиялық парктерде қолдан көбейтілген. Халықаралық табиғат қорғау одағының Қызыл кітабын шығаруға Құстарды қорғау жөніндегі халықаралық кеңес, Су құстарын зерттейтін халықаралық бюро, Жануарларды қорғау жөніндегі бүкіләлемдік федерация, т.б. ұйымдар қатысады. Қызыл кітап табиғат қорғаудың негізгі іргетасы, экологиялық білім мен тәрбие берудің қайнар көзі болып саналады.
Қазақстанның Қызыл кітабында сирек және жойылып бара жатқан түрлердің тізіміне енгізілген жабайы омыртқалылардың 87 түрінің және өсімдіктердік 303 түрінің қазіргі таралуы, санының жай- күйі, биологиясы туралы мәліметтер келтірілген.
Қызыл кітапқа ресми енгізілген өсімдіктердің 16 түрі Батыс Алтай мемлекеттік табиғи қорығының аумағында тіркелген. Алайда Алтай ботаника бағының ғылыми қызметкері б.ғ.к. Ю.А. Котуховтың жұмысының нәтижесінде сирек, осалдау және жойылып бара жатқан түр мәртебесіндегі тағы да 50 түр анықталды.
Адамдар мыңдаған жылдар бойы өсімдіктер мен жануарлар дүниесін пайдаланып келді және де өзінің жан- жақты тіршілігінде жануарлар мен өсімдіктердің пайдалы қорын қолданып ғана қойған жоқ, сонымен бірге табиғатты өзгерту арқылы көптеген түрлердің өмір сүру жағдайларына әсер етті. Табиғатқа антропогенді ықпал етудің әсерінен жер бетінде өсімдіктер мен жануарлардың кейбір түрлерінің жойылу процесі басталды.
Ғылыми-техникалық прогресс адамдардың қолына табиғат әлеміне әсер ететін күшті құралдар берді. Бұл құралдар қаншалықты пайдалы болса, соншалықты зиянды. Адамдар көбінесе кейде түсінбей, кейде салақтықтан табиғатты қалпына келтіру үшін ұзақ уақыт қажет болатынын ойламастан, оған қалай болса солай қарайды. Сыңсыған орманның орнындағы жанған түбірлер, су шайып өткен тау беткейлеріндегі жыртылған жерлер, ағаш ағызу кезінде ластанған өзендер. Осының бәрі сирек кездесетін көптеген бағалы аңдар мен өсімдіктердің құруына әкеп соғады.
Табиғатта пайда болған әрбір түр өзінші бірегей және ешқашан қайталанбайды, сондықтан да оның жойылуы - орны қайта толмайтын нәрсе. Және де бұл жоғалту қауымдастықтың бүтінділігі мен табиғаттағы жалпы тепе- теңдіктің бұзылуына әкеп соғады. Сондықтан да қазіргі кезде табиғатты қорғау мәселесі дүниежүзілік мәселеге айналып отыр. Бұл мәселе бүкіл әлемде маңызды мемлекеттік мәселе ретінде қаралады.
Кеміргіштер отряды - Rodentia - Грызуны
Жайралар тұқымдасы - Hystricidae - Дикобразы
Жайра - Hystrix indica - Индийский дикобраз
Статусы IV-санат. Сирек кездесетін, аз зерттелген түр. Қазақстанның фаунасында тұқымдастың жалғыз түрі. Қазақстанда жайралар таудың шатқалдары мен қойнауларының теңіз деңгейінен 2000 м биіктіктегі жер бедері ойлы - қырлы аласа таулар мен тау етектерінде мекендейді [5]. Іле Алатауында жапырақты орманда (1200-1700 м) мекендесе [6], Қырғыз Алатауында - шетен, долана, арша, талдар өскен бұталардың арасын қоныстайды (900-1800 м) [7]. Талас Алатауында өзен аңғарындағы тоғай мен аршалардың және тас шатқалдарындағы үңгірлер мен қуыстарда мекендесе, Қаратауда өзен аңғарындағы тоғайлар мен жеміс-жидек арасында кездеседі. Барлық жерде сирек, саны туралы нақтылы дерек жоқ.
Үшсаусақты қосаяқтар тұқымдасы - Dipodidae - Трехпалые тушканчиковые
Үшсаусақты ергежейлі қосаяқ - Salpingotus crassicauda - Трехпалый карликовый тушканчик
Статусы III-ші санат. Сирек таралу аймағы тар түр. Зайсан қазаншұңқырының барлық құмдары. Қара Ертістің сол жағалауындағы Букон құмдары, Айғырқұм мен Дала, Қара Ертістің оң жағалауындағы Өзнұра құмдары және Зайсан көлінің оңтүстік жағалауындағы шағын құмдар [8]. Қолайсыз қыстардан кейін топырақты терең тоң басу және мұз басу нәтижесінде қосаяқтардың қысқы ұйқы кезінде өлім-жітімге ұшырауы артады [9]. Жыртқыш аңдар мен құстардың да әсері болуы мүмкін. Жеке тіршілік етеді. қысқы ұйқыға жатады. Оған қыркүйекте кетіп, сәуірдің аяғында оянады.
Жыртқыштар отряды - Carnivora - Хищные
Сусартектестер тұқымдасы - Mustelidae - Куньи
Тас сусары - Martes foina - Каменная куница
Статусы III-ші санат. Аса сирек түр емес, деседе бірқатар аудандарда оның саны азаюда. Еуразияның таулы, жазықты аудандарында кең таралған. Қазақстанда Талас және Қырғыз Алатауларының сілемдері, Қоржынтау, Қаратау, Шу-Іле, Кіндіктаста, Іле, Күнгей Алатауларында, Кетпенде, Жоңғар Алатауында, Тарбағатай мен Сауырда кездеседі. XX-ғасырдың 60-шы жылдарында біршама көп болған. Маусым-шілде және тамызда ұйығады. Күшіктері сәуірдің басында туады. Буаздылығы 9 айға дейін созылады [10]. Оларды негізгі шектеуші факторлары ауа райы, гельминттермен зақымдануының жоғары болуы, қаскерлік.
Европа қара күзені - Mustela lutreola - Европейская норка
Статусы I-ші санат. Сирек түр, Қазақстанда жойылып кетуі мүмкін. Туыстың ТМД және Қазақстан фаунасындағы екі түрінің бірі. Мекендейтін жерлері тұщы суқоймалар: тазартылмаған өзектер мен өзендер, көлдер, ескі арналар, көптеген аралдары бар және қалың өсімдікті өзен атыраптары. Мұз асты қуыстар мен қатпайтын жылымдар болу қажет. Маңызды жағдайдың бірі - қоректің мол болуы. Саны жайлы деректер жоқ. Қазақстанда жойылып кетуі мүмкін [11].
Шұбар күзен - Vormela peregusna - Перевязка
Статусы III-ші санат. Ареалы мен саны азая түсуде. Қазақстанда Маңғыстау мен Үстіртте, Арысқұм, Қызылқұм, Мойынқұм, Бетпақдала, Сарыесекатырау, Іле, Жоңғар Алатауларының етектерінде, Алакөл маңында кездеседі. Қырғызстан, Тәжікістан, Ресей Қызыл кітаптарына енгізілген. Дүниежүзілік және Қазақстан фауналарындағы туыстың жалғыз өкілі. Сарышұнақтары, кеміргіштері көп шөлейтті және шөлді учаскелерде мекендейді. Тауда далалық белдеуде, теңіз деңгейінен 3000 м дейін көтеріледі [12]. Үстірт, Алматы және Алакөл қорықтарында және бірқатар ұлттық парктер мен қорықшаларда қорғалады.
Мысықтектестер тұқымдасы - Felidae - Кошачьи
Сабаншы - Felis manul - Манул
Статусы III-ші санат. Барлық таралу аймағында сирек кездесетін түр. Ресейдің, Қырғызстанның, Түркменстанның Қызыл кітаптарына енгізілген. Тасты шөлейтті қыраттар, биік тау жоталары, кеміргіштер көп болатын жазық далаларда мекендейді. Отырықшы аң, бірақ қар қалың түскен жылдары қоныстарын ауыстыруы да мүмкін. Өздерінің жатақтарын құздар қуысына салады; суырлардың індерінде пайдаланады. Кешкілік көбіне жемін іздеп шығады. Негізінен, ұсақ кеміргіштермен және шақылдақтармен қоректенді. Жаулары - қасқыр, түлкі, иттер, ірі жыртқыш құстар [13].
Қарақал - Felix caracal - Каракал
Статусы 1-ші санат. Жойлып кету қаупі бар түр. Халықаралық табиғат қорғау Одағының Қызыл кітабына енгізілген. Кейде оны қарақұлақ деп те атайды. Түнде тіршілік етеді, бірақ суық кезде тіршілігі күндіз де өтеді. Қазақстанда Маңғыстау обылысында Үстіртте, Бозащы, Маңғышлақ, Түп-қараған, Сам, Сеңгірқұм және т.б. жерлерде кездеседі. Ташкент хайуанаттар паркінде 1968-1970 жж екі жұп қарақалдан 34 ұрпақ алынған [14].
Барыс - Uncia uncia - Снежный барс
Статусы III-ші санат. Ареалы қысқарып, саны азайып келеді. Халықаралық табиғат қорғау Одағының (МСОП) қызыл тізіміне, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікістан, Ресей Қызыл кітаптарына тіркелген. Қазақстанда Тянь-Шань, Жоңғар Алатауы, Тарбағатай, Сауыр, Алтай тауларында қоныстанған [15]. Бір жерде тұрақшы тіршілік етеді, бірақ күн көру жағдайы нашарлағанда кейде алысқа қоныс аударуы мүмкін. Ақсу-абағылы, Алматы, Марқакөл, Батыс Алтай қорықтарында, Сайрам-Өгем, Іле - Алатау, Қатонқарағай ұлттық парктерінде және бірқатар қорықшаларда қорғалады [16].
1. ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
Ғылыми-зерттеу жұмыстары Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің биология мұражайында 2011-2013 жж. аралығында жүргізілді.
Жұмыс барысында биомұражайдың көрме залындағы, витриналарындағы және қорындағы омыртқалы жануарлар (қосмекенділер, бауырымен жорғалаушылар, сүтқоректілер,) Павлинов И.Я. бойынша жаңа систематикаға топтастырылып [17], Қазақстан бойынша аудандастырылды.
Заманауи систематика - биологияның қарқынды дамып жатқан саласы. XX ғасырдың 30-70 жылдарымен салыстырғанда оның қазіргі деңгейі біршама көтерілді. Солардың ішінде сүтқоректілерді жүйелеудің мәселелеріне тоқталғанды жөн көрдік.
Сүтқоректілердің систематикасындағы жаңа идеялар негізінен жоғары рангтағы таксондарға - тұқымдастар, отрядтарға, отряд үсті топтарға қатысты. Бұл идеялардың кейбіреулері тіпті макротаксондардың саны, жүйедегі орны мен бүтін бір қатардың құрамы жайлы түсінікті өзгертеді. Бірінші кезекте мұнда плаценталылардың құрамы жағына ерекше екіге - Afrotheria мен Boreoeutheria бөлінуін айта кеткен жөн. Кейбір отрядтар соңғы кезде айтарлықтай бөлшектенген түрде қабылданады: мысалы, бір отрядқа біріктірілген қалталыларды қазір 5-7 отрядтарға бөледі; бірнеше отрядтарға насекомқоректілерді бөледі. Өзге отрядтар болса классификациядан тіпті шығарылып тасталады: мысалы ескекаяқтылар, қазір олардың әртүрлі тұқымдастары оларға жақынырақ құрлық жыртқыштарымен топтастырылады [18].
Сүтқоректілердің жаңа систематикасындағы қандай да болмасын өзгерістер таксондардың жай ғана қайта комбинациялануы нәтижесі ғана емес екенін айта кеткен жөн. Жаңа ғана айтылып өткендей, олардың түп негізінде таксондық систематиканың нені білдіретіні жайлы көзқарастардың өзгерісі жатыр. Молекулалық - генетикалық мәліметтердің жаңалығымен толықтырылған бұл көзқарастардың салыстырмалы жаңалығы нақтылы бір классификацияның алуан түрлілігіне алып келеді. Ескі системалардың жаңа системалармен жақындасуы аздай: ең жаңа филогенетиканың шегінде бастапқы мәліметтердің әртүрлілігі, олардың маңыздылығының түрлі бағалануы - мұның барлығы әртүрлі классификацияларға сәйкес келетін түрлі филогенетикалық гипотезалар береді [19].
Сүтқоректілер класының таксондық систематикасы өзінің негізінде заманауи, көбіне бұл терминнің кладистикалық түсінігінде филогенетикалық болып табылады. Бұл бір жағынан таксондық алуан түрліліктің табиғатын заманауи түсінігіне сәйкес келетін, монофилетикалық топтардың иерархиясына көңіл бөлуге мүмкіндік береді. Екінші жағынан, бұл таксондардың жүйесінің тарихына енуді білдіреді, ал ол маңызды мағынаға ие.
Диссертациялық жұмыс екі жеке бөлімдерге бөлінген - Кіріспе және Негізгі, таксондардың атаулары қазақша, орысша және латынша жазумен берілген. Кіріспе бөлімінде сүтқоректілер систематикасының тарихы жайлы, Негізгі бөлімде биологиялық мұражайдағы сүтқоректілердің түрлік деңгейге дейін жасалған, толық жаңа филогенетикалық жүйесі келтірілген.
Жануарлардың латынша және орысша атаулары Л.Е. Соколовтың
(1973-1979, 1984) мәліметтерінен, Я.И. Павлиновтың (2006), ал барлық таксондардың қазақша атаулары А. Бекенов пен Б. Есжановтың (1997) сөздігінен, сонымен қатар К. Жұмалиев пен Б. Есжановтың (2005) кітаптарынан алынды [20, 21]. Бұл жұмысты жасауда үлкен көмек көрсеткен әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің биология мұражайының директоры б.ғ.к К.С. Мұсабековке, таксидермиялық зертхананың меңгерушісі Б.П. Жуйкоға, қор сақтаушысы Қ. Нүсіпбековаға рахмет айтамын. Сонымен қоса ғылыми жұмысымды жазуға үлкен ат салысқан жетекшілеріме б.ғ.к., доцент, РЖА-ң профессоры, ғылым мен білім саласына еңбегі сіңген қызметкер Б.Есжановқа және б.ғ.д., профессор К. Сапаровқа алғысым шексіз.
2.1 Сүтқоректілер систематикасының тарихы
Сүтқоректілердің систематикасының тарихы жалпы систематика тарихы сияқты өте көне болып саналады. Осы ұзақ тарих барысында жіктелетін алуантүрліліктің табиғатына деген қандай да болмасын көзқарастары мен классификациялық іс-әрекеттің мағынасын айқындайтын көптеген жүйелеулер ұсынылды.
Осыған орай биологиялық систематиканың ғылым ретінде дамуының негізгі деңгейі ретінде сүтқоректілердің алғашқы классификациялары эссенциалистикалық болды. XVIII ғасырдың аяғы мен XIX ғасырда олардың орнын ауыстыру үшін өз кезегінде эволюциялық классификацияға орнын берген типологиялық және натурфилософиялық системалар келді.
2.2 Эволюцияға дейінгі классификация
Жаңа уақыттың классификациясына әсер еткен систематиканың ең алғашқы нұсқаларын библиядан табуға болады. Бұл кітапта су балықтарының және құстардың, жер беті жануарларының пайда болуы туралы жазылған. Бұл жерде киттер су балықтарына жатқызылған. Киттерді балықтәрізділерге жатқызу сондай мықты болған, мысалы тіпті Линней сүтқоректілер класының құрамының жаңа трактовкасын өзінің Системы деген еңбегінің тек 10-шы басылымында ғана берген. Жануарларды бұлай жүйелеу сонау XIX ғасырдың басына дейінгі классификацияларда сақталған [22].
Жануарлардың алғашқы дәлелге келтірілген, онымен қоса жаңа заманның алғашқы классификацияларының негізіне енген жалпы систематиканы Аристотель (б.з.д. IV жүзжылдық) жасады. Өзінің Жануарлар тарихы еңбегінде ол омыртқалы жануарлардың негізгі 5 тобын бөліп қарастырды: 1. Төртаяқты тірітуатындар. 2. Төртаяқты жұмыртқа салушылар. 3. Құстар. 4. Киттер (тюленьдерді қоса). 5. Балықтар. Бұл систематикада сонымен қоса сүтқоректілер бірыңғай таксон ретінде көрсетілген: Аристотель оларды, ранг бойынша омыртқалылардың басқа кластарына сәйкес құрлық және теңіз сүтқоректілері деп бөлді.
Аристотель классификацияны құрастырудың жалпы әдісін ойлап табу арқасында систематикаға өте үлкен үлес қосты. Ол өзінің ұстаздары - Сократ пен Платонның алынған білімін дамытса, ал оның орнын басушылар тірі организмдер әлемінің алуан түрлілігінің сипаты жоғарыдан төменге қарай, жоғары рангтегі таксондардан (жоғары саты) бастап, төменгі рангтағы таксондармен (түрлер) бітетін туыстық - түрлік бөлудің логикалық принциптерін қалыптастырды.
Эссенциализмнің идеалы болып дұрыс табылған табиғи топтар болатын Табиғи жүйелер сияқты жұмыстар болды. Туыстық - түрлік бөлу ережесі жүйенің құрылуының жалпы принциптерін басым жасады. Бірақ туыстық - түрлік сызбанұсқа таза логикалық болғандықтан, оның көмегімен бөлінетін таксондар көбіне нақтылы бірліктер ретінде қаралмады. Тек түрлер ғана нақтылы болып саналды.
Маңызды белгілерді іздеуден басқа, эссенциализм систематиктерді жануарлар мен өсімдіктердің бөлінтен топтарының маңызын білдіретін атауларды іздеуге талап қойды. Классификациялық іс-әрекеттің бұл аспектісін - таксономиялық номенклатура - XVIII ғасырдың екінші жартысында Карл Линней жасады. Оның фундаментальды Philosophia Botanica мен Systema Naturae жұмыстарында жаңа систематика жүргізу қабылданған. Оның ішінде К. Линнеймен алғаш жасалған бинарлы номенклатура маңызды орынды иеленеді, ол бойынша түрлер екі сөзді атаумен, ал түр үсті таксондар бір сөзбен аталуы тиіс [22].
Зоологиялық систематикада айтарлықтай алға басу 100 жыл өткеннен кейін болды және де ол ағылшын ғалымы Дж. Рэйдің атымен байланысты. Оның еңбектерінде барлық организмдер туыстар мен түрлерге бөлінген, онымен қоса олардың топтастырылуы тек белгілермен ғана емес, онымен қатар атаулармен де белгіленген.
Табиғи тарихтың аумағында Рэй өз заманының білімді әрі орынды ғалымы болып саналды: ботаник ретінде бастап (Methodus Plantarum Nova. 1662 ж.), кейін ол Ornithologia (1676 ж.) және Historia Piscium атты еңбектерін жазды. Құрлық омыртқалылары (құстардан басқа) классификациясы оның Synopsis methodica animalium quadrupedum et serpentine generis (1693 ж.) еңбегінде жарық көрді.
Келесі (уақыт бойынша) эволюцияға дейінгі сүтқоректілердің систематикасының дамуындағы негізгі фигура болып К. Линней саналды. Оның жануарлар жүйесі берілген Systema nature еңбегінің 12 беттен ғана тұратын бірінші басылымы 1735 ж. шықты. Оның 10-шы шамамен 2000-дай беттен тұратын номенклатуралық басылымы 1758 ж. жарық көрді. Осы басылымда алғашқы рет сүтқоректілер класы - Mammalia атауы пайда болды. Бірінші басылымында Линней жануарлардың 6 отрядын: Anthromorpha, Ferae, Agriae, Glires, Jumenta, Pecora (киттәрізділер олардың қатарында әлі жоқ) берген [22].
Линней өзінің жүйесін приматтардан бастап, киттәрізділермен бітіреді: мұндай типологиялық канон эволюцияға дейінгі дерлік барлық классификацияларда сақталады. Отрядтардан ешбір өзгеріссіз Primates, Ferae, Glires және Mutica қалады.
Систематикаға сол дәуірінде пайда болған типология әсер етті, зоологияда негізінен Э.Жоффруа де Сент Илер және Ж.Кювье аттарымен байланысты болды. Типологияға кілттік сөздер ретінде архетип пен құру жоспары болды. Типологиялық көзқарастарға сүйенсек, организмдердің алуантүрлілігінде әлемде тіршілік ететін жануарлар мен өсімдіктердің құрылысының барлық нақты нұсқалары бар идеялардан көрінеді. Сондықтан классификация осы құрылу жоспары бойынша жасалынуы керек, ол архетипикалық белгілердің көмегімен жүзеге асады [23].
XIX ғасырдың басында зоологиялық систематиканың басты фигуралары болып француз ғалымдары Париж мұражайында еңбек еткен Э. Жоффруа Сент-Илер және палеонтолог Ж. Кювье саналды. Олар сүтқоректілер класының жүйесі жайлы білімді айтарлықтай дамытты. Олардың 1775 ж. Энциклопедияда (Мemoire) және Ж. Кювьенің монографиясында Tableau (1798), Lecons (1800), Le Regne Animal (1817) 1-ші томында жарық көрген қысқаша классификация таза систематика көзқарасынан Линнейлік жұмыстарға қайта оралу болды. Онымен қоса, Бюффонның ізбасарлары Жоффруа мен Кювье ғылыми латынға жүгінді, олардың барлық атаулары (бұрынғы туыстардан басқа) француз тілінде болды, ал туыс үстілері - көп сөзді эпитеттер түрінде болды. Сүтқоректілердің систематикасын құрастыруда Жоффруа мен Кювье негізінен Рэй секілді екі басты белгіні - аяқ-қол мен тістерін қолданады. Сондықтан олардың бірінші тәжірбиелерінде сүтқоректілердің бөлінуі әлі линнейлік сияқты үш бөлімді (Unguiculata, Ungulata, Pinnata) [24].
Паралелльді қатарлар принципі негізінде жасалған классификациялардың ішінде егжей тегжейлісі И.Жоффруа де Сент-Илердікі болып саналады. Өзінің Histoire naturelle Generale (1859 ж.) еңбегінде ол сүтқоректілердің негізгі үш тобын бөлді - Төртаяқты бірқұрсақтылар, Төртаяқты екіқұрсақтылар және Екіаяқтылар (екіаяқтылар деп артқы аяқтарының жоқ болуына байланысты киттер мен сирендер аталды). Олардың әрбіреуінде Жоффруа отрядтарды таңдалған белгілері бойынша бірін бірі қайталайтындай етіп құрастырды: мысалы, Тістері бар екіқұрсақтыларда ол Marsupialia Sarcophaga және Marsupialia Rodentia - ны бірқұрсақты Carnivora мен Glires қатар құрды [25].
1.3 Эволюциялық классификация
Эволюциялық ойлаудың қалыптасуы классификациялық іс-әрекетке айтарлықтай әсер етті. Ол XIX жүзжылдықтың ортасынан бастап эволюциялық процестің немесе филогенияның нәтижесінің көрінісі ретінде табиғи жүйенің мәнін жаңаша түсінуге мүмкіндік берді. Организмдердің таксондарға бірігуінің негізгі критериі болып олардың туыстығы (филогенетикалық жақындылығы) саналды. Осыған орай, белгілердің маңыздылығы олардың көмегімен таксондар арасындағы туыстық қарым-қатынастарды ашуға мүмкіндік беруімен байланысты бағалана бастады.
Әртүрлі эволюциялық теориялар классификацияның түрлі құрамын ойластырады. Тарихи дамудың екі құрамының - анагенетикалық және кладогенетикалық қарым қатынасы ерекше маңызға ие. Біріншісі бір бірін алмастыратын қатардағы белгілердің бір жинағының бірізді дамуын білдірсе, екіншісі - әртүрлі белгілерді иемдену нәтижесіндегі түрлі формалардың ажырауы (дивергенция) [26].
Анагенетикалық құрамдас организмдердің эволюциялық дамуындағы деңгейлерін бөлуге көмектеседі. Оған аса көп көңіл бөлу деңгейлік классификациялық тәсілді береді. Систематиканың эволюциялық мектептерінің тарихында олар Табиғаттың баспалдағы идеясын өзіне қанықтырған тарихи бірінші болып табылады.
Зоологиядағы алғашқы эволюциялық классификация Ж.Б. Ламаркпен, Philosophie Zoologique еңбегінде ұсынды. Сүтқоректілерді топтарға бөлуде Ламарктың эволюциялық идеясы кей жерлерде жаңылулар береді. біріншіден, сүтқоректілерді анықтағаннан кейін, мысалы тірі туатындарды, Ламарк сол кезде белгілі болған жұмыртқа салушыларды құстар класы жүйесінің үстіне қоюға мәжбүр болды (неге рептилиялар емес, себебі оларда қабықшалары жоқ). Екіншіден, нағыз құстар мен нағыз сүтқоректілер арасында жалғастыратын тізбек сияқты, соңғыларының жүйесі киттәрізділерден басталады, ол сүтқоректілердің шығу тегі амфибиялардан деген көзқарасты білдіреді [27].
Бұл бағыттағы кейінгі классификациялар дарвиндік кезеңге жатады және көбіне дарвиндік идеяның дивергентті эволюциясына сүйенеді. Бірақ, Т.Гексли мен Э.Геккелдің аттарымен байланысты олардың біріншісі бұрынғыдай басымдығы жағынан көбіне градистикалық болды.
Т. Гексли 1880 жылы өзінің жүйесін ұсынды, ол On the application атты еңбегінде сүтқоректілердің жүйесін кластың эволюциялық дамуының деңгейлерін төменнен жоғарыға дейін етіп көрсетті. Ол үшін Гексли Hypotheria (сүтқоректілердің гипотетикалық ата тегі), Prototheria, Metatheria және Eutheria эволюциялық деңгейлерін енгізді.
Э. Геккель алғышқы рет филогенетикалық классификацияны жасаумен айланысты. Бірақ ол жануарлардың тарихи дамуын төменгі түрлерден жоғары түрлерге дейінгі прогрессивті шыңына жету ретінде көргендіктен, Геккельдің классификациясында эволюцияның градистикалық және кладистикалық аспектілері тең түрде назарға алынды. Бұл барлық классификалық филогенетиканың туыстық белгісі болып табылады. Геккель сүтқоректілер класына алғаш болып филогенетикалық сызба құрастырды [28].
Сүтқоректілердің эволюциялық систематикасының дамуында тағы бір ірі белгі 1945 ж. Симпсон еңбегі болды. Онда систематиканың кілттік принциптері қысқаша берілді, Mammalia класының жүйесінің туыстық деңгейге дейін толық түсінігі берілген.
ХХ ғасырдың бірінші жартысында филогенетикалық систематиканың дамуында уақытша жаңылысу болды. Негізгі себеп ретінде жаңа систематиканың қалыптасуы мен оған ұқсас фенетикалық систематиканың қалыптасуы қаралды [29].
Жаңа систематиканың бұл бағыты өзінің негізгі күшін түрлік деңгейге жұмсады. XIX ғасырдың басы мен XX - ғасырдың басына тән бұрынғы түрдің бөлінуіне және түрдің типологиялық концепциясына байланыстыратын жаңа систематика политипикалық концепцияға қарсы тұрды, ол түрдің бірігуіне әкелді. Бірақ соңғысы 50-60 жж. шарықтау шегіне жеткен соң, кейін қайта түсті: егіз түрлердің ашылуы, жақсы ажыратылатын аллопатрикалық түрлердің бір түрге міндетті түрде қосылуына қарсы шығу ХХ жүзжылдықтың соңында сүтқоректілердің түрлік систематикасындағы бөлшектік тенденцияның тууына әкелді. Мысалы, Mammals Species of the World еңбегінің 1-ші басылымында 4200 түр берілсе, 2-ші басылымында 4600, ал 3-ші басылымында әлем фаунасындағы 5000 сүтқоректілердің түрлері берілді [30].
Бұл жұмысымыздағы берілген сүтқоректілердің макросистемасы кладистикалық классификацияның нұсқасын береді, оның үлкен бөлігі жоғарыда көрсетілген МакКенның мақалаларында айтылған палеонтологтардың жұмыстары мен молекулалық-генетикалық реконструкциялардан алынған. Отряд үсті иерархиясы бөлшектенбеген, таксономиялық категориялар Симпсонға келеді. Бұл система 1 кестеде берілген. Онда қазіргі сүтқоректілерді 30 отрядқа бөлген: бір қуыстылар 2 отрядқа, қалталылар - 7 отрядқа, плаценталылар - 21 отрядқа бөлінген. Қалталыларға Ameridelphia мен Autralidelphia-ға базальды радиация, плаценталыларға Xenarthra мен Epitheria қабылданды. Эпиретиялар классикалық кладистикалық трактовкаға байланысты 5 когортаға бөлінген. Насекомқоректілер 2 отрядқа бөлінген. Киттәрізділер мен жұптұяқтылар Eparctocyona-ға біріктірілген [31].
Кесте 1 - Диссертациялық жұмысқа пайдаланылған сүтқоректілердің жүйесі
Mammalia классы
Класс үсті PROTOTHERIA
Отряд Platypoda
Отряд Tachyglossa
Класс үсті THERIA
Инфракласс METATHERIA (=Marsupiala)
Когорта Ameridelphia
Отряд Didelphimorpha
Отряд Paucituberculata
Когорта Australidelphia
Отряд Microbiotheria
Отряд Dasyuromorphia
Отряд Notoryctemorphia
Отряд үсті Syndactyli
Отряд Peramelemorphila
Отряд Diprotodontia
Инфракласс EUTHERIA ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz