Қызылорда облысы халқының әлеуметтік-демографиялық жағдайының өзекті мәселелері
КІРІСПЕ
1. ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫ ХАЛҚЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫ
1.1. Облыстың негізгі әлеуметтік . экономикалық жағдайы
1.2. Облыстың еңбек ресурстары
2. ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ҮРДІСТЕРІ
2.1. Халықтың туу көрсеткіші
2.2. Өлім.жітім
2.3. Табиғи өсім
2.4. Көші.қон үрдісі
3. ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНДАҒЫ ХАЛЫҚТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНА ӘСЕР ЕТУШІ ФАКТОРЛАР
3.1. Әлеуметтік экологиясының проблемалары және тұрғындарға әсері
3.2. Қызылорда облысы халқының денсаулығына әсер етуші ауру түрлерінің таралуы
3.3. Қызылорда облысы халқының денсаулық сақтау және экологиялық мәселелерін шеше отырып, демографиялық үрдісін жақсарту
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
1. ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫ ХАЛҚЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫ
1.1. Облыстың негізгі әлеуметтік . экономикалық жағдайы
1.2. Облыстың еңбек ресурстары
2. ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ҮРДІСТЕРІ
2.1. Халықтың туу көрсеткіші
2.2. Өлім.жітім
2.3. Табиғи өсім
2.4. Көші.қон үрдісі
3. ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНДАҒЫ ХАЛЫҚТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНА ӘСЕР ЕТУШІ ФАКТОРЛАР
3.1. Әлеуметтік экологиясының проблемалары және тұрғындарға әсері
3.2. Қызылорда облысы халқының денсаулығына әсер етуші ауру түрлерінің таралуы
3.3. Қызылорда облысы халқының денсаулық сақтау және экологиялық мәселелерін шеше отырып, демографиялық үрдісін жақсарту
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Егемен Қазақ мемлекетінің қалыптасуы өте күрделі кезеңдерде жүріп жатыр. Қазір мемлекетіміздің қалыптасуының күрделі мәселелерінің ең маңыздысы – әлеуметтік-демографиялық жағдайларды түбегейлі шешу жолдарын айқындау болып отыр.
Мемлекетіміздің “Қазақстан - 2030 ” стратегиялық бағдарламасына сәйкес ұстанып отырған саясаты- ел бірлігін сақтау, халықтың тұрмыс тіршілігін, өмір сүру сапасын онан әрі жақсарту болып табылады.
Егемен ел болып, іргемізді бүтіндеп отырған кезде ұзақ жылдар бойы отаршылдық тұзағына түскен ұлттық санамыз қайта жанданып, даму үстінде. Соның бір жарқын көрінісі ұлттық демографиялық санамыз бен демографиялық мінез-құлқымызда орын алып отырған келелі өзгерістерден айқын байқалады. Бұл әсіресе төмендегі өзекті мәселелерді қамтиды:
- Қызылорда облысы халқының демографиялық жағдайы;
- әлеуметтік-экономикалық тұрақтандыру мен өсу әлеуетінің басым бағыттары;
- экологиялық қауіпсіздік және табиғи ортаның жұтаңдығы мен экологияның қолайсыздығы;
- облыстағы халықтың денсаулық сақтау мәселесі;
- халықтың орташа өмір сүру ұзақтығы мен өмір сүру сапасы;
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Әлеуметтік-демографиялық мәселелердің мәнділігі ғылыми зерттеулерде оларға баса назар аударылуын жоғары деңгейде талап етеді. Халықтың әлеуметтік - демографиялық дамуы, қоғам және қоршаған ортаның жалпы және арнайы мәселелерін сараптау мен бірегей шешу мәселесін зерттеу бағытында көптеген ғалымдар үлес қосуда.
Көптеген тарихи-демографиялық еңбектер белгілі бір тұтас мемлекеттегі барлық халықтың демографиялық статистикалық дамуын жан-жақты түрде қамтыған. Олардың қатарында белгілі ғалымдар: М.Қ.Қозыбаев., Ж.Б.Абылғожин., М.Тәтімов, Ф.Н.Базанова, Б.С.Досманбетов, З.Қинаятұлы, Т.Қартаева, Ә.Үмбет, В.Козина, Маханов Т, Төлеутаев К, т.б. зерттеулерін атауға болады. Бұл еңбектерде Қызылорда өңірінің демографиялық ахуалына қатысты мәліметтер өлкенің экономикалық дамуына орай жалпылама сипатта кездеседі.
Жоғарыда көрсетілген зерттеулерде Қызылорда облысына қатысты деректер жалпылама түрде кездеседі. Облысымыздың демографиялық хал-ахуалын зерттеуде Г.Н.Нүсіпова [1], А.Ж.Оразбақовтың кандидаттық диссертацияларының маңызы зор.
Әлеуметтік-экономикалық жағдайы ерекше аймақтарында еңбек нарығын дамыту туралы оның ішінде Қызылорда облысы мысалында қорғалған Д.А.Бекешованың диссертациялық жұмысының орны ерекше, яғни бұл еңбекте халықтың еңбек ресурстары, жұмыссыздық, жұмыспен қамтылу, облыстағы халықтың сауаттылығы жан-жақты қарастыра отырып, өңірдің демографиялық ахуалына қатысты мәліметтер өлкенің экономикалық дамуына орай жалпылама сипатта кездеседі [2].
А.Т.Райымбекованың экология-экономикалық және демографиялық факторлардың даму ықпалы негізінде, халықтың өсіп-өнуіне әсер етуі негізінде нақты зерттеулер жүргізілген [3].
М.А.Умирзакованың көші-қон үдерістерінің мемлекеттік реттеу оның ішінде Қызылорда облысын мысалға келтіре отырып, облыстағы еңбек реесурстарына тоқталып сараптамалар жүргізілген [4].
Көрсетілген мәселелердің өзектілігі, теориялық талдау деңгейі және тәжірибедегі пайдаланушылық дәрежесі және өмірлік мәнділігі жұмыстың тақырыбының маңыздылығын, сонымен бірге, зерттеу мақсатын, міндеттерін және нысанын алдын-ала анықтауға мүмкіндік береді.
Мемлекетіміздің “Қазақстан - 2030 ” стратегиялық бағдарламасына сәйкес ұстанып отырған саясаты- ел бірлігін сақтау, халықтың тұрмыс тіршілігін, өмір сүру сапасын онан әрі жақсарту болып табылады.
Егемен ел болып, іргемізді бүтіндеп отырған кезде ұзақ жылдар бойы отаршылдық тұзағына түскен ұлттық санамыз қайта жанданып, даму үстінде. Соның бір жарқын көрінісі ұлттық демографиялық санамыз бен демографиялық мінез-құлқымызда орын алып отырған келелі өзгерістерден айқын байқалады. Бұл әсіресе төмендегі өзекті мәселелерді қамтиды:
- Қызылорда облысы халқының демографиялық жағдайы;
- әлеуметтік-экономикалық тұрақтандыру мен өсу әлеуетінің басым бағыттары;
- экологиялық қауіпсіздік және табиғи ортаның жұтаңдығы мен экологияның қолайсыздығы;
- облыстағы халықтың денсаулық сақтау мәселесі;
- халықтың орташа өмір сүру ұзақтығы мен өмір сүру сапасы;
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Әлеуметтік-демографиялық мәселелердің мәнділігі ғылыми зерттеулерде оларға баса назар аударылуын жоғары деңгейде талап етеді. Халықтың әлеуметтік - демографиялық дамуы, қоғам және қоршаған ортаның жалпы және арнайы мәселелерін сараптау мен бірегей шешу мәселесін зерттеу бағытында көптеген ғалымдар үлес қосуда.
Көптеген тарихи-демографиялық еңбектер белгілі бір тұтас мемлекеттегі барлық халықтың демографиялық статистикалық дамуын жан-жақты түрде қамтыған. Олардың қатарында белгілі ғалымдар: М.Қ.Қозыбаев., Ж.Б.Абылғожин., М.Тәтімов, Ф.Н.Базанова, Б.С.Досманбетов, З.Қинаятұлы, Т.Қартаева, Ә.Үмбет, В.Козина, Маханов Т, Төлеутаев К, т.б. зерттеулерін атауға болады. Бұл еңбектерде Қызылорда өңірінің демографиялық ахуалына қатысты мәліметтер өлкенің экономикалық дамуына орай жалпылама сипатта кездеседі.
Жоғарыда көрсетілген зерттеулерде Қызылорда облысына қатысты деректер жалпылама түрде кездеседі. Облысымыздың демографиялық хал-ахуалын зерттеуде Г.Н.Нүсіпова [1], А.Ж.Оразбақовтың кандидаттық диссертацияларының маңызы зор.
Әлеуметтік-экономикалық жағдайы ерекше аймақтарында еңбек нарығын дамыту туралы оның ішінде Қызылорда облысы мысалында қорғалған Д.А.Бекешованың диссертациялық жұмысының орны ерекше, яғни бұл еңбекте халықтың еңбек ресурстары, жұмыссыздық, жұмыспен қамтылу, облыстағы халықтың сауаттылығы жан-жақты қарастыра отырып, өңірдің демографиялық ахуалына қатысты мәліметтер өлкенің экономикалық дамуына орай жалпылама сипатта кездеседі [2].
А.Т.Райымбекованың экология-экономикалық және демографиялық факторлардың даму ықпалы негізінде, халықтың өсіп-өнуіне әсер етуі негізінде нақты зерттеулер жүргізілген [3].
М.А.Умирзакованың көші-қон үдерістерінің мемлекеттік реттеу оның ішінде Қызылорда облысын мысалға келтіре отырып, облыстағы еңбек реесурстарына тоқталып сараптамалар жүргізілген [4].
Көрсетілген мәселелердің өзектілігі, теориялық талдау деңгейі және тәжірибедегі пайдаланушылық дәрежесі және өмірлік мәнділігі жұмыстың тақырыбының маңыздылығын, сонымен бірге, зерттеу мақсатын, міндеттерін және нысанын алдын-ала анықтауға мүмкіндік береді.
1. Нюсупова Г.Н. Экономическо-географическое аспекты оценки жизнеспособности населения региона (на примере Кызылординской области): Алматы, 2000.-31-41 б.
2. Бекешова Д.А. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы ерекше аймақтарында еңбек нарығын дамыту (Қызылорда облысы мысалында):- Қызылорда 2007.-31-58 б.
3. Райымбекова А.Т. Экология-экономикалық және демографиялық факторлардың әлеуметтік-экономикалық дамуға ықпалы: Алматы 2001.-
4.Умирзакова М.А. Еңбек реурстарының өсіп-өнуі жүйесіндегі көші-қон үдерістерінің мемлекеттік реттеу: Алматы 2009.-
5. Қазақстан тәуелсіздік жылдарында –Алматы, 2006.- 275 б.
6. Қазақстандағы халықтың тұрмыс деңгейі, Астана 2009.- 46-47 б.
7. Зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталығының облыстық филиалы деректері бойынша-Астана,2009.
8. Есполов Т.И. Агропромышленный комплекс Казахстана: ресурсное развитие. – Алматы: «Ғылым», 2001. – 215 с.
9. Закон Республики Казахстан от 17 июля 2001 года №246 «О Государственной адресной социальной помощи».
10. Конвенции и рекомендации МОТ 1957-1990. Т 2. – Женева МБТ, 1991. – 879 с.
11. Д.А.Бекешова. Диссерт. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы ерекше аймақтарында еңбек нарығын дамыту/.
12. Қызылорда облысының аумақтық статистикалық жылнамасы:-Қызылорда.2008, 18 б.
13. ҚР-ның статистика бойынша агенттігі. Алматы,2009.
14. Қызылорда облысының аумақтық әлеуметтік-демографиялық жылнамасы-Қызылорда,2010.-41 б
15. Қызылорда облысының аумақтық әлеуметтік-демографиялық жылнамасы-Қызылорда,2010.-68-71 б.
16. *Қызылорда облысының аумақтық әлеуметтік-демографиялық жылнамасы- Қызылорда,2010.-68-71.б.
17. *Қызылорда облысы және оның аудандарының әлеуметтік-экономикалық дамуының статистикалық көрсеткіштері-Қызылорда,2011 жылғы қаңтар-ақпан.-84 б.
2. Бекешова Д.А. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы ерекше аймақтарында еңбек нарығын дамыту (Қызылорда облысы мысалында):- Қызылорда 2007.-31-58 б.
3. Райымбекова А.Т. Экология-экономикалық және демографиялық факторлардың әлеуметтік-экономикалық дамуға ықпалы: Алматы 2001.-
4.Умирзакова М.А. Еңбек реурстарының өсіп-өнуі жүйесіндегі көші-қон үдерістерінің мемлекеттік реттеу: Алматы 2009.-
5. Қазақстан тәуелсіздік жылдарында –Алматы, 2006.- 275 б.
6. Қазақстандағы халықтың тұрмыс деңгейі, Астана 2009.- 46-47 б.
7. Зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталығының облыстық филиалы деректері бойынша-Астана,2009.
8. Есполов Т.И. Агропромышленный комплекс Казахстана: ресурсное развитие. – Алматы: «Ғылым», 2001. – 215 с.
9. Закон Республики Казахстан от 17 июля 2001 года №246 «О Государственной адресной социальной помощи».
10. Конвенции и рекомендации МОТ 1957-1990. Т 2. – Женева МБТ, 1991. – 879 с.
11. Д.А.Бекешова. Диссерт. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы ерекше аймақтарында еңбек нарығын дамыту/.
12. Қызылорда облысының аумақтық статистикалық жылнамасы:-Қызылорда.2008, 18 б.
13. ҚР-ның статистика бойынша агенттігі. Алматы,2009.
14. Қызылорда облысының аумақтық әлеуметтік-демографиялық жылнамасы-Қызылорда,2010.-41 б
15. Қызылорда облысының аумақтық әлеуметтік-демографиялық жылнамасы-Қызылорда,2010.-68-71 б.
16. *Қызылорда облысының аумақтық әлеуметтік-демографиялық жылнамасы- Қызылорда,2010.-68-71.б.
17. *Қызылорда облысы және оның аудандарының әлеуметтік-экономикалық дамуының статистикалық көрсеткіштері-Қызылорда,2011 жылғы қаңтар-ақпан.-84 б.
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 79 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 79 бет
Таңдаулыға:
ӘӨЖ911.3: 314(574.54) Қолжазба құқығында
ӘЛ- ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
География факультеті
Экономикалық, әлеуметтік және саяси география кафедрасы
Қызылорда облысы халқының әлеуметтік-демографиялық жағдайының өзекті мәселелері
Орындаған :
2 курс магистранты Сансызбаева А.Б.
Ғылыми жетекшісі
аш.ғ.д.,профессор Жамалбеков Е.Ү.
Қорғауға жіберілді.
__ _____ 2011 ж
Кафедра меңгерушісі
г.ғ.к., доцент Нүсіпова Г.Н.
Алматы ,2011
КІРІСПЕ
1. ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫ ХАЛҚЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК- ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫ
1.1. Облыстың негізгі әлеуметтік - экономикалық жағдайы
1.2. Облыстың еңбек ресурстары
2. ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ҮРДІСТЕРІ
2.1. Халықтың туу көрсеткіші
2.2. Өлім-жітім
2.3. Табиғи өсім
2.4. Көші-қон үрдісі
3. ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНДАҒЫ ХАЛЫҚТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНА ӘСЕР ЕТУШІ ФАКТОРЛАР
3.1. Әлеуметтік экологиясының проблемалары және тұрғындарға әсері
3.2. Қызылорда облысы халқының денсаулығына әсер етуші ауру түрлерінің таралуы
3.3. Қызылорда облысы халқының денсаулық сақтау және экологиялық мәселелерін шеше отырып, демографиялық үрдісін жақсарту
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
АЕМ - Ауылдық елді мекен
БТЖК - Бала туу жиынтық коэффициенті
ХЕҰ - Халықаралық еңбек ұйымы
ДДҰ - Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы
ЖІӨ - Жалпы шкі өнім
о.і.: - оның ішінде
ш.қ - шаршы шақырым
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Егемен Қазақ мемлекетінің қалыптасуы өте күрделі кезеңдерде жүріп жатыр. Қазір мемлекетіміздің қалыптасуының күрделі мәселелерінің ең маңыздысы - әлеуметтік-демографиялық жағдайларды түбегейлі шешу жолдарын айқындау болып отыр.
Мемлекетіміздің "Қазақстан - 2030 " стратегиялық бағдарламасына сәйкес ұстанып отырған саясаты- ел бірлігін сақтау, халықтың тұрмыс тіршілігін, өмір сүру сапасын онан әрі жақсарту болып табылады.
Егемен ел болып, іргемізді бүтіндеп отырған кезде ұзақ жылдар бойы отаршылдық тұзағына түскен ұлттық санамыз қайта жанданып, даму үстінде. Соның бір жарқын көрінісі ұлттық демографиялық санамыз бен демографиялық мінез-құлқымызда орын алып отырған келелі өзгерістерден айқын байқалады. Бұл әсіресе төмендегі өзекті мәселелерді қамтиды:
Қызылорда облысы халқының демографиялық жағдайы;
әлеуметтік-экономикалық тұрақтандыру мен өсу әлеуетінің басым бағыттары;
экологиялық қауіпсіздік және табиғи ортаның жұтаңдығы мен экологияның қолайсыздығы;
облыстағы халықтың денсаулық сақтау мәселесі;
халықтың орташа өмір сүру ұзақтығы мен өмір сүру сапасы;
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Әлеуметтік-демографиялық мәселелердің мәнділігі ғылыми зерттеулерде оларға баса назар аударылуын жоғары деңгейде талап етеді. Халықтың әлеуметтік - демографиялық дамуы, қоғам және қоршаған ортаның жалпы және арнайы мәселелерін сараптау мен бірегей шешу мәселесін зерттеу бағытында көптеген ғалымдар үлес қосуда.
Көптеген тарихи-демографиялық еңбектер белгілі бір тұтас мемлекеттегі барлық халықтың демографиялық статистикалық дамуын жан-жақты түрде қамтыған. Олардың қатарында белгілі ғалымдар: М.Қ.Қозыбаев., Ж.Б.Абылғожин., М.Тәтімов, Ф.Н.Базанова, Б.С.Досманбетов, З.Қинаятұлы, Т.Қартаева, Ә.Үмбет, В.Козина, Маханов Т, Төлеутаев К, т.б. зерттеулерін атауға болады. Бұл еңбектерде Қызылорда өңірінің демографиялық ахуалына қатысты мәліметтер өлкенің экономикалық дамуына орай жалпылама сипатта кездеседі.
Жоғарыда көрсетілген зерттеулерде Қызылорда облысына қатысты деректер жалпылама түрде кездеседі. Облысымыздың демографиялық хал-ахуалын зерттеуде Г.Н.Нүсіпова [1], А.Ж.Оразбақовтың кандидаттық диссертацияларының маңызы зор.
Әлеуметтік-экономикалық жағдайы ерекше аймақтарында еңбек нарығын дамыту туралы оның ішінде Қызылорда облысы мысалында қорғалған Д.А.Бекешованың диссертациялық жұмысының орны ерекше, яғни бұл еңбекте халықтың еңбек ресурстары, жұмыссыздық, жұмыспен қамтылу, облыстағы халықтың сауаттылығы жан-жақты қарастыра отырып, өңірдің демографиялық ахуалына қатысты мәліметтер өлкенің экономикалық дамуына орай жалпылама сипатта кездеседі [2].
А.Т.Райымбекованың экология-экономикалық және демографиялық факторлардың даму ықпалы негізінде, халықтың өсіп-өнуіне әсер етуі негізінде нақты зерттеулер жүргізілген [3].
М.А.Умирзакованың көші-қон үдерістерінің мемлекеттік реттеу оның ішінде Қызылорда облысын мысалға келтіре отырып, облыстағы еңбек реесурстарына тоқталып сараптамалар жүргізілген [4].
Көрсетілген мәселелердің өзектілігі, теориялық талдау деңгейі және тәжірибедегі пайдаланушылық дәрежесі және өмірлік мәнділігі жұмыстың тақырыбының маңыздылығын, сонымен бірге, зерттеу мақсатын, міндеттерін және нысанын алдын-ала анықтауға мүмкіндік береді.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі. Диссертациямен жұмыс барысында автор, қоғамдық өндіріс пен қоршаған ортаның өзара ықпалы, демография және экология мәселелерінен туындайтын саяси экономикалық ғылым тұжырымдары мен қорытындыларына сүйенеді. Зерттеу үрдісінде демографтардың, әлеуметтанушыларды, экологтардың жұмыстары мен диссертациялар, ғылыми жинақтар пайдаланылды.
Зерттеу барысында жүйелік талдаудың принциптері мен әдістері, абстракция, графикалық, деректерге талдауды жүйелеу, салыстыру, қорыту, статистикалық әдістер қолданылды.
Магистрлік диссертациялық жұмыстың ақпараттық көзі ретінде Қазақстан Респуликасы статистика Агенттігінің және Қызылорда облысының статистика департаментінің статистикалық мәліметтері және мерзімді басылым материалдары мен оқулықтардан алынды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың негізгі мақсаты - Қызылорда облысы халқының әлеуметтік демографиялық жағдайы мен оның өзекті мәселелерін шешу жолдарын ұсыну, және алдын-алу мәселелерін қарастыру.
Диссертациялық жұмыста қарастырылатын міндеттер - Қызылорда облысы халқының әлеуметтік демографиялық жағдайына талдау жасай отырып, төмендегідей міндеттер орындалды:
Облыстың негізгі әлеуметтік - экономикалық мәселелерін қарастыру;
Облыстың еңбек ресурстары мен (жұмыспен қамтылу, жұмыссыздық, кедейшілік) қамтылу жолдарын ұсыну;
Қызылорда облысының қазіргі демографиялық үрдістерінің (туу,өлім-жітім,табиғи өсім) басым бағыттарын қарастыру;
Облыс халқының демографиялық ахуалында неке және отбасының алатын маңыздылығын анықтау;
халықтың орналасып таралуындағы көші-қон мәселесін реттеу;
Облыстың экологиялық проблемалары мен тұрғындарға әсерін анықтау;
Қызылорда облысы халқының денсаулығына әсер етуші сырқаттарына басым назар аудара отырып, ауруды болдырмаудың жолдары мен факторларын анықтау;
Зерттеу жұмысының негізгі нысаны: Диссертациялық жұмыстың негізгі нысаны ретінде Қызылорда облысы аймағы халқының әлеуметтік дамуы және демографиялық үрдістері.
Зерттеу пәні. Қызылорда облысы халқының әлеуметтік-демографиялық және экологиялық факторлардың қалыптасуындағы әсерінен қалыптасқан өзгерістерді айқындаумен анықталады.
Магистрлік диссертациялық зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диссертацияда 1991-2010 жылдары облыс халқының әлеуметтік-демографиялық жағдайына жан-жақты баға беруге әрекет жасалынды. Нақтылап айтқанда:
тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары Қызылорда облысының әлеуметтік, экономикалық даму болашағы нақтыланып зерттелді;
аймақ тұрғындарының жалпы білім дәрежелеріндегі өзгерістерге талдау жасалынды;
соңғы санақтан қазірге дейінгі кезеңдегі тұрғындардың табиғи өсімі, жастық жыныстық ерекшелігі, ұлттық құрамындағы үлес салмақтары анықталды;
көші-қон үдерістерінің тұрғындарға әсер ететін ықпалы мен факторлары жан-жақты ашып көрсетілді;
аймақтық мәліметтер негізінде халықтың ұдайы өсу процесінде экологиялық зардаптардың өзара әсер етуі көрсетілді;
экологиялық апатқа ұшыраған халықтың денсаулығын жақсарту мен мәселелерді тиімді шешудегі әдістері мен жолдары анықталды;
Жұмыстың қорғауға ұсынылған тұстары. Магистрлік зерттеу жұмысының мынадай бағыттарда негізгі тұжырымның жасалауына мүмкіндік берді.
Қызылорда облысының еркін экономикалық аймаққа айналуы, әлеуметтік- экономикалық дамуы, демографиялық үдерісті сипаттап беруге сапалық жаңа серпін берді;
Кеңестік дәуірдегі индустрияландыру, асыра сілтеушілік, ашаршылық, індет, секілді апаттардан сырт елдерге қоныс аударған отандастарымыздың қайта оралуына негізделген көші-қон түрі пайда болып, демографиялық ахуалға оң әсерін тигізді;
Жарияланған жұмыстар.
Қызылорда облысы халқы құрамындағы этникалық өзгерістер
Қызылорда облысы халқының денсаулығына әсер етуші ауру түрлерінің таралуы
Магистрлік диссертацияның құрылымы мен көлемі.
Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
16.1. Негізгі әлеуметтік - экономикалық жағдайы
Шаруашылықтың рыноктық ұстанымдарын енгізу және ұлттық экономиканың қалыптасуы келешекте әлеуметтік-еңбек қатынастарының дамуымен тығыз байланысты. Мемлекет өз құзіретінде бірқатар реттейтін функцияларды қалдырумен, жалақыны ұйымдастыруда негізгі мәселелерді шаруашылық субъектілер деңгейіне заңдарын қабылдаумен әртүрлі келісімдер мен ұжымдық келісім-шарттар жасасу негізінде еңбекақы реттеуде, ұжымдық - шарттық ұстанымдардың жан-жақты дамуы үшін қажетті ұйымдастыру жағдайлары құрылды.
Тәуелсіздік алған жылдары, елдегі әлеуметтік жағдай біршама төмен болды. Мұндай көрсеткіш барлық өңірлерде орын алды. Соның бірі - Қызылорда облысы.
Әсіресе, халықтың өмір сүру деңгейінің көрсеткіші елеулі төмендеді. 1991-1998 жж. тұтынушы бағалар индексі республикада 189 есеге өсіп, ал атаулы табыс ақы 200 есеге өскен, яғни осы көрсеткіштерді жан-жағынан алып қарағанда өмір сүру деңгейі 8 жылда 7 есеге дерлік азайды.
1990 ж. республикадағы халықтың ақшалы табыстары 7133 теңгені құрап, облыста 8470 теңгені құраған. 1994 ж. республикада табыстың мөлшері 27104 теңгеге дейін жетіп, 1995 ж. 20646 теңгеге төмендеп, 1998 ж. 36241 теңгеге өсті. Осы жылы облыстағы ақшалы табыстар 43820 теңгеге өскен. Облыста 1999 ж. орташа жалақы 9905 теңгені (Қазақстан Республикасында - 8541 теңгені) құрды. Әдетте, облыста 1999 ж. орташа жалақының өсуі 1998 жылмен салыстырғанда 64 пайызға көбейді, ал орта есеппен Республика бойынша өсу қарқыны осы уақыттарда 24,9 пайыз болды.
Көп жағдайда қала тұрғындарына қарағанда ауыл тұрғындарының әл-ауқаты төмен тұратыны белгілі жағдай. Себебі ауылда жұмыс күші аз, жұмыс істейтін техникалар істен шыққан. Ал ауылдық тұрғындар табысының маңызды көзінің бірі-меншікті шаруашылықта өндірілген өнімді сату болып табылады. Бұл қалалық жерлердегі 1-3 пайызға қарсы жалпы табыстың 15-20 пайызын береді. Тұтыну бағаларының индексі 1997 жылы 1993 жылмен салыстырғанда 28,8 есеге өскен, халықтың жан басына шаққандағы атаулы ақшалы табыстары - 26,8 есеге, нақты ақшалы табыстар 1993 жылы деңгейі 93%-ды құрды. 1997 жылы 1996 жылмен салыстырғанда жан басына шаққандағы атаулы табыстың 20 пайызға көбеюінде халықтың нақты ақшалы табыстары тек 2,4%-ға көбейген. Жан басына шаққандағы табыс мөлшері орташа 1997 жылы күн көріс минимумы көлемін 18,7%-ға жаппады.
Қазақстанда табыстар дифференцияациясы күрт көбеюде, ол негізінен салаларалық айырмашылықтармен байланысты. Табыстардың ең ірі көбеюі банктік және кейбір басқа салада болып отыр. Ауыл шаруашылығы, білім беру, денсаулық сақтау саласындағы адамдардың табыстары айқын төмендеді.
*Дерек көзі: Қазақстандағы халықтың тұрмыс деңгейі, Астана 2009 [5].
Сурет 1- Қазақстан Республикасы мен Қызылорда облысында халықтың атаулы ақшалай табысын бағалау 2001-2009 жж. (айына орташа жан басына шаққанда,теңге)
Суретте көріп отырғандарыңыздай республика мен облыстың атаулы ақшалай табысы көрсетілген. Республика халқының атаулы ақшалай табысы 2001 жылы 17303 теңгені көрсетсе, 2003 ж. 23128 теңгеге өсіп отыр. Ал облыста аталған жылдар ішінде 5618 теңгеден 7771 теңгеге жоғарылаған. 2002 жылдың қаңтар-ақпанындағы облыс бойынша бір қызметкердің орташа айлық жалақысы 15237 теңгеге жетті, бұл 2001 жылдың осы кезеңіндегі көрсеткіштің 115,1 пайызын құраған. Республикада атаулы ақшалай табыстың мөлшері 11864 теңгеден 67333 теңгеге дейін өскен. Облыста бұл көрсеткіш 1999 ж. 3998 теңгеден басталып, 32825 теңгеге дейін жоғарылап отыр (6-сурет).
Экономикалық қызмет түрлері бойынша орташа жалақыда айтарлықтай айырмашылықтар бар. 2002 жылдың қаңтар-ақпанында ең жоғары жалақы мөлшері тау-кен өнеркәсібінде (50392 теңге), ең төменгі - ауыл, орман және балық шаруашылығы саласында (5640 теңгеге),олардың айырмасы 8,9 есеге жетті. Облыс аралығында 2003 ж. бір қызметкердің орташа айлық жалақысы 19928 мың, оның ішінде аудандар ішінде Арал ауданында 15504, Жалағашта 12065, Жаңақорғанда 11934, Қазалыда 18590, Қармақшыда 14128, Сырдарияда 10586, Шиеліде 17983 теңгеге жеткен. 2005 ж. облыста жалақы көрсеткіші 30948 теңгеге көбейіп, барлық облыстағы қызметкердің жалақысынан 3500 теңге көлеміндей көбею байқалған. 2006 ж. республикада 40790 мыңды құраса, облыста 36116 мың, 2007 ж. 46859 теңгеге жетіп көбейген, яғни осы жылы аудандар аралығында жоғары жалақы Қазалы ауданында 33510 теңгені құрап, 2005 жылмен салыстырғанда, 4200 теңгеге жоғарылаған. 2009 жылдың 3 тоқсанына 32776 теңге жетіп, 2010 жылдың осы жылымен салыстырғанда 40781 теңгеге өскен.
Орташа жан басына шаққан-дағы атаулы ақшалай табыс, теңге
Өткен жылдың сәй-кес кезеңіне пайыз-бен атаулы ақшалай
табыс
Өткен жылдың
сәйкес кезеңіне
пайызбен нақты
ақшалай табыс
2001 жыл
5618
120,1
111,1
2002 жыл
6535
116,3
110,5
2003 жыл
7771
118,9
110,6
2004 жыл
9553
122,9
115,5
2005 жыл
11724
122,7
114,2
2006 жыл
13912
118,7
111,1
2007 жыл
18889
129,4
117,8
2008 жыл
24235
121,8
109,7
2009 жыл
35321
123,7
111,2
2010 жыл
43240
122,4
107,0
*Дерек көзі: Қызылорда облысы және оның аудандарының әлеуметтік-экономикалық дамуының статистикалық көрсеткіштері-Қызылорда, 2011.-7 б [6].
Кесте 1- 2001-2010 жж. Қызылорда облысындағы халықтың ақшалай табысы (бағалау)
Республика бойынша халықтың ақшалай табыстарының серпіні орташа жан басына шаққанда, 2005 ж. 15787 мың теңге, атаулы ақшалай табыстардың индексі, 123,2%, айына жан басына шаққанда Қызылорда облысында 11724 мың теңгені құраған. Табысы ең төменгі күнкөріс деңгейінің шамасынан төмен халықтың үлесі 28,5%, зейнетақы 11,5%, жәрдемақы 3,8%, шәкіртақы 0,2, туған туысқандардан түсетін материалдық көмек, алимент және басқа кірістен 4,3% үлесін құраған.
Атаулы ақшалай табыстарының индексі 2006 ж. 19152 мың теңгені құраса, 2007 жылы жан басына шаққанда халықтың атаулы табыстары 25226 мың теңге жеткен. Осы жылы Қызылорда облысында айына жан басына шаққанда 2006 жылғы көрсеткішпен салыстыра келе 18889 мың теңгеге өскен. 2008 жылмен 2009 жылды салыстырсақ, 30781 мыңнан 34736 мыңға көтерілгенін байқауға болады. 2009 ж. Қызылорда облысында айына жан басына шаққанда 32776 мыңды құраса 2010 жылы 40781 мың теңгеге өскен.
Орташа жан басына шаққандағы атаулы ақшалай табыстың мөлшері 2001 ж. 5618 теңгені құрап, атаулы ақшалай табыс 120,1%, ал нақтысы 111,1%-ды құрады. 2009 ж. өткен жылдың сәйкес кезеңіне облыстағы атаулы ақшалай табыстың көрсеткіші 123,7%-ға көтерілсе, республикада бұл көрсеткіш 110,7%, ал нақты жалақының мөлшері 103,2%-ды құраған (1-сурет).
2004 ж. атаулы ақшалай табыс 9553 теңгеге көтерілсе, 2005 ж. 11724 теңгеге жетіп, халықтың ақшалай табысындағы еңбек табысының үлес салмағы 122,7%-ды құраған, яғни бұл көрсеткіш 2007 ж. 118,0 %-ға жеткен. 2005 ж. республикада қызмет түрлері бойынша жоғары жалақы қаржы саласында 53601 теңге, ал облыста кен өндіру саласы бойынша жоғары жалақыға ие болды, яғни 93051 теңге. Тұтынуға пайдаланылған табысы бойынша 2008 ж. 14287 мыңға өскенімен де басқа облыстармен салыстырғанда артта қалып келеді.
Облыстағы орташа жан басына шаққанда аудандардың табыс көлемі бойынша 2005 ж. 11724 теңгені құраса, 2007 ж. 18889 теңгеге көтеріліп, оның ішінде табысы басқа аудандармен салыстырғанда төмен Сырдария ауданы болып отыр. Мәселен, бір қызметкердің орташа айлық жалақысы 2003 ж. 10586 теңгені құраса, Қазалы ауданында 18590 теңгеге жеткен. Аудандардың ішінде қызметкерлердің жоғары айлық жалақысы Қазалы мен Шиелі аудандарында сақталып отыр. 2004 ж. облыстағы орташа жалақы 26400 теңгені құрап, оның ішінде табыс көлемі жоғары Қазалы ауданында 24497 теңге болып, 2007 ж. бұл көрсеткіш 43811 теңгеге артып, 2009 ж. 53947 теңгеге жетсе, Шиелі ауданында 56969 теңгеге артты.
2004 ж. экономикалық қызметтің жекелеген түрлері бойынша, оның ішінде: ауыл шаруашылығы, аңшылық және орман шарушылығынан жоғары табысты Шиелі ауданы 11064 теңгені құраса, 2005 ж. Қазалы ауданы 19382, 2008 ж. 39622 теңгеге жеткен. Балық аулау, балық өсіру кәсібіне облыста бір ғана аудан айналысады ол-Арал ауданы, яғни табыстың мөлшері 17154 теңгеден 25901 теңгеге өскен. Өнеркәсіп саласы бойынша Шиелі аудан жоғары табысқа ие болып отыр, яғни 41841 теңгеден 83172 теңгеге дейін өсіп отырған. Барлық аудандардың орташа атаулы жалақысы мемлекеттік басқару, білім беру ісі, денсаулық сақтау салалары бойынша кіріс кіріп отырған.
Республика бойынша жан басына шаққандағы күнкөріс шамасының ең төменгі деңгейі 2001 ж. 4596 мың теңге, ал 2005 ж. 6014 мыңды құраған. Қызылорда облысы барлық өңірлермен салыстырғанда ең төменгі сатыда, яғни 2001 ж. 3977 мың теңгені құраса, 2005 ж. күнкөріс шамасының ең төменгі деңгейі арақатынасы 95,1 % -ды құрап, орташа жан басына шаққандағы табыс 2001 ж. 3875 мың, ал 2005 ж. 7073 мың. 2005 ж. өңірлердің жан басына шаққандағы табыстың республикалық деңгеймен арақатынасы 72,5 % болған [7]. 2008 ж. халықтың жан басына шаққанда 128,1% болса, соның ішінде облыс халқы 96,3%-ын құраған. Табыстың әркелкі бөлуінің негізгі көрсеткіштері бойынша, 2005 ж. 47,7%, оның ішінде азық-түлік қоржынынан да төмен табысы бар халықтың үлесі 5,8, болса, 2009 ж. күнкөрістің ең төменгі деңгейі 10,4%-ы болып, азық-түлікке төмен табысы бар халықтың үлесі (-) мәнге ие.
2004 ж. тұтынуға пайдаланылған табыстың күнкөрістің ең төменгі шамасы жан басына шаққанда республикада 8387 мың болып, облыста 5925 мыңға жетіп Жамбыл облысынан кейінгі орынды алып 6394 теңгені құраған. Осы жылы ең төменгі күнкөрістің шамасы 5208 теңгені құраған, 2005 ж. 16,3 % -ды құраса, табысы азық-түлік қоржынының құнынан төмен халықтың үлесі 1,1%. 2007 ж. бұл көрсеткіш 2006 жылға қарағанда (37,5%) 24,6 %-ға төмендеп, табысы азық-түлікке жетпейтін халықтың үлесі 2,9%-ға жеткен.
Зейнеткерлерді әлеуметтік қорғау республика үшін оның ішінде облыс үшін бірінші кезектегі жағдай. 1999 жылы зейнеткер әйелдердің саны 30402, ерлердің саны 22392 болды. Яғни айлық зейнетақының орташа мөлшері 4259 теңгені құрады. 2008 жылы зейнетақының орташа мөлшері 13257 теңгені құрап, 2009 ж. бұл көрсеткіш 16769 теңгеге өскен. Барлық өңірлермен салыстырғанда Қызылорда облысы Маңғыстау облысынан кейінгі орында (2-кесте).
Қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуында меншікті қатынастардың арқасында жеке меншікті иелену, пайдалану және оны қандай да болмасын кәдеге жарату құқы пайда болды. Дүние жүзі мемлекеттерінің басым көпшілігі жылдар бойы қалыптасқан іс - тәжірибелерін көрсетіп отырғандай, экономиканың дамуы, халықтың тұрмыс-тіршілігінің жоғары деңгейі, міне осы меншіктік қатынастарға, олардың жан-жақты жетілуіне тікелей байланысты.
Жылдар
Барлығы,
адам
Жынысы бойынша бөлу
Айлық зейнетақының орташа мөлшері, теңге
әйелдер
ерлер
1999
52794
30402
22392
4259
2000
52921
31563
22557
4242
2001
50648
32725
17923
4826
2002
47313
30652
16661
5758
2003
47051
31378
15673
8342
2004
46585
31235
15350
8769
2005
48403
32718
15685
12212
2006
48976
33168
15808
12925
2007
49305
33679
15626
11453
2008
49915
34547
15368
13257
2009
51073
35450
15623
16769
* Дерек көзі: Зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталығының облыстық филиалы деректері бойынша [8].
Кесте 2 - Облыстағы зейнеткерлер саны және тағайындалған айлық зейнет-
ақының орташа мөлшері.
Бұқаралық жұмыссыздың ресми емес мәліметі бойынша тым жоғары өсу динамикасымен айқындалды. Жалақы мен жан басына шаққандағы табыстың орташа көлемдері республикалық шықты. Халықтың негізгі бөлігінің үдемелі қайыршылануы өте және қауіпті шындыққа айналды.
Әлеуметтік экономикалық тұрақтандырудың өсу әлеуетінің басым бағыттарының бірі кедейшілік [9].Мәселен, табиғи ортаның жұтаңдығын, экологияның қолайсыздығын ең тезірек сезінетіндер халықтың тұрмыс жағдайы төмен топтары. Басқаша айтқанда, кедейшілік деңгейі жоғары елдерде табиғи ресурстарды пайдалануда келеңсіз іс-қимылдар орын алады. Кедейшілік барлық елдерде бар табыс теңсіздігі салдары болып табылады. Дамыған елдер үшін бұл тұтыну стандарты басым болатын қоғамда халықтың төмен табысы тобы тұтынуының сәйкессіздігімен айқындалатын көбінесе салыстырмалы кедейшілік. Өтпелі экономикадағы елдер үшін халықтың табысы ең төменгі өмір сүру деңгейінен аз болатын абсолютті кедейшілік негізгі проблема болып табылады.
Кедейшіліктің екі маңызды факторлары белгіленеді:
әлеуметтік-демографиялық (отбасында керенаулық үлес деңгейі, қартайғандар мен мүгедектер үлесі);
экономикалық (жұмыспен қамту деңгейі және еңбек ақы мөлшері).
Қазақстанның барлық облыстары үшін өткен онжылдық кедейшілік масштабын кеңейтуге жағдай жасайтын жалпы әлеуметтік-экономикалық процестермен сипатталады:
еңбекке қабілетті жастағы жұмыспен қамтылмаған халық санының өсуі;
қалыптасқан еңбек ақы төлеу жүйесінен өмір сүруі минимумынан төмен жалақы алатын қызметкерлер санының күрт көбеюі;
аса кедейшілік ошақтарын қалыптастыруға мүмкіндік беретін аймақаралық және аймақішілік әлеуметтік-экономикалық теңсіздіктің жоғары деңгейі.
Елдегі қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайдың ерекшелігі ретінде "жаңа кедейлер" деп аталатындардың пайда болғанын айтуға болады. Бұл рефор - маларға дейінгі кезеңде болған әдеттегі кедейлерден бастап жеңіл өнеркәсіп, машина жасау, білім беру, денсаулық сақтау, ғылым, мәдениет салаларында жұмыссыз қалғандар жатады.
Қазіргі жағдайда белең алып отырған өңірлік кедейшілікке сипаттама берсек. Табысы ең төменгі күнкөріс деңгейіне жетпейтін отбасылардың үлесі жоғары өңірлер ара - сында Атырау облысы оқшау тұр, онда кедейшілікте өмір сүріп жатқан халықтың үлесі 29,1%-ды құрайды (бұл республика бойынша ең жоғарғы көрсеткіш), Маңғыстау - 21,0%, Жамбыл - 18,3%, Қызылорда - 26,5%, Оңтүстік Қазақстан - 23,0%.
Отбасылары бойынша халықтың жан басына шаққандағы орташа ақшалай табыстары да аса жоғары емес -4-5 мың теңге көлемінде ғана. Ең аз табыс алатын ауылдық отбасылары Арал, Сырдария, Жалағаш, Шиелі және Жаңақорған аудандарында. Ауыл шаруашылығында орташа жалақы 5774 теңге, зейнетақының орташа мөлшері 4337 теңге, мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақының орташа мөлшері 3711 теңге [10].
2004 ж. республикадағы жалпы өңірдегі кедей халықтың үлесі 100%, яғни облыста 7,0%, 2005 ж. 6,4%-ға төмендеген. 2006 ж. Жамбыл облысынан кейінгі (8,8%), орынға шығып 8,5%-ға жетті. 2008 ж. кедей халықтың үлесі 8,3%-ға төмендеген. Кедейлік көрсеткіштер өңірлер бойынша 2004 ж. 16,8, яғни қала халқының 14,2%-ын, ауыл халқының 21,6%-ын құрап отыр. Осы жылы кедейліктің тереңдігі барлық облыстармен салыстырғанда Қызылорда облысы Атырау облысынан кейінгі орында, 6,4%. Қалада бұл көрсеткіш 5,2%, ауылдық аймақтарда 8,5%. Облыста кедейліктің тереңдігі 2007 ж. қалада азайып, 3,1%-ды құрап, ауыл тұрғындарда 2008 ж. 6,0%-ға төмендеген. Кедейліктің өткірлігі 2007 ж. 1,0%, ал ауыл халқы 2008 ж. 1,5%-ды құрап төмендеген.
2010-шы жылғы тұрмыс деңгейін аймақтар бойынша қарастырсақ, республикалық орташа кедейшілік деңгейі 6,5% болғанда, ең үлкен кедейшілік деңгейі Маңғыстау облысында (11,6%), Оңтүстік Қазақстан облысында (11,5%), кедейшіліктің орташа деңгейі Шығыс Қазақстанда (8,4%), Қызылордада (6,7%), Батыс Қазақстанда (6,7%), Алматыда (6,6%), Қостанайда (6,4%), Ақтөбеде (6,0%), Атырауда (5,9%) болған. Аталған облыстарда жағдай осындай болса, республика бойынша орташа көрсеткіш - 16,1%. Облыс бюджетінде кедейлік шегінен төмен өмір сүретін азаматтарға мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмекті көрсетуге 190,8 млн. теңге, оның ішінде ең төменгі күнкөріс деңгейінің өсуіне байланысты республикалық бюджеттен 96,8 млн. теңге қаражат қаралды. 2010 жылы 15994 азаматтарға көмек 176,3 млн.теңге тағайындалып, төленген.
Ел тұрғындарының арасында кедейшіліктің жоғары деңгейі, Жаңақорған, Қармақшы және Қазалы аудандарында жиі кездеседі. Осыған байланысты, облыстың атқару және бюджеттік жоспарлау орындарының алдына үстіміздегі жылдардың ішінде табыстары төмен отбасыларының үлесін күрт азайту, азаматтардың табыстары белгіленген күнкөрістің минимумдік, яғни төменгі мөлшерінен айтарлықтай асыру, атаулы түрдегі жалақыны өсіру, көп балалы отбасыларының тұрмыс кешу жағдайын анағұрлым жақсарту міндеті тұр.
1.2. Облыстың еңбек ресурстары
2001 ж. халықтың экономикалық белсенділігі және жынысы 15 және одан жоғары жастағылар бойынша пайызбен ерлер арасында экономикалық белсенді халықтың 54,2%-ы ерлер қалғаны әйелдердің үлесінде болып, 2002 ж.әйелдер 46,7%, ал ерлер арасындағы белсенділік 53,3%-ды құрады. Халықтың экономикалық белсенділігі арасында, жалдамалы қызметкерлердің саны жоғары. Мәселен,
Қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуында меншіктік қатынастардың арқасында жеке тұлғаның меншіктеп иелену, пайдалану және оны қандай да бір болмасын кәдеге жарату құқы пайда болады. Дүние жүзі мемлекеттері басым көпшілігінің жылдар бойы қалыптасқан іс-тәжірибелері көрсетіп отырғандай, халықтың тұрмыс-тіршілігінің жоғары деңгейі, міне осы меншіктік қатынастарға, оларды жан-жақты жіктелуіне тікелей байланысты.
Халықаралық еңбек ұйымының (ХЕҰ) стандарттарына сәйкес елдегі барлық халық белсенді және енжар халық болып екіге бөлінеді [10]. Демографиялық тұрғыдан белсенді халыққа өз еңбектерін материалдық игіліктер өндіруге және қызмет көрсетуге жұмсайтын барлық ер кісілер мен әйелдер жатады. Оған белсенді азаматтар мен әскери күштер қатарында қызмет етіп жүргендер жатқызылады, олар негізінен екі топқа бөлінеді: еңбекпен қамсыздандырылған және жұмыссыздар. Енжар халықтың жұмыспен қамтылған және жұмыссыздар тобына жатпайтындар қатарына: жұмыс істемейтін мүгедектер, үй иелері, еңбекке қабілетті жастағы оқушылар мен студенттер, жұмыс істемейтін зейнеткерлер және т.б. адамдардан құралады[11].
1999 ж. рсепубликада жұмыспен қамтылған адамдардың саны 213,7, ал облыста 105,7мың адам жұмыспен қамтылған.1998 - 2004 жж. аралығындағы жұмыссыздардың жалпы саны облыс көлемінде 26,4 %-ға кеміді.
2004 ж. жұмыссыз мәртебесін алғандардың саны 1998 ж. салыстырғанда 1,3 есе, ал 2003-2005 жж аралығында 1,7 есе көбейді. Облыс бойынша ресми жұмыссыздықтың деңгейі: 1998 ж- 4,6%, 2004ж.- 5,0%. Облыста 2005 ж. қаңтар айының басында еңбекпен қамтамасыз ететін уәкілетті органдарда 13,6 мың адам жұмыссыз есебінде тіркелген.
Әлеуметтік-экономикалық көрсеткіш бойынша еңбекке қабілетті жастағылар оның ішінде еркектер арасында, 1999 ж. әйелдерге қарағанда 113,5%-ға жоғары. Экономикада жұмыспен қамтылғандар саны, жұмыссыздар санына қарағанда деңгейі жоғары. Мысалғы, 1999 ж. мен 2003 жыл аралығын салыстырып қарайтын болсақ, жұмыспен қамтылғандар саны, 1999 ж. 213,7 болса, жұмыссыздар саны мың. адамға 41,0 құраған. Ал 2003 жылғы жұмыспен қамтылғандар саны, 254,7 құраса, жұмыссыздар саны 32,8 құрап отыр.
Экономикалық тұрғыдан белсенді халық 2003 ж. Қызылорда облысының 287,5 мың. адамды құрап, пайыздық көрсеткіш бойынша 71,6%. Жұмыспен қамтылғандар саны 254,7 мың.адам, ал жұмыссыздық деңгейі 11,4%-ды құрап отыр. Экономикалық тұрғыдан енжар халық 113,8 мың. адамды құраған. 2005 ж. республикада белсенді халықтың үлесі 7901,7 мың. адамды құрап, 69,4%-ға жетті. Жұмыспен қамтылғандардың үлесі 7261,0 мың, жалдамалы қызметкерлер саны 4640,5 мыңға жетіп, 2009 ж. 5238,8 мың адамға көбейді. Жұмыссыз халықтың деңгейі 640,7 мың болып, облыс халқының 27,9 мыңын құраса, 2003 жылмен салыстырғанда (32,8), төмендеп отыр. Аудандар ішінде 2003 ж. жұмыспен қамтылу деңгейі бойынша жоғары көрсеткішті Шиелі ауданында байқалды (95,5%). 2009 ж. енжар халықтың үлесі 2007 жылға қарағанда (121,8), 2009 ж. 113,8 мың адамға көбейіп отыр.
Жұмыспен қамтылғандар саны 2004 ж. 2005 ж. аудандар бойынша жұмыспен қамтуда Шиеліде (93,1%), 2005 ж. дәл осындай қарқынмен Қазалы ауданы 90,5%-ды құраған. 2006 ж. 271,2 мың, деңгейі 90,7%-ға жетті. Осы жылы жұмыспен қамтылғандардың көбі Қызылорда қаласында орын алды 91,6 мың адам. Енжар халықтың үлесі Жаңақорған ауданында 33,2%-ға жетті. Жұмыспен қамтылған халықтың саны 2004 ж. 267,1 мың адамды құраса, бұл көрсеткіш 2005 ж. 272,5, 2006 ж. 271,2 мыңға жетіп, 2008 ж. 283,9 мың адам санына көбейген.
Жұмыссыз отырған халықтың деңгейі 1999 ж. 41,0 мыңды құрап, 2008 ж. бұл көрсеткіш 21,2 мыңға жеткен. 2003 ж. аудандар бойынша шолу өткізсек Арал ауданында ең жоғары көрсеткіш көрсетіп отыр (18,4%), 2009 ж. тағы да Арал ауданында орын алған (18,4%).
Республика бойынша 2005 ж. 2001 ж. салыстырғанда ауылдық елді мекендерде жұмыспен қамтылғандардың жалпы саны 4,0 пайызға көбейді, ал зерттеуіміздің негізгі обьектісі - Қызылорда облысында село экономикасының барлық салаларында еңбек етушілердің нақтылысы 38,7 пайызға өсті. 2010 ж. ауылда жұмыспен қамтылған халықтың 183,6 мыңы орналасқан.
Еңбекпен қамтылғандардың жалпы құрамында: жұмыстың жалдама түрімен айналысатындары - республика бойынша 45,5%, ал облыс бойынша 52,8%, жұмыспен әркімнің өз бетінше қамтылғандары сәйкесінше, 54,5 және 47,1% . Демек, облыс экономикасында, оның әлеуметтік даму ерекшеліктеріне қарай, жұмыс берушілердің жеке тұлғалық үрдістері мен еңбекке әркімнің өз бетінше жұмылу бағыты республиканың орта көрсеткіштеріне қарағанда біршама төмен.
Экономикалық тұрғыдан белсенді халық
соның ішінде
Экономикалық тұрғыдан енжар халық
мың адам
Экономи-калық белсе-нділік деңгейі, %
Жұмыспен қамтылған халық
Жұмыссыз халық
мың адам
Экономи-калық енжарлық деңгейі, %
мың адам
Жұмыспен қамту деңгейі
мың адам
Жұмысс-ыздықтың деңгейі,%
2003
Қызылорда облысы
287,5
71,6
254,7
88,6
32,8
11,4
113,8
28,4
Арал
33,5
74,3
27,3
81,6
6,2
18,4
11,5
25,7
Жалағаш
20,8
78,0
27,3
81,6
6,2
18,4
11,5
25,7
Жаңақорған
34,7
79,8
31,2
89,9
3,5
10,1
8,8
20,2
Қазалы
31,2
68,5
27,6
88,5
3,6
11,5
14,3
31,5
Қармақшы
23,7
77,6
20,4
86,1
3,3
13,9
6,8
22,4
Сырдария
18,0
69,4
16,7
92,8
1,3
7,2
7,9
30,6
Шиелі
34,4
71,1
33,3
95,5
1,1
6,5
14,0
38,9
Қызылорда қ.а.
91,2
67,2
78,9
85,5
12,3
13,5
44,4
32,8
2009
Қызылорда облысы
307,4
69,5
287,0
93,4
20,4
6,6
135,0
30,5
Арал
34,8
70,2
32,4
93,1
2,4
6,9
14,8
29,8
Жалағаш
20,7
69,2
19,2
92,8
1,5
7,1
9,2
30,8
Жаңақорған
34,0
69,6
31,6
92,9
2,4
7,0
14,9
30,4
Қазалы
35,4
70,1
33,0
93,2
2,4
6,8
15,1
29,9
Қармақшы
23,7
66,9
22,0
92,8
1,7
7,0
11,7
33,1
Сырдария
19,2
69,1
17,9
93,2
1,3
7,1
8,6
30,9
Шиелі
35,3
69,1
32,9
93,2
2,4
6,9
15,8
30,9
Қызылорда қ.а.
104,3
69,9
98,0
94,0
6,3
6,0
44,9
30,1
*Дерек көзі: Қызылорда облысының аумақтық статистикалық жылнамасы:-Қызылорда.2008, 18 б [12].
Кесте 3 - Еңбек рыногының негізгі индикаторлары
Бұл жылдары, еліміздің орта көрсеткіштері жалдамалы жұмыскерлердің санының мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындар бойынша азайып, мемлекеттік емес ұйымдарда (атап айтқанда, шаруа (фермер) қожалықтары, кәсіпкерлік ұжымдар мен олардың бірлестіктері , өндірістік кооперативтер, шаруашылық серіктестіктері т.б.) және жұмыс берушілер санының ұдайы өсіп отырғанын көрсетті.
4 - кестеде көріп отырғандарыңыздай Қазақстан Республикасы мен Қызылорда облысының 1999-2009 жж. жұмыспен қамтылған адам саны көрсетілген. 1999 ж. республикада жұмыспен 213,7, ал 2009 ж. көрсеткіш 287 мың адамды көрсетіп отыр. Ал облыста бұл көрсеткіш 1999 ж. 105,4 мың адам санына жоғары болса, 2009 ж. 99,4 мың адамға төмендеген.
Жұмыспен қамтылған халық
1999-2009 жж.
оның ішінде
1999
2001
2003
2005
2007
2009
Қазақстан Республикасы
105,4
108,0
104,1
101,1
103,7
100,6
Қызылорда облысы
213,7
223,9
254,7
272,5
282,6
287,0
Жұмыссыздар саны
Қазақстан Республикасы
95,0
86,1
97,3
97,3
95,5
99,4
Қызылорда облысы
41,0
36,0
32,8
39,4
25,3
20,4
*Дерек көзі: ҚР-ның статистика бойынша агенттігі. Алматы,2009 [13].
Кесте 4 - Қазақстан Республикасы мен Қызылорда облысы халқының жұмыспен
қамтылған және жұмыссыздық көрсеткіші, мың адам
Жалдамалы қызметке орналасқандардың сан жағынан өсуі еліміздің мекемелері мен ұжымдарына жаңадан жұмыс орындарының іске көптеп қосыла бастағандығының айқын белгісі. Мәселен, 2004 ж. жаңадан қосылған жұмыс орындарына 40 мыңға жуық адам тартылса, оның ішінде көлемі ірі және орта дәрежедегі кәсіпорындар бойынша мұндайлардың саны 34 мыңға жуықтады немесе барлығының 35 пайызы.
Республикада жалдамалы қызметкерлер саны 2005 ж. 4640,5 мыңды құрап, 2009 ж. 5238,8 мың адамға өскен. Ал облыста бұл көрсеткіш 154,7 мыңнан 165,6 мыңға жеткен. 2005 ж. республикада жалдамалы қызметкерлердің көпшілігі өнеркәсіпте жұмыс жасаған, яғни 870,4 мыңнан 907,4 мың адам жұмыс жасаған. Ал облыста бұл жылдары білім беру саласында 31,7 -36,4 мың адам жұмылдырылған. Ал өздігінен жұмыс істейтіндердің саны 2620,4 - 2664,6 мың адам өз бетінше еңбек еткен. Облыста бұл көрсеткіш 2005 ж. теріс нәтиже көрсетіп, 2006 ж. 113,6 мың адамнан, 2007 ж. 123,3 мың адамға өскен. Ал 2009 ж. 121,4 мың адам өз бетінше жұмыс істеген.
2008 ж. ірі және орта кәсіпорындарда 110874 адам жұмыс істеді немесе жалдамалы қызметкерлердің жалпы санының 87,2%-ға жетті. Бұл алдыңғы жылғы сәйкес аймен салыстырғанда қонақ үйлер мен мейрамханаларда - 68 адамға (31,6%), коммуналдық, әлеуметтік және дербес қызмет көрсету саласында - 365 адамға (20,2%), жылжымайтын мүлікпен жасалатын операцияларда - 703 адамға (10,8%), құрылыста - 819 адамға (10,5%), кен өндіру өнеркәсібінде - 562 адамға (8,8%) байқалды.
Жаңа жұмыс орындарымен қамтылғандар әсіресе өнеркәсіптік құрылымдарда басым болды - 10,2 мың адам, яғни барлығының - 25,7 пайызы, құрылыста - 7,4 мың адам, немесе 18,7%, халыққа жылжымайтын мүлік бойынша қызмет көрсету жұмыстарында 4,7 мың адам (11,7%), көлік қызметі мен байланыс жүйесі бойынша - 3,3% , бұл пайызға тең саудада - 2,6 мың адам (6,5%).
Экономика саласындағы жұмыспен қамтылғандардың жасына және біліміне қарай саралағанда анықталғаны: саны жағынан ең көбі 35 пен 44 жастар аралығындағылар (барлығының 29%-ы), ал 25 пен 34 және 45 жастан 54 жасқа дейінгілер, сәйкесінше, 1,6 және 1,5 млн немесе 24-25 пайызға тең. Қоғамдық пайдалы жұмыстармен 1,0 млн-ға жуық 15 пен 24 арасындағы жастар қамтылған.
Бұлардан басқа, қалыптасып отырған еңбек рыногі мен тұрғындардың жұмыспен қамтылуының мына сияқты ерекшеліктері де бар: барлық жұмыстағылардың 4,5 миллионы, яғни 65 пайыздан астамы жұмыста болса, 946 мың адам, немесе барлығының 14 пайыздан астамы тұрақты жұмыста атқарады. Өнеркәсіпте, қаржы, әкімшілік, білім беру және медицина саласында жұмыспен қамтылғандардың тиісінше 80-90 пайызға дейінгісі тұрақты жұмыста, саудада, ауыл шаруашылығында және құрылыста мұндайлардың үлесі 26 млн 37 пайыз аралығында.
Білім деңгейі бойынша, жұмыспен қамтылғандардың әрбір бесіншісінің жоғары білімі бар, әрбір төртіншісі - кәсіптік орта, әрбір және жалпы орта білімді ел азаматтары.
Талдау жасалып отырған жылдары жұмыссыз тұлғалардың, олардың саны жағынан да, орташа деңгейі бойынша да үнемі төмендеп отыруының тұрақты тенденциясы. Жұмыссыздар мәртебесін алған тұлғалар Арал, Қазалы, Қармақшы аудандарында басымырақ. Жұмыспен қамту жүйесі арқылы жұмысқа орналастыру жылма-жыл жақсарып келеді. Мәселен, 1995 ж тұрақты жұмысқа облыс көлемінде 917 адам орналасқан болса, 2009 ж. жұмыспен қамтылған халықтың саны 289,1 мың адамға жеткен.
2004
2009
Барлығы
оның ішінде
Барлығы
оның ішінде
ерлер
әйелдер
ерлер
әйелдер
Жұмыссыздар, 30,3 17,5 12,6 20,4 8,1 12,3
барлығы
оның ішінде білімі
барлары:
жоғары 2,2 0,7 1,5 2,2 0,4 1,8
орта кәсіптік 4,7 2,4 2,3 4,1 1,9 2,2
бастауыш кәсіптік 6,3 4,4 1,9 3,5 1,7 1,8
жалпы негізгі 1,2 0,5 0,7 0,6 0,2 0,4
жалпы бастауыш 0,1 0,1 - 0,1 0,0 0,1
*Дерек көзі: Қызылорда облысының аумақтық әлеуметтік-демографиялық жылнамасы-Қызылорда,2010.-41 б [14].
Кесте 5 - Облыстағы жұмыссыз халықты жынысы және білімі бойынша бөлу,мың адам
2004 ж. Облыстағы жынысы бойынша жұмыссыз халықтың саны 30,3 мыңды құраса, 2009 ж. 20,4 мың адамға төмендеген. Оның ішінде 2004 ж. ерлердің үлесі 17,5 мың, ал әйелдердің үлесі 12,6 мың. 2004 ж. бастап саралайтын болсақ, жоғары білімі бар бірақ жұмыссыз жүрген әйелдердің санына қарағанда ерлердің көрсеткіші басым, яғни 2009 ж. жоғары білімі бар ерлердің үлесі 0,4 мыңды құрап отыр. Орта кәсіптік білімі бар әйелдердің саны 2004 ж. 2,3 мың болып, 2006 ж. 3,8 мыңға артқан. 2008 ж. қайтадан көрсеткіш төмендеп 2,4 мыңды құраған. Бастауыш кәсіптік білімі бар әйелдердің саны 2005 ж. 5,6 мың адамға жоғары болып, 2006 ж. 4,4 мың, ал 2008 ж. 2,1 мыңға көрсеткіш төмендеген. Орта білімі бар жалпы жұмыссыз ерлердің көрсеткіші 2005 ж. жоғары (4,8) болып, 2006 ж. 3,7 мың адамға төмендеп, 2008 ж. 4,7 мыңға қайтадан артып отыр.
Соңғы кездері жоғары оқу орнын тәмамдап, жұмысқа орналаса алмай жүрген жастардың саны да аз емес. Жастар арасындағы жұмыссыздық 2003 ж. 16 мен 24 жастағылардың арасында басым болса, 2005 ж. ең жоғары көрсеткіш 25-34 жастағылардың үлесіне тиді.
Жұмыссыздық ауыл халқының орта кәсіптік арнаулы білімі барларының үлесі 11-12%-дан аспайды, ал жоғары және аяқталмаған жоғары білімділері 2,5-3% көлемінде ғана. 24-29 жастағылар бойынша ауылдағы жұмыссыздық 14%, қалада - 20%. Мұндай жағдайдың басты себептерінің бірі - ауыл жастары, көпшілік жағдайда, оқуды әрі жалғастыруға мүмкіндіктері болмай, орта мектепті бітіре сала еңбек рыногін толтырады. Мәселен, ауыл тұрғындары табыстарының жылдық орташа мөлшері қала тұрғындарымен салыстырғанда екі есе еседей төмен, мұндай жағдай ел жастарының арнайы кәсіптік орта немесе жоғары білім алуларына мүмкіндік бере бермейді.
Бұл өз кезегінде, жұмыспен қамтылмай отырған ауыл (село) жастарының еңбек рыногінде бәсекеге қабілеттілігін төмендетеді. Ауыл шаруашылығы құрылымдары мен шаруа қожалықтарында өнім неғұрлым аз өндірілсе, жұмыс күшінің ұсынысы соғұрлым артады. Мұндай жағдайда, жұмыскерлер мен қызметкерлерге, әсіресе кәсіби шеберлігі жеткіліксіз, еңбек тәжірибесі аз жастарға жұмыс берушілер жағынан сұраныс азаяды. Бұдан басқа, ауыл жастарының қала тұрғындарына қарағанда бос жұмыс орындары туралы ақпараттық хабардар дәрежесі төмен.
Ауыл (село) жастары, көпшілік жағдайда, жұмыстың қолдың күшімен орындалатын түрлерімен айналысады, мәселен, тракторшы - машинист мамандығы бойынша олардың қазіргі кездегі үлесі 30-35 пайыздан аспайды. Елді мекен жастарының арасында шофер, комбайнер, сварщик, газ операторы т.б. осы сияқты техниканың күшімен орындалатын жұмыстарға қызығушылық басым. Алайда, осы мамандықтар бойынша жұмысқа тұру оңай шаруа емес, өйткені жұмыс жасап тұрған агроқұрылымдарда техника түрлері жеткіліксіз, көпшілігінде техникалық шеберхана, автогараждар, қоймалар жоқ, қажетті мөлшерде көмекші құрал-саймандарда жетіспейді.
*Дерек көзі: Қызылорда облысының аумақтық әлеуметтік-демографиялық жылнамасы- Қызылорда,2010.-68-71.б [15].
Сурет 2 - Қызылорда облысындағы жұмыссыз халықты жынысы бойынша бөлу, ерлер арасында,мың адам
Суретте облыстағы ерлер мен әйелдердің жалпы жұмыссыздық деңгейі берілген. 2003 жылы жұмыссыз халықтарда ерлер мен әйелдер арасында мұндай көрсеткіш 17,7 мың адамға жеткен. Яғни соның ішінде әйелдер үлесі 53,9 %-ды құраған. Аудандар бойынша сараптайтын болсақ, ерлер арасында 2003 ж. ең жоғары көрсеткішті Арал ауданында 2,5 мың адамды құраса, әйелдер арасында Арал ауданы құрап отыр 3,7 мың адам. 2004 ж. аудандар арасында Арал мен Жаңақорған аудандарында ерлердің саны 2,5 мыңға жеткен. 2006 ж. облыстағы жұмыссыз халықтың 12,6 мыңын әйелдер, ал 15,3 мыңын ерлер құраған. Яғни қорыта келе барлық облыстар арасында Арал ауданында жұмыссыздықтық жоғары екендігін байқауға болады.
*Дерек көзі: Қызылорда облысының аумақтық әлеуметтік-демографиялық жылнамасы- Қызылорда,2010.-68-71.б [16].
Сурет 3 - Қызылорда облысында әйелдер арасындағы жұмыссыз халықты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ- ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
География факультеті
Экономикалық, әлеуметтік және саяси география кафедрасы
Қызылорда облысы халқының әлеуметтік-демографиялық жағдайының өзекті мәселелері
Орындаған :
2 курс магистранты Сансызбаева А.Б.
Ғылыми жетекшісі
аш.ғ.д.,профессор Жамалбеков Е.Ү.
Қорғауға жіберілді.
__ _____ 2011 ж
Кафедра меңгерушісі
г.ғ.к., доцент Нүсіпова Г.Н.
Алматы ,2011
КІРІСПЕ
1. ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫ ХАЛҚЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК- ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫ
1.1. Облыстың негізгі әлеуметтік - экономикалық жағдайы
1.2. Облыстың еңбек ресурстары
2. ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ҮРДІСТЕРІ
2.1. Халықтың туу көрсеткіші
2.2. Өлім-жітім
2.3. Табиғи өсім
2.4. Көші-қон үрдісі
3. ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНДАҒЫ ХАЛЫҚТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНА ӘСЕР ЕТУШІ ФАКТОРЛАР
3.1. Әлеуметтік экологиясының проблемалары және тұрғындарға әсері
3.2. Қызылорда облысы халқының денсаулығына әсер етуші ауру түрлерінің таралуы
3.3. Қызылорда облысы халқының денсаулық сақтау және экологиялық мәселелерін шеше отырып, демографиялық үрдісін жақсарту
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
АЕМ - Ауылдық елді мекен
БТЖК - Бала туу жиынтық коэффициенті
ХЕҰ - Халықаралық еңбек ұйымы
ДДҰ - Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы
ЖІӨ - Жалпы шкі өнім
о.і.: - оның ішінде
ш.қ - шаршы шақырым
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Егемен Қазақ мемлекетінің қалыптасуы өте күрделі кезеңдерде жүріп жатыр. Қазір мемлекетіміздің қалыптасуының күрделі мәселелерінің ең маңыздысы - әлеуметтік-демографиялық жағдайларды түбегейлі шешу жолдарын айқындау болып отыр.
Мемлекетіміздің "Қазақстан - 2030 " стратегиялық бағдарламасына сәйкес ұстанып отырған саясаты- ел бірлігін сақтау, халықтың тұрмыс тіршілігін, өмір сүру сапасын онан әрі жақсарту болып табылады.
Егемен ел болып, іргемізді бүтіндеп отырған кезде ұзақ жылдар бойы отаршылдық тұзағына түскен ұлттық санамыз қайта жанданып, даму үстінде. Соның бір жарқын көрінісі ұлттық демографиялық санамыз бен демографиялық мінез-құлқымызда орын алып отырған келелі өзгерістерден айқын байқалады. Бұл әсіресе төмендегі өзекті мәселелерді қамтиды:
Қызылорда облысы халқының демографиялық жағдайы;
әлеуметтік-экономикалық тұрақтандыру мен өсу әлеуетінің басым бағыттары;
экологиялық қауіпсіздік және табиғи ортаның жұтаңдығы мен экологияның қолайсыздығы;
облыстағы халықтың денсаулық сақтау мәселесі;
халықтың орташа өмір сүру ұзақтығы мен өмір сүру сапасы;
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Әлеуметтік-демографиялық мәселелердің мәнділігі ғылыми зерттеулерде оларға баса назар аударылуын жоғары деңгейде талап етеді. Халықтың әлеуметтік - демографиялық дамуы, қоғам және қоршаған ортаның жалпы және арнайы мәселелерін сараптау мен бірегей шешу мәселесін зерттеу бағытында көптеген ғалымдар үлес қосуда.
Көптеген тарихи-демографиялық еңбектер белгілі бір тұтас мемлекеттегі барлық халықтың демографиялық статистикалық дамуын жан-жақты түрде қамтыған. Олардың қатарында белгілі ғалымдар: М.Қ.Қозыбаев., Ж.Б.Абылғожин., М.Тәтімов, Ф.Н.Базанова, Б.С.Досманбетов, З.Қинаятұлы, Т.Қартаева, Ә.Үмбет, В.Козина, Маханов Т, Төлеутаев К, т.б. зерттеулерін атауға болады. Бұл еңбектерде Қызылорда өңірінің демографиялық ахуалына қатысты мәліметтер өлкенің экономикалық дамуына орай жалпылама сипатта кездеседі.
Жоғарыда көрсетілген зерттеулерде Қызылорда облысына қатысты деректер жалпылама түрде кездеседі. Облысымыздың демографиялық хал-ахуалын зерттеуде Г.Н.Нүсіпова [1], А.Ж.Оразбақовтың кандидаттық диссертацияларының маңызы зор.
Әлеуметтік-экономикалық жағдайы ерекше аймақтарында еңбек нарығын дамыту туралы оның ішінде Қызылорда облысы мысалында қорғалған Д.А.Бекешованың диссертациялық жұмысының орны ерекше, яғни бұл еңбекте халықтың еңбек ресурстары, жұмыссыздық, жұмыспен қамтылу, облыстағы халықтың сауаттылығы жан-жақты қарастыра отырып, өңірдің демографиялық ахуалына қатысты мәліметтер өлкенің экономикалық дамуына орай жалпылама сипатта кездеседі [2].
А.Т.Райымбекованың экология-экономикалық және демографиялық факторлардың даму ықпалы негізінде, халықтың өсіп-өнуіне әсер етуі негізінде нақты зерттеулер жүргізілген [3].
М.А.Умирзакованың көші-қон үдерістерінің мемлекеттік реттеу оның ішінде Қызылорда облысын мысалға келтіре отырып, облыстағы еңбек реесурстарына тоқталып сараптамалар жүргізілген [4].
Көрсетілген мәселелердің өзектілігі, теориялық талдау деңгейі және тәжірибедегі пайдаланушылық дәрежесі және өмірлік мәнділігі жұмыстың тақырыбының маңыздылығын, сонымен бірге, зерттеу мақсатын, міндеттерін және нысанын алдын-ала анықтауға мүмкіндік береді.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі. Диссертациямен жұмыс барысында автор, қоғамдық өндіріс пен қоршаған ортаның өзара ықпалы, демография және экология мәселелерінен туындайтын саяси экономикалық ғылым тұжырымдары мен қорытындыларына сүйенеді. Зерттеу үрдісінде демографтардың, әлеуметтанушыларды, экологтардың жұмыстары мен диссертациялар, ғылыми жинақтар пайдаланылды.
Зерттеу барысында жүйелік талдаудың принциптері мен әдістері, абстракция, графикалық, деректерге талдауды жүйелеу, салыстыру, қорыту, статистикалық әдістер қолданылды.
Магистрлік диссертациялық жұмыстың ақпараттық көзі ретінде Қазақстан Респуликасы статистика Агенттігінің және Қызылорда облысының статистика департаментінің статистикалық мәліметтері және мерзімді басылым материалдары мен оқулықтардан алынды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың негізгі мақсаты - Қызылорда облысы халқының әлеуметтік демографиялық жағдайы мен оның өзекті мәселелерін шешу жолдарын ұсыну, және алдын-алу мәселелерін қарастыру.
Диссертациялық жұмыста қарастырылатын міндеттер - Қызылорда облысы халқының әлеуметтік демографиялық жағдайына талдау жасай отырып, төмендегідей міндеттер орындалды:
Облыстың негізгі әлеуметтік - экономикалық мәселелерін қарастыру;
Облыстың еңбек ресурстары мен (жұмыспен қамтылу, жұмыссыздық, кедейшілік) қамтылу жолдарын ұсыну;
Қызылорда облысының қазіргі демографиялық үрдістерінің (туу,өлім-жітім,табиғи өсім) басым бағыттарын қарастыру;
Облыс халқының демографиялық ахуалында неке және отбасының алатын маңыздылығын анықтау;
халықтың орналасып таралуындағы көші-қон мәселесін реттеу;
Облыстың экологиялық проблемалары мен тұрғындарға әсерін анықтау;
Қызылорда облысы халқының денсаулығына әсер етуші сырқаттарына басым назар аудара отырып, ауруды болдырмаудың жолдары мен факторларын анықтау;
Зерттеу жұмысының негізгі нысаны: Диссертациялық жұмыстың негізгі нысаны ретінде Қызылорда облысы аймағы халқының әлеуметтік дамуы және демографиялық үрдістері.
Зерттеу пәні. Қызылорда облысы халқының әлеуметтік-демографиялық және экологиялық факторлардың қалыптасуындағы әсерінен қалыптасқан өзгерістерді айқындаумен анықталады.
Магистрлік диссертациялық зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диссертацияда 1991-2010 жылдары облыс халқының әлеуметтік-демографиялық жағдайына жан-жақты баға беруге әрекет жасалынды. Нақтылап айтқанда:
тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары Қызылорда облысының әлеуметтік, экономикалық даму болашағы нақтыланып зерттелді;
аймақ тұрғындарының жалпы білім дәрежелеріндегі өзгерістерге талдау жасалынды;
соңғы санақтан қазірге дейінгі кезеңдегі тұрғындардың табиғи өсімі, жастық жыныстық ерекшелігі, ұлттық құрамындағы үлес салмақтары анықталды;
көші-қон үдерістерінің тұрғындарға әсер ететін ықпалы мен факторлары жан-жақты ашып көрсетілді;
аймақтық мәліметтер негізінде халықтың ұдайы өсу процесінде экологиялық зардаптардың өзара әсер етуі көрсетілді;
экологиялық апатқа ұшыраған халықтың денсаулығын жақсарту мен мәселелерді тиімді шешудегі әдістері мен жолдары анықталды;
Жұмыстың қорғауға ұсынылған тұстары. Магистрлік зерттеу жұмысының мынадай бағыттарда негізгі тұжырымның жасалауына мүмкіндік берді.
Қызылорда облысының еркін экономикалық аймаққа айналуы, әлеуметтік- экономикалық дамуы, демографиялық үдерісті сипаттап беруге сапалық жаңа серпін берді;
Кеңестік дәуірдегі индустрияландыру, асыра сілтеушілік, ашаршылық, індет, секілді апаттардан сырт елдерге қоныс аударған отандастарымыздың қайта оралуына негізделген көші-қон түрі пайда болып, демографиялық ахуалға оң әсерін тигізді;
Жарияланған жұмыстар.
Қызылорда облысы халқы құрамындағы этникалық өзгерістер
Қызылорда облысы халқының денсаулығына әсер етуші ауру түрлерінің таралуы
Магистрлік диссертацияның құрылымы мен көлемі.
Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
16.1. Негізгі әлеуметтік - экономикалық жағдайы
Шаруашылықтың рыноктық ұстанымдарын енгізу және ұлттық экономиканың қалыптасуы келешекте әлеуметтік-еңбек қатынастарының дамуымен тығыз байланысты. Мемлекет өз құзіретінде бірқатар реттейтін функцияларды қалдырумен, жалақыны ұйымдастыруда негізгі мәселелерді шаруашылық субъектілер деңгейіне заңдарын қабылдаумен әртүрлі келісімдер мен ұжымдық келісім-шарттар жасасу негізінде еңбекақы реттеуде, ұжымдық - шарттық ұстанымдардың жан-жақты дамуы үшін қажетті ұйымдастыру жағдайлары құрылды.
Тәуелсіздік алған жылдары, елдегі әлеуметтік жағдай біршама төмен болды. Мұндай көрсеткіш барлық өңірлерде орын алды. Соның бірі - Қызылорда облысы.
Әсіресе, халықтың өмір сүру деңгейінің көрсеткіші елеулі төмендеді. 1991-1998 жж. тұтынушы бағалар индексі республикада 189 есеге өсіп, ал атаулы табыс ақы 200 есеге өскен, яғни осы көрсеткіштерді жан-жағынан алып қарағанда өмір сүру деңгейі 8 жылда 7 есеге дерлік азайды.
1990 ж. республикадағы халықтың ақшалы табыстары 7133 теңгені құрап, облыста 8470 теңгені құраған. 1994 ж. республикада табыстың мөлшері 27104 теңгеге дейін жетіп, 1995 ж. 20646 теңгеге төмендеп, 1998 ж. 36241 теңгеге өсті. Осы жылы облыстағы ақшалы табыстар 43820 теңгеге өскен. Облыста 1999 ж. орташа жалақы 9905 теңгені (Қазақстан Республикасында - 8541 теңгені) құрды. Әдетте, облыста 1999 ж. орташа жалақының өсуі 1998 жылмен салыстырғанда 64 пайызға көбейді, ал орта есеппен Республика бойынша өсу қарқыны осы уақыттарда 24,9 пайыз болды.
Көп жағдайда қала тұрғындарына қарағанда ауыл тұрғындарының әл-ауқаты төмен тұратыны белгілі жағдай. Себебі ауылда жұмыс күші аз, жұмыс істейтін техникалар істен шыққан. Ал ауылдық тұрғындар табысының маңызды көзінің бірі-меншікті шаруашылықта өндірілген өнімді сату болып табылады. Бұл қалалық жерлердегі 1-3 пайызға қарсы жалпы табыстың 15-20 пайызын береді. Тұтыну бағаларының индексі 1997 жылы 1993 жылмен салыстырғанда 28,8 есеге өскен, халықтың жан басына шаққандағы атаулы ақшалы табыстары - 26,8 есеге, нақты ақшалы табыстар 1993 жылы деңгейі 93%-ды құрды. 1997 жылы 1996 жылмен салыстырғанда жан басына шаққандағы атаулы табыстың 20 пайызға көбеюінде халықтың нақты ақшалы табыстары тек 2,4%-ға көбейген. Жан басына шаққандағы табыс мөлшері орташа 1997 жылы күн көріс минимумы көлемін 18,7%-ға жаппады.
Қазақстанда табыстар дифференцияациясы күрт көбеюде, ол негізінен салаларалық айырмашылықтармен байланысты. Табыстардың ең ірі көбеюі банктік және кейбір басқа салада болып отыр. Ауыл шаруашылығы, білім беру, денсаулық сақтау саласындағы адамдардың табыстары айқын төмендеді.
*Дерек көзі: Қазақстандағы халықтың тұрмыс деңгейі, Астана 2009 [5].
Сурет 1- Қазақстан Республикасы мен Қызылорда облысында халықтың атаулы ақшалай табысын бағалау 2001-2009 жж. (айына орташа жан басына шаққанда,теңге)
Суретте көріп отырғандарыңыздай республика мен облыстың атаулы ақшалай табысы көрсетілген. Республика халқының атаулы ақшалай табысы 2001 жылы 17303 теңгені көрсетсе, 2003 ж. 23128 теңгеге өсіп отыр. Ал облыста аталған жылдар ішінде 5618 теңгеден 7771 теңгеге жоғарылаған. 2002 жылдың қаңтар-ақпанындағы облыс бойынша бір қызметкердің орташа айлық жалақысы 15237 теңгеге жетті, бұл 2001 жылдың осы кезеңіндегі көрсеткіштің 115,1 пайызын құраған. Республикада атаулы ақшалай табыстың мөлшері 11864 теңгеден 67333 теңгеге дейін өскен. Облыста бұл көрсеткіш 1999 ж. 3998 теңгеден басталып, 32825 теңгеге дейін жоғарылап отыр (6-сурет).
Экономикалық қызмет түрлері бойынша орташа жалақыда айтарлықтай айырмашылықтар бар. 2002 жылдың қаңтар-ақпанында ең жоғары жалақы мөлшері тау-кен өнеркәсібінде (50392 теңге), ең төменгі - ауыл, орман және балық шаруашылығы саласында (5640 теңгеге),олардың айырмасы 8,9 есеге жетті. Облыс аралығында 2003 ж. бір қызметкердің орташа айлық жалақысы 19928 мың, оның ішінде аудандар ішінде Арал ауданында 15504, Жалағашта 12065, Жаңақорғанда 11934, Қазалыда 18590, Қармақшыда 14128, Сырдарияда 10586, Шиеліде 17983 теңгеге жеткен. 2005 ж. облыста жалақы көрсеткіші 30948 теңгеге көбейіп, барлық облыстағы қызметкердің жалақысынан 3500 теңге көлеміндей көбею байқалған. 2006 ж. республикада 40790 мыңды құраса, облыста 36116 мың, 2007 ж. 46859 теңгеге жетіп көбейген, яғни осы жылы аудандар аралығында жоғары жалақы Қазалы ауданында 33510 теңгені құрап, 2005 жылмен салыстырғанда, 4200 теңгеге жоғарылаған. 2009 жылдың 3 тоқсанына 32776 теңге жетіп, 2010 жылдың осы жылымен салыстырғанда 40781 теңгеге өскен.
Орташа жан басына шаққан-дағы атаулы ақшалай табыс, теңге
Өткен жылдың сәй-кес кезеңіне пайыз-бен атаулы ақшалай
табыс
Өткен жылдың
сәйкес кезеңіне
пайызбен нақты
ақшалай табыс
2001 жыл
5618
120,1
111,1
2002 жыл
6535
116,3
110,5
2003 жыл
7771
118,9
110,6
2004 жыл
9553
122,9
115,5
2005 жыл
11724
122,7
114,2
2006 жыл
13912
118,7
111,1
2007 жыл
18889
129,4
117,8
2008 жыл
24235
121,8
109,7
2009 жыл
35321
123,7
111,2
2010 жыл
43240
122,4
107,0
*Дерек көзі: Қызылорда облысы және оның аудандарының әлеуметтік-экономикалық дамуының статистикалық көрсеткіштері-Қызылорда, 2011.-7 б [6].
Кесте 1- 2001-2010 жж. Қызылорда облысындағы халықтың ақшалай табысы (бағалау)
Республика бойынша халықтың ақшалай табыстарының серпіні орташа жан басына шаққанда, 2005 ж. 15787 мың теңге, атаулы ақшалай табыстардың индексі, 123,2%, айына жан басына шаққанда Қызылорда облысында 11724 мың теңгені құраған. Табысы ең төменгі күнкөріс деңгейінің шамасынан төмен халықтың үлесі 28,5%, зейнетақы 11,5%, жәрдемақы 3,8%, шәкіртақы 0,2, туған туысқандардан түсетін материалдық көмек, алимент және басқа кірістен 4,3% үлесін құраған.
Атаулы ақшалай табыстарының индексі 2006 ж. 19152 мың теңгені құраса, 2007 жылы жан басына шаққанда халықтың атаулы табыстары 25226 мың теңге жеткен. Осы жылы Қызылорда облысында айына жан басына шаққанда 2006 жылғы көрсеткішпен салыстыра келе 18889 мың теңгеге өскен. 2008 жылмен 2009 жылды салыстырсақ, 30781 мыңнан 34736 мыңға көтерілгенін байқауға болады. 2009 ж. Қызылорда облысында айына жан басына шаққанда 32776 мыңды құраса 2010 жылы 40781 мың теңгеге өскен.
Орташа жан басына шаққандағы атаулы ақшалай табыстың мөлшері 2001 ж. 5618 теңгені құрап, атаулы ақшалай табыс 120,1%, ал нақтысы 111,1%-ды құрады. 2009 ж. өткен жылдың сәйкес кезеңіне облыстағы атаулы ақшалай табыстың көрсеткіші 123,7%-ға көтерілсе, республикада бұл көрсеткіш 110,7%, ал нақты жалақының мөлшері 103,2%-ды құраған (1-сурет).
2004 ж. атаулы ақшалай табыс 9553 теңгеге көтерілсе, 2005 ж. 11724 теңгеге жетіп, халықтың ақшалай табысындағы еңбек табысының үлес салмағы 122,7%-ды құраған, яғни бұл көрсеткіш 2007 ж. 118,0 %-ға жеткен. 2005 ж. республикада қызмет түрлері бойынша жоғары жалақы қаржы саласында 53601 теңге, ал облыста кен өндіру саласы бойынша жоғары жалақыға ие болды, яғни 93051 теңге. Тұтынуға пайдаланылған табысы бойынша 2008 ж. 14287 мыңға өскенімен де басқа облыстармен салыстырғанда артта қалып келеді.
Облыстағы орташа жан басына шаққанда аудандардың табыс көлемі бойынша 2005 ж. 11724 теңгені құраса, 2007 ж. 18889 теңгеге көтеріліп, оның ішінде табысы басқа аудандармен салыстырғанда төмен Сырдария ауданы болып отыр. Мәселен, бір қызметкердің орташа айлық жалақысы 2003 ж. 10586 теңгені құраса, Қазалы ауданында 18590 теңгеге жеткен. Аудандардың ішінде қызметкерлердің жоғары айлық жалақысы Қазалы мен Шиелі аудандарында сақталып отыр. 2004 ж. облыстағы орташа жалақы 26400 теңгені құрап, оның ішінде табыс көлемі жоғары Қазалы ауданында 24497 теңге болып, 2007 ж. бұл көрсеткіш 43811 теңгеге артып, 2009 ж. 53947 теңгеге жетсе, Шиелі ауданында 56969 теңгеге артты.
2004 ж. экономикалық қызметтің жекелеген түрлері бойынша, оның ішінде: ауыл шаруашылығы, аңшылық және орман шарушылығынан жоғары табысты Шиелі ауданы 11064 теңгені құраса, 2005 ж. Қазалы ауданы 19382, 2008 ж. 39622 теңгеге жеткен. Балық аулау, балық өсіру кәсібіне облыста бір ғана аудан айналысады ол-Арал ауданы, яғни табыстың мөлшері 17154 теңгеден 25901 теңгеге өскен. Өнеркәсіп саласы бойынша Шиелі аудан жоғары табысқа ие болып отыр, яғни 41841 теңгеден 83172 теңгеге дейін өсіп отырған. Барлық аудандардың орташа атаулы жалақысы мемлекеттік басқару, білім беру ісі, денсаулық сақтау салалары бойынша кіріс кіріп отырған.
Республика бойынша жан басына шаққандағы күнкөріс шамасының ең төменгі деңгейі 2001 ж. 4596 мың теңге, ал 2005 ж. 6014 мыңды құраған. Қызылорда облысы барлық өңірлермен салыстырғанда ең төменгі сатыда, яғни 2001 ж. 3977 мың теңгені құраса, 2005 ж. күнкөріс шамасының ең төменгі деңгейі арақатынасы 95,1 % -ды құрап, орташа жан басына шаққандағы табыс 2001 ж. 3875 мың, ал 2005 ж. 7073 мың. 2005 ж. өңірлердің жан басына шаққандағы табыстың республикалық деңгеймен арақатынасы 72,5 % болған [7]. 2008 ж. халықтың жан басына шаққанда 128,1% болса, соның ішінде облыс халқы 96,3%-ын құраған. Табыстың әркелкі бөлуінің негізгі көрсеткіштері бойынша, 2005 ж. 47,7%, оның ішінде азық-түлік қоржынынан да төмен табысы бар халықтың үлесі 5,8, болса, 2009 ж. күнкөрістің ең төменгі деңгейі 10,4%-ы болып, азық-түлікке төмен табысы бар халықтың үлесі (-) мәнге ие.
2004 ж. тұтынуға пайдаланылған табыстың күнкөрістің ең төменгі шамасы жан басына шаққанда республикада 8387 мың болып, облыста 5925 мыңға жетіп Жамбыл облысынан кейінгі орынды алып 6394 теңгені құраған. Осы жылы ең төменгі күнкөрістің шамасы 5208 теңгені құраған, 2005 ж. 16,3 % -ды құраса, табысы азық-түлік қоржынының құнынан төмен халықтың үлесі 1,1%. 2007 ж. бұл көрсеткіш 2006 жылға қарағанда (37,5%) 24,6 %-ға төмендеп, табысы азық-түлікке жетпейтін халықтың үлесі 2,9%-ға жеткен.
Зейнеткерлерді әлеуметтік қорғау республика үшін оның ішінде облыс үшін бірінші кезектегі жағдай. 1999 жылы зейнеткер әйелдердің саны 30402, ерлердің саны 22392 болды. Яғни айлық зейнетақының орташа мөлшері 4259 теңгені құрады. 2008 жылы зейнетақының орташа мөлшері 13257 теңгені құрап, 2009 ж. бұл көрсеткіш 16769 теңгеге өскен. Барлық өңірлермен салыстырғанда Қызылорда облысы Маңғыстау облысынан кейінгі орында (2-кесте).
Қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуында меншікті қатынастардың арқасында жеке меншікті иелену, пайдалану және оны қандай да болмасын кәдеге жарату құқы пайда болды. Дүние жүзі мемлекеттерінің басым көпшілігі жылдар бойы қалыптасқан іс - тәжірибелерін көрсетіп отырғандай, экономиканың дамуы, халықтың тұрмыс-тіршілігінің жоғары деңгейі, міне осы меншіктік қатынастарға, олардың жан-жақты жетілуіне тікелей байланысты.
Жылдар
Барлығы,
адам
Жынысы бойынша бөлу
Айлық зейнетақының орташа мөлшері, теңге
әйелдер
ерлер
1999
52794
30402
22392
4259
2000
52921
31563
22557
4242
2001
50648
32725
17923
4826
2002
47313
30652
16661
5758
2003
47051
31378
15673
8342
2004
46585
31235
15350
8769
2005
48403
32718
15685
12212
2006
48976
33168
15808
12925
2007
49305
33679
15626
11453
2008
49915
34547
15368
13257
2009
51073
35450
15623
16769
* Дерек көзі: Зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталығының облыстық филиалы деректері бойынша [8].
Кесте 2 - Облыстағы зейнеткерлер саны және тағайындалған айлық зейнет-
ақының орташа мөлшері.
Бұқаралық жұмыссыздың ресми емес мәліметі бойынша тым жоғары өсу динамикасымен айқындалды. Жалақы мен жан басына шаққандағы табыстың орташа көлемдері республикалық шықты. Халықтың негізгі бөлігінің үдемелі қайыршылануы өте және қауіпті шындыққа айналды.
Әлеуметтік экономикалық тұрақтандырудың өсу әлеуетінің басым бағыттарының бірі кедейшілік [9].Мәселен, табиғи ортаның жұтаңдығын, экологияның қолайсыздығын ең тезірек сезінетіндер халықтың тұрмыс жағдайы төмен топтары. Басқаша айтқанда, кедейшілік деңгейі жоғары елдерде табиғи ресурстарды пайдалануда келеңсіз іс-қимылдар орын алады. Кедейшілік барлық елдерде бар табыс теңсіздігі салдары болып табылады. Дамыған елдер үшін бұл тұтыну стандарты басым болатын қоғамда халықтың төмен табысы тобы тұтынуының сәйкессіздігімен айқындалатын көбінесе салыстырмалы кедейшілік. Өтпелі экономикадағы елдер үшін халықтың табысы ең төменгі өмір сүру деңгейінен аз болатын абсолютті кедейшілік негізгі проблема болып табылады.
Кедейшіліктің екі маңызды факторлары белгіленеді:
әлеуметтік-демографиялық (отбасында керенаулық үлес деңгейі, қартайғандар мен мүгедектер үлесі);
экономикалық (жұмыспен қамту деңгейі және еңбек ақы мөлшері).
Қазақстанның барлық облыстары үшін өткен онжылдық кедейшілік масштабын кеңейтуге жағдай жасайтын жалпы әлеуметтік-экономикалық процестермен сипатталады:
еңбекке қабілетті жастағы жұмыспен қамтылмаған халық санының өсуі;
қалыптасқан еңбек ақы төлеу жүйесінен өмір сүруі минимумынан төмен жалақы алатын қызметкерлер санының күрт көбеюі;
аса кедейшілік ошақтарын қалыптастыруға мүмкіндік беретін аймақаралық және аймақішілік әлеуметтік-экономикалық теңсіздіктің жоғары деңгейі.
Елдегі қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайдың ерекшелігі ретінде "жаңа кедейлер" деп аталатындардың пайда болғанын айтуға болады. Бұл рефор - маларға дейінгі кезеңде болған әдеттегі кедейлерден бастап жеңіл өнеркәсіп, машина жасау, білім беру, денсаулық сақтау, ғылым, мәдениет салаларында жұмыссыз қалғандар жатады.
Қазіргі жағдайда белең алып отырған өңірлік кедейшілікке сипаттама берсек. Табысы ең төменгі күнкөріс деңгейіне жетпейтін отбасылардың үлесі жоғары өңірлер ара - сында Атырау облысы оқшау тұр, онда кедейшілікте өмір сүріп жатқан халықтың үлесі 29,1%-ды құрайды (бұл республика бойынша ең жоғарғы көрсеткіш), Маңғыстау - 21,0%, Жамбыл - 18,3%, Қызылорда - 26,5%, Оңтүстік Қазақстан - 23,0%.
Отбасылары бойынша халықтың жан басына шаққандағы орташа ақшалай табыстары да аса жоғары емес -4-5 мың теңге көлемінде ғана. Ең аз табыс алатын ауылдық отбасылары Арал, Сырдария, Жалағаш, Шиелі және Жаңақорған аудандарында. Ауыл шаруашылығында орташа жалақы 5774 теңге, зейнетақының орташа мөлшері 4337 теңге, мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақының орташа мөлшері 3711 теңге [10].
2004 ж. республикадағы жалпы өңірдегі кедей халықтың үлесі 100%, яғни облыста 7,0%, 2005 ж. 6,4%-ға төмендеген. 2006 ж. Жамбыл облысынан кейінгі (8,8%), орынға шығып 8,5%-ға жетті. 2008 ж. кедей халықтың үлесі 8,3%-ға төмендеген. Кедейлік көрсеткіштер өңірлер бойынша 2004 ж. 16,8, яғни қала халқының 14,2%-ын, ауыл халқының 21,6%-ын құрап отыр. Осы жылы кедейліктің тереңдігі барлық облыстармен салыстырғанда Қызылорда облысы Атырау облысынан кейінгі орында, 6,4%. Қалада бұл көрсеткіш 5,2%, ауылдық аймақтарда 8,5%. Облыста кедейліктің тереңдігі 2007 ж. қалада азайып, 3,1%-ды құрап, ауыл тұрғындарда 2008 ж. 6,0%-ға төмендеген. Кедейліктің өткірлігі 2007 ж. 1,0%, ал ауыл халқы 2008 ж. 1,5%-ды құрап төмендеген.
2010-шы жылғы тұрмыс деңгейін аймақтар бойынша қарастырсақ, республикалық орташа кедейшілік деңгейі 6,5% болғанда, ең үлкен кедейшілік деңгейі Маңғыстау облысында (11,6%), Оңтүстік Қазақстан облысында (11,5%), кедейшіліктің орташа деңгейі Шығыс Қазақстанда (8,4%), Қызылордада (6,7%), Батыс Қазақстанда (6,7%), Алматыда (6,6%), Қостанайда (6,4%), Ақтөбеде (6,0%), Атырауда (5,9%) болған. Аталған облыстарда жағдай осындай болса, республика бойынша орташа көрсеткіш - 16,1%. Облыс бюджетінде кедейлік шегінен төмен өмір сүретін азаматтарға мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмекті көрсетуге 190,8 млн. теңге, оның ішінде ең төменгі күнкөріс деңгейінің өсуіне байланысты республикалық бюджеттен 96,8 млн. теңге қаражат қаралды. 2010 жылы 15994 азаматтарға көмек 176,3 млн.теңге тағайындалып, төленген.
Ел тұрғындарының арасында кедейшіліктің жоғары деңгейі, Жаңақорған, Қармақшы және Қазалы аудандарында жиі кездеседі. Осыған байланысты, облыстың атқару және бюджеттік жоспарлау орындарының алдына үстіміздегі жылдардың ішінде табыстары төмен отбасыларының үлесін күрт азайту, азаматтардың табыстары белгіленген күнкөрістің минимумдік, яғни төменгі мөлшерінен айтарлықтай асыру, атаулы түрдегі жалақыны өсіру, көп балалы отбасыларының тұрмыс кешу жағдайын анағұрлым жақсарту міндеті тұр.
1.2. Облыстың еңбек ресурстары
2001 ж. халықтың экономикалық белсенділігі және жынысы 15 және одан жоғары жастағылар бойынша пайызбен ерлер арасында экономикалық белсенді халықтың 54,2%-ы ерлер қалғаны әйелдердің үлесінде болып, 2002 ж.әйелдер 46,7%, ал ерлер арасындағы белсенділік 53,3%-ды құрады. Халықтың экономикалық белсенділігі арасында, жалдамалы қызметкерлердің саны жоғары. Мәселен,
Қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуында меншіктік қатынастардың арқасында жеке тұлғаның меншіктеп иелену, пайдалану және оны қандай да бір болмасын кәдеге жарату құқы пайда болады. Дүние жүзі мемлекеттері басым көпшілігінің жылдар бойы қалыптасқан іс-тәжірибелері көрсетіп отырғандай, халықтың тұрмыс-тіршілігінің жоғары деңгейі, міне осы меншіктік қатынастарға, оларды жан-жақты жіктелуіне тікелей байланысты.
Халықаралық еңбек ұйымының (ХЕҰ) стандарттарына сәйкес елдегі барлық халық белсенді және енжар халық болып екіге бөлінеді [10]. Демографиялық тұрғыдан белсенді халыққа өз еңбектерін материалдық игіліктер өндіруге және қызмет көрсетуге жұмсайтын барлық ер кісілер мен әйелдер жатады. Оған белсенді азаматтар мен әскери күштер қатарында қызмет етіп жүргендер жатқызылады, олар негізінен екі топқа бөлінеді: еңбекпен қамсыздандырылған және жұмыссыздар. Енжар халықтың жұмыспен қамтылған және жұмыссыздар тобына жатпайтындар қатарына: жұмыс істемейтін мүгедектер, үй иелері, еңбекке қабілетті жастағы оқушылар мен студенттер, жұмыс істемейтін зейнеткерлер және т.б. адамдардан құралады[11].
1999 ж. рсепубликада жұмыспен қамтылған адамдардың саны 213,7, ал облыста 105,7мың адам жұмыспен қамтылған.1998 - 2004 жж. аралығындағы жұмыссыздардың жалпы саны облыс көлемінде 26,4 %-ға кеміді.
2004 ж. жұмыссыз мәртебесін алғандардың саны 1998 ж. салыстырғанда 1,3 есе, ал 2003-2005 жж аралығында 1,7 есе көбейді. Облыс бойынша ресми жұмыссыздықтың деңгейі: 1998 ж- 4,6%, 2004ж.- 5,0%. Облыста 2005 ж. қаңтар айының басында еңбекпен қамтамасыз ететін уәкілетті органдарда 13,6 мың адам жұмыссыз есебінде тіркелген.
Әлеуметтік-экономикалық көрсеткіш бойынша еңбекке қабілетті жастағылар оның ішінде еркектер арасында, 1999 ж. әйелдерге қарағанда 113,5%-ға жоғары. Экономикада жұмыспен қамтылғандар саны, жұмыссыздар санына қарағанда деңгейі жоғары. Мысалғы, 1999 ж. мен 2003 жыл аралығын салыстырып қарайтын болсақ, жұмыспен қамтылғандар саны, 1999 ж. 213,7 болса, жұмыссыздар саны мың. адамға 41,0 құраған. Ал 2003 жылғы жұмыспен қамтылғандар саны, 254,7 құраса, жұмыссыздар саны 32,8 құрап отыр.
Экономикалық тұрғыдан белсенді халық 2003 ж. Қызылорда облысының 287,5 мың. адамды құрап, пайыздық көрсеткіш бойынша 71,6%. Жұмыспен қамтылғандар саны 254,7 мың.адам, ал жұмыссыздық деңгейі 11,4%-ды құрап отыр. Экономикалық тұрғыдан енжар халық 113,8 мың. адамды құраған. 2005 ж. республикада белсенді халықтың үлесі 7901,7 мың. адамды құрап, 69,4%-ға жетті. Жұмыспен қамтылғандардың үлесі 7261,0 мың, жалдамалы қызметкерлер саны 4640,5 мыңға жетіп, 2009 ж. 5238,8 мың адамға көбейді. Жұмыссыз халықтың деңгейі 640,7 мың болып, облыс халқының 27,9 мыңын құраса, 2003 жылмен салыстырғанда (32,8), төмендеп отыр. Аудандар ішінде 2003 ж. жұмыспен қамтылу деңгейі бойынша жоғары көрсеткішті Шиелі ауданында байқалды (95,5%). 2009 ж. енжар халықтың үлесі 2007 жылға қарағанда (121,8), 2009 ж. 113,8 мың адамға көбейіп отыр.
Жұмыспен қамтылғандар саны 2004 ж. 2005 ж. аудандар бойынша жұмыспен қамтуда Шиеліде (93,1%), 2005 ж. дәл осындай қарқынмен Қазалы ауданы 90,5%-ды құраған. 2006 ж. 271,2 мың, деңгейі 90,7%-ға жетті. Осы жылы жұмыспен қамтылғандардың көбі Қызылорда қаласында орын алды 91,6 мың адам. Енжар халықтың үлесі Жаңақорған ауданында 33,2%-ға жетті. Жұмыспен қамтылған халықтың саны 2004 ж. 267,1 мың адамды құраса, бұл көрсеткіш 2005 ж. 272,5, 2006 ж. 271,2 мыңға жетіп, 2008 ж. 283,9 мың адам санына көбейген.
Жұмыссыз отырған халықтың деңгейі 1999 ж. 41,0 мыңды құрап, 2008 ж. бұл көрсеткіш 21,2 мыңға жеткен. 2003 ж. аудандар бойынша шолу өткізсек Арал ауданында ең жоғары көрсеткіш көрсетіп отыр (18,4%), 2009 ж. тағы да Арал ауданында орын алған (18,4%).
Республика бойынша 2005 ж. 2001 ж. салыстырғанда ауылдық елді мекендерде жұмыспен қамтылғандардың жалпы саны 4,0 пайызға көбейді, ал зерттеуіміздің негізгі обьектісі - Қызылорда облысында село экономикасының барлық салаларында еңбек етушілердің нақтылысы 38,7 пайызға өсті. 2010 ж. ауылда жұмыспен қамтылған халықтың 183,6 мыңы орналасқан.
Еңбекпен қамтылғандардың жалпы құрамында: жұмыстың жалдама түрімен айналысатындары - республика бойынша 45,5%, ал облыс бойынша 52,8%, жұмыспен әркімнің өз бетінше қамтылғандары сәйкесінше, 54,5 және 47,1% . Демек, облыс экономикасында, оның әлеуметтік даму ерекшеліктеріне қарай, жұмыс берушілердің жеке тұлғалық үрдістері мен еңбекке әркімнің өз бетінше жұмылу бағыты республиканың орта көрсеткіштеріне қарағанда біршама төмен.
Экономикалық тұрғыдан белсенді халық
соның ішінде
Экономикалық тұрғыдан енжар халық
мың адам
Экономи-калық белсе-нділік деңгейі, %
Жұмыспен қамтылған халық
Жұмыссыз халық
мың адам
Экономи-калық енжарлық деңгейі, %
мың адам
Жұмыспен қамту деңгейі
мың адам
Жұмысс-ыздықтың деңгейі,%
2003
Қызылорда облысы
287,5
71,6
254,7
88,6
32,8
11,4
113,8
28,4
Арал
33,5
74,3
27,3
81,6
6,2
18,4
11,5
25,7
Жалағаш
20,8
78,0
27,3
81,6
6,2
18,4
11,5
25,7
Жаңақорған
34,7
79,8
31,2
89,9
3,5
10,1
8,8
20,2
Қазалы
31,2
68,5
27,6
88,5
3,6
11,5
14,3
31,5
Қармақшы
23,7
77,6
20,4
86,1
3,3
13,9
6,8
22,4
Сырдария
18,0
69,4
16,7
92,8
1,3
7,2
7,9
30,6
Шиелі
34,4
71,1
33,3
95,5
1,1
6,5
14,0
38,9
Қызылорда қ.а.
91,2
67,2
78,9
85,5
12,3
13,5
44,4
32,8
2009
Қызылорда облысы
307,4
69,5
287,0
93,4
20,4
6,6
135,0
30,5
Арал
34,8
70,2
32,4
93,1
2,4
6,9
14,8
29,8
Жалағаш
20,7
69,2
19,2
92,8
1,5
7,1
9,2
30,8
Жаңақорған
34,0
69,6
31,6
92,9
2,4
7,0
14,9
30,4
Қазалы
35,4
70,1
33,0
93,2
2,4
6,8
15,1
29,9
Қармақшы
23,7
66,9
22,0
92,8
1,7
7,0
11,7
33,1
Сырдария
19,2
69,1
17,9
93,2
1,3
7,1
8,6
30,9
Шиелі
35,3
69,1
32,9
93,2
2,4
6,9
15,8
30,9
Қызылорда қ.а.
104,3
69,9
98,0
94,0
6,3
6,0
44,9
30,1
*Дерек көзі: Қызылорда облысының аумақтық статистикалық жылнамасы:-Қызылорда.2008, 18 б [12].
Кесте 3 - Еңбек рыногының негізгі индикаторлары
Бұл жылдары, еліміздің орта көрсеткіштері жалдамалы жұмыскерлердің санының мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындар бойынша азайып, мемлекеттік емес ұйымдарда (атап айтқанда, шаруа (фермер) қожалықтары, кәсіпкерлік ұжымдар мен олардың бірлестіктері , өндірістік кооперативтер, шаруашылық серіктестіктері т.б.) және жұмыс берушілер санының ұдайы өсіп отырғанын көрсетті.
4 - кестеде көріп отырғандарыңыздай Қазақстан Республикасы мен Қызылорда облысының 1999-2009 жж. жұмыспен қамтылған адам саны көрсетілген. 1999 ж. республикада жұмыспен 213,7, ал 2009 ж. көрсеткіш 287 мың адамды көрсетіп отыр. Ал облыста бұл көрсеткіш 1999 ж. 105,4 мың адам санына жоғары болса, 2009 ж. 99,4 мың адамға төмендеген.
Жұмыспен қамтылған халық
1999-2009 жж.
оның ішінде
1999
2001
2003
2005
2007
2009
Қазақстан Республикасы
105,4
108,0
104,1
101,1
103,7
100,6
Қызылорда облысы
213,7
223,9
254,7
272,5
282,6
287,0
Жұмыссыздар саны
Қазақстан Республикасы
95,0
86,1
97,3
97,3
95,5
99,4
Қызылорда облысы
41,0
36,0
32,8
39,4
25,3
20,4
*Дерек көзі: ҚР-ның статистика бойынша агенттігі. Алматы,2009 [13].
Кесте 4 - Қазақстан Республикасы мен Қызылорда облысы халқының жұмыспен
қамтылған және жұмыссыздық көрсеткіші, мың адам
Жалдамалы қызметке орналасқандардың сан жағынан өсуі еліміздің мекемелері мен ұжымдарына жаңадан жұмыс орындарының іске көптеп қосыла бастағандығының айқын белгісі. Мәселен, 2004 ж. жаңадан қосылған жұмыс орындарына 40 мыңға жуық адам тартылса, оның ішінде көлемі ірі және орта дәрежедегі кәсіпорындар бойынша мұндайлардың саны 34 мыңға жуықтады немесе барлығының 35 пайызы.
Республикада жалдамалы қызметкерлер саны 2005 ж. 4640,5 мыңды құрап, 2009 ж. 5238,8 мың адамға өскен. Ал облыста бұл көрсеткіш 154,7 мыңнан 165,6 мыңға жеткен. 2005 ж. республикада жалдамалы қызметкерлердің көпшілігі өнеркәсіпте жұмыс жасаған, яғни 870,4 мыңнан 907,4 мың адам жұмыс жасаған. Ал облыста бұл жылдары білім беру саласында 31,7 -36,4 мың адам жұмылдырылған. Ал өздігінен жұмыс істейтіндердің саны 2620,4 - 2664,6 мың адам өз бетінше еңбек еткен. Облыста бұл көрсеткіш 2005 ж. теріс нәтиже көрсетіп, 2006 ж. 113,6 мың адамнан, 2007 ж. 123,3 мың адамға өскен. Ал 2009 ж. 121,4 мың адам өз бетінше жұмыс істеген.
2008 ж. ірі және орта кәсіпорындарда 110874 адам жұмыс істеді немесе жалдамалы қызметкерлердің жалпы санының 87,2%-ға жетті. Бұл алдыңғы жылғы сәйкес аймен салыстырғанда қонақ үйлер мен мейрамханаларда - 68 адамға (31,6%), коммуналдық, әлеуметтік және дербес қызмет көрсету саласында - 365 адамға (20,2%), жылжымайтын мүлікпен жасалатын операцияларда - 703 адамға (10,8%), құрылыста - 819 адамға (10,5%), кен өндіру өнеркәсібінде - 562 адамға (8,8%) байқалды.
Жаңа жұмыс орындарымен қамтылғандар әсіресе өнеркәсіптік құрылымдарда басым болды - 10,2 мың адам, яғни барлығының - 25,7 пайызы, құрылыста - 7,4 мың адам, немесе 18,7%, халыққа жылжымайтын мүлік бойынша қызмет көрсету жұмыстарында 4,7 мың адам (11,7%), көлік қызметі мен байланыс жүйесі бойынша - 3,3% , бұл пайызға тең саудада - 2,6 мың адам (6,5%).
Экономика саласындағы жұмыспен қамтылғандардың жасына және біліміне қарай саралағанда анықталғаны: саны жағынан ең көбі 35 пен 44 жастар аралығындағылар (барлығының 29%-ы), ал 25 пен 34 және 45 жастан 54 жасқа дейінгілер, сәйкесінше, 1,6 және 1,5 млн немесе 24-25 пайызға тең. Қоғамдық пайдалы жұмыстармен 1,0 млн-ға жуық 15 пен 24 арасындағы жастар қамтылған.
Бұлардан басқа, қалыптасып отырған еңбек рыногі мен тұрғындардың жұмыспен қамтылуының мына сияқты ерекшеліктері де бар: барлық жұмыстағылардың 4,5 миллионы, яғни 65 пайыздан астамы жұмыста болса, 946 мың адам, немесе барлығының 14 пайыздан астамы тұрақты жұмыста атқарады. Өнеркәсіпте, қаржы, әкімшілік, білім беру және медицина саласында жұмыспен қамтылғандардың тиісінше 80-90 пайызға дейінгісі тұрақты жұмыста, саудада, ауыл шаруашылығында және құрылыста мұндайлардың үлесі 26 млн 37 пайыз аралығында.
Білім деңгейі бойынша, жұмыспен қамтылғандардың әрбір бесіншісінің жоғары білімі бар, әрбір төртіншісі - кәсіптік орта, әрбір және жалпы орта білімді ел азаматтары.
Талдау жасалып отырған жылдары жұмыссыз тұлғалардың, олардың саны жағынан да, орташа деңгейі бойынша да үнемі төмендеп отыруының тұрақты тенденциясы. Жұмыссыздар мәртебесін алған тұлғалар Арал, Қазалы, Қармақшы аудандарында басымырақ. Жұмыспен қамту жүйесі арқылы жұмысқа орналастыру жылма-жыл жақсарып келеді. Мәселен, 1995 ж тұрақты жұмысқа облыс көлемінде 917 адам орналасқан болса, 2009 ж. жұмыспен қамтылған халықтың саны 289,1 мың адамға жеткен.
2004
2009
Барлығы
оның ішінде
Барлығы
оның ішінде
ерлер
әйелдер
ерлер
әйелдер
Жұмыссыздар, 30,3 17,5 12,6 20,4 8,1 12,3
барлығы
оның ішінде білімі
барлары:
жоғары 2,2 0,7 1,5 2,2 0,4 1,8
орта кәсіптік 4,7 2,4 2,3 4,1 1,9 2,2
бастауыш кәсіптік 6,3 4,4 1,9 3,5 1,7 1,8
жалпы негізгі 1,2 0,5 0,7 0,6 0,2 0,4
жалпы бастауыш 0,1 0,1 - 0,1 0,0 0,1
*Дерек көзі: Қызылорда облысының аумақтық әлеуметтік-демографиялық жылнамасы-Қызылорда,2010.-41 б [14].
Кесте 5 - Облыстағы жұмыссыз халықты жынысы және білімі бойынша бөлу,мың адам
2004 ж. Облыстағы жынысы бойынша жұмыссыз халықтың саны 30,3 мыңды құраса, 2009 ж. 20,4 мың адамға төмендеген. Оның ішінде 2004 ж. ерлердің үлесі 17,5 мың, ал әйелдердің үлесі 12,6 мың. 2004 ж. бастап саралайтын болсақ, жоғары білімі бар бірақ жұмыссыз жүрген әйелдердің санына қарағанда ерлердің көрсеткіші басым, яғни 2009 ж. жоғары білімі бар ерлердің үлесі 0,4 мыңды құрап отыр. Орта кәсіптік білімі бар әйелдердің саны 2004 ж. 2,3 мың болып, 2006 ж. 3,8 мыңға артқан. 2008 ж. қайтадан көрсеткіш төмендеп 2,4 мыңды құраған. Бастауыш кәсіптік білімі бар әйелдердің саны 2005 ж. 5,6 мың адамға жоғары болып, 2006 ж. 4,4 мың, ал 2008 ж. 2,1 мыңға көрсеткіш төмендеген. Орта білімі бар жалпы жұмыссыз ерлердің көрсеткіші 2005 ж. жоғары (4,8) болып, 2006 ж. 3,7 мың адамға төмендеп, 2008 ж. 4,7 мыңға қайтадан артып отыр.
Соңғы кездері жоғары оқу орнын тәмамдап, жұмысқа орналаса алмай жүрген жастардың саны да аз емес. Жастар арасындағы жұмыссыздық 2003 ж. 16 мен 24 жастағылардың арасында басым болса, 2005 ж. ең жоғары көрсеткіш 25-34 жастағылардың үлесіне тиді.
Жұмыссыздық ауыл халқының орта кәсіптік арнаулы білімі барларының үлесі 11-12%-дан аспайды, ал жоғары және аяқталмаған жоғары білімділері 2,5-3% көлемінде ғана. 24-29 жастағылар бойынша ауылдағы жұмыссыздық 14%, қалада - 20%. Мұндай жағдайдың басты себептерінің бірі - ауыл жастары, көпшілік жағдайда, оқуды әрі жалғастыруға мүмкіндіктері болмай, орта мектепті бітіре сала еңбек рыногін толтырады. Мәселен, ауыл тұрғындары табыстарының жылдық орташа мөлшері қала тұрғындарымен салыстырғанда екі есе еседей төмен, мұндай жағдай ел жастарының арнайы кәсіптік орта немесе жоғары білім алуларына мүмкіндік бере бермейді.
Бұл өз кезегінде, жұмыспен қамтылмай отырған ауыл (село) жастарының еңбек рыногінде бәсекеге қабілеттілігін төмендетеді. Ауыл шаруашылығы құрылымдары мен шаруа қожалықтарында өнім неғұрлым аз өндірілсе, жұмыс күшінің ұсынысы соғұрлым артады. Мұндай жағдайда, жұмыскерлер мен қызметкерлерге, әсіресе кәсіби шеберлігі жеткіліксіз, еңбек тәжірибесі аз жастарға жұмыс берушілер жағынан сұраныс азаяды. Бұдан басқа, ауыл жастарының қала тұрғындарына қарағанда бос жұмыс орындары туралы ақпараттық хабардар дәрежесі төмен.
Ауыл (село) жастары, көпшілік жағдайда, жұмыстың қолдың күшімен орындалатын түрлерімен айналысады, мәселен, тракторшы - машинист мамандығы бойынша олардың қазіргі кездегі үлесі 30-35 пайыздан аспайды. Елді мекен жастарының арасында шофер, комбайнер, сварщик, газ операторы т.б. осы сияқты техниканың күшімен орындалатын жұмыстарға қызығушылық басым. Алайда, осы мамандықтар бойынша жұмысқа тұру оңай шаруа емес, өйткені жұмыс жасап тұрған агроқұрылымдарда техника түрлері жеткіліксіз, көпшілігінде техникалық шеберхана, автогараждар, қоймалар жоқ, қажетті мөлшерде көмекші құрал-саймандарда жетіспейді.
*Дерек көзі: Қызылорда облысының аумақтық әлеуметтік-демографиялық жылнамасы- Қызылорда,2010.-68-71.б [15].
Сурет 2 - Қызылорда облысындағы жұмыссыз халықты жынысы бойынша бөлу, ерлер арасында,мың адам
Суретте облыстағы ерлер мен әйелдердің жалпы жұмыссыздық деңгейі берілген. 2003 жылы жұмыссыз халықтарда ерлер мен әйелдер арасында мұндай көрсеткіш 17,7 мың адамға жеткен. Яғни соның ішінде әйелдер үлесі 53,9 %-ды құраған. Аудандар бойынша сараптайтын болсақ, ерлер арасында 2003 ж. ең жоғары көрсеткішті Арал ауданында 2,5 мың адамды құраса, әйелдер арасында Арал ауданы құрап отыр 3,7 мың адам. 2004 ж. аудандар арасында Арал мен Жаңақорған аудандарында ерлердің саны 2,5 мыңға жеткен. 2006 ж. облыстағы жұмыссыз халықтың 12,6 мыңын әйелдер, ал 15,3 мыңын ерлер құраған. Яғни қорыта келе барлық облыстар арасында Арал ауданында жұмыссыздықтық жоғары екендігін байқауға болады.
*Дерек көзі: Қызылорда облысының аумақтық әлеуметтік-демографиялық жылнамасы- Қызылорда,2010.-68-71.б [16].
Сурет 3 - Қызылорда облысында әйелдер арасындағы жұмыссыз халықты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz