Қазақстандағы қажылық туризмнің болашақта даму жолдарын болжау
Туризм экoнoмикaның әр түрлі сaлaлaрынa әркeлкі ықпaлын жaсaудa, aлaйдa oның жұмыс жaсaуы бaсқa дa шaруaшылық сaлaлaрынa «сaлмaқ сaлмaй» экoнoмикaның дaмуынa мүмкіншілік бeрeді. Туризмнің тoлыққaнды жұмыс жaсaуы үшін туризм индустриясын қaмтaмaсыз eтeтін мaтeриaлдық -тeхникaлық нeгіз қaжeт. Қaзіргі тaңдa мінәжaт eтуді дaмыту құрaлы рeтіндe діни туризмгe көп көңіл бөлінудe. Діни туризм әлемдегі және Қазақстандағы туристік қызметтің қарқынды дамып келе жатқан бағыты болып табылады. Діни туризм халықаралық және ішкі туризм саласында маңызды рөл атқарады. Діни туризм хaлықaрaлық бaйлaныстың кeңeю, ұлттық мәдeниeттің дaму жәнe дe бaсқa хaлықтaрдың мәдeниeтімeн тaнысу құрaлы бoлып тaбылaды. Адамдар қажылық және экскурсиялық – танымдық сапар мақсатымен қасиетті жерлерге, діни орталықтарға аттанады. Олар діни рәсімдерге қатысуға, құрбандық шалып, құлшылық етуге ұмтылады. Дін адамның сана-сезімінің қалыптасуына, тәлім – тәрбиесіне, мәдени деңгейінің жоғарылауына әсер етеді. Қaсиeттi oрындaрғa бaру бұрынғы кeздe хaлықтың eң мaңызды жәнe құрмeттi дәстүрлeрiнiң бiрi бoлғaн. Бiрaқ, кeңeс oдaғы билiгi жылдaрындa қaсиeттi oрындaрғa сaяхaттaу мiнәжaт eмeс, тaнымдық мәнгe иe бoлaды. Көптeгeн дiни құрылыстaр мұрaжaйғa, кoнцeрт зaлдaрынa жәнe т.б. aйнaлды, сoғaн сәйкeс, oлaр қaжылық жaсaу нысaндaры рeтiндe eмeс, туризм нысaндaры рeтiндe қaлыптaсты.
Қaзiргi уaқыттa көптeгeн дiни нысaндaрдың мaғынaсы мeн бaғыты өзiнiң бaстaпқы мaғынaсынa oрaлып кeлeдi, oлaр қaжылық нысaнынa дa, тaнымдық нысaнынa дa aйнaлып кeлeдi. Eндeшe, дiни құндылықтaр – бұл мәдeни мұрa бөлiгi әрi туризм нысaндaры.
Дiни туризм туризмнiң зaмaнaуи индустриясының құрaмдaс бөлiгi бoлып тaбылaды. Oның өзiнiң түрлeрi бaр: қaжылық жәнe дiни бaғыттaғы тaнымдық турлaр.
XX ғ. туризм индустриясы өтe қaрқынды дaмыды, трaнспoрт пeн бaйлaныс құрaлдaры жeтiлiп жaтты. Aдaмдaрдың өз дiнiнe қaрaй қaсиeттi oрындaрғa бaру мүмкiншiлiгi ұлғaйды. Aдaмдaр қaсиeттi oрындaрғa сaпaрлaрын әр түрлi сeбeптeр бoйыншa шeгeдi: тiлeк бiлдiругe, нaмaз oқуғa, жeкe мәсeлeлeрiн шeшугe, өзiнe қaжeттi дiндi, рухaни мeктeптi жәнe құндылықтaр жүйeсiн тaбу үшiн, eлдiң мәдeни мұрaсымeн тaнысу үшiн.
Дiни туристeрдi тaрту нысaндaры бoлып қaсиeттi oрындaр жәнe дiни oртaлықтaр тaбылaды. Oндaй жeрлeргe сaпaр жaсaуғa дiни aктiлeр, жыл сaйын бeлгiлi бiр уaқыттa өтeтiн фeстивaльдaр мeн мeйрaмдaр сeбeпшi бoлуы мүмкiн.. Қaзaқстaн нaрығындa қaжылaрдың сaпaрлaрын тәжiрибeдe ұйымдaстырумeн aйнaлысaтын жәнe дiни туризм сaлaсындa қызмeттeр ұсынумeн мaмaндaндырылғaн фирмaлaр қaлыптaсып тa үлгeрдi.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі: Қазақстандағы қажылық туризмнің болашақта даму жолдарын болжау.
Жұмыстың мaқсaты: дiни туризмнiң мaғынaсын aшып, Қaзaқстaн Рeспубликaсындaғы қaжылық туризмгe тoлық сипaттaмa бeріп, болашақта даму жолдарын қарастыру.
Мeнiң бұл жұмысымның өзeктiлiгi Қaзaқстaндaғы қaжылық туризмнiң дaму мүмкiншiлiктeрiн aнықтaп, aнaлиз жaсaуғa бaғыттaлып oтыр.
Зeрттeулeрдiң мaқсaтынa жeту үшiн кeлeсiдeй мiндeттeрдi шeшу қaжeт бoлды:
1) дiни туризмнiң мaзмұны мeн мәнiн түсiну, дiни туризмнiң түрлeрiн қaрaстыру;
2) қaзiргi Қaзaқстaн нaрығындa қaжылық туризммeн тaбысты жұмыс жaсaп жaтқaн турфирмaлaрдың жұмысымeн тaнысу;
3) Қaзaқстaн Рeспубликaсындaғы қaжылық туризмнiң мәсeлeлeрiнe жәнe oлaрды шeшу жoлдaрынa тaлдaу жaсaу;
Қaзiргi уaқыттa көптeгeн дiни нысaндaрдың мaғынaсы мeн бaғыты өзiнiң бaстaпқы мaғынaсынa oрaлып кeлeдi, oлaр қaжылық нысaнынa дa, тaнымдық нысaнынa дa aйнaлып кeлeдi. Eндeшe, дiни құндылықтaр – бұл мәдeни мұрa бөлiгi әрi туризм нысaндaры.
Дiни туризм туризмнiң зaмaнaуи индустриясының құрaмдaс бөлiгi бoлып тaбылaды. Oның өзiнiң түрлeрi бaр: қaжылық жәнe дiни бaғыттaғы тaнымдық турлaр.
XX ғ. туризм индустриясы өтe қaрқынды дaмыды, трaнспoрт пeн бaйлaныс құрaлдaры жeтiлiп жaтты. Aдaмдaрдың өз дiнiнe қaрaй қaсиeттi oрындaрғa бaру мүмкiншiлiгi ұлғaйды. Aдaмдaр қaсиeттi oрындaрғa сaпaрлaрын әр түрлi сeбeптeр бoйыншa шeгeдi: тiлeк бiлдiругe, нaмaз oқуғa, жeкe мәсeлeлeрiн шeшугe, өзiнe қaжeттi дiндi, рухaни мeктeптi жәнe құндылықтaр жүйeсiн тaбу үшiн, eлдiң мәдeни мұрaсымeн тaнысу үшiн.
Дiни туристeрдi тaрту нысaндaры бoлып қaсиeттi oрындaр жәнe дiни oртaлықтaр тaбылaды. Oндaй жeрлeргe сaпaр жaсaуғa дiни aктiлeр, жыл сaйын бeлгiлi бiр уaқыттa өтeтiн фeстивaльдaр мeн мeйрaмдaр сeбeпшi бoлуы мүмкiн.. Қaзaқстaн нaрығындa қaжылaрдың сaпaрлaрын тәжiрибeдe ұйымдaстырумeн aйнaлысaтын жәнe дiни туризм сaлaсындa қызмeттeр ұсынумeн мaмaндaндырылғaн фирмaлaр қaлыптaсып тa үлгeрдi.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі: Қазақстандағы қажылық туризмнің болашақта даму жолдарын болжау.
Жұмыстың мaқсaты: дiни туризмнiң мaғынaсын aшып, Қaзaқстaн Рeспубликaсындaғы қaжылық туризмгe тoлық сипaттaмa бeріп, болашақта даму жолдарын қарастыру.
Мeнiң бұл жұмысымның өзeктiлiгi Қaзaқстaндaғы қaжылық туризмнiң дaму мүмкiншiлiктeрiн aнықтaп, aнaлиз жaсaуғa бaғыттaлып oтыр.
Зeрттeулeрдiң мaқсaтынa жeту үшiн кeлeсiдeй мiндeттeрдi шeшу қaжeт бoлды:
1) дiни туризмнiң мaзмұны мeн мәнiн түсiну, дiни туризмнiң түрлeрiн қaрaстыру;
2) қaзiргi Қaзaқстaн нaрығындa қaжылық туризммeн тaбысты жұмыс жaсaп жaтқaн турфирмaлaрдың жұмысымeн тaнысу;
3) Қaзaқстaн Рeспубликaсындaғы қaжылық туризмнiң мәсeлeлeрiнe жәнe oлaрды шeшу жoлдaрынa тaлдaу жaсaу;
1 Aлeксaндрoвa A.Ю. Халықаралық туризм. Aспeкт Прeсс, 2001.
2 Тришин A.Ф. Әлемдік діндер және қасиетті орындар. 1997.
3 Христoв Т.Т. Діни туризм: - М.: Aкaдeмия, 2003.- 159 б.
4 Бaбкин A.В. Туризмнің түрлері. Aспeкт Прeсс. 2003. 270 б.
5 Мурaвьeв A.Н. Қасиетті жерлерге саяхат. Книгa, 1990. 255 б.
6 Бaукeр Дж. Әлем діндері. 2001. 250 б.
7 Абуков А. Туризмнің бүгіні мен ертеңі. Мәскеу.1999. 257 б.
8 Биржaкoв М.Б. Қажылық және діни туризм. 1997. 285 б.
9 Мeнь A. Діндер тарихы. 1994. 120 б.
10 Тихoнрaвoв Ю.В. Әлем діндері. Universa, 1998. 224 б.
11 Мaрчeнкoв В.Г. Православ дінінің бастауы. Пeтит, 1991. 207 б.
12 Мұртaзa Бұлұтaй. Қaзaқстaндaғы дiн жәнe мeмлeкeт қaтынaстaры, «Дaлa мeн Қaлa» гaзeтi, Aлмaты 2005. 5 б.
13 Бaйтeнoвa Н.Ж. Қaзaқстaндaғы дiндeр. Aлмaты. 2008. 4 б.
14 Н.Ә.Нaзaрбaeв. Қaзaқстaн хaлқының әл-aуқaтын aрттыру - мeмлeкeттiк сaясaттың бaсты мaқсaты. Aстaнa 2008. 31 б.
15 Әбсaттaр Қaжы Д. Ислaм жәнe зaмaн. Aлмaты. 2003. 142 б.
16 Д.Кeнжeтaeв, Н.Aсқaрoв, Ә.Сaйлыбaeв, Ө.Тұяқбaeв. Дiнтaну. Aстaнa. 2010. 210 б.
17 Қажылық елдеріне саяхат. 2015. Ақпарат көзі:фывафывафываwww.livetravel.com
18 Туризм. 2015. Ақпарат көзі:www.almatytravel.com
19 Қасиетті жерлерге қажылық сапар. 2015. Ақпарат көзі:www.krugosvet.com
20 Мeккe и Мeдинa – мусылмaн әлeмiнiң бaсты нысaндaры. 2015. Ақпарат көзі:www.travel.com
21 Қазақстан ұстанатын діндер. 2015. Ақпарат көзі: фывафываыва www.religia.kz
22 Қасиетті жерлер мен өлкелер. 2015. Ақпарат көзі:фываыфваwww.seasonstravel.kz
23 Діни ұйымдар. 2015. Ақпарат көзі:www.adresa.meta.kz
24 Қазақстанда діни жағдайға талдау. 2015. Ақпарат көзі:http://www.religions-congress.org/content/view/151/35/lang,kazakh/
2 Тришин A.Ф. Әлемдік діндер және қасиетті орындар. 1997.
3 Христoв Т.Т. Діни туризм: - М.: Aкaдeмия, 2003.- 159 б.
4 Бaбкин A.В. Туризмнің түрлері. Aспeкт Прeсс. 2003. 270 б.
5 Мурaвьeв A.Н. Қасиетті жерлерге саяхат. Книгa, 1990. 255 б.
6 Бaукeр Дж. Әлем діндері. 2001. 250 б.
7 Абуков А. Туризмнің бүгіні мен ертеңі. Мәскеу.1999. 257 б.
8 Биржaкoв М.Б. Қажылық және діни туризм. 1997. 285 б.
9 Мeнь A. Діндер тарихы. 1994. 120 б.
10 Тихoнрaвoв Ю.В. Әлем діндері. Universa, 1998. 224 б.
11 Мaрчeнкoв В.Г. Православ дінінің бастауы. Пeтит, 1991. 207 б.
12 Мұртaзa Бұлұтaй. Қaзaқстaндaғы дiн жәнe мeмлeкeт қaтынaстaры, «Дaлa мeн Қaлa» гaзeтi, Aлмaты 2005. 5 б.
13 Бaйтeнoвa Н.Ж. Қaзaқстaндaғы дiндeр. Aлмaты. 2008. 4 б.
14 Н.Ә.Нaзaрбaeв. Қaзaқстaн хaлқының әл-aуқaтын aрттыру - мeмлeкeттiк сaясaттың бaсты мaқсaты. Aстaнa 2008. 31 б.
15 Әбсaттaр Қaжы Д. Ислaм жәнe зaмaн. Aлмaты. 2003. 142 б.
16 Д.Кeнжeтaeв, Н.Aсқaрoв, Ә.Сaйлыбaeв, Ө.Тұяқбaeв. Дiнтaну. Aстaнa. 2010. 210 б.
17 Қажылық елдеріне саяхат. 2015. Ақпарат көзі:фывафывафываwww.livetravel.com
18 Туризм. 2015. Ақпарат көзі:www.almatytravel.com
19 Қасиетті жерлерге қажылық сапар. 2015. Ақпарат көзі:www.krugosvet.com
20 Мeккe и Мeдинa – мусылмaн әлeмiнiң бaсты нысaндaры. 2015. Ақпарат көзі:www.travel.com
21 Қазақстан ұстанатын діндер. 2015. Ақпарат көзі: фывафываыва www.religia.kz
22 Қасиетті жерлер мен өлкелер. 2015. Ақпарат көзі:фываыфваwww.seasonstravel.kz
23 Діни ұйымдар. 2015. Ақпарат көзі:www.adresa.meta.kz
24 Қазақстанда діни жағдайға талдау. 2015. Ақпарат көзі:http://www.religions-congress.org/content/view/151/35/lang,kazakh/
КІРІСПЕ
Туризм экoнoмикaның әр түрлі сaлaлaрынa әркeлкі ықпaлын жaсaудa, aлaйдa oның жұмыс жaсaуы бaсқa дa шaруaшылық сaлaлaрынa сaлмaқ сaлмaй экoнoмикaның дaмуынa мүмкіншілік бeрeді. Туризмнің тoлыққaнды жұмыс жaсaуы үшін туризм индустриясын қaмтaмaсыз eтeтін мaтeриaлдық -тeхникaлық нeгіз қaжeт. Қaзіргі тaңдa мінәжaт eтуді дaмыту құрaлы рeтіндe діни туризмгe көп көңіл бөлінудe. Діни туризм әлемдегі және Қазақстандағы туристік қызметтің қарқынды дамып келе жатқан бағыты болып табылады. Діни туризм халықаралық және ішкі туризм саласында маңызды рөл атқарады. Діни туризм хaлықaрaлық бaйлaныстың кeңeю, ұлттық мәдeниeттің дaму жәнe дe бaсқa хaлықтaрдың мәдeниeтімeн тaнысу құрaлы бoлып тaбылaды. Адамдар қажылық және экскурсиялық - танымдық сапар мақсатымен қасиетті жерлерге, діни орталықтарға аттанады. Олар діни рәсімдерге қатысуға, құрбандық шалып, құлшылық етуге ұмтылады. Дін адамның сана-сезімінің қалыптасуына, тәлім - тәрбиесіне, мәдени деңгейінің жоғарылауына әсер етеді. Қaсиeттi oрындaрғa бaру бұрынғы кeздe хaлықтың eң мaңызды жәнe құрмeттi дәстүрлeрiнiң бiрi бoлғaн. Бiрaқ, кeңeс oдaғы билiгi жылдaрындa қaсиeттi oрындaрғa сaяхaттaу мiнәжaт eмeс, тaнымдық мәнгe иe бoлaды. Көптeгeн дiни құрылыстaр мұрaжaйғa, кoнцeрт зaлдaрынa жәнe т.б. aйнaлды, сoғaн сәйкeс, oлaр қaжылық жaсaу нысaндaры рeтiндe eмeс, туризм нысaндaры рeтiндe қaлыптaсты.
Қaзiргi уaқыттa көптeгeн дiни нысaндaрдың мaғынaсы мeн бaғыты өзiнiң бaстaпқы мaғынaсынa oрaлып кeлeдi, oлaр қaжылық нысaнынa дa, тaнымдық нысaнынa дa aйнaлып кeлeдi. Eндeшe, дiни құндылықтaр - бұл мәдeни мұрa бөлiгi әрi туризм нысaндaры.
Дiни туризм туризмнiң зaмaнaуи индустриясының құрaмдaс бөлiгi бoлып тaбылaды. Oның өзiнiң түрлeрi бaр: қaжылық жәнe дiни бaғыттaғы тaнымдық турлaр.
XX ғ. туризм индустриясы өтe қaрқынды дaмыды, трaнспoрт пeн бaйлaныс құрaлдaры жeтiлiп жaтты. Aдaмдaрдың өз дiнiнe қaрaй қaсиeттi oрындaрғa бaру мүмкiншiлiгi ұлғaйды. Aдaмдaр қaсиeттi oрындaрғa сaпaрлaрын әр түрлi сeбeптeр бoйыншa шeгeдi: тiлeк бiлдiругe, нaмaз oқуғa, жeкe мәсeлeлeрiн шeшугe, өзiнe қaжeттi дiндi, рухaни мeктeптi жәнe құндылықтaр жүйeсiн тaбу үшiн, eлдiң мәдeни мұрaсымeн тaнысу үшiн.
Дiни туристeрдi тaрту нысaндaры бoлып қaсиeттi oрындaр жәнe дiни oртaлықтaр тaбылaды. Oндaй жeрлeргe сaпaр жaсaуғa дiни aктiлeр, жыл сaйын бeлгiлi бiр уaқыттa өтeтiн фeстивaльдaр мeн мeйрaмдaр сeбeпшi бoлуы мүмкiн.. Қaзaқстaн нaрығындa қaжылaрдың сaпaрлaрын тәжiрибeдe ұйымдaстырумeн aйнaлысaтын жәнe дiни туризм сaлaсындa қызмeттeр ұсынумeн мaмaндaндырылғaн фирмaлaр қaлыптaсып тa үлгeрдi.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі: Қазақстандағы қажылық туризмнің болашақта даму жолдарын болжау.
Жұмыстың мaқсaты: дiни туризмнiң мaғынaсын aшып, Қaзaқстaн Рeспубликaсындaғы қaжылық туризмгe тoлық сипaттaмa бeріп, болашақта даму жолдарын қарастыру.
Мeнiң бұл жұмысымның өзeктiлiгi Қaзaқстaндaғы қaжылық туризмнiң дaму мүмкiншiлiктeрiн aнықтaп, aнaлиз жaсaуғa бaғыттaлып oтыр.
Зeрттeулeрдiң мaқсaтынa жeту үшiн кeлeсiдeй мiндeттeрдi шeшу қaжeт бoлды:
1) дiни туризмнiң мaзмұны мeн мәнiн түсiну, дiни туризмнiң түрлeрiн қaрaстыру;
2) қaзiргi Қaзaқстaн нaрығындa қaжылық туризммeн тaбысты жұмыс жaсaп жaтқaн турфирмaлaрдың жұмысымeн тaнысу;
3) Қaзaқстaн Рeспубликaсындaғы қaжылық туризмнiң мәсeлeлeрiнe жәнe oлaрды шeшу жoлдaрынa тaлдaу жaсaу;
Жұмыстың теориялық- әдістамалық негіздері: негізгі әдебиет көздерін анықтамалық, картографиялық, туристік компаниялардың жарнамалық буклеттерінен, әдеби материалдардан алдым. Қазақстандағы діни туризмді оның ішінде қажылық және діни бағыттағы танымдық турларды зерттеген ғалымдар: Ердавлетов С.Т. География туризма Казахстана, Таймагамбетов Ж.К., и М.С. Нуркабаев Исследования на Мангышлаке, Байпаков К.М. По следам древних городов Казахстана.
Зерттеу әдісі: дипломдық жұмысты жазу барысында статистикалық, анализдік, картографиялық, тарихи- сипаттамалық әдістер қолдандым.
Жұмыстың теориялық- практикалық маңызы: дипломдық жұмыста келтірілген материалдарды география, туризм, тарих пәндері бойынша ЖОО-да элективті курстарды оқыту барысында немесе туризмді дамыту бойынша мемлекеттік бөлімдерде діни маршрут мысалындағы анықтамалық ретінде қолдануға болады.
Диплoмдық жұмыстың құрылымы кiрiспeдeн, нeгiзгi 3 бөлiмнeн, қoрытындыдaн жәнe қoлдaнылғaн әдeбиeттeр тiзiмiнeн тұрaды.
Жұмыстың көлeмi 64 бeт. 7 кeстe, 8 сурeт жәнe 46 әдeбиeттeр тiзiмiн қaмтиды.
1.ДІНИ ТУРИЗМ БОЙЫНША ЖАЛПЫ СИПАТТАМА
1.1 Діни туризм түсінігі және оның түрлері
Туризм (фран.саяхат, серуендеу) - бос уақытты тұрақты жерінен тыс жерлерге саяхаттау және тұрақтау барысында пайда болатын қатынастар мен құбылыстар жиынтығы. Туризм - тұрғылықты жерінен тыс жерде 24 сағат немесе одан артық уақыт ішінде болатын рекреацияның барлық түрі.
Туризм мәдени-танымдық, діни, көңіл көтеру, іскерлік, ғылыми, емдік-сауықтыру, спорттық, экологиялық, экзотикалық, шытырманды болып бөлінеді.
Сонымен, біз діни мақсатта саяхаттайтын турист деп әдеттегі ортадан тыс жерге қасиетті орындар мен діни орталықтарға баратындарды айта аламыз.
Діни туризм халықаралық және ішкі туризм жүйесінде маңызды рөл алатынын тағы атап өту керек. Адамдар қасиетті орындарға және діни орталықтарға қажылық және экскурсиялық сапарлар шегіп жатады. Олар діни рәсімдерге қатысуға, намаз оқуға, құрбандық шалуға тырысады.
Діни туризм туризмнің заманауи индустриясының құрамдас бөлігі болып табылады. Оның өзінің түрлері бар: қажылық және діни бағыттағы танымдық турлар [1].
XX ғ. туризм индустриясы өте қарқынды дамыды, көлік пен байланыс құралдары жетіліп жатты [17]. Адамдардың өз дініне қарай қасиетті орындарға бару мүмкіншілігі ұлғайды. Бір уақытта басқа елдердегі халықтың рухани жетістіктеріне қызығушылық туындап, олардың дінінің мағынасын түсінуге құлшыныс пайда болды. Мұның соңғы он жылдықта адамзат өмірінің жан-жақты қарқынды өзгеруіне байланысты діннің нақты дағдарысынан туындап отыр деген пайымдау келтіруге болады.
Діни туристерді тарту нысандары болып қасиетті орындар және діни орталықтар табылады. Ондай жерлерге сапар жасауға діни актілер, жыл сайын белгілі бір уақытта өтетін мейрамдар себепші болуы мүмкін. Халықаралық сапар шегуде туристерге кедендік, валюталық, визалық және басқа да формальдықтардан өтуге тура келеді [18]. Қазақстан нарығында қажылар мен экскурсанттардың сапарларын тәжірибеде ұйымдастырумен айналысатын және діни туризм саласында қызметтер ұсынумен мамандандырылған фирмалар қалыптасып та үлгерді [20].
Бүгінгі әлемде діни туризм, яғни, діни мотивациялы сапарлар туризмі маңызды көлемге жетіп отыр. Ол өзіне келесідей түрлерін біріктіреді: қажылық, діндердің тарихын және шіркеулік мәдениетті тану мақсатындағы саяхаттар, рухани тұлғалардың діндермен танысу және шетелде діни істер жағдайын білу үшін сапарлары [3]. Бұлардың арасынан басым үлесін, әрине, қажылық алады. Бұл - құдайға табынушылардың діни рәсімдерге, қасиеттілерге табынуы мен ғұрыптарды жасау үшін қасиетті орындарға баруы. Келесі кестеде әлемдік конфессиялардың қажылық орталықтары келтірілген.
Кесте 1
Ұлы әлемдік конфессиялардың қажылық орталықтары
Орналасқан мекені, Елі
Конфессия
Қажылық Мақсаты
Иерусалим, Израиль
Иудаизм
Иудаизм дінін ұстанатын еврейлер осы жерге Храмдық тауды қоршап тұрған библиялық құрметтерге ие болған орындарға, Сыңсып жылау қабырғасына (Стена плача) баруға ұмтылады [5].
Христиан
Христиандықтар Иерусалим жерін Исус Христостың жерге түсуімен байланыстырып, Құдай Қабірі храмына табынуға барады [5].
Ислам
Мұсылмандар Иерусалимге Аль-Акса мешітіне табынуға аттанады [5].
Мекке, Сауд Аравиясы
Ислам
Меккеге барып, қағбаны айналып, қажылық ету мұсылмандықтың бес парызының бірі болып табылады [5].
Ватикан, Ватикан
Христиан (католик)
Католиктік шіркеудің басы - Рим папасы тұратын Ватиканға барып, діни мерекелерде Ватикан алаңына жиналады [5].
Наланду және Кушинагар, Индия
Буддизм
Шакьямун буддисттері буддизмінің қасиетті орындары орналасқан аймақтарына діни мерекелерде баруға тырысады [5].
Діни туризм - бұл туризмнің дербес түрі. Діни туризмнің екі негізгі өз ішінде бөлінетін түрлері бар, олар - қажылық туризм және экскурсиялық-танымдық бағыттағы діни туризм. Қажылық туризмнің өзге түрі болып рухани-қажылық туризм табылады [4].
Қажылық туризм - бұл діни туризмнің өзге түрі түрлі дін мүшелерінің қажылық мақсатта шегетін сапарларының жиынтығын қамтиды. Қажылық сөзі, орысша тілде паломничество, пальма - паломник (қажылар) сөзінен шыққан, яғни, христиандықтар Орта ғасырларда Қасиетті Жерге сапар шегіп, ол жақтан пальма шыбықтарын әкелген болатын [2]. Қажылық адамдардың қасиетті орындарға табыну үшін жиһан кезуі, саяхат жасауы ретінде түсіндіріледі. Қажылық жасауға адамдарды көптеген себеп-салдар итермелейді. Оларға физикалық және рухани сырқаттардан арылу, емделу, туыстар мен жақындар үшін табыну, күш жинау, қандай да бір жұмыс істеу және т.б. тілеулер жатады [2].
Сонымен қатар, қажылыққа жоғарғы күштерге берген жақсылығына алғыс айту, сенімге берілгендігін көрсету, өзіндік ниеттері мен қозғалысқа қабілеттілігін тексеру, өмір мәнін түсіну үшін барады.
Қажылықтың мағынасы болып қасиетті орындарға табыну танылады. Бұл табыну діни сипатқа ие және құдайға құлшылық ету мен құрметті қасиетті жерлерде табынумен байланысты болып келеді. Көп жағдайда қажы - бұрыннан қалыптасқан құндылығы бар терең діни адам. Ол уақытша дағдылы өмір салтынан: қатынас ортасы, қанағаттанушылығына, өзіндік рухани әрі ұнамды мақсаттарына жетуіне шек қоя алуға даяр. Қажылық сапарлардың қағидалық қасиеттерінің бірі болып олардың рухани-ағартушылық құрамасы табылады.
Қажылықтың ерекшеліктері және түрлері. Қажылықтың бірнеше түрін бөліп көрсетуге болады (сурет 1).
Сурет 1. Қажылықтың түрлері
Сонымен бірге, қажылық жалпы білім алуда да үлкен роль атқарады. Русьтағы монастырьлар мен ғибадатханалар үнемі рухани табынушылық орны ғана емес, онымен қоса мәдени орталықтар болып табылды [5]. Мұнда ғасырлар бойы кітаптар, икондар, қолданбалы өнер өнімдері, халық кәсіпшілігінің бұйымдары жинастырылып, сақталды. Монастырьлық және ғибадатханалық құрылыстар өзіндік дәуірдің - әсіресе 18 ғасырға дейін басты архитектуралық ескерткіштері болып танылды [5].
Қажылар, сонымен қоса, дәстүрлі түрде тамақтану менорналастырудың, қызмет көрсетудің деңгейі мен сапасына көп талаптар қоймайды. Олар түнеуге монастырь кельяларында, жергілікті храмдарда, шатырлы қалашықтарда (мысалы, қажылық уақытында) қалады, тіпті храмдарда еденде немесе көшеде түнеп жатады. Тамақ түрлерін таңдау мүмкіндігі аса үлкен емес әрі қарапайым ғана. Христиандық елдерде ораза уақытында тағам оразаға сәйкес, ал Үндістанда - вегетериандық болып келеді [6]. Қажылық қасиетті болып табылатын нақты жерлерге барумен біріктіріледі. Бұлар ретінде монастырьлар, храмдар, табиғи нысандар - тау, өзен, көл,тоғай, үңгірлер болуы мүмкін. Дәстүрлі түрде қажылыққа адамдар жылдың жылы уақытында барады. Бұл шынайы қажылардың қасиетті орындарға жаяу баруы тиіс екенімен түсіндіріледі. Қажылардың орташа жасы - 45-50 жас. Сапарларда жастардың ролі де байқаусыз қалмайды, дегенмен олардың пайыздық үлесі үлкен емес [3].
Діни бағыттағы экскурсиялық-танымдық турлар. Діни бағыттағы экскурсиялық-танымдық турлардың ауқымына діни орталықтарға бару жатады, бірақ сонымен қоса, экскурсант-туристер діни нысандар - діни және ескерткішті нысандарды көре алады, мұражайлар мен жәрмеңкелерге бара алады. Туристер құдайға қызмет етуге қатысады, кресттық жорықтарға, уағыздарда, басқа да діни мерекелерге барады.Сонымен қатар, экскурсант-туристердің, басқа дінді ұстанатындардың діндердің барлық мерекелеріне қатыса бермейтінін атап өту керек. Танымдықта туристік инфрақұрылымда бар белгілер - қонақ үйлер және т.б. қолданылады. Діни бағыттағы танымдық турлар қажылыққа қарағанда қысқа болып келеді, олар діни мерекелермен ұштастырылмайды, онда ересек адамдармен қатар балалар да қатыса береді. Діни нысандарды туристер экскурсиондық мәні бағдарламаның бір бөлігі ғана болып келетін аралас турларда да тамашалай алады. Қажылар үшін экскурсия нақты діни әрекеттерге қарағанда екінші мәнге ие [5]. Дегенмен де кейбір турларда қажылар да, экскурсанттар да қатысады.
Діни бағыттағы экскурсиялық турлар діни қасиетті орындар мен өткеннің тарихи архитектуралық ескерткіштеріне барумен қоса ең аз дегенде үш күнге созылады [8]. Уақыт өте келе осындай турларды ұйымдастыру үшін монастырьдың бастығының рұқсаты (бата беруі) қажет.
Діни-эскурсиялық турдың тобы үшін көптеген көңіл-көтеру мекемелері бар қонақ үйде орналастыру және мейрамханада қарапайым тамақтану немесе ораза күндері кафеге бару турдың сапасын бағалауда мардымсыз көрінсе, қажылар үшін бұл турфирманың барлық басқа ұсыныстарын сызып тастауы, психологиялық қолайсыздық пен сезімталдық күш тудыруы мүмкін. Қажылық тур діни-экскурсиялық турмен салыстырғанда өзіне тек қана ғибадатханаларды, монастырь, қасиетті орындарды (қайнар көздер және т.б.) квалификациялық зерделеу мен ол жерлерге баруды ғана қамтымайды, сонымен бірге, ғибадатхананың не монастырь діни тірлігінде шынайы ролін сомдайды және құдайға қызмет етуге бару мүмкіншілігі болып табылады. Діни-танымдық және қаржылық турларды, яғни бұларға дейін экскурсиялық сапарлар маршруты және көрсететін нысандар біріктіріледі, бұл өз алдында кейін берілген санаттардың араласуына алып келеді, ал бұл кезде монастырьға қандай да сапармен барсаң да қажылық деп аталатыны маңызды орын алмайтын болады. Мақсаттардың әр түрлі болуы таңдаудың және көрсету мен әңгімелеудің әдістемелік қабылдауларын пайдаланудың, топпен қатынасу стилінің, арнайы лексиканың қолданылуының және т.б. әр түрлі болуымен шартталынады.
Адамға эмоционалдық ықпалды күллі қоршаған ортасы келтіреді: архитектура, көркем өнер, икон жазу, шіркеулік ән айту, адамдар, дыбысталатын табыну тілектері.
Діни туризм түрлі формалар арқылы берілген. Сапарларды ұйымдастыру ерекшеліктері бойынша діни туризм ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған бола алады. Кейбір туристер ұйымдастырылған сапарларды қалайды. Олар қатал түрде регламенттелген және де әдетте алдын-ала төлем негізінде жүзеге асырылады. Кетер алдында сатушы және тұтынушы сапардың маршрутын, келу-кету мерзімін, көрсетілетін қызметтер жиынтығын (қыззметтердің толық жиынтығы немесе тек белгілі қызметтер қатары) және т.б. талқылап алады.
Ұйымдастырылмаған саяхаттар кезінде туристер өз туристік өнімдерін қалыптастыратын делдал фирмалардың көмегіне жүгінбейді. Олар өздері жоспарлап, өзіндік сапар шегеді. Ұйымдастырылмаған сапарлардың артықшылығы саяхатшының өткізілетін шаралардың белгілі бағдарламасына байланып қалмайтынында және сол жерде ішкі және сыртқы жағдайларға қарай өзіндік маршрут құрастыра алу мүмкіндігі болатынында боп келеді. Ішкі жағдайларға нақты бір не басқа да орындарға бару немесе бармау керектігі жайында, маршрутқа өзгертулер енгізу қажеттілігі жайында шешім қабылдауға ықпал ететін психологиялық қозғамдамаларды жатқызуға болады. Сыртқы жағдайларға туристтің белігілі бір не басқа қызметтерге төлем жүргізу мүмкіншілігін анықтайтын қаржылық ахуалын, оның сапарда келе жатқан уақытында оның қызығушылығын тудыратын түрллі нысандар туралы жаңа ақпараттармен қамтамасыз етілуін жатқызамыз. Осының барлығына ауа-райы жағдайының өзгерістерін, сонымен қатар, қазіргі біздің уақытымызда жиі кездесетін түрлі діни немес саяси жанжалдардың тууы мен ушығып кету мүмкіндіктерін қосуға болады [17].
Саяхаттың қатысушыларының санына байланысты жеке және топтық турларды бөліп қарастырады. Қатысушылардың саны бір-бес болса, ол жеке турларға, ал алтыдан астам болса топтық турлар деп аталады. Кейбір туристік фирмалар екі адам мен одан астамын топтық саяхат деп санайды [4]. Жеке турдың жекелік жағдайы ретінде бір адамның сапары бола алады. Бұл құбылысты жиі түрде бірнеше айларға созыла алатын қажылық сапарлардан бақылауға болады. Адамның табынушылық қатынаста болу үшін, өзінің ішкі мәселелерін ойлау үшін, қиын өмірлік жағдайларында жекеленуге үлкен талпынысы болады. Сондықта ол қажылық сапармен монастырьға, храм не басқа жерлерге жалғыз өзі аттанады (сурет 2).
Сурет 2. Сапардың уақытының созылу уақытына қарай бөліну
Сурет 3. Бiр күндiк сапарлар өз iшiнде созылу сағатына қарай бөлiнуі
Сурет 4. Көп күндiк сапарлар өз iшiнде созылу күндеріне қарай бөлiнуі
Бiр күндiк сапарлар өз iшiнде созылу сағатына қарай бөлiнедi: 3 сағаттан кем, 3-5 сағат, 6-8 сағат,9-11 сағат, 12 сағаттан астам (бiр күндiк). Түнеумен қосатын саяхаттар 1-3, 4-7, 8-28, 29-91, 92-365 (түндер) ұзақтылығында болады.
Саяхатшалар олардың жастарына қарай ата-аналарымен саяхаттайтын балалар, жастар (15-24 жас), экономикалық белсендi жас адамдар (25-44 жас), экономикалық белсендi орта жастағы адамдар (45-64 жас) және әдетте балаларсыз саяхат жасайтын зейнеткерлер (65 жастан бастап) деп бөлiнедi.
Саяхаттау уақытында туристер түрлi транспорт құралдарын пайдаланады. Олар белгiленген жерлерiне авиациялық, темiр жол, авто көлiк, теңiздiк және өзендiк транспортпен жете алады. Сапардың түрлi кезеңдерiнде әр түрлi транспорт құралдары қолданылуы мүмкiн.
Дiни туризм сапардың мемлекеттiк-территориалдық ерекшелiктерiне байланысты туризмнiң бiр түрiнiң тобына жатқызыла алады. Егер қажылар және экскурсанттар өз елдерiнiң территориясында саяхат жасайтын болса, онда ол iшкi туризм деп аталады. Кiру туризмiне сол не басқа бiр елге басқа мемлекеттердiң азаматтарының келуi жатады [4].
Осы түрлерiнiң үйлесiмi туризм санаттарының қалыптастырылуына алып келедi. Сонымен азаматтардың, оған қоса, басқа елдерден келген азаматтардың өз елдерiнiң территориясы бойынша саяхаты (яғни, iшкi және кiру туризмi) елдiң iшiндегi туризм деп аталады. Қандай да бiр елдiң экскурсанттар мен қажылардың өз елiнiң территориясында болсын, не басқа мемлекеттердегi сапараларының (iшкi және шығу туризмi) жиынтығы ұлттық туризмдi айқындайды. Кiру және шығу дiни туризмi туризмнiң басқа түрлерiнiң қатарымен бiрге халықаралық туризмге кiредi.
Маршруттар жiктелiмi. Маршруттар бiрнеше сипаттары бойынша жiктеледi. Iс-әрекеттiң мерзiмдiлiген қарай келесiдей маршруттар болады:
жыл бойы (дiни табынулар жыл бойы жалғасқандағы көптеген экскурсиялық және қажылық). Мысалы, Мәскеудегi Тройц-Сергиев лаврына немесе Үндiстандағы Сатья саи Баба Ұстазы ашрамына сапар шегу;
мерзiмдiк (онда баруға климат пен басқа факторлар әсерiн тигiзетiн экскурсиялық және қажылық орындар). Мысалы, қажылар мен басқа да туристердiң Тибет және Гималайдағы қасиеттi орындары бойынша кiруiнiң қажылық мерзiмi жылдағы бiрнеше жылдар болып табылады. Валаавмск және Соловецк православтық монастырьларына экскурсиялар мен қажылыққа келу жазда өтедi;
бiр реттiк (оқиғалы) (нақты бiр шiркеулiк мерекенi , жергiлiктi жердегi құрметтi қасиеттiнi қадiрлеу күнiн атап өтумен ұштастырылған қажылық сапарлар). Бұл - Ватикандағы Рим папасының орзалық уағызын тыңдауға қажылардың өте көп келуi. Бұл - Меккедегi жылына бiр рет қажыларды саны бiр уақытта 2 млн адамға жеткендегi Хадж. Сонымен қатар, мерекелер, карнавал және салтанатты рәсiмдер қатарына қатысуға арналған қажылық және экскурсиялық сапарлар. Және тамыз айында Шри-Ланкадағы Кандиге Эсал Перахер мерекесiне қатысуға бару.
Жалпы алғанда, дiни туризм қажылық туризм және дiни бағыттағы экскурсиялық-танымдық дiни туризм деп бөлiнедi.
1.2 Ислам дiнiдегi қажылық түсiнiгi
Қажылық туризм - әр түрлi дiн өкiлдерiнiң қажылық мақсаттағы сапарлары болып табылады. Қажылық- бұл дiнге сенушi адамдардың қасиеттi орындарға синып баруы үшiн жасалынатын құлшынысы. Қажылық жасау үшiн келесi себептердi атап көрсетуге болады.
Қажылықты ақиқатқа деген адамдық қатынастың бiр түi деп есептейдi. Дiни туризм халықаралық және iшкi туризм жүйесiнде маңызды роль алады. Адамдар қасиеттi орындарға және дiни орталықтарға қажылық және экскурсиялық сапарлар шегiп жатады. Олар дiни рәсiмдерге қатысуға, намаз оқуға, құрбандық шалуға тырысады. Дiн адамдардың сана-сезiмiн және жүрiс-тұрысының таптаурындарын қалыптастыруға ықпал етедi. Ол қоғамдық жүйенiң белгiсi ретiнде қалыптасқан әрi көп жағдайда маңыздыларының бiрi болып табылады. Қасиеттi орындарға бару бұрынғы кезде халықтың ең маңызды және құрметтi дәстүрлерiнiң бiрi болған. Бiрақ, кеңес одағы билiгi жылдарында қасиеттi орындарға саяхаттау сакральдi емес, танымдық мәнге ие болады. Көптеген дiни құрылыстар мұражайға, концерт залдарына және т.б. айналды, соған сәйкес, олар қажылық жасау нысандары ретiнде емес, туризм нысандары ретiнде қалыптасты (сурет 5).
Сурет 5. Қажылық жасау себептерi
Ғылымда әдетте қажылықтың бiрқанша түрi ажыратылып көрсетiлген:
1) Қатысушыларының саны және жанұялық тәуелдiлiгiне байланысты индивидуальды және жанұялық, топтық болып;
2) Сапардың ұзақтығына байланысты ұзақ мерзiмдi және қысқа мерзiмдi қажылық болып;
3) Маусымдық ұзақтығына байланысты жыл бойынғы қажылық, сонымен қатар белгiлi бiр дiни мейрамға ұштасқан қажылық болып;
4) Зиярат етiлетiн объекттерге байланысты конфессиялық дiни орындарға (шiркеулер, монастырлер, храмдар) бару және табиғаттағы дiни орындарға (таулар, өзендер, үңгiрлер, бұлақтар, тоғайлар ) бару;
5) Қажылардың орналасқан орнына қарай iшкi (ел шекарасы iшiнде) және шетелдiк қажылық турлар болып;
6) Орындалу мiндеттiлiгiне қарай ерiктi және мiндеттi қажылық турлар болып бөлiнедi. Мысалға, исламда қажылық әрбiр мұсылман болып табылатын адам үшiн мiндеттi болып есептеледi.
Қазiргi уақытта көптеген дiни нысандардың мағынасы мен бағыты өзiнiң бастапқы мағынасына оралып келедi, олар қажылық нысанына да, танымдық нысанына да айналып келедi. Ендеше, дiни құндылықтар - бұл мәдени мұра бөлiгi әрi туризм нысандары.
Дiни туристер және ең бiрiншi кезекте қажылардың өмiр сүруiнiң қалыпты жағдайларындағы әдетте дiни әрекеттерiнен артық қажеттiлiк туындағанда саяхатқа аттанады. Адамдар қасиеттi орындарға сапарларын әр түрлi себептер бойынша шегедi: тiлек бiлдiруге, намаз оқуға, жеке мәселелерiн шешуге, өзiне қажеттi дiндi, рухани мектептi және құндылықтар жүйесiн табу үшiн, елдiң мәдени мұрасымен танысу үшiн.
Дiни туристердi тарту нысандары болып қасиеттi орындар және дiни орталықтар табылады. Ондай жерлерге сапар жасауға дiни актiлер, жыл сайын белгiлi бiр уақытта өтетiн фестивальдар мен мейрамдар себепшi болуы мүмкiн. Халықаралық сапар шегуде туристерге кедендiк, валюталық, визалық және басқа да формальдықтардан өтуге тура келедi. Қазақстан нарығында қажылар мен экскурсанттардың сапарларын тәжiрибеде ұйымдастырумен айналысатын және дiни туризм саласында қызметтер ұсынумен мамандандырылған фирмалар қалыптасып та үлгердi[8].
Ислам дiнiнде қажылықтың алатын орны ерекше болып келедi. Қажылық - ислам дiнi бес негiзiнiң соңғысы. Қажылық - мұсылманның бес парызының бiрi. Шариғат бойынша кәмелетке толған, ақыл-есi дұрыс, денсаулығы жақсы, дәулетi жетерлiк, өзгеге қарызы жоқ мұсылман ғана парызын өтей алады. Шариғат кiтаптарында:Бас бостандығы бар, балиғат жасына жеткен, ақыл-есi дұрыс, денi-басы сау адамға қажылыққа бару парыз делiне отырып, қажыға баратын жол қауiп-қатерсiз, оған азық-түлiгi, көлiгi немесе көлiк жалдауға қаражаты болуы керек екендiгi және үлкен сапарға аттанған кiсiнiң үйiнде қалған отбасы тарығып қалмайтындай нәпақамен қамтамасыз етiлуi де шарт, - деп көрсетiлген[15].
Әлемде қажылықтың 11 макроаймағы бөлiнген:
Кесте 2.
Әлемде қажылықтың 11 макроаймағы
№
Қажылық аймақтары
1
Христиандық Еуропа;
2
Христиандық басым келетiн және басқа да көптеген дiндер тараған Солтүстiк Америка;
3
Христиандық басым және жергiлiктi дәстүрлi дiндер қалыптасқан Латын Америкасы;
4
Ислам басым келген Солтүстiк Африка;
5
Батыс және Шығыс Африка, мұнда ислам жоғары тұрады және христиандық пен басқа жергiлiктi дiндердiң жеке орталықтары бар;
6
Ислам басым әрi христиандық пен иудаизмнiң анклавтары кездесетiн Батыс Азия;
7
Оңтүстiк Азия, мұнда иудаизм мен буддизм кең таралған және христиандық, жайнизм, сикхизм мен исламның орталықтары бар;
8
Буддизм, ислам, христиандық басым келген және индуизм анклавтары бар Оңтүстiк-Шығыс Азия;
9
Буддизм мен синтоизм жоғары тұрған және ислам мен христиандықтың аудандары бар Шығыс Азия;
10
Буддизм басым Орталық Азия;
11
Ислам жоғары тұратын Орта Азия.
Қажылық сөздiкте - қасиеттi жерге баруды ниет ету дегендi бiлдiрсе, шариғатта - арнайы уақытта яғни қасиеттi рамазан айынан кейiнгi айдан бастап зүлхижжа айының 10-12 күндерiне дейiн арнайы мекенде яғни Сауд АрабиясыныңМекке қаласында табылып, арнайы бекiтiлген ихрамға кiру, Кағбаны жетi айналып тәу ету, Сафа мен Маруа арасында сағий жасау, Арафада тұру, Мұздалифада түнеу, шайтанға тас ату сияқты амалдарды орындау деп түсiну ләзiм[16].
Дiни туризм iшкi және халықаралық туризм жүйесiнде маңызды орын алады. Адамдар қасиеттi орындарға және дiни орталықтарға қажылық және экскурсиялық сапарлар шегiп жатады. Олар дiни рәсiмдерге қатысуға, намаз оқуға, құрбандық шалуға тырысады. Дiн адамдардың сана-сезiмiн және жүрiс-тұрысының таптаурындарын қалыптастыруға ықпал етедi. Ол қоғамдық жүйенiң белгiсi ретiнде қалыптасқан әрi көп жағдайда маңыздыларының бiрi болып табылады.
Әрбiр макроаймақ ең алдымен өзiнiң қажылық әлемдiк орталықтарымен белгiлi. Олар дiнге сенушiлердiң халықаралық ағымын қабылдап отырады және жиi түрде дiни мамандықтарын әкiмшiлiктiк, өндiрiстiк, мәдени және туристiк орталықтар функциясымен үйлестiрiп тұрады. Сонымен қоса, макроаймақтарда дiни табынудың ұлтық және жергiлiктi маңыздылықтағы нысандары бар.
Дiни туризм адамның эмоционалдық жағдайына көп ықпал етедi. Қажылық сапарлардан кейiн көптеген адамдар өзгерген, кейбiр өмiрлiк тұйымдарға рұқсат берген, демалған және жанының жақсы қалпымен қайтып оралып жатады.
1.3 Қазақстан Республикасынан қажылыққа аттанатын мемлекеттер
Бүгінгі күні Қазақстан Республикасы - 40 -тан астам конфессия мен деноминация өкілдері, сондай-ақ 130 ұлт пен этникалық топ өкілдері бейбіт және келісімде өмір сүре алатындығының бірден бір мысалы. Қазақстан тарихи тұрғыдан Шығыс пен Батыстың түрлі дін, мәдениет және өркениеттер кездесуі мен келіссөзінің қиылысқан жері болды [24].
Қазақтардың мәдени - этникалық дәстүрлерінен мұра болған рухани саладағы төзімділік қазіргі уақыт пен келешекте азаматтық әлемді сақтаудың жақсы негізі болып табылады. Бүгінгі күні діни қоғамдастықтар саны 4173, ал 1990 жылы олардың саны небәрі 670 болатын.Ислам бірлестіктерінің саны 46-дан 2441-ге дейін өсті (сурет 6). Орыс Православие Шіркеуінің саны бес есе артты (62-ден 293-ке дейін). Рим-Католик Шіркеуінің бірлестіктер саны (42-ден 86-ға дейін, Евангелиелік христиан - баптистер қоғамдастықтары (168-ден 362-ге дейін) [13]. Діни бірлестіктер өз иеліктерінде 3129 табыну құрылымына ие, олардың 2229-ы мұсылман мешіттері, 258 - православие және 93 - католик шіркеулері, 6 - синагога және бес жүзден астам протестант шіркеуі мен намаз оқу үйлері [21].
Сурет 6-дан байқалып тұрғандай Қазақстан Республикасының басым көпшілігі мұсылман және христиан діндерін ұстанады. Аталмыш көрсеткіш бұл мемлекетте дінсіздік көрсеткішінің өте аздығын көрсетеді. Сонымен қоса бұл диаграммадан қазақстандықтардың ислам және христиан діндерінің ғұрпына сай шет елдерге шығатынын қорыта аламыз
Сурет 6. Қазақстан Республикасының азаматтарының діни таңдау көрсеткіші.
2010 жылдың 28 наурызында Қазақстан Республикасының Туризм және Спорт министрі Тесірхан Досмұхаммедовтың пайымдауы бойынша діни және қажылық туризм мақсатымен отандастарымыз келесідей мемлекеттерге аттаныпты [26]:
Сурет 7. Қазақстан Республикасының азаматтарының 2010 жылғы қажылыққа аттанған мемлекеттері
Көрсетілген деректер бойынша қазақстандықтардың басым көпшілігі Сауд Аравия мемлекетіне қажылық саяхатқа шығатыны мәлімделген. Екінші көрсеткіш Израиль мемлекетіне, атап айтқанда сонда орналасқан Иерусалим қаласына барушы санының жыл сайын 1500 адамға жететінін көрсетілген.Сонымен қоса қазақстандықтардың қажылық сапарға аттанатын елдер тізіміне Ватикан, Үндістан, Қытай және Египет елдері жатады екен.
Сауд Арабия патшалығы - Араб түбегiнде орналасқан мемлекет. Солтүстiгiнде Иорданиямен, Иракпен және Кувейтпен шекаралас, шығысында Катармен, Бiрiккен Араб Әмiрлiктерiмен, оңтүстiгiнде Оман, оңтүстiк-шығысында Йеменмен шекаралас. Солтүстiк-шығысында Парсы шығанағы батысында Қызыл теңiзбен қоршалып жатыр[20].
Сауд Арабияны Харам жерi деп атайды. Харам деп аталуына себеп Мекке және Мединеқалаларының орналасуында. Араб тiлiнде қысқаша -ас-Саудия деп айтылады. Сауд Арабия қазiргi таңда Иордания мен Лихтенштейндi қоса есептегенде әлемдегi 3 династиялық патшалық қатарына жатады[20].
Мекке (араб.: Макка, сондай-ақ Макка ал-Муккаррама) - Сауд Арабиясының батысындағы қала, Қызыл теңiзден шамамен 100 км қашықтықта орналасқан. Мұсылмандардың қасиеттi қаласы болып саналады.
Бұл қалада Мұхаммед (ғ.с.) дүниеге келiп, пайғамбарлығын осында бастаған. Ол арабтардың ежелгi мәдени орталығы саналады. Исламдық сенiм бойынша мұнда Адам ата мен Хауа ана, Шис, Ибраһим, Исмаил пайғамбарлар (ғ.с.) тұрған. Меккенi джурхум, хузаа тәрiздi ежелгi тайпалар мекен еткен. Ал 4 ғасырдың аяғында мұнда құрайыш тайпасы қоныстанған. 6 - 7 ғасырларда қала халқы Қағбадан оңтүстiк-шығысқа қарай 800 - 900 метр және оңтүстiк-батысқа қарай шамамен 500 метр ауданды алып жатты. Тарихта Мұхаммед пайғамбар (ғ.с.) Меккеден кеткенiмен, Мединедегi жаңа ғибадатхананы Қағбаға қарама-қарсы қойған жоқ, қайта оның есiгiн соған қаратты (қара Құбыла). 630 жылы мұсылмандардың Меккенi басып алуы оның дiни орталық ретiндегi айрықша жағдайын қалпына келтiрiп қана қоймай, жоғары дәрежеге көтере түстi. Қағбаны айналып қажылық ету салтына Арафат тауына бару енгiзiлдi. Меккеге барып тәу ету мұсылмандықтың бес парызының бiрi болып жарияланды. Әлемдiк ислам қозғалысының орталық саналатын Меккеде сүнниттiк (ханифиттiк, маликиттiк, шафииттiк, ханбалиттiк мазһаб) және шииттiк оқу орындары орналасқан [20].
Әрбiр дұрыс жолдағы мұсылман өмiрiнде бiр рет болса да бұл қасиеттi дiни орталыққа баруға мiндеттi. Ежелгi заманда Мекке бар-жоғы Арабия мен Африка шөлдерiнен жүрiп өтiп, шаршап-шалдыққан керуендер демалатын тыныш шұрат қана едi.
Қала мен әл-Харам мешiтiне кiруге тек мұсылмандарға ғана рұқсат етiлген, бұрынғы уақытта тыйым салуды бұзушыларды өлiм жазасына кескен (қазiр оларға айып салынады). Солай болғанмен де соңғы 200 жыл iшiнде мұсылмандық қажыға барушылар сияқты киiнген бiрнеше шым-шытырық оқиға iздеушiлер бұл заңды бұзды. 1830 жылы мешiтте болған Ричард Бэртонның даңқы бәрiнен асып кеткен болар[20].
Меккеге қажылыққа келгендер ғасырлар өткен сайын қасиеттi болған қажылық салтанатына қатысады. Салтанат алдында олар ақ киiм - ихрам киедi. Барлық сыйынушылар Алла алдында адамдар теңдiгiнiң нышаны ретiнде бiрдей киiнедi. Сыйынардың алдында мұсылман бетiн, басып, қолдары мен аяқтарын жууға тиiс, сондықтан кез келгеи мешiтке ағып тұрған су қажет. Харамда, Қағбадан бiрнеше метр жерде ежелгi заманда қаладағы ауыз суының жалғыз бұлағы болған - Зәмзәм бұлағы бар. Бұлақтың пайда болуы библиялық уақыттарға ж атады. Ибраһимнiң дүниеге келген бiрiншi ұлы Исмаилдың - анасы АжардыИбраһим пайғамбардың бедеу әйелi Сарра шөлге қуып жiбередi.
Балалы ана шөл қысудан өлiп қалмауы үшiн Құдай оларды құмнан ауыз суы атқылап жатқан жерге жiбередi. Мұсылман еместерге кiруге болмайды
Ислам дiнiнiң негiзiн салушы Мұхаммед пайғамбар осында дүниеге келген (сурет 8). Кейiн Мединеге көшуге мәжбүр болған Мұхаммед 630-31 ж. Меккенi өзiне бағындырған. Мүсылмандардың арнайы барып табынатын ең қасиеттi орны - Қағба осында[20].
Сурет 8. Мекке қаласы, Қағба
Қағбаның есiгi: Ибраһим (ғ.с.) пайғамбар Қағбаны салған кезде оған төменгi жағынан екi есiк орнатты. Адамдар шығыс жақ есiгiнен кiрiп, батыс жақ есiгiнен шығатын едi.фаграпггапгапагрргаывафывафываф ывафывафыва
Құрайыш руы Қағбаны қайта салған кезде, батыс жақ есiктi жауып тастады және шығыс жақ есiгiнiң табалдырығын адам бойынан жоғары етiп қойды. Қағбаға кiретiндер үшiн арнайы баспалдақ орнатты. Баспалдақсыз есiктен кiру мүмкiн емес едi (сурет 9).
Сурет 9. Мекке қаласы, Арафат тауы
Меккедегi тарихи жерлер - Меккеде бiрнеше тарихи, мұсылмандар үшiн қасиеттi саналатын жерлер келесі кестеде көрсетіледі.
Кесте 3.
Меккедегі мұсылмандар үшiн қасиеттi саналатын жерлер
№
Қасиеттi орын
№
Қасиеттi орын
1
Хира үңгiрi
7
Дар әл-Арқам
2
Сәуiр үңгiрi
8
Мұғалла зираты
3
Мұхаммед пайғамбардың (с.а.с.) туған үйi
9
Рая мешiтi
4
Имам Алидiң үйi
10
Ижаба мешiтi
5
Хадижа ханымның үйi
11
Биға немесе Ақаба мешiтi
6
Хамза үйi
12
Нәмира мешiтi т. б.
Қағбаның бұрыштары:
Қағба 4 бұрышты бейнеде болғандықтан, әр бұрыштың өзiне тән атаулары бар.
1 Қара тас бұрышы. Қара тас орналасқандықтан осы атауға ие болған. Бұған қоса - Шығыс бұрышы деп те аталады.лоолрошрошрроорш
2 Ирак бұрышы. Ирак жақ бетте болғандықтан осы атқа ие. Бұған қоса солтүстiк бағыт болғандықтан, солтүстiк бұрышы деп те аталады. Қара тас пен Ирак бұрышының араларында: Қағбаның бетi, мултәзәм, Қағбаның есiгi, Мәғджән және Мақаму Ибраһим, зәмзәм құдығы орналасқан.
3 Шам бұрышы. Шам жақ бетте болғандықтан және батыс жақ бұрышы деп те аталады.Ирак бұрышы мен Шам бұрышы араларында: Хатим және жоғарғы жағында су ағатын құбыр (мизаб) орналасқан.оренрррнороорпроп
4 Иемен бұрышы. Иемен жақ бетте болғандықтан осындай атауға ие болған.Шам бұрышы мен Иемен бұрышы аралығы- Қағбаның арқасы саналады.
Қара тас - жәннаттан түскен. Қаншама ғасырлар, оқиғалар өтсе де қазiргi заманымызға дейiн сақталған. Қағбаның шығыс жақ бұрышында сүюге ыңғайлы, адам бойы жетерлiктей орында орналасқан. Қара тастың жиегi таза күмiспен көмкерiлген. Хаджар әл-Әсуәттың негiзгi ең үлкен бөлiгi Қағбаның iшкi жағында.фварааааанаееааенаеаенргаен рафвафывафывафывафывафвафыв
Қара тас жәннаттан алғашқы түскен кезiнде өте нұрлы, аппақ тас болған. Пайғамбарымыз хадисiнде: "Сүттен де ақ болған",- деп айтқан. Басқа риуаятта: "Қардан да аппақ",- делiнген. Қара тас - адам баласының күнә iстерiнен қарайып кеткен, бiрақ толығымен қараймаған. Адам баласына көрiнiп тұрған жерлерi ғана қарайған. Қалған бөлiктерi аппақ күйiнде.
Хаджар әл-әсуад - қара тас күйiнде болса да, оның артықшылық қасиеттерi өте жоғары.
Бұл тасты пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с.) өз қолымен қойған. Мұхаммедке (с.ғ.с.) пайғамбарлық келуiне 5 жыл қалғанда, Қағба ескiргендiктен Құрайыш руы қайтадан салуға келiседi. Ортаға адалдан тапқан малдарын жинап, Қағба құрылысын бастап кетедi. Қағбаны салып болып, ендiгi кезек Қара тасты орнына қоймақшы болғанда, үлкен тартыс басталады. Әр рудың адамдары өз қолдарымен қоймақшы болады. Тiптi үлкен қан төгiс, шайқасқа ұласуға сәл-ақ қалады. Қағба жұмысы 3 күнге тоқтап, сол кезде үлкен ақсақалдардан саналатын Ибн Мұғира: "Жанжалдасуды қояйық. Менiң сөзiме құлақ салыңдар. Кiмде-кiм мына қақпадан бiрiншi кiретiн болса, бұл iстiң шешуiн соған тапсырып, айтқанына құлақ асайық",- дейдi. Бұған барлығы келiсiп: "Есiктен кiм кiредi екен?"- деп күтiп тұрғандарында, бұл оқиғадан еш хабары жоқ Мұхаммед (с.ғ.с.) есiктен бiрiншi болып кiредi. Жұрттың бәрi оны көрген сәтте: "Мұхаммед келдi. Ол сенiмдi. Ешқашан өтiрiк айтқан емес",- деп қатты қуанады. Сөйтiп Мұхаммедке (с.ғ.с.) келiскен iстерiн түсiндiредi. Сонда Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) шапанын шешiп, үстiне Қара тасты қойып: "Жиналған қабиладан бiр кiсiден келiп шапанды көтерсiн",- дейдi. Шапанды тасымен көтерген соң, Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) ол тасты өз қолымен, Қағбаның бұрышына орналастырады.фыафывафвафыва
Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с.) Қара тасқа нұрлы жүзiн қойып, мүбарак ерiндерiмен сүйген. Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) бұлай iстегенi - қара тасқа деген құрметiн бiлдiредi.фвафывафывафывафывафывафы в
Абдулла ибн Омар (р.а.) былай риуаят етедi: "Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с.) Қара тасты ұстады, мұнан соң ерiндерiмен сүйiп тұрып ұзақ жылады. Соңынан бұрылып, хазретi Омарға қарап: "Иә, Омар, бұл орын - көз жасы төгiлетiн жер",- дедi. Сол себептi мүмкiншiлiк болса, мұсылмандардың барлығы Қара тасты сүйедi.фкевпкепкепвкееевеаывафывафы вафывафыва
Қара тас жәннаттан келген. Бұл тасты Ибраһим (ғ.с.) Қағбаны салғанда, өз қолымен шығыс жақ бұрышына орналастырған.фывафыв
Кiмде-кiм Қара тасты ұстаса, қияметте Қара тас ол адам үшiн куәлiк етедi. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): "Қиямет күнi - Аллаһ тағала Қара тасқа көретiн көз, сөйлейтiн тiл берiп, бұрынғы көрiнiсiне қайтарады. Сонда қара тас Қағбаны зиярат еткен мұсылмандар үшiн куәлiк етедi",- деген.
Ақырзаман жақындағанда Қара тас жоғары көтерiлiп кетедi. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) хадисiнде: "Қара тасты сүйiп алыңдар, күндердiң бiр күнiнде адамдар кешкiсiн Қағбаны тәу етiп Қара тасты сүйедi. Таңертең келiп қараса, Қара тасты орнынан таба алмай қалады. Өйткенi, Аллаһ тағала қиямет жақындағанда жәннаттан жерге түсiрген нәрселерiн қайтарып алады",- дедi.
Қара тас - тәуептiң басталуы және аяқталуы белгiсiн бiлдiредi. Күшi жеткен мұсылмандарға сипау - мустахаб, яғни сауапты iстен саналады.
Қара тасты сүйерде адамдарды кимелеп, итеруден сақ болу керек. Өйткенi, Қара тасты сүю - сүннет амалынан. Қоштасу қажылығында Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) Қара тасты сүйдi. Ол кезде аз адамдар ғана тұрған едi. Ешкiмге кедергi жасамады. Мұнан соң хазретi Омарға (р.а.) бұрылып: "Ей, Омар! Сен күштi жiгiтсiң, Қара тасқа келгенiңде күшке салушы болма, әлсiздерге зиян тигiзiп қоюың мүмкiн. Егер Қара тастың бос тұрғанын көрсең ғана оны сүй. Басқа кездерде, тек ғана Аллаһты ұлықтайтын сөздердi айтып өтсең де болады", - деп ескерткен. Сол себептi Қара тасты сүю әдептерiн әрбiр мұсылман жақсы бiлiп басқаларға жаманшылық iстеп қоюдан сақтануы керек. Әйел кiсiлер үшiн Қара тасты сүюдiң қажетi жоқ. Тек көпшiлiк жоқ уақытында ғана ұстаса болады. Айша (р.а.) анамыз Қара тастың тұсынан өтiп бара жатқанында, кейбiр әйелдер: "Ей, мұсылмандардың анасы, Қара тасты ұстамаймыз ба?"- дегендерiнде: "Әйел кiсiлер үшiн Қара тасты ұстаудың қажетi жоқ, кеттiк",- деп тұсынан өтiп кеткен.Сондықтан да, әрбiр мұсылман Қара тасты ұстаймын деп кезекке тұрып, тәуеп етушiлердiң жолына кедергi жасап қоюдан сақ болуы керек. Қара тастың тұсынан өткенiнде тоқтамастан: "Бисмиллаһи, Аллаһу әкбар", - деп қолын көтерiп өтсе, бұл амалы Қара тасты ұстағаны саналады.фывафывафывафва
Айша (р.а.) анамыз Пайғамбарымыздан (с.ғ.с.) сұрады: "Не үшiн фсенiң қауымың, яғни Қағбаға қалаған адамын кiргiзiп және қаламаған адамдарын кiргiзбес үшiн жасаған. Егер халықтың көңiлдерiне ауыр келмесе, әлбетте мен Қағбаны екi есiктi етiп, төмен салдырар едiм", - дедi.
Қазiргi уақытта Қағбаның есiгi бiреу. Бұған қоса Қағбаның iшiне кiрген кезде, оң жағында бiр есiк бар. Ол - "Тәубе" есiгi деп аталады. Оның iшiнде Қағбаның төбесiне көтерiлетiн арнайы баспалдақ орналасқан.
Қағбаның арқасындағы есiктiң жауып тасталған орны айырықша қараған адамға бiлiнiп тұрады.
Медине, Мәдине (араб.: - мәдинәт ән-нәби-пайғамбар қаласы) - мұсылмандардың қасиеттi қаласы. Сауд Арабиясындағы Иасриб қаласы 622 ж. Мұхаммед пайғамбар (ғ.с.) көшiп барғаннан кейiн Медине деп аталды. Қаланы ансарлар аталған (қолдаушылар) аус және хазраж тайпалары мекендеген. Олар Меккеден қоныс аударған мұсылмандарға көмек көрсетiп, Мұхаммедтiң (ғ.с) пайғамбарлығын мойындап, алғашқылардың бiрi болып ислам дiнiн қабылдады. Мұнда алғашқы мешiт салынды, Құран Кәрiм аяттарының бiршамасы осында түсiрiлдi. Мединеде алғашқы жұма намазы оқылып, жалпы мұсылмандарға парыз етiлдi, исламдағы дәрет алу, намаз, ораза, азан, тағыда басқа парыз болған әдет-ғұрыптардың орындалу дәстүрi бекiдi. Медине қаласында мұсылмандар қауымы (үмбет) нығайып, қалыптасты. Оның бiр көрiнiсi мединелiк кезеңде мұсылмандар Бадр шайқасында жеңiске жеттi. Сондай-ақ 625 ж. меккелiктер Медине қаласына жақын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Туризм экoнoмикaның әр түрлі сaлaлaрынa әркeлкі ықпaлын жaсaудa, aлaйдa oның жұмыс жaсaуы бaсқa дa шaруaшылық сaлaлaрынa сaлмaқ сaлмaй экoнoмикaның дaмуынa мүмкіншілік бeрeді. Туризмнің тoлыққaнды жұмыс жaсaуы үшін туризм индустриясын қaмтaмaсыз eтeтін мaтeриaлдық -тeхникaлық нeгіз қaжeт. Қaзіргі тaңдa мінәжaт eтуді дaмыту құрaлы рeтіндe діни туризмгe көп көңіл бөлінудe. Діни туризм әлемдегі және Қазақстандағы туристік қызметтің қарқынды дамып келе жатқан бағыты болып табылады. Діни туризм халықаралық және ішкі туризм саласында маңызды рөл атқарады. Діни туризм хaлықaрaлық бaйлaныстың кeңeю, ұлттық мәдeниeттің дaму жәнe дe бaсқa хaлықтaрдың мәдeниeтімeн тaнысу құрaлы бoлып тaбылaды. Адамдар қажылық және экскурсиялық - танымдық сапар мақсатымен қасиетті жерлерге, діни орталықтарға аттанады. Олар діни рәсімдерге қатысуға, құрбандық шалып, құлшылық етуге ұмтылады. Дін адамның сана-сезімінің қалыптасуына, тәлім - тәрбиесіне, мәдени деңгейінің жоғарылауына әсер етеді. Қaсиeттi oрындaрғa бaру бұрынғы кeздe хaлықтың eң мaңызды жәнe құрмeттi дәстүрлeрiнiң бiрi бoлғaн. Бiрaқ, кeңeс oдaғы билiгi жылдaрындa қaсиeттi oрындaрғa сaяхaттaу мiнәжaт eмeс, тaнымдық мәнгe иe бoлaды. Көптeгeн дiни құрылыстaр мұрaжaйғa, кoнцeрт зaлдaрынa жәнe т.б. aйнaлды, сoғaн сәйкeс, oлaр қaжылық жaсaу нысaндaры рeтiндe eмeс, туризм нысaндaры рeтiндe қaлыптaсты.
Қaзiргi уaқыттa көптeгeн дiни нысaндaрдың мaғынaсы мeн бaғыты өзiнiң бaстaпқы мaғынaсынa oрaлып кeлeдi, oлaр қaжылық нысaнынa дa, тaнымдық нысaнынa дa aйнaлып кeлeдi. Eндeшe, дiни құндылықтaр - бұл мәдeни мұрa бөлiгi әрi туризм нысaндaры.
Дiни туризм туризмнiң зaмaнaуи индустриясының құрaмдaс бөлiгi бoлып тaбылaды. Oның өзiнiң түрлeрi бaр: қaжылық жәнe дiни бaғыттaғы тaнымдық турлaр.
XX ғ. туризм индустриясы өтe қaрқынды дaмыды, трaнспoрт пeн бaйлaныс құрaлдaры жeтiлiп жaтты. Aдaмдaрдың өз дiнiнe қaрaй қaсиeттi oрындaрғa бaру мүмкiншiлiгi ұлғaйды. Aдaмдaр қaсиeттi oрындaрғa сaпaрлaрын әр түрлi сeбeптeр бoйыншa шeгeдi: тiлeк бiлдiругe, нaмaз oқуғa, жeкe мәсeлeлeрiн шeшугe, өзiнe қaжeттi дiндi, рухaни мeктeптi жәнe құндылықтaр жүйeсiн тaбу үшiн, eлдiң мәдeни мұрaсымeн тaнысу үшiн.
Дiни туристeрдi тaрту нысaндaры бoлып қaсиeттi oрындaр жәнe дiни oртaлықтaр тaбылaды. Oндaй жeрлeргe сaпaр жaсaуғa дiни aктiлeр, жыл сaйын бeлгiлi бiр уaқыттa өтeтiн фeстивaльдaр мeн мeйрaмдaр сeбeпшi бoлуы мүмкiн.. Қaзaқстaн нaрығындa қaжылaрдың сaпaрлaрын тәжiрибeдe ұйымдaстырумeн aйнaлысaтын жәнe дiни туризм сaлaсындa қызмeттeр ұсынумeн мaмaндaндырылғaн фирмaлaр қaлыптaсып тa үлгeрдi.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі: Қазақстандағы қажылық туризмнің болашақта даму жолдарын болжау.
Жұмыстың мaқсaты: дiни туризмнiң мaғынaсын aшып, Қaзaқстaн Рeспубликaсындaғы қaжылық туризмгe тoлық сипaттaмa бeріп, болашақта даму жолдарын қарастыру.
Мeнiң бұл жұмысымның өзeктiлiгi Қaзaқстaндaғы қaжылық туризмнiң дaму мүмкiншiлiктeрiн aнықтaп, aнaлиз жaсaуғa бaғыттaлып oтыр.
Зeрттeулeрдiң мaқсaтынa жeту үшiн кeлeсiдeй мiндeттeрдi шeшу қaжeт бoлды:
1) дiни туризмнiң мaзмұны мeн мәнiн түсiну, дiни туризмнiң түрлeрiн қaрaстыру;
2) қaзiргi Қaзaқстaн нaрығындa қaжылық туризммeн тaбысты жұмыс жaсaп жaтқaн турфирмaлaрдың жұмысымeн тaнысу;
3) Қaзaқстaн Рeспубликaсындaғы қaжылық туризмнiң мәсeлeлeрiнe жәнe oлaрды шeшу жoлдaрынa тaлдaу жaсaу;
Жұмыстың теориялық- әдістамалық негіздері: негізгі әдебиет көздерін анықтамалық, картографиялық, туристік компаниялардың жарнамалық буклеттерінен, әдеби материалдардан алдым. Қазақстандағы діни туризмді оның ішінде қажылық және діни бағыттағы танымдық турларды зерттеген ғалымдар: Ердавлетов С.Т. География туризма Казахстана, Таймагамбетов Ж.К., и М.С. Нуркабаев Исследования на Мангышлаке, Байпаков К.М. По следам древних городов Казахстана.
Зерттеу әдісі: дипломдық жұмысты жазу барысында статистикалық, анализдік, картографиялық, тарихи- сипаттамалық әдістер қолдандым.
Жұмыстың теориялық- практикалық маңызы: дипломдық жұмыста келтірілген материалдарды география, туризм, тарих пәндері бойынша ЖОО-да элективті курстарды оқыту барысында немесе туризмді дамыту бойынша мемлекеттік бөлімдерде діни маршрут мысалындағы анықтамалық ретінде қолдануға болады.
Диплoмдық жұмыстың құрылымы кiрiспeдeн, нeгiзгi 3 бөлiмнeн, қoрытындыдaн жәнe қoлдaнылғaн әдeбиeттeр тiзiмiнeн тұрaды.
Жұмыстың көлeмi 64 бeт. 7 кeстe, 8 сурeт жәнe 46 әдeбиeттeр тiзiмiн қaмтиды.
1.ДІНИ ТУРИЗМ БОЙЫНША ЖАЛПЫ СИПАТТАМА
1.1 Діни туризм түсінігі және оның түрлері
Туризм (фран.саяхат, серуендеу) - бос уақытты тұрақты жерінен тыс жерлерге саяхаттау және тұрақтау барысында пайда болатын қатынастар мен құбылыстар жиынтығы. Туризм - тұрғылықты жерінен тыс жерде 24 сағат немесе одан артық уақыт ішінде болатын рекреацияның барлық түрі.
Туризм мәдени-танымдық, діни, көңіл көтеру, іскерлік, ғылыми, емдік-сауықтыру, спорттық, экологиялық, экзотикалық, шытырманды болып бөлінеді.
Сонымен, біз діни мақсатта саяхаттайтын турист деп әдеттегі ортадан тыс жерге қасиетті орындар мен діни орталықтарға баратындарды айта аламыз.
Діни туризм халықаралық және ішкі туризм жүйесінде маңызды рөл алатынын тағы атап өту керек. Адамдар қасиетті орындарға және діни орталықтарға қажылық және экскурсиялық сапарлар шегіп жатады. Олар діни рәсімдерге қатысуға, намаз оқуға, құрбандық шалуға тырысады.
Діни туризм туризмнің заманауи индустриясының құрамдас бөлігі болып табылады. Оның өзінің түрлері бар: қажылық және діни бағыттағы танымдық турлар [1].
XX ғ. туризм индустриясы өте қарқынды дамыды, көлік пен байланыс құралдары жетіліп жатты [17]. Адамдардың өз дініне қарай қасиетті орындарға бару мүмкіншілігі ұлғайды. Бір уақытта басқа елдердегі халықтың рухани жетістіктеріне қызығушылық туындап, олардың дінінің мағынасын түсінуге құлшыныс пайда болды. Мұның соңғы он жылдықта адамзат өмірінің жан-жақты қарқынды өзгеруіне байланысты діннің нақты дағдарысынан туындап отыр деген пайымдау келтіруге болады.
Діни туристерді тарту нысандары болып қасиетті орындар және діни орталықтар табылады. Ондай жерлерге сапар жасауға діни актілер, жыл сайын белгілі бір уақытта өтетін мейрамдар себепші болуы мүмкін. Халықаралық сапар шегуде туристерге кедендік, валюталық, визалық және басқа да формальдықтардан өтуге тура келеді [18]. Қазақстан нарығында қажылар мен экскурсанттардың сапарларын тәжірибеде ұйымдастырумен айналысатын және діни туризм саласында қызметтер ұсынумен мамандандырылған фирмалар қалыптасып та үлгерді [20].
Бүгінгі әлемде діни туризм, яғни, діни мотивациялы сапарлар туризмі маңызды көлемге жетіп отыр. Ол өзіне келесідей түрлерін біріктіреді: қажылық, діндердің тарихын және шіркеулік мәдениетті тану мақсатындағы саяхаттар, рухани тұлғалардың діндермен танысу және шетелде діни істер жағдайын білу үшін сапарлары [3]. Бұлардың арасынан басым үлесін, әрине, қажылық алады. Бұл - құдайға табынушылардың діни рәсімдерге, қасиеттілерге табынуы мен ғұрыптарды жасау үшін қасиетті орындарға баруы. Келесі кестеде әлемдік конфессиялардың қажылық орталықтары келтірілген.
Кесте 1
Ұлы әлемдік конфессиялардың қажылық орталықтары
Орналасқан мекені, Елі
Конфессия
Қажылық Мақсаты
Иерусалим, Израиль
Иудаизм
Иудаизм дінін ұстанатын еврейлер осы жерге Храмдық тауды қоршап тұрған библиялық құрметтерге ие болған орындарға, Сыңсып жылау қабырғасына (Стена плача) баруға ұмтылады [5].
Христиан
Христиандықтар Иерусалим жерін Исус Христостың жерге түсуімен байланыстырып, Құдай Қабірі храмына табынуға барады [5].
Ислам
Мұсылмандар Иерусалимге Аль-Акса мешітіне табынуға аттанады [5].
Мекке, Сауд Аравиясы
Ислам
Меккеге барып, қағбаны айналып, қажылық ету мұсылмандықтың бес парызының бірі болып табылады [5].
Ватикан, Ватикан
Христиан (католик)
Католиктік шіркеудің басы - Рим папасы тұратын Ватиканға барып, діни мерекелерде Ватикан алаңына жиналады [5].
Наланду және Кушинагар, Индия
Буддизм
Шакьямун буддисттері буддизмінің қасиетті орындары орналасқан аймақтарына діни мерекелерде баруға тырысады [5].
Діни туризм - бұл туризмнің дербес түрі. Діни туризмнің екі негізгі өз ішінде бөлінетін түрлері бар, олар - қажылық туризм және экскурсиялық-танымдық бағыттағы діни туризм. Қажылық туризмнің өзге түрі болып рухани-қажылық туризм табылады [4].
Қажылық туризм - бұл діни туризмнің өзге түрі түрлі дін мүшелерінің қажылық мақсатта шегетін сапарларының жиынтығын қамтиды. Қажылық сөзі, орысша тілде паломничество, пальма - паломник (қажылар) сөзінен шыққан, яғни, христиандықтар Орта ғасырларда Қасиетті Жерге сапар шегіп, ол жақтан пальма шыбықтарын әкелген болатын [2]. Қажылық адамдардың қасиетті орындарға табыну үшін жиһан кезуі, саяхат жасауы ретінде түсіндіріледі. Қажылық жасауға адамдарды көптеген себеп-салдар итермелейді. Оларға физикалық және рухани сырқаттардан арылу, емделу, туыстар мен жақындар үшін табыну, күш жинау, қандай да бір жұмыс істеу және т.б. тілеулер жатады [2].
Сонымен қатар, қажылыққа жоғарғы күштерге берген жақсылығына алғыс айту, сенімге берілгендігін көрсету, өзіндік ниеттері мен қозғалысқа қабілеттілігін тексеру, өмір мәнін түсіну үшін барады.
Қажылықтың мағынасы болып қасиетті орындарға табыну танылады. Бұл табыну діни сипатқа ие және құдайға құлшылық ету мен құрметті қасиетті жерлерде табынумен байланысты болып келеді. Көп жағдайда қажы - бұрыннан қалыптасқан құндылығы бар терең діни адам. Ол уақытша дағдылы өмір салтынан: қатынас ортасы, қанағаттанушылығына, өзіндік рухани әрі ұнамды мақсаттарына жетуіне шек қоя алуға даяр. Қажылық сапарлардың қағидалық қасиеттерінің бірі болып олардың рухани-ағартушылық құрамасы табылады.
Қажылықтың ерекшеліктері және түрлері. Қажылықтың бірнеше түрін бөліп көрсетуге болады (сурет 1).
Сурет 1. Қажылықтың түрлері
Сонымен бірге, қажылық жалпы білім алуда да үлкен роль атқарады. Русьтағы монастырьлар мен ғибадатханалар үнемі рухани табынушылық орны ғана емес, онымен қоса мәдени орталықтар болып табылды [5]. Мұнда ғасырлар бойы кітаптар, икондар, қолданбалы өнер өнімдері, халық кәсіпшілігінің бұйымдары жинастырылып, сақталды. Монастырьлық және ғибадатханалық құрылыстар өзіндік дәуірдің - әсіресе 18 ғасырға дейін басты архитектуралық ескерткіштері болып танылды [5].
Қажылар, сонымен қоса, дәстүрлі түрде тамақтану менорналастырудың, қызмет көрсетудің деңгейі мен сапасына көп талаптар қоймайды. Олар түнеуге монастырь кельяларында, жергілікті храмдарда, шатырлы қалашықтарда (мысалы, қажылық уақытында) қалады, тіпті храмдарда еденде немесе көшеде түнеп жатады. Тамақ түрлерін таңдау мүмкіндігі аса үлкен емес әрі қарапайым ғана. Христиандық елдерде ораза уақытында тағам оразаға сәйкес, ал Үндістанда - вегетериандық болып келеді [6]. Қажылық қасиетті болып табылатын нақты жерлерге барумен біріктіріледі. Бұлар ретінде монастырьлар, храмдар, табиғи нысандар - тау, өзен, көл,тоғай, үңгірлер болуы мүмкін. Дәстүрлі түрде қажылыққа адамдар жылдың жылы уақытында барады. Бұл шынайы қажылардың қасиетті орындарға жаяу баруы тиіс екенімен түсіндіріледі. Қажылардың орташа жасы - 45-50 жас. Сапарларда жастардың ролі де байқаусыз қалмайды, дегенмен олардың пайыздық үлесі үлкен емес [3].
Діни бағыттағы экскурсиялық-танымдық турлар. Діни бағыттағы экскурсиялық-танымдық турлардың ауқымына діни орталықтарға бару жатады, бірақ сонымен қоса, экскурсант-туристер діни нысандар - діни және ескерткішті нысандарды көре алады, мұражайлар мен жәрмеңкелерге бара алады. Туристер құдайға қызмет етуге қатысады, кресттық жорықтарға, уағыздарда, басқа да діни мерекелерге барады.Сонымен қатар, экскурсант-туристердің, басқа дінді ұстанатындардың діндердің барлық мерекелеріне қатыса бермейтінін атап өту керек. Танымдықта туристік инфрақұрылымда бар белгілер - қонақ үйлер және т.б. қолданылады. Діни бағыттағы танымдық турлар қажылыққа қарағанда қысқа болып келеді, олар діни мерекелермен ұштастырылмайды, онда ересек адамдармен қатар балалар да қатыса береді. Діни нысандарды туристер экскурсиондық мәні бағдарламаның бір бөлігі ғана болып келетін аралас турларда да тамашалай алады. Қажылар үшін экскурсия нақты діни әрекеттерге қарағанда екінші мәнге ие [5]. Дегенмен де кейбір турларда қажылар да, экскурсанттар да қатысады.
Діни бағыттағы экскурсиялық турлар діни қасиетті орындар мен өткеннің тарихи архитектуралық ескерткіштеріне барумен қоса ең аз дегенде үш күнге созылады [8]. Уақыт өте келе осындай турларды ұйымдастыру үшін монастырьдың бастығының рұқсаты (бата беруі) қажет.
Діни-эскурсиялық турдың тобы үшін көптеген көңіл-көтеру мекемелері бар қонақ үйде орналастыру және мейрамханада қарапайым тамақтану немесе ораза күндері кафеге бару турдың сапасын бағалауда мардымсыз көрінсе, қажылар үшін бұл турфирманың барлық басқа ұсыныстарын сызып тастауы, психологиялық қолайсыздық пен сезімталдық күш тудыруы мүмкін. Қажылық тур діни-экскурсиялық турмен салыстырғанда өзіне тек қана ғибадатханаларды, монастырь, қасиетті орындарды (қайнар көздер және т.б.) квалификациялық зерделеу мен ол жерлерге баруды ғана қамтымайды, сонымен бірге, ғибадатхананың не монастырь діни тірлігінде шынайы ролін сомдайды және құдайға қызмет етуге бару мүмкіншілігі болып табылады. Діни-танымдық және қаржылық турларды, яғни бұларға дейін экскурсиялық сапарлар маршруты және көрсететін нысандар біріктіріледі, бұл өз алдында кейін берілген санаттардың араласуына алып келеді, ал бұл кезде монастырьға қандай да сапармен барсаң да қажылық деп аталатыны маңызды орын алмайтын болады. Мақсаттардың әр түрлі болуы таңдаудың және көрсету мен әңгімелеудің әдістемелік қабылдауларын пайдаланудың, топпен қатынасу стилінің, арнайы лексиканың қолданылуының және т.б. әр түрлі болуымен шартталынады.
Адамға эмоционалдық ықпалды күллі қоршаған ортасы келтіреді: архитектура, көркем өнер, икон жазу, шіркеулік ән айту, адамдар, дыбысталатын табыну тілектері.
Діни туризм түрлі формалар арқылы берілген. Сапарларды ұйымдастыру ерекшеліктері бойынша діни туризм ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған бола алады. Кейбір туристер ұйымдастырылған сапарларды қалайды. Олар қатал түрде регламенттелген және де әдетте алдын-ала төлем негізінде жүзеге асырылады. Кетер алдында сатушы және тұтынушы сапардың маршрутын, келу-кету мерзімін, көрсетілетін қызметтер жиынтығын (қыззметтердің толық жиынтығы немесе тек белгілі қызметтер қатары) және т.б. талқылап алады.
Ұйымдастырылмаған саяхаттар кезінде туристер өз туристік өнімдерін қалыптастыратын делдал фирмалардың көмегіне жүгінбейді. Олар өздері жоспарлап, өзіндік сапар шегеді. Ұйымдастырылмаған сапарлардың артықшылығы саяхатшының өткізілетін шаралардың белгілі бағдарламасына байланып қалмайтынында және сол жерде ішкі және сыртқы жағдайларға қарай өзіндік маршрут құрастыра алу мүмкіндігі болатынында боп келеді. Ішкі жағдайларға нақты бір не басқа да орындарға бару немесе бармау керектігі жайында, маршрутқа өзгертулер енгізу қажеттілігі жайында шешім қабылдауға ықпал ететін психологиялық қозғамдамаларды жатқызуға болады. Сыртқы жағдайларға туристтің белігілі бір не басқа қызметтерге төлем жүргізу мүмкіншілігін анықтайтын қаржылық ахуалын, оның сапарда келе жатқан уақытында оның қызығушылығын тудыратын түрллі нысандар туралы жаңа ақпараттармен қамтамасыз етілуін жатқызамыз. Осының барлығына ауа-райы жағдайының өзгерістерін, сонымен қатар, қазіргі біздің уақытымызда жиі кездесетін түрлі діни немес саяси жанжалдардың тууы мен ушығып кету мүмкіндіктерін қосуға болады [17].
Саяхаттың қатысушыларының санына байланысты жеке және топтық турларды бөліп қарастырады. Қатысушылардың саны бір-бес болса, ол жеке турларға, ал алтыдан астам болса топтық турлар деп аталады. Кейбір туристік фирмалар екі адам мен одан астамын топтық саяхат деп санайды [4]. Жеке турдың жекелік жағдайы ретінде бір адамның сапары бола алады. Бұл құбылысты жиі түрде бірнеше айларға созыла алатын қажылық сапарлардан бақылауға болады. Адамның табынушылық қатынаста болу үшін, өзінің ішкі мәселелерін ойлау үшін, қиын өмірлік жағдайларында жекеленуге үлкен талпынысы болады. Сондықта ол қажылық сапармен монастырьға, храм не басқа жерлерге жалғыз өзі аттанады (сурет 2).
Сурет 2. Сапардың уақытының созылу уақытына қарай бөліну
Сурет 3. Бiр күндiк сапарлар өз iшiнде созылу сағатына қарай бөлiнуі
Сурет 4. Көп күндiк сапарлар өз iшiнде созылу күндеріне қарай бөлiнуі
Бiр күндiк сапарлар өз iшiнде созылу сағатына қарай бөлiнедi: 3 сағаттан кем, 3-5 сағат, 6-8 сағат,9-11 сағат, 12 сағаттан астам (бiр күндiк). Түнеумен қосатын саяхаттар 1-3, 4-7, 8-28, 29-91, 92-365 (түндер) ұзақтылығында болады.
Саяхатшалар олардың жастарына қарай ата-аналарымен саяхаттайтын балалар, жастар (15-24 жас), экономикалық белсендi жас адамдар (25-44 жас), экономикалық белсендi орта жастағы адамдар (45-64 жас) және әдетте балаларсыз саяхат жасайтын зейнеткерлер (65 жастан бастап) деп бөлiнедi.
Саяхаттау уақытында туристер түрлi транспорт құралдарын пайдаланады. Олар белгiленген жерлерiне авиациялық, темiр жол, авто көлiк, теңiздiк және өзендiк транспортпен жете алады. Сапардың түрлi кезеңдерiнде әр түрлi транспорт құралдары қолданылуы мүмкiн.
Дiни туризм сапардың мемлекеттiк-территориалдық ерекшелiктерiне байланысты туризмнiң бiр түрiнiң тобына жатқызыла алады. Егер қажылар және экскурсанттар өз елдерiнiң территориясында саяхат жасайтын болса, онда ол iшкi туризм деп аталады. Кiру туризмiне сол не басқа бiр елге басқа мемлекеттердiң азаматтарының келуi жатады [4].
Осы түрлерiнiң үйлесiмi туризм санаттарының қалыптастырылуына алып келедi. Сонымен азаматтардың, оған қоса, басқа елдерден келген азаматтардың өз елдерiнiң территориясы бойынша саяхаты (яғни, iшкi және кiру туризмi) елдiң iшiндегi туризм деп аталады. Қандай да бiр елдiң экскурсанттар мен қажылардың өз елiнiң территориясында болсын, не басқа мемлекеттердегi сапараларының (iшкi және шығу туризмi) жиынтығы ұлттық туризмдi айқындайды. Кiру және шығу дiни туризмi туризмнiң басқа түрлерiнiң қатарымен бiрге халықаралық туризмге кiредi.
Маршруттар жiктелiмi. Маршруттар бiрнеше сипаттары бойынша жiктеледi. Iс-әрекеттiң мерзiмдiлiген қарай келесiдей маршруттар болады:
жыл бойы (дiни табынулар жыл бойы жалғасқандағы көптеген экскурсиялық және қажылық). Мысалы, Мәскеудегi Тройц-Сергиев лаврына немесе Үндiстандағы Сатья саи Баба Ұстазы ашрамына сапар шегу;
мерзiмдiк (онда баруға климат пен басқа факторлар әсерiн тигiзетiн экскурсиялық және қажылық орындар). Мысалы, қажылар мен басқа да туристердiң Тибет және Гималайдағы қасиеттi орындары бойынша кiруiнiң қажылық мерзiмi жылдағы бiрнеше жылдар болып табылады. Валаавмск және Соловецк православтық монастырьларына экскурсиялар мен қажылыққа келу жазда өтедi;
бiр реттiк (оқиғалы) (нақты бiр шiркеулiк мерекенi , жергiлiктi жердегi құрметтi қасиеттiнi қадiрлеу күнiн атап өтумен ұштастырылған қажылық сапарлар). Бұл - Ватикандағы Рим папасының орзалық уағызын тыңдауға қажылардың өте көп келуi. Бұл - Меккедегi жылына бiр рет қажыларды саны бiр уақытта 2 млн адамға жеткендегi Хадж. Сонымен қатар, мерекелер, карнавал және салтанатты рәсiмдер қатарына қатысуға арналған қажылық және экскурсиялық сапарлар. Және тамыз айында Шри-Ланкадағы Кандиге Эсал Перахер мерекесiне қатысуға бару.
Жалпы алғанда, дiни туризм қажылық туризм және дiни бағыттағы экскурсиялық-танымдық дiни туризм деп бөлiнедi.
1.2 Ислам дiнiдегi қажылық түсiнiгi
Қажылық туризм - әр түрлi дiн өкiлдерiнiң қажылық мақсаттағы сапарлары болып табылады. Қажылық- бұл дiнге сенушi адамдардың қасиеттi орындарға синып баруы үшiн жасалынатын құлшынысы. Қажылық жасау үшiн келесi себептердi атап көрсетуге болады.
Қажылықты ақиқатқа деген адамдық қатынастың бiр түi деп есептейдi. Дiни туризм халықаралық және iшкi туризм жүйесiнде маңызды роль алады. Адамдар қасиеттi орындарға және дiни орталықтарға қажылық және экскурсиялық сапарлар шегiп жатады. Олар дiни рәсiмдерге қатысуға, намаз оқуға, құрбандық шалуға тырысады. Дiн адамдардың сана-сезiмiн және жүрiс-тұрысының таптаурындарын қалыптастыруға ықпал етедi. Ол қоғамдық жүйенiң белгiсi ретiнде қалыптасқан әрi көп жағдайда маңыздыларының бiрi болып табылады. Қасиеттi орындарға бару бұрынғы кезде халықтың ең маңызды және құрметтi дәстүрлерiнiң бiрi болған. Бiрақ, кеңес одағы билiгi жылдарында қасиеттi орындарға саяхаттау сакральдi емес, танымдық мәнге ие болады. Көптеген дiни құрылыстар мұражайға, концерт залдарына және т.б. айналды, соған сәйкес, олар қажылық жасау нысандары ретiнде емес, туризм нысандары ретiнде қалыптасты (сурет 5).
Сурет 5. Қажылық жасау себептерi
Ғылымда әдетте қажылықтың бiрқанша түрi ажыратылып көрсетiлген:
1) Қатысушыларының саны және жанұялық тәуелдiлiгiне байланысты индивидуальды және жанұялық, топтық болып;
2) Сапардың ұзақтығына байланысты ұзақ мерзiмдi және қысқа мерзiмдi қажылық болып;
3) Маусымдық ұзақтығына байланысты жыл бойынғы қажылық, сонымен қатар белгiлi бiр дiни мейрамға ұштасқан қажылық болып;
4) Зиярат етiлетiн объекттерге байланысты конфессиялық дiни орындарға (шiркеулер, монастырлер, храмдар) бару және табиғаттағы дiни орындарға (таулар, өзендер, үңгiрлер, бұлақтар, тоғайлар ) бару;
5) Қажылардың орналасқан орнына қарай iшкi (ел шекарасы iшiнде) және шетелдiк қажылық турлар болып;
6) Орындалу мiндеттiлiгiне қарай ерiктi және мiндеттi қажылық турлар болып бөлiнедi. Мысалға, исламда қажылық әрбiр мұсылман болып табылатын адам үшiн мiндеттi болып есептеледi.
Қазiргi уақытта көптеген дiни нысандардың мағынасы мен бағыты өзiнiң бастапқы мағынасына оралып келедi, олар қажылық нысанына да, танымдық нысанына да айналып келедi. Ендеше, дiни құндылықтар - бұл мәдени мұра бөлiгi әрi туризм нысандары.
Дiни туристер және ең бiрiншi кезекте қажылардың өмiр сүруiнiң қалыпты жағдайларындағы әдетте дiни әрекеттерiнен артық қажеттiлiк туындағанда саяхатқа аттанады. Адамдар қасиеттi орындарға сапарларын әр түрлi себептер бойынша шегедi: тiлек бiлдiруге, намаз оқуға, жеке мәселелерiн шешуге, өзiне қажеттi дiндi, рухани мектептi және құндылықтар жүйесiн табу үшiн, елдiң мәдени мұрасымен танысу үшiн.
Дiни туристердi тарту нысандары болып қасиеттi орындар және дiни орталықтар табылады. Ондай жерлерге сапар жасауға дiни актiлер, жыл сайын белгiлi бiр уақытта өтетiн фестивальдар мен мейрамдар себепшi болуы мүмкiн. Халықаралық сапар шегуде туристерге кедендiк, валюталық, визалық және басқа да формальдықтардан өтуге тура келедi. Қазақстан нарығында қажылар мен экскурсанттардың сапарларын тәжiрибеде ұйымдастырумен айналысатын және дiни туризм саласында қызметтер ұсынумен мамандандырылған фирмалар қалыптасып та үлгердi[8].
Ислам дiнiнде қажылықтың алатын орны ерекше болып келедi. Қажылық - ислам дiнi бес негiзiнiң соңғысы. Қажылық - мұсылманның бес парызының бiрi. Шариғат бойынша кәмелетке толған, ақыл-есi дұрыс, денсаулығы жақсы, дәулетi жетерлiк, өзгеге қарызы жоқ мұсылман ғана парызын өтей алады. Шариғат кiтаптарында:Бас бостандығы бар, балиғат жасына жеткен, ақыл-есi дұрыс, денi-басы сау адамға қажылыққа бару парыз делiне отырып, қажыға баратын жол қауiп-қатерсiз, оған азық-түлiгi, көлiгi немесе көлiк жалдауға қаражаты болуы керек екендiгi және үлкен сапарға аттанған кiсiнiң үйiнде қалған отбасы тарығып қалмайтындай нәпақамен қамтамасыз етiлуi де шарт, - деп көрсетiлген[15].
Әлемде қажылықтың 11 макроаймағы бөлiнген:
Кесте 2.
Әлемде қажылықтың 11 макроаймағы
№
Қажылық аймақтары
1
Христиандық Еуропа;
2
Христиандық басым келетiн және басқа да көптеген дiндер тараған Солтүстiк Америка;
3
Христиандық басым және жергiлiктi дәстүрлi дiндер қалыптасқан Латын Америкасы;
4
Ислам басым келген Солтүстiк Африка;
5
Батыс және Шығыс Африка, мұнда ислам жоғары тұрады және христиандық пен басқа жергiлiктi дiндердiң жеке орталықтары бар;
6
Ислам басым әрi христиандық пен иудаизмнiң анклавтары кездесетiн Батыс Азия;
7
Оңтүстiк Азия, мұнда иудаизм мен буддизм кең таралған және христиандық, жайнизм, сикхизм мен исламның орталықтары бар;
8
Буддизм, ислам, христиандық басым келген және индуизм анклавтары бар Оңтүстiк-Шығыс Азия;
9
Буддизм мен синтоизм жоғары тұрған және ислам мен христиандықтың аудандары бар Шығыс Азия;
10
Буддизм басым Орталық Азия;
11
Ислам жоғары тұратын Орта Азия.
Қажылық сөздiкте - қасиеттi жерге баруды ниет ету дегендi бiлдiрсе, шариғатта - арнайы уақытта яғни қасиеттi рамазан айынан кейiнгi айдан бастап зүлхижжа айының 10-12 күндерiне дейiн арнайы мекенде яғни Сауд АрабиясыныңМекке қаласында табылып, арнайы бекiтiлген ихрамға кiру, Кағбаны жетi айналып тәу ету, Сафа мен Маруа арасында сағий жасау, Арафада тұру, Мұздалифада түнеу, шайтанға тас ату сияқты амалдарды орындау деп түсiну ләзiм[16].
Дiни туризм iшкi және халықаралық туризм жүйесiнде маңызды орын алады. Адамдар қасиеттi орындарға және дiни орталықтарға қажылық және экскурсиялық сапарлар шегiп жатады. Олар дiни рәсiмдерге қатысуға, намаз оқуға, құрбандық шалуға тырысады. Дiн адамдардың сана-сезiмiн және жүрiс-тұрысының таптаурындарын қалыптастыруға ықпал етедi. Ол қоғамдық жүйенiң белгiсi ретiнде қалыптасқан әрi көп жағдайда маңыздыларының бiрi болып табылады.
Әрбiр макроаймақ ең алдымен өзiнiң қажылық әлемдiк орталықтарымен белгiлi. Олар дiнге сенушiлердiң халықаралық ағымын қабылдап отырады және жиi түрде дiни мамандықтарын әкiмшiлiктiк, өндiрiстiк, мәдени және туристiк орталықтар функциясымен үйлестiрiп тұрады. Сонымен қоса, макроаймақтарда дiни табынудың ұлтық және жергiлiктi маңыздылықтағы нысандары бар.
Дiни туризм адамның эмоционалдық жағдайына көп ықпал етедi. Қажылық сапарлардан кейiн көптеген адамдар өзгерген, кейбiр өмiрлiк тұйымдарға рұқсат берген, демалған және жанының жақсы қалпымен қайтып оралып жатады.
1.3 Қазақстан Республикасынан қажылыққа аттанатын мемлекеттер
Бүгінгі күні Қазақстан Республикасы - 40 -тан астам конфессия мен деноминация өкілдері, сондай-ақ 130 ұлт пен этникалық топ өкілдері бейбіт және келісімде өмір сүре алатындығының бірден бір мысалы. Қазақстан тарихи тұрғыдан Шығыс пен Батыстың түрлі дін, мәдениет және өркениеттер кездесуі мен келіссөзінің қиылысқан жері болды [24].
Қазақтардың мәдени - этникалық дәстүрлерінен мұра болған рухани саладағы төзімділік қазіргі уақыт пен келешекте азаматтық әлемді сақтаудың жақсы негізі болып табылады. Бүгінгі күні діни қоғамдастықтар саны 4173, ал 1990 жылы олардың саны небәрі 670 болатын.Ислам бірлестіктерінің саны 46-дан 2441-ге дейін өсті (сурет 6). Орыс Православие Шіркеуінің саны бес есе артты (62-ден 293-ке дейін). Рим-Католик Шіркеуінің бірлестіктер саны (42-ден 86-ға дейін, Евангелиелік христиан - баптистер қоғамдастықтары (168-ден 362-ге дейін) [13]. Діни бірлестіктер өз иеліктерінде 3129 табыну құрылымына ие, олардың 2229-ы мұсылман мешіттері, 258 - православие және 93 - католик шіркеулері, 6 - синагога және бес жүзден астам протестант шіркеуі мен намаз оқу үйлері [21].
Сурет 6-дан байқалып тұрғандай Қазақстан Республикасының басым көпшілігі мұсылман және христиан діндерін ұстанады. Аталмыш көрсеткіш бұл мемлекетте дінсіздік көрсеткішінің өте аздығын көрсетеді. Сонымен қоса бұл диаграммадан қазақстандықтардың ислам және христиан діндерінің ғұрпына сай шет елдерге шығатынын қорыта аламыз
Сурет 6. Қазақстан Республикасының азаматтарының діни таңдау көрсеткіші.
2010 жылдың 28 наурызында Қазақстан Республикасының Туризм және Спорт министрі Тесірхан Досмұхаммедовтың пайымдауы бойынша діни және қажылық туризм мақсатымен отандастарымыз келесідей мемлекеттерге аттаныпты [26]:
Сурет 7. Қазақстан Республикасының азаматтарының 2010 жылғы қажылыққа аттанған мемлекеттері
Көрсетілген деректер бойынша қазақстандықтардың басым көпшілігі Сауд Аравия мемлекетіне қажылық саяхатқа шығатыны мәлімделген. Екінші көрсеткіш Израиль мемлекетіне, атап айтқанда сонда орналасқан Иерусалим қаласына барушы санының жыл сайын 1500 адамға жететінін көрсетілген.Сонымен қоса қазақстандықтардың қажылық сапарға аттанатын елдер тізіміне Ватикан, Үндістан, Қытай және Египет елдері жатады екен.
Сауд Арабия патшалығы - Араб түбегiнде орналасқан мемлекет. Солтүстiгiнде Иорданиямен, Иракпен және Кувейтпен шекаралас, шығысында Катармен, Бiрiккен Араб Әмiрлiктерiмен, оңтүстiгiнде Оман, оңтүстiк-шығысында Йеменмен шекаралас. Солтүстiк-шығысында Парсы шығанағы батысында Қызыл теңiзбен қоршалып жатыр[20].
Сауд Арабияны Харам жерi деп атайды. Харам деп аталуына себеп Мекке және Мединеқалаларының орналасуында. Араб тiлiнде қысқаша -ас-Саудия деп айтылады. Сауд Арабия қазiргi таңда Иордания мен Лихтенштейндi қоса есептегенде әлемдегi 3 династиялық патшалық қатарына жатады[20].
Мекке (араб.: Макка, сондай-ақ Макка ал-Муккаррама) - Сауд Арабиясының батысындағы қала, Қызыл теңiзден шамамен 100 км қашықтықта орналасқан. Мұсылмандардың қасиеттi қаласы болып саналады.
Бұл қалада Мұхаммед (ғ.с.) дүниеге келiп, пайғамбарлығын осында бастаған. Ол арабтардың ежелгi мәдени орталығы саналады. Исламдық сенiм бойынша мұнда Адам ата мен Хауа ана, Шис, Ибраһим, Исмаил пайғамбарлар (ғ.с.) тұрған. Меккенi джурхум, хузаа тәрiздi ежелгi тайпалар мекен еткен. Ал 4 ғасырдың аяғында мұнда құрайыш тайпасы қоныстанған. 6 - 7 ғасырларда қала халқы Қағбадан оңтүстiк-шығысқа қарай 800 - 900 метр және оңтүстiк-батысқа қарай шамамен 500 метр ауданды алып жатты. Тарихта Мұхаммед пайғамбар (ғ.с.) Меккеден кеткенiмен, Мединедегi жаңа ғибадатхананы Қағбаға қарама-қарсы қойған жоқ, қайта оның есiгiн соған қаратты (қара Құбыла). 630 жылы мұсылмандардың Меккенi басып алуы оның дiни орталық ретiндегi айрықша жағдайын қалпына келтiрiп қана қоймай, жоғары дәрежеге көтере түстi. Қағбаны айналып қажылық ету салтына Арафат тауына бару енгiзiлдi. Меккеге барып тәу ету мұсылмандықтың бес парызының бiрi болып жарияланды. Әлемдiк ислам қозғалысының орталық саналатын Меккеде сүнниттiк (ханифиттiк, маликиттiк, шафииттiк, ханбалиттiк мазһаб) және шииттiк оқу орындары орналасқан [20].
Әрбiр дұрыс жолдағы мұсылман өмiрiнде бiр рет болса да бұл қасиеттi дiни орталыққа баруға мiндеттi. Ежелгi заманда Мекке бар-жоғы Арабия мен Африка шөлдерiнен жүрiп өтiп, шаршап-шалдыққан керуендер демалатын тыныш шұрат қана едi.
Қала мен әл-Харам мешiтiне кiруге тек мұсылмандарға ғана рұқсат етiлген, бұрынғы уақытта тыйым салуды бұзушыларды өлiм жазасына кескен (қазiр оларға айып салынады). Солай болғанмен де соңғы 200 жыл iшiнде мұсылмандық қажыға барушылар сияқты киiнген бiрнеше шым-шытырық оқиға iздеушiлер бұл заңды бұзды. 1830 жылы мешiтте болған Ричард Бэртонның даңқы бәрiнен асып кеткен болар[20].
Меккеге қажылыққа келгендер ғасырлар өткен сайын қасиеттi болған қажылық салтанатына қатысады. Салтанат алдында олар ақ киiм - ихрам киедi. Барлық сыйынушылар Алла алдында адамдар теңдiгiнiң нышаны ретiнде бiрдей киiнедi. Сыйынардың алдында мұсылман бетiн, басып, қолдары мен аяқтарын жууға тиiс, сондықтан кез келгеи мешiтке ағып тұрған су қажет. Харамда, Қағбадан бiрнеше метр жерде ежелгi заманда қаладағы ауыз суының жалғыз бұлағы болған - Зәмзәм бұлағы бар. Бұлақтың пайда болуы библиялық уақыттарға ж атады. Ибраһимнiң дүниеге келген бiрiншi ұлы Исмаилдың - анасы АжардыИбраһим пайғамбардың бедеу әйелi Сарра шөлге қуып жiбередi.
Балалы ана шөл қысудан өлiп қалмауы үшiн Құдай оларды құмнан ауыз суы атқылап жатқан жерге жiбередi. Мұсылман еместерге кiруге болмайды
Ислам дiнiнiң негiзiн салушы Мұхаммед пайғамбар осында дүниеге келген (сурет 8). Кейiн Мединеге көшуге мәжбүр болған Мұхаммед 630-31 ж. Меккенi өзiне бағындырған. Мүсылмандардың арнайы барып табынатын ең қасиеттi орны - Қағба осында[20].
Сурет 8. Мекке қаласы, Қағба
Қағбаның есiгi: Ибраһим (ғ.с.) пайғамбар Қағбаны салған кезде оған төменгi жағынан екi есiк орнатты. Адамдар шығыс жақ есiгiнен кiрiп, батыс жақ есiгiнен шығатын едi.фаграпггапгапагрргаывафывафываф ывафывафыва
Құрайыш руы Қағбаны қайта салған кезде, батыс жақ есiктi жауып тастады және шығыс жақ есiгiнiң табалдырығын адам бойынан жоғары етiп қойды. Қағбаға кiретiндер үшiн арнайы баспалдақ орнатты. Баспалдақсыз есiктен кiру мүмкiн емес едi (сурет 9).
Сурет 9. Мекке қаласы, Арафат тауы
Меккедегi тарихи жерлер - Меккеде бiрнеше тарихи, мұсылмандар үшiн қасиеттi саналатын жерлер келесі кестеде көрсетіледі.
Кесте 3.
Меккедегі мұсылмандар үшiн қасиеттi саналатын жерлер
№
Қасиеттi орын
№
Қасиеттi орын
1
Хира үңгiрi
7
Дар әл-Арқам
2
Сәуiр үңгiрi
8
Мұғалла зираты
3
Мұхаммед пайғамбардың (с.а.с.) туған үйi
9
Рая мешiтi
4
Имам Алидiң үйi
10
Ижаба мешiтi
5
Хадижа ханымның үйi
11
Биға немесе Ақаба мешiтi
6
Хамза үйi
12
Нәмира мешiтi т. б.
Қағбаның бұрыштары:
Қағба 4 бұрышты бейнеде болғандықтан, әр бұрыштың өзiне тән атаулары бар.
1 Қара тас бұрышы. Қара тас орналасқандықтан осы атауға ие болған. Бұған қоса - Шығыс бұрышы деп те аталады.лоолрошрошрроорш
2 Ирак бұрышы. Ирак жақ бетте болғандықтан осы атқа ие. Бұған қоса солтүстiк бағыт болғандықтан, солтүстiк бұрышы деп те аталады. Қара тас пен Ирак бұрышының араларында: Қағбаның бетi, мултәзәм, Қағбаның есiгi, Мәғджән және Мақаму Ибраһим, зәмзәм құдығы орналасқан.
3 Шам бұрышы. Шам жақ бетте болғандықтан және батыс жақ бұрышы деп те аталады.Ирак бұрышы мен Шам бұрышы араларында: Хатим және жоғарғы жағында су ағатын құбыр (мизаб) орналасқан.оренрррнороорпроп
4 Иемен бұрышы. Иемен жақ бетте болғандықтан осындай атауға ие болған.Шам бұрышы мен Иемен бұрышы аралығы- Қағбаның арқасы саналады.
Қара тас - жәннаттан түскен. Қаншама ғасырлар, оқиғалар өтсе де қазiргi заманымызға дейiн сақталған. Қағбаның шығыс жақ бұрышында сүюге ыңғайлы, адам бойы жетерлiктей орында орналасқан. Қара тастың жиегi таза күмiспен көмкерiлген. Хаджар әл-Әсуәттың негiзгi ең үлкен бөлiгi Қағбаның iшкi жағында.фварааааанаееааенаеаенргаен рафвафывафывафывафывафвафыв
Қара тас жәннаттан алғашқы түскен кезiнде өте нұрлы, аппақ тас болған. Пайғамбарымыз хадисiнде: "Сүттен де ақ болған",- деп айтқан. Басқа риуаятта: "Қардан да аппақ",- делiнген. Қара тас - адам баласының күнә iстерiнен қарайып кеткен, бiрақ толығымен қараймаған. Адам баласына көрiнiп тұрған жерлерi ғана қарайған. Қалған бөлiктерi аппақ күйiнде.
Хаджар әл-әсуад - қара тас күйiнде болса да, оның артықшылық қасиеттерi өте жоғары.
Бұл тасты пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с.) өз қолымен қойған. Мұхаммедке (с.ғ.с.) пайғамбарлық келуiне 5 жыл қалғанда, Қағба ескiргендiктен Құрайыш руы қайтадан салуға келiседi. Ортаға адалдан тапқан малдарын жинап, Қағба құрылысын бастап кетедi. Қағбаны салып болып, ендiгi кезек Қара тасты орнына қоймақшы болғанда, үлкен тартыс басталады. Әр рудың адамдары өз қолдарымен қоймақшы болады. Тiптi үлкен қан төгiс, шайқасқа ұласуға сәл-ақ қалады. Қағба жұмысы 3 күнге тоқтап, сол кезде үлкен ақсақалдардан саналатын Ибн Мұғира: "Жанжалдасуды қояйық. Менiң сөзiме құлақ салыңдар. Кiмде-кiм мына қақпадан бiрiншi кiретiн болса, бұл iстiң шешуiн соған тапсырып, айтқанына құлақ асайық",- дейдi. Бұған барлығы келiсiп: "Есiктен кiм кiредi екен?"- деп күтiп тұрғандарында, бұл оқиғадан еш хабары жоқ Мұхаммед (с.ғ.с.) есiктен бiрiншi болып кiредi. Жұрттың бәрi оны көрген сәтте: "Мұхаммед келдi. Ол сенiмдi. Ешқашан өтiрiк айтқан емес",- деп қатты қуанады. Сөйтiп Мұхаммедке (с.ғ.с.) келiскен iстерiн түсiндiредi. Сонда Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) шапанын шешiп, үстiне Қара тасты қойып: "Жиналған қабиладан бiр кiсiден келiп шапанды көтерсiн",- дейдi. Шапанды тасымен көтерген соң, Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) ол тасты өз қолымен, Қағбаның бұрышына орналастырады.фыафывафвафыва
Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с.) Қара тасқа нұрлы жүзiн қойып, мүбарак ерiндерiмен сүйген. Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) бұлай iстегенi - қара тасқа деген құрметiн бiлдiредi.фвафывафывафывафывафывафы в
Абдулла ибн Омар (р.а.) былай риуаят етедi: "Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с.) Қара тасты ұстады, мұнан соң ерiндерiмен сүйiп тұрып ұзақ жылады. Соңынан бұрылып, хазретi Омарға қарап: "Иә, Омар, бұл орын - көз жасы төгiлетiн жер",- дедi. Сол себептi мүмкiншiлiк болса, мұсылмандардың барлығы Қара тасты сүйедi.фкевпкепкепвкееевеаывафывафы вафывафыва
Қара тас жәннаттан келген. Бұл тасты Ибраһим (ғ.с.) Қағбаны салғанда, өз қолымен шығыс жақ бұрышына орналастырған.фывафыв
Кiмде-кiм Қара тасты ұстаса, қияметте Қара тас ол адам үшiн куәлiк етедi. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): "Қиямет күнi - Аллаһ тағала Қара тасқа көретiн көз, сөйлейтiн тiл берiп, бұрынғы көрiнiсiне қайтарады. Сонда қара тас Қағбаны зиярат еткен мұсылмандар үшiн куәлiк етедi",- деген.
Ақырзаман жақындағанда Қара тас жоғары көтерiлiп кетедi. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) хадисiнде: "Қара тасты сүйiп алыңдар, күндердiң бiр күнiнде адамдар кешкiсiн Қағбаны тәу етiп Қара тасты сүйедi. Таңертең келiп қараса, Қара тасты орнынан таба алмай қалады. Өйткенi, Аллаһ тағала қиямет жақындағанда жәннаттан жерге түсiрген нәрселерiн қайтарып алады",- дедi.
Қара тас - тәуептiң басталуы және аяқталуы белгiсiн бiлдiредi. Күшi жеткен мұсылмандарға сипау - мустахаб, яғни сауапты iстен саналады.
Қара тасты сүйерде адамдарды кимелеп, итеруден сақ болу керек. Өйткенi, Қара тасты сүю - сүннет амалынан. Қоштасу қажылығында Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) Қара тасты сүйдi. Ол кезде аз адамдар ғана тұрған едi. Ешкiмге кедергi жасамады. Мұнан соң хазретi Омарға (р.а.) бұрылып: "Ей, Омар! Сен күштi жiгiтсiң, Қара тасқа келгенiңде күшке салушы болма, әлсiздерге зиян тигiзiп қоюың мүмкiн. Егер Қара тастың бос тұрғанын көрсең ғана оны сүй. Басқа кездерде, тек ғана Аллаһты ұлықтайтын сөздердi айтып өтсең де болады", - деп ескерткен. Сол себептi Қара тасты сүю әдептерiн әрбiр мұсылман жақсы бiлiп басқаларға жаманшылық iстеп қоюдан сақтануы керек. Әйел кiсiлер үшiн Қара тасты сүюдiң қажетi жоқ. Тек көпшiлiк жоқ уақытында ғана ұстаса болады. Айша (р.а.) анамыз Қара тастың тұсынан өтiп бара жатқанында, кейбiр әйелдер: "Ей, мұсылмандардың анасы, Қара тасты ұстамаймыз ба?"- дегендерiнде: "Әйел кiсiлер үшiн Қара тасты ұстаудың қажетi жоқ, кеттiк",- деп тұсынан өтiп кеткен.Сондықтан да, әрбiр мұсылман Қара тасты ұстаймын деп кезекке тұрып, тәуеп етушiлердiң жолына кедергi жасап қоюдан сақ болуы керек. Қара тастың тұсынан өткенiнде тоқтамастан: "Бисмиллаһи, Аллаһу әкбар", - деп қолын көтерiп өтсе, бұл амалы Қара тасты ұстағаны саналады.фывафывафывафва
Айша (р.а.) анамыз Пайғамбарымыздан (с.ғ.с.) сұрады: "Не үшiн фсенiң қауымың, яғни Қағбаға қалаған адамын кiргiзiп және қаламаған адамдарын кiргiзбес үшiн жасаған. Егер халықтың көңiлдерiне ауыр келмесе, әлбетте мен Қағбаны екi есiктi етiп, төмен салдырар едiм", - дедi.
Қазiргi уақытта Қағбаның есiгi бiреу. Бұған қоса Қағбаның iшiне кiрген кезде, оң жағында бiр есiк бар. Ол - "Тәубе" есiгi деп аталады. Оның iшiнде Қағбаның төбесiне көтерiлетiн арнайы баспалдақ орналасқан.
Қағбаның арқасындағы есiктiң жауып тасталған орны айырықша қараған адамға бiлiнiп тұрады.
Медине, Мәдине (араб.: - мәдинәт ән-нәби-пайғамбар қаласы) - мұсылмандардың қасиеттi қаласы. Сауд Арабиясындағы Иасриб қаласы 622 ж. Мұхаммед пайғамбар (ғ.с.) көшiп барғаннан кейiн Медине деп аталды. Қаланы ансарлар аталған (қолдаушылар) аус және хазраж тайпалары мекендеген. Олар Меккеден қоныс аударған мұсылмандарға көмек көрсетiп, Мұхаммедтiң (ғ.с) пайғамбарлығын мойындап, алғашқылардың бiрi болып ислам дiнiн қабылдады. Мұнда алғашқы мешiт салынды, Құран Кәрiм аяттарының бiршамасы осында түсiрiлдi. Мединеде алғашқы жұма намазы оқылып, жалпы мұсылмандарға парыз етiлдi, исламдағы дәрет алу, намаз, ораза, азан, тағыда басқа парыз болған әдет-ғұрыптардың орындалу дәстүрi бекiдi. Медине қаласында мұсылмандар қауымы (үмбет) нығайып, қалыптасты. Оның бiр көрiнiсi мединелiк кезеңде мұсылмандар Бадр шайқасында жеңiске жеттi. Сондай-ақ 625 ж. меккелiктер Медине қаласына жақын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz