Жерлерді қалпына келтіру .Бұзылған жер учаскелерінің рекультивациясын жобалауды жүзеге асырудың жалпы ережелері
Жерді қайта құнарландыру, рекультивация — бүлінген жерлердің құнарлылығын қайта қалпына келтіріп, оны халық шаруашылығына пайдалануға беру және қоршаған ортаны жақсарту үшін жүргізілетін кешенді жұмыс. Жердің құнарсыздануы — әр түрлі шаруашылық әрекеттерінен — жер асты пайдалы қазбаларын өндіру, геологиялық барлау және әр түрлі құрылыс жұмыстарын жүргізуден болады. Осындай әрекеттердің салдарынан топырақтың үстіңгі құнарлы қабаты жойылады, гидрологиялық жүйелер өзгереді, техногендік рельеф түзіледі. Жерді қайта құнарландырудың нәтижесінде ауыл шаруашылығына және орман шаруашылығына қажетті жерлер жақсарып, су құбырлары іске қосылады, дем алатын орындар мен құрылысқа қажетті аймақтар пайда болады. Жерді қайта құнарландыру үшін топырағы құнарсызданған, қоршаған ортаны ластайтын жерлерді және ластанған су құбырларын биологиялық, техникалық, және химиялық әдістермен қалпына келтіреді.
Жерді қайта құнарландыру 2 кезеңде жүргізіледі; техникалық — бүлінген жерлерді халық шаруашылығына мақсатты түрде пайдалану үшін жер бетін тегістеу, құнарлы және құнарландыруға болатын топырақ пен тау жыныстарын жиыстырып жер бетіне төсеу, жолдар салу, әр түрлі гидротехникалық және мелиоративтік құрылыстар салу, т.б. Биологиялық жерді қайта құнарландыру — топырақтың құнарлы қабатын қайта қалпына келтіретін агротехникалық және фитомелиоративтік жұмыстар жүргізу, топырақтың құрылымын жақсартатын процестердің жүруін тездету, құнарланған жерлерде өсімдіктер мен жануарлар дүниесін қалпына келтіру мен оның өнімін арттыру [1].
Әлемнің көптеген мемлекеттерінде бұрын мәдени дақылдар өсіріліп келген құнарлы жерлер орман, мал жайылымы, т.б. үшін пайдаланып келген. Ал қазіргі кезде адамның шаруашылық әрекетінің нәтижесіне бұл жерлер түрлі басқа мақсаттағы жұмыстар (жолдар мен құбырларды сал) жүргізу нәтижесінде өте үлкен өзгерістерге ұшырады.
Адамның шаруашылық іс - әрекетінің нәтижесінде өсімдіктері жойылған, гидрологиялық режимі мен рельефі өзгерген, топырақ жабыны бұзылып ластанған жерлер бұзылған жерлер деп аталады. Пайдалы қазбаларды ашық әдіспен өндіру ауыл шаруашылығында пайдалануға жарамды жерлерге біршама зиян келтірді. Бұл жұмыстар кезінде тереңдігі 400 – 500 м болатын шұңқырлар түзіледі.
Жерді қайта құнарландыру 2 кезеңде жүргізіледі; техникалық — бүлінген жерлерді халық шаруашылығына мақсатты түрде пайдалану үшін жер бетін тегістеу, құнарлы және құнарландыруға болатын топырақ пен тау жыныстарын жиыстырып жер бетіне төсеу, жолдар салу, әр түрлі гидротехникалық және мелиоративтік құрылыстар салу, т.б. Биологиялық жерді қайта құнарландыру — топырақтың құнарлы қабатын қайта қалпына келтіретін агротехникалық және фитомелиоративтік жұмыстар жүргізу, топырақтың құрылымын жақсартатын процестердің жүруін тездету, құнарланған жерлерде өсімдіктер мен жануарлар дүниесін қалпына келтіру мен оның өнімін арттыру [1].
Әлемнің көптеген мемлекеттерінде бұрын мәдени дақылдар өсіріліп келген құнарлы жерлер орман, мал жайылымы, т.б. үшін пайдаланып келген. Ал қазіргі кезде адамның шаруашылық әрекетінің нәтижесіне бұл жерлер түрлі басқа мақсаттағы жұмыстар (жолдар мен құбырларды сал) жүргізу нәтижесінде өте үлкен өзгерістерге ұшырады.
Адамның шаруашылық іс - әрекетінің нәтижесінде өсімдіктері жойылған, гидрологиялық режимі мен рельефі өзгерген, топырақ жабыны бұзылып ластанған жерлер бұзылған жерлер деп аталады. Пайдалы қазбаларды ашық әдіспен өндіру ауыл шаруашылығында пайдалануға жарамды жерлерге біршама зиян келтірді. Бұл жұмыстар кезінде тереңдігі 400 – 500 м болатын шұңқырлар түзіледі.
1. МемСТ 17.5.1.03-85 «Жерлердің биологиялық рекультивация үшін алынатын және сыйымды жыныстардың классификациясы»
2. Гендельман М.А. Землеустроительное проектировние.-М.: Агропромиздат, 1999
3. МемСТ 17.5.3.06-85 «Жер жұмыстарын жүргізген кезде топырақтын құнарлы қабатын алу нормаларын анықтауға талаптар»
4. Биологическая рекультивация земель в Сибири и на Урале.-Новостибирск: Наука, 1981
5. Қазақстан Республикасының Жер кодексі 2003 жылғы 20 шілде
6. Указания по составлению проектов рекультивации нарушенных и нарушаемых земель в Республике Казахстан. Алма-Ата. 1993 г. – 54 с.
7. Земельный кодекс Республики Казахстан. Алматы 2009 г. – 115 с.
8. Методические указания по разработке проектов рекультивации нарушенных земель. Астана-2009г. – 42 с.
9. МемСТ 17.5.1.03-86 Классификация вскрышных и вмещающих пород для биологической рекультивации земель.
10. МемСТ17.5.1.06-85 Требования к определению норм снятия плодородного слоя почвы при производстве земляных работ.
11. Охрана природы в Казахстана, Алма-Ата. 2003г. – 47 с.
12. Сейфуллин Ж.Т. Земельный кадастр: Управление земельными ресурсами Казахстана в рыночных условиях. - Алматы: КазНИИЭОАПК, 2001.- с. 216.
13. Сейфуллин Ж.Т., Сейтхамзина Г.Ж. Экономико-правовой механизм управления земельными ресурсами. Учебник. Алматы: «Агроуниверситет», 19,0 п.л., 2006. 160 с.
14. Пособие по составлению раздела проекта (рабочего проекта). «Охрана окружающей среды» к СНИП 1.02.01-85.
15. Есполов Т.И., Сейфуллин Ж.Т. Управление земельными ресурсами. Алматы: «Агроуниверситет», 20,0 п.л., 2004. 132 с.
16. Подольский Л. И. – Землеустройство – общественно-экономическая теория Алматы – 2000 г. 70 с.
17. Постановления Правительства Республики Казахстан П РК от 02.09\2003., №890, «Базовые ставки платы за земельные участки при их предоставлении в частную собственность для сельскохозяйственных целей. Приложение 7.,8.,9.
18. Постановления Правительства Республики Казахстан от 08.10.2003 г. №1037 «Об утверждении нормативов возмещения потерь сельскохозяйственного и лесохозяйственного производства, вызванных изъятием сельскохозяйственных и лесных угодий для использования их в целях, не связанных с ведением сельского и лесного хозяйства, и Правил возмещения потерь сельскохозяйственного производства с зачетом сумм, затрачиваемых на восстановление угодий».
19. Земельный кодекс Республики Казахстан -Алматы: Юрист, 2003-120с
2. Гендельман М.А. Землеустроительное проектировние.-М.: Агропромиздат, 1999
3. МемСТ 17.5.3.06-85 «Жер жұмыстарын жүргізген кезде топырақтын құнарлы қабатын алу нормаларын анықтауға талаптар»
4. Биологическая рекультивация земель в Сибири и на Урале.-Новостибирск: Наука, 1981
5. Қазақстан Республикасының Жер кодексі 2003 жылғы 20 шілде
6. Указания по составлению проектов рекультивации нарушенных и нарушаемых земель в Республике Казахстан. Алма-Ата. 1993 г. – 54 с.
7. Земельный кодекс Республики Казахстан. Алматы 2009 г. – 115 с.
8. Методические указания по разработке проектов рекультивации нарушенных земель. Астана-2009г. – 42 с.
9. МемСТ 17.5.1.03-86 Классификация вскрышных и вмещающих пород для биологической рекультивации земель.
10. МемСТ17.5.1.06-85 Требования к определению норм снятия плодородного слоя почвы при производстве земляных работ.
11. Охрана природы в Казахстана, Алма-Ата. 2003г. – 47 с.
12. Сейфуллин Ж.Т. Земельный кадастр: Управление земельными ресурсами Казахстана в рыночных условиях. - Алматы: КазНИИЭОАПК, 2001.- с. 216.
13. Сейфуллин Ж.Т., Сейтхамзина Г.Ж. Экономико-правовой механизм управления земельными ресурсами. Учебник. Алматы: «Агроуниверситет», 19,0 п.л., 2006. 160 с.
14. Пособие по составлению раздела проекта (рабочего проекта). «Охрана окружающей среды» к СНИП 1.02.01-85.
15. Есполов Т.И., Сейфуллин Ж.Т. Управление земельными ресурсами. Алматы: «Агроуниверситет», 20,0 п.л., 2004. 132 с.
16. Подольский Л. И. – Землеустройство – общественно-экономическая теория Алматы – 2000 г. 70 с.
17. Постановления Правительства Республики Казахстан П РК от 02.09\2003., №890, «Базовые ставки платы за земельные участки при их предоставлении в частную собственность для сельскохозяйственных целей. Приложение 7.,8.,9.
18. Постановления Правительства Республики Казахстан от 08.10.2003 г. №1037 «Об утверждении нормативов возмещения потерь сельскохозяйственного и лесохозяйственного производства, вызванных изъятием сельскохозяйственных и лесных угодий для использования их в целях, не связанных с ведением сельского и лесного хозяйства, и Правил возмещения потерь сельскохозяйственного производства с зачетом сумм, затрачиваемых на восстановление угодий».
19. Земельный кодекс Республики Казахстан -Алматы: Юрист, 2003-120с
Пән: Геология, Геофизика, Геодезия
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:
КІРІСПЕ
Жерді қайта құнарландыру, рекультивация -- бүлінген жерлердің құнарлылығын қайта қалпына келтіріп, оны халық шаруашылығына пайдалануға беру және қоршаған ортаны жақсарту үшін жүргізілетін кешенді жұмыс. Жердің құнарсыздануы -- әр түрлі шаруашылық әрекеттерінен -- жер асты пайдалы қазбаларын өндіру, геологиялық барлау және әр түрлі құрылыс жұмыстарын жүргізуден болады. Осындай әрекеттердің салдарынан топырақтың үстіңгі құнарлы қабаты жойылады, гидрологиялық жүйелер өзгереді, техногендік рельеф түзіледі. Жерді қайта құнарландырудың нәтижесінде ауыл шаруашылығына және орман шаруашылығына қажетті жерлер жақсарып, су құбырлары іске қосылады, дем алатын орындар мен құрылысқа қажетті аймақтар пайда болады. Жерді қайта құнарландыру үшін топырағы құнарсызданған, қоршаған ортаны ластайтын жерлерді және ластанған су құбырларын биологиялық, техникалық, және химиялық әдістермен қалпына келтіреді.
Жерді қайта құнарландыру 2 кезеңде жүргізіледі; техникалық -- бүлінген жерлерді халық шаруашылығына мақсатты түрде пайдалану үшін жер бетін тегістеу, құнарлы және құнарландыруға болатын топырақ пен тау жыныстарын жиыстырып жер бетіне төсеу, жолдар салу, әр түрлі гидротехникалық және мелиоративтік құрылыстар салу, т.б. Биологиялық жерді қайта құнарландыру -- топырақтың құнарлы қабатын қайта қалпына келтіретін агротехникалық және фитомелиоративтік жұмыстар жүргізу, топырақтың құрылымын жақсартатын процестердің жүруін тездету, құнарланған жерлерде өсімдіктер мен жануарлар дүниесін қалпына келтіру мен оның өнімін арттыру [1].
Әлемнің көптеген мемлекеттерінде бұрын мәдени дақылдар өсіріліп келген құнарлы жерлер орман, мал жайылымы, т.б. үшін пайдаланып келген. Ал қазіргі кезде адамның шаруашылық әрекетінің нәтижесіне бұл жерлер түрлі басқа мақсаттағы жұмыстар (жолдар мен құбырларды сал) жүргізу нәтижесінде өте үлкен өзгерістерге ұшырады.
Адамның шаруашылық іс - әрекетінің нәтижесінде өсімдіктері жойылған, гидрологиялық режимі мен рельефі өзгерген, топырақ жабыны бұзылып ластанған жерлер бұзылған жерлер деп аталады. Пайдалы қазбаларды ашық әдіспен өндіру ауыл шаруашылығында пайдалануға жарамды жерлерге біршама зиян келтірді. Бұл жұмыстар кезінде тереңдігі 400 - 500 м болатын шұңқырлар түзіледі.
Жерді рекультивациялау - өте күрделі мәселе. Ол көп жағыдайда бұзылған териториялардың нақты экологиялық жағыдайларына байланысты. Республикалық жұмыстарды жоспарлау үшін грунт топырағының физико - химиялық құрлымын, гидрологиялық режимнің ерекшеліктерін, рельефтің ерекшеліктерін жақсы білу қажет, пайдалы қазбаларды ашық әдіспен өндіру. Мал шаруашылығы комплекстерін, суару орындарын салу, т.б. топырақ жабынының бұзылуына себеп болатын жұмыстар кезінде рекультивацияланатын жерге жоғары қарашірікті топырақ қабатын ауыстыру, орналасатыруда барлық тиісті ережелерді қатаң сақтау қажет [2].
Қазіргі кезде ғылымдар мен мамандар бұзылған жерлерді қайта қалпына келтіріп, оларды ауыл және орман шаруашылығына қайтарудың жолдары іздестіруде .
Бүгінгі күні экологиялық проблемалардың көтерілуіне байланысты жерлерді рекультивациялау өте маңызды мәселелердің бірі болып отыр. Сондықтан өзімнің болашақ мамандығыма байланысты топырақ құнарлығын қалпына келтіру жұмыстарын дипломдық жұмыс тақырыбы ретінде таңдап отырмын. Келешекте бұл тақырыпты игерсем, жеріме, еліме жасайтын жақсылығым көп болар деп ойлаймын.
1 ЖЕРЛЕРДІ ҚАЛПЫНА КЕЛТІРУ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ АҚПАРАТ
1.1 Топырақ ресурстарының маңызы
Жер бетінде Күннің энергиясы заттардың екі айналымын: су айналымы мен атмосфера циркуляциясында байқалатын үлкен, немесе геологиялық және заттардың топырақ, өсімдіктер микроорганизмдер мен жануарлар арасындағы айналымы - кіші немесе биологиялық айналымды туғызады. Екі айналым да бір - бірімен тығыз байланысты.
Топырақтың табиғи ландашфаттар мен экожүйелердегі маңызы зор, оны жекелеген экожүйе деп қарастыруға болады. Топырақтану ғылымының негізін салушылардың бірі В.В.Докучаев ХХ ғ басында топырақты өзіне тән өзара байланыстары, тіршілік ету заңдылықтары мен өзін - өзі реттеуге қабілетті табиғи - тарихи дене деп қарастырады, топырақтың планетаның тарихы мен тау жыныстарымен, климатымен, өсімдіктерімен, тығыз байланысты болатындығын атап көрсеткен.
Тау жыныстарының топыраққа айналу процесінің аса бір маңызды және жалпы құбылысы, құрлықтың бүкіл бетін жауып жатқан гумустық қабаттың түзілуі болды. Бүл қабат топырақтың ең белсенді бөлігі болып саналады. Топыраққа ең алғаш рет М.В.Ломоносов ғылыми анықтама берді. Ол: топырақ түзілу процесі құнарлылық түзіле жүретін өсімдіктер мен тау жыныстарының арасындағы ұзақ өзара қарым - қатынас деп көрсетті.
Топырақ ресурстары жер бетіндегі тіршілікке қажетті ең маңызды алғы шарттардың бірі болып табылады. Алайда оның шын мәніндегі маңызы мен рөлін өз дәрежесінде бағалай алмай келеміз. Топырақ биосфераның компоненттерінің бірі ретінде адам, жануарлар мен өсімдіктер үшін биохимиялық орта болып саналады, ол энергетикалық сиымдылығы жоғары, топырақ биотасы мен адамдар арасындағы тікелей және жанама әсерлерді тепе - теңдікте сақтап тұра алатын өздігінен тазару процестерінің механизмдерінің аса маңызды резерві болып табылады. Адамдарға азық - түлік пен жануарларға қоректі өндіру үшін қажетті жағдай тек топырақ арқылы ғана жасалыныды [5].
Жылудың, су, ауа, өсімдіктер мен жануарлар, микроорганизмдердің біріккен әсерінен қалыптасқан жердің беткі құнарлы қабаты - топырағы, яғни олардың барлығы үшін сыртқы орта жағдайлары болып келеді. Топырақ түзгіш факторларға сол сияқты рельеф пен адамның іс - әрекеті де жатады. Тірі организмдер топырақтың негізгі қасиеті - құнарлығының қалыптасуына жағдай жасайды.
Өсімдіктерді қажетті қоректік элементтермен, сумен және ауамен қамтамасыз ету қабілеті топырақтың құнарлығы болып келеді. Ол топырақ түзілу процесі барысында және адамның топыраққа әсер ету нәтижесінде қалыптасады. Ол бүкіл адам баласының тіршілігінің көзі болып табылатын аса мыңызды байлық, ауылшаруашылық дақылдарының өнімінің, ауылшаруашылық дақылдарының өндірісінің негізі.
Топырақ - барлық элементтерінің аккумлияторы: ол оларды өзіне жинақтап, су мен шайылып кетуден сақтайды, өзінің қалыптасқан зат алмасу процесі бар, тұрақты динамикалық жүйе болғандықтан топырақ табиғи факторлар (су тасқыны, құрғақшылық т.б.) әсеріне қарсы тұра алады. Бірақ топырақ көптеген антропогентік факторлардың (жер жырту, мал жаю, техниканы қолдану т.б.) ұзақ уақытқа созылатын әсерінен сезімтал келеді, топырақтың құнарлығы адам іс - әрекетінеде байланысты.
Топырақ - барлық материалдық игіліктердің көзі. Ол азық түлік, малға жем, киім үшін талшық, құрылыс материялдарын береді. Топырақтың ең маңызды байлық екенін айта отырып, К. Маркс еңбек - байлықтың әкесі болса, топырақ - анасы деген.
Топырақ еш нәрсеге айырбастамайтын табиғи ресурс. Қазіргі таңда, ғылым әлі күнге дейін топырақтың орнын баса алатын жасанды материал таба алған жоқ, өсімдіктерді топырақсыз өсірудің кез келген әдісі топырақтың рөлін дәл өз мәнінде орындай алмайды, сондықтан адамзат қоғамы алдында тұрған және әлі де маңызды болып қала беретін аса маңызды проблема топырақтың топырақ түзілу процесіндегі өздігінен қалпына келу сақтап қалуға барынша жағыдай жасау.
Топырақты қорғау мен бақылау обьектісі ретінде қоршаған ортаның басқа обьектілерімен салыстырғанда бірқатар өз ерекшеліктері бар. Ең алдымен топырақ атмосфералық ауа мен жер бетілік суларға қарағанда әлде қайда қозлайсыз орта, соған байланысты басқа орталарға тән аса қуатты табиғи өздігінен тазару қасиеті жоқ. Топыраққа түскен антропогендік ластаушылар онда жинақталып, көбейе береді [6,7].
1.2 Топырақ эрозиясы жайында қысқаша түсініктеме
Топырақ өте күрделі организм сияқты үнемі өсу, даму және өзгеру үстінде болады. Онда үздіксіз түзілу және бұзылу процестері жүріліп отырады. Су, жел, антропогендік факторлардың топырақ пен оның қабаттарын бұзу, беткі құнарлы қабаттың сумен шайылу, желмен ұшуы құбылыстары эрозия деп аталады.
Эрозия дегеніміз топырақ жабынының су не желмен бұзылуы. Бұл кезде топырақтың ең құнарлы қабаты бұзылады: топырақ түзілу процесінің жүру жылдамдығы шамамен 0,5 - 2,см 100жыл болғанда қалыңдығы шамамен 18 см болатын осы қабаттың табиғи жолмен түзілуіне 1400 - 7000 жыл қажет болған болар еді. Бұл қабаттың жойылуы кейде 20 - 30 жыл, кейде бір ғана қатты жауған жаңбыр, не шаңды дауыл нәтижесінде болуы мүмкін.
Эрозиялық процестердің байқалу сипатына қарай қалыпты не геологиялық және жылдам, не антропогендік эрозия болып бөлінеді.
Қалыпты эрозия орманды жерлер мен шөптесін өсімдіктердің топырағында кездеседі. Ол өте жай байқалып, нәтижесінде бұзылған топырақ қабаты топырақ түзілу процестерінің нәтижесінде бір жылда қайта қалпына келе алады.
Жылдам эрозия - табиғи өсімдіктер дүниесі жайылып біткен, топырақтың табиғи ерекшеліктері ескерусіз пайдаланылған территорияларда байқалып, бұл эрозия өте тез жүреді.
Кең тараған эрозиялардың түрлері: жазықтық, сызықтық, дефляция, ирригациялық, өндірістік (техногендік), абразия, жайылымдар.
Жазықтық эрозия - тау беткейлеріндегі жоғары горизонттағы топырақтардың жаңбыр, еріген қар суларымен шайылуы.
Сызықтық эрозия - тау беткейлері топырақтарының жаңбыр, еріген қар сулардың әсерінен терең жыралар мен жылғалар түзіп шайылуын айтамыз.
Жел эрозиясы, не дефляция - топырақтың жоғарғы құрғақ, құнарлы қабатының бөлшектерінің желімен ұшуы қалыптасады.
Ирригациялық эрозия - сулармен егін шаруашылығымен айналысатын аудандарда байқалып, топыраққа көп мөлшардегі су массасының бірігуіне байланысты болады. Бұл су топыраққа сіңіп үлгермейді де, топырақ бетімен ағады. Су жіберілетін егістік жер аз ғана болсада тегіс болмаса топырақтың қарашірігі су мен бірге төменге қарай жуылып, ағып кетеді. Ирригациялық эрозия кезінде бір уақытта эрозия да , топырақтың сортаңдануы да жүреді.
Өндірістік эрозия - пайдалы қазбаларды өндіру кезінде, әсіресе, ашық әдіспен өндіруде, тұрған үй, өндіріс орындарының құрылысын, жолдар, газ және мұнай трубопроводтарын салу кезінде байқалады.
Абыразия кезінде жыртылатын және мал жайылатын жерлердің ауданы кемиді.
Шамадан тыс көп мал жаю кезінде жайылымдық эрозия байқалады.
Механикалық эрозия ауылшаруашылық техникалардың ауыр түрлерін топырақтың өздігінен қалпына келу қабылетін ескермей пайдаланған жағыдайларда қалыптасады. Бұл кезде топырақтың струтурасы бұзылады, физикалық қасиеттері нашарлап, топырақ түзілу процесінің негізгі агенті - биолигиялық белсенділігі әлсірейді. Мысалы, АҚШ - да топырақтың тығыздалуы мен бұзылуы жыл сайын 1 млрд доллар шығын әкеледі.
Егіс далалары әсіресе, жылына екі рет өнім жинайтын аудандарда ауыр техникалардың әсерінен топырақ тығыздалып, ауылшаруашылық дақылдарының өнімі төмендейді [8].
Бұл зардаптарды болдырмаудың тиімді жолы - топырақты минималды өңдеу, топырақ өңдеуші және басқада машиналардың өнімділігін олардың алатын ауқымын ұлғайту арқылы арттыру.
Эрозия - құнарлықтың жауы. Мамандардың есептеулері бойынша, әрбір минут сайын жер шарында 44 га жер ауылшаруашылық айналымынан шығып отырады. Эрозияның әсерінен адамзат қоғамы күн сайын 3000 - нан аса га жерден айырылып отырады. Ал барлығы қазіргі кезде 5 млн га құнарлы жер тозып тіпті эрозияның түрлерінің әсерінен барлық ауылшаруашылық дақылдарының өнімі шамамен 20 - 40 % төмендейді. Эрозияның зардаптары бұнымен бітпейді. Топырақ беттеріндегі жыралар, арықтардың түзілуі топырақты өңдеу жұмыстарын қиындатып, топырақ өңдеуші және өнім жинаушы техниканың еңбек өнімділігін төмендетеді. Топырақтың эрозиясы, олай болса, биогеоценоздардағы жануарлар мен өсімдіктердің тіршілік ету ортасының бұзылуы, табиғи комплекстердегі қалыптасқан биологиялық тепе - теңдіктің бұзылуына әкеп соғады.
Эрозияға ең көп ұшыраған АҚШ жерлері. Соңғы 150 ж барлығы 160 млн га жерін 120 млн га эрозияға ұшыраған, 20 млн га жер ауылшаруашылығында пайдалануға жарамсыз. Эрозияның әсерінен жыл сайын жердің қоректік заттарға бай 4млрд т. құнарлы қабаты жойылып отырады.
Жерорта теңізінің жағалауларында орналасқан елдердің топырақтары қатты бұзылған. Пиреней түбегінің шөлді Сиссарлары мен Солтүстік Африканың шөл далалары, Австралия, Индия, Қытайдың бір қатар жерлері эрозияға ұшыраған.
Эрозия адамдардың тиімсіз тіршілік әрекеттері, жер ресурстарын дұрыс пайдаланбауы, кейбір шаруашылықтарда нашар агротехниканы қолдану нәтижесінде жүреді [11].
1.3 Жер ресурстарын қорғаудың мәні және маңызы
Қоршаған ортаны және Жер ресурстарын Қорғау үшін ластайтын иесіз өндіріс объектілерін түгендеу және жою қажет. Жер ресурстарын ұтымды пайдалану, жерлерді аймақтарға бөлу жөніндегі іс - шаралар, сондай - ақ олардың жай - күйін бағалау жөніндегі жұмыстарды өткізу. Тозған жерлерді, шаруашылық және басқа да қызметтерден бұзылған және ластанған жерлерді рекультивациялау - топырақты және жердің басқа да пайдалы қасиеттерін қалпына келтіру, қайта өндеу және құнарлығын арттыру, оны шаруашылық іріктеуге уақытылы тарту, жердің бұзылуымен байланысты жұмыстарды жүргізген кезде топырақтың құнарлы қабатын алып тастау, ақтау және пайдалану.
Жерді таусылудан, тозудан және шөлейттенуден, су және жел эрозиясының кері әсерінен, күшті су тасқындарынан, батпақтанудан, сазданудан, қайта сортаңданудан, құрғаудан және тығыздалудан, өндіріс және тұтыну қалдықтарымен, химиялық, биологиялық, радиоактивті және басқа да зиянды заттармен ластанудан қорғау.
Эрозияға қарсы гидротехникалық ғимараттарды салу, қайта құру, жетілдіру, қорғау орман жолақтарын құру, жыраларды бекіту, дөңгелек баурайларды террасалар жасау.
Тарихи ластануларды жою, жер ресурстарының ластану көздерін оқшаулау және демеркуризациялау.
Табиғи құнарлықты қалпына келтіруге немесе топырақтың гумусын арттыруға бағытталған іс-шараларды орындау.
Табиғи ресурстарды қолдану кезінде экологиялық таза су үнемдеу, топырақ сақтау технологияларын және мелиоративтік іс - шараларды енгізу, қоршаған ортаға ластаушы заттардың эмиссияларын төмендетуді қамтамасыз ететін алдыңғы қатарлы техникалық және технологиялық шешімдерді жетілдіру.
Өндіріс қалдықтарын тазалау және жою, минералды шикізатты тасымалдау және сақтау, байытудың экологиялық таза ресурс үнемдеуіш технологияларын енгізу.
Ғылыми зерттеулердің нәтижелеріне негізделген серпінді және тиімді технологиялық шешімдерді енгізу, өндірістік процестерде осы заманғы жабдықтарды және технологияларды қолдану жаңғыртылған және энергия үнемдеуіш технологияларында орналасқан кәсіпорынды қосқанда, жылу энерго ресурстар шикізаттарының түрлері және көздерінің өзгеруі, экологиялық таза биоэтанол және басқалар ретінде сипатталатын баламалы энергия үнемдеуіш көздеріне өту.
Ғарышта және жерде орналасқан байқаудың жаңа жүйелерін дамыту, серіктік байқау жүйелерінің мәліметтерімен алмасу.
Өнімнің қауіпсіздігін қамтамасыз ететін жұмыстар және қызмет көрсету, сапа және өндіріс жүйесі, өнімді сертификациялау, неғұрлым тиімді басқару есебінен табиғатты қорғау талаптарын орындау саласында сертификацияларды және белгілерді енгізу.
Ең жақсы қолжетімді технологиялардың бекітілген тізбесіне сәйкес технологияларды қолдану отандық және шетелдік, бар және енгізілмеген, экологиялық тиімді және ресурс үнемдеуіш технологиялар, жабдық және өнім, материалдар, шикізат түрлерін өндіру.
1.4 Табиғат объектілерін жағымсыз әсерлерден қорғау Ғылыми-зерттеулік, ізденушілік және өзге әзірлемелер
Қоршаған ортаның аялы жай - күйін анықтау үшін экологиялық зерттеулерді жүргізу, экожүйеге өнеркәсіп қызметінің мүмкін болатын жағымсыз әсерін анықтау және қоршаған ортаны ластауды төмендету жөніндегі іс - шаралардың бағдарламасын және жоспарын әзірлеу керек.
Шаруашылық қызметпен шарттасқан әдістер және табиғат объектілерін жағымсыз әсерлерден қорғау құралдарын, ілгерілік және серпінді табиғатты қорғау технологияларын, кәсіпорындар және объектілер, ғимараттар, қондырғылар, табиғатты қорғау жабдықтарын құру жөніндегі ізденушілік және тәжірибелік - конструкторлық жұмыстар жасалады.
Тектік қор және биоәртүрлілікті сақтау жөніндегі ғылыми, ізденушілік жұмыстарды жүргізіледі.
Табиғи сулар, топырақ және ландшафтты сақтау және тиімді пайдалануды қамтамасыз ететін табиғатты қорғау іс - шараларының құрамын негіздеу жөніндегі ізденушілік жұмыстарды жасау керек.
Әскери аумақтарда орналасқан және ядролық сынақ әсеріне ұшыраған аумақтарға радиоэкологиялық жағдайды мониторингілеу және зерттеу, әскери - сынақ полигондардың аумағында кешенді гидроэкологиялық және геоэкологиялық зерттеулер жасалады.
Ауада, суда және топырақта зиянды қоспаларды анықтау жылдам әдістерін әзірлеу керек.
Өндірістік қалдықтарды кәдеге жарату және тұтыну, өнеркәсіп кәсіпорындарының ағын суларын және бөлінетін газдарды тазалау үшін қондырғыларды және жоғары тиімділікті жүйелерді және дәстүрлі емес әдістерді әзірлеу керек.
Түзілген қалдықтарды кәдеге жарату арқылы шикізатты терең өңдеуді қамтамасыз ететін құралдар және реагенттер, жабдықтар, технологиялық процестерді әзірленеді.
Организмдердің қосылыстары үшін ауыр металдардың және ксенобиотиктер - бөгде денелердің табиғи ортаға түсуінің алдын алу мақсатында қатты тұрмыстық және өнеркәсіптік қалдықтарды залалсыздандыру әдістерін жетілдіру (өндірістік ластаушылар, пестицидтер, тұрмыстық химияның препараттары, дәрі-дәрмектер т.б.) жасалу керек.
Су ресурстарын қорғау саласындағы нормативтердің және шаруашылық өндірістік қызметтерге тартылған, теңіз кемелерінде кеме қатынасы режимдерінің, су шаруашылығы баланстарының сұлбаларын әзірлеу.
Табиғат ресурстарын тиімді пайдалану және қоршаған ортаны қорғау жөніндегі нормативтік - әдістемелік құжаттардың, сапалы және сандық көрсеткіштерді (экологиялық нормативтер және талаптар) әзірлеу, экологиялық ғылыми - зерттеулік жұмыстарды жүргізеді.
Уран өндіру кәсіпорындарын радиоэкологиялық бағалау жөніндегі ғылыми - зерттеу жұмыстарын жүргізу.
Қоршаған табиғи ортаға атом электр станцияларының әсерін бағалау жөніндегі кешенді зерттеулерді жүргізу.
Транс шекаралық су объектілерін басқару моделін әзірлеу.
Су объектілерін тазалаудың ғылыми кешенді негізделген гидротехникалық, химиялық, биологиялық және ихтиологиялық әдістерін әзірлеу.
Экологиялық ағарту және насихат жүмыстарын жүргізу үшін экологиялық ағартумен және насихатпен шұғылданатын мамандардың біліктілігін көтеру қажет.
Табиғатты қорғау мәселелеріне жұртшылықтың назарын тарту үшін қоршаған ортаны қорғау саласында ақпаратты тарату, сайттарды ашу, ақпараттық жүйелерді дамыту және құру.
Экологиялық оқу, қоршаған ортаны қорғау жөніндегі семинарлар және ғылыми - тәжірибелік конференцияларды жүргізу және ағарту бағдарламаларын жүзеге асыру, кадрлар дайындау саласында бірлескен бағдарламаларды іске асыру керек [12,13].
1.5 Геологиялық іздестіру және өңдеу кезеңдері
Геологиялық мұнай іздестіру және өндеу жұмыстары кезіңде бұзылған және мұнаймен, түрлі жуғыш рекультивациялаудың маңызы өте зор. Әдетте, норматив бойынша, әрбір бұрғылау скважинасына 2,2 га жер бөлінеді. Бірақ практика жүзінде бұдан әлде қайда көп жер ауыл шаруашылық айналымнан шығып қалады. Әсіресе, ірі гусеницалы тракторлар колоннасында орнатылған бұрғылау қондырыларын бір орыннан екінші бір орынға ауыстыру кезіңде жердің үлкен аймағы біршама зардап шегеді. Сондықтан, мұнай-газ кең орындарын іздестіру мен эксплуатациялау жұмыстарын бастар алдында ол жерлердің топырағының беткі құнарлы қабатын алып, соңынан қайтадан құнарлы қабат топырағын салуды тиісті орындар талап етулері қажет.
Жер әр түрлі ауыл шаруашылық емес мақсаттарда пайдаланылғанда оның ең құнды құнарлы қабатының бұзылуы мүмкін. Бұзылған жер -- адамның өндірістік іс - әрекеті салдарынан шаруашылық құндылығын жоғалтқан немесе топырақ қабаты мен өсімдік жамылғысының бұзылуына байланысты қоршаған ортаға кері әсерін тигізетін жер учаскелері. Жер Кодексінің 65 бабында жер пайдаланушылар мен жер учаскесінің меншік иелері жерді су және жел эрозиясынан, ауыл шаруашылық жерлерін зиянкестерден қорғауды, жердің бұзылуына байланысты жұмыстар жүргізу кезінде топырақтың құнарлы қабатын алуды және пайдалануды жүзеге асырады делінген. Осымен қатар 140 бап бойынша бұзылған жерді рекультивациялауға тиісті.
Рекультивация - бұзылған жерлердің биологиялық өнімділігі мен шаруашылық құндылығын бұрынғы қалпына келтіруге бағытталған инженерлік - техникалық, мелиоративтік, агротехникалық шаралардың кешені. Рекультивация объектілеріне: карьерлер, олардың үйінділері және т.б. жерлер жатады. Жерді қалпына келтіру жөніндегі жобада келесідей мәселелер қарастырылады: топырақтың құнарлы қабаты, алынатын учаскенің ауданы есептеліп, біріншісінің қалыңдығы сыдырып алынатын құнарлы қабаттың көлемі анықталады, уақытша үйінділерді қоятын орын алынған ТҚҚ пайдалану бағыттары белгіленеді.
Жалпы жерді қалпына келтіру мақсаты жер бетінің кеңістік қасиеттерін қалпына келтіріп биологиялық рекультивацияға осы жағынан жағдай жасау. Бұл кезең жерді тегістеуді, керекті жағдайда химиялық мелиорацияны жүргізуді жол, гидротехникалық және басқа инфроқұрылымдарды қалыптастыруды қамтиды. Ал екіншісі міндетті жердің құнарлығын және өзгерген жер учаскелерін қалпына келтіру, ол үшін әр түрлі агротехникалық, фитомелиорациялық шаралар қолданылды. Бұл іс - әрекеттердің мақсаты сол жердің флора мен фаунасын, жалпы шаруашылық құндылығын қалпына келтіру.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 6 - бабының 3 тармағында, жер және оның қойнауы, су көздерi, өсiмдiктер мен жануарлар дүниесi, басқа да табиғи ресурстар мемлекет меншiгiнде болады. Жер, сондай - ақ заңда белгiленген негіздерде, шарттар мен шектерде жеке меншікте де болуы мүмкін делінген.
Яғни, Қазақстан Республикасының қандайда бір жер қоры Қазақстан Республикасының Конституциясымен, Жер кодексімен және соған сәйкес қабылданған басқа да нормативтік құқықтық актілермен реттеліп, мемлекетпен қорғалатынын анық аңғарылып тұр. Сондықтан да әрбір азамат өзінің жеке меншігіне берілген жерді тиісті мақсатына сәйкес пайдалануы тиіс. Жерді нысаналы мақсатына сәйкес пайдаланбаса заңды жауаптылық туындайды.
Жер - табиғи ресурс, өндіріс құралы, кеңістіктік базисі ретінде кез - келген мемлекеттің ұлттық байлығы, халықтардың әлеуметтік - экономикалық қолайлығының негізі. Осы қағиданың негізінде, мемлекеттің бүкіл жер қорын тиімді пайдалануды және оны қорғауды қамтамасыз етуге арналған жер ресурстарын басқару мен жер қатынастарын реттеудегі мемлекеттің алатын орны мен рөлі туындайды [14].
Қазіргі таңда Қазақстан аумағының төрттен үш бөлігінде деградацияға ұшырау қаупі бар. Осы жерлердің құнарлылығын қалпына келтіруде ғылымдағы жаңа жетістіктерді, халықаралық тәжірибелерді және инновациялық тұрғыдағы жерді тиімді пайдалану енгізу - табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану мен еліміздің азық - түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің сенімді жолдарының бірі болып табылады.
Бүлінген жерлердi қалпына келтіру кезінде ауданның табиғи жағдайларын даму болашағын, жерлердi қалпына келтіру уақытында бүлінген жердің нақты және болжамдық жағдайын, химиялық және гранулометриялық құрамның, агрохимиялық және агрофизикалық қасиеттердiң, тау жыныстарының аршылған және сыйымдылық сипаттамасы мен олардың үйiндiлердегi қоспасының инженерлiк - геологиялық сипаттамаларының көрсеткiштерi, бүлiнген жерлер орналасқан аудандардың шаруашылық - экономикалық және санитарлық - эпидемиологиялық жағдайларын, қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi талаптар ескерiлген жөн.
Қазақстан Республикасы Жер кодексінің 139 - бабында былай көрсетілген:
1. Жердi қорғау қоршаған ортаның бiр бөлiгi ретiнде жердi қорғауға, жердi ұтымды пайдалануға, жердi ауыл шаруашылығы мен орман шаруашылығы айналымынан негiзсiз алып қоюды болдырмауға, сондай - ақ топырақтың құнарлылығын қалпына келтіру мен арттыруға бағытталған құқықтық, ұйымдық, экономикалық, технологиялық және басқа да iс - шаралар жүйесiн қамтиды.
2. Жердi қорғау мақсаттары:
- өндiрiстiң экологиялық қауiпсiз технологияларын ынталандыру жəне орман мелиорациялық, мелиорациялық жəне басқа да iс - шараларды жүргiзу арқылы жердiң тозуы мен бүлiнуiн, шаруашылық қызметтiң басқа да қолайсыз зардаптарын болдырмау;
- тозған немесе бүлінген жердi жақсарту мен қалпына келтiрудi қамтамасыз ету;
- жердi оңтайлы пайдаланудың экологиялық нормативтерiн тəжiрибеге енгізу болып табылады.
Бүлiнген жерлердi қалпына келтiру жобаларын әзiрлеу мына төмендегідей нысанда жүргізілуі тиіс:
1) жер учаскесiн берген кезде, оны пайдалануы жердiң бүлiнуiне әкелiп соқтыратында - жер учаскесiн беру туралы жергiлiктi атқару органдардың шешiмi қабылдағаннан кейiн және жер бүлiнуiне байланысты жұмыстардың басталуына дейiн;
2) жер учаскесiнiң нысаналы мақсаты өзгертiлгенде, оның нәтижесiнде пайдалануы жердiң бүлiнуiне әкелiп соқтыратында - жер учаскесiн беру туралы жергiлiктi атқару органдардың шешiмi қабылданғаннан кейiн және жер бүлiнуiне байланысты жұмыстардың басталуына дейiн;
3) бұрын бұзылған жерлерде, оларды бүлдірген тұлғалар туралы мәлiметтер жоқ болғанда - жергiлiктi атқарушы органның шешiмi бойынша жүргiзiлуi тиiс.
Бүлінген жерлердi қалпына келтiру жобаларын әзiрлеу мерзiмi, пайдалануы жердiң бүлiнуiне байланысты болған жағдайда, жер учаскесiн беру немесе нысаналы мақсатын өзгерту туралы жергiлiктi атқарушы органдардың шешiмiнде бекiтiледi.
Бүлiнген жерлердi қалпына келтiру жобасын әзiрлеу рәсiмi келесi жүйеде жүргiзiледi:
1) дайындық жұмыстары (камералдық және далалық);
2) iздестiрудi жүргiзу;
3) бүлінген жерлердi қалпына келтiру жобасын әзiрлеу;
4) жобаны келiсу және беру.
Дайындық жұмыстары кезеңiнде камералдық жұмыстар жүзеге асырылады, ол қалпына келтiруге жататын жер учаскелерiн далалық зерттеулердi жүргiзуге арналған жоспарлы - картографиялық материалдарды iрiктеу, топырақтық және топырақтық - мелиоративтi iздестiрулер материалдарын, тiзiмдеу материалдарын құрайды [15].
Қалпына келтiруге жататын жер учаскелерiн далалық зерттеу жұмыстары жер учаскесiнiң орналасқан жерi бойынша ауданның (қаланың) жер қатынастары жөнiндегi өкiлеттi органдарының өкiлеттi өкiлдерiнiң қатысуымен жобаны әзiрлеушiлермен, тапсырыс берушiмен және қажет болған жағдайда басқа мамандармен жүргiзiледi.
Далалық зерттеу барысында:
объектiнiң орналасқан жерiн, бүлiнген жердiң нақты шекараларын анықтау, қалпына келтiрiлетiн учаскелердi болашақта пайдалану мүмкiндiгiн белгiлеу;
бүлiнген жерлердi қалпына келтiру үшiн үйiндiлердегi әлеуеттi құнарлы жыныстар мен топырақтың құнарлы қабатының бар болуын анықтау;
бүлiнген жерлердi қалпына келтiру үшiн олардың көлемi және әлеуеттi құнарлы жыныстар мен топырақтың құнарлы қабатының қажеттi көлемiн белгiлеу;
үйiндiлердегi топырақтың құнарлы қабаты мен әлеуеттi құнарлы жыныстарының сапасын, олардың минералогиялық және механикалық құрамын, жыныстардағы улы тұздардың бар болуы мен химиялық мелиорацияның қажеттiлiгiн, ылғалдану мен табиғи өсу жағдайын алдын ала анықтау;
қосымша топографиялық және топырақтық - мелиоративтiк, агро орман мелиоративтiк, геологиялық және гидрогеологиялық iздестiрулердi жүргiзудiң қажеттi көлемiн анықтау.
Ластанған жерде қосымша ластану себебi мен көзi, топырақ ластануының қауiптiлiк дәрежесi анықталады [16].
Мұнаймен ластануға ұшыраған жерлердi зерттеу кезiнде мұнай өнiмдерi көп жерлердiң жиегi белгiленедi, ластану тереңдiгi анықталады, топырақ құрамындағы мұнай өнiмдерi деңгейiн анықтау үшiн сынамалар таңдалады. Топырақ мұнай өнiмдерiмен ластанған кезде ластағыштардың таралу шекарасының түбіне дейін сынамалар алынады. Қалпына келтiру жобасы жобаны әзiрлеу мен iздестiру материалдарына берiлген тапсырмалар негiзiнде әзiрленедi. Қалпына келтiру жобасының құрамында келесi жұмыстар жүргiзiледi:
жердi қалпына келтiру бағытына байланысты бүлiнген жердi қалпына келтiру жөнiндегi жұмыстардың технологиясын әзiрлеу;
жер жұмыстарының, техника қажеттiлiгiн, тыңайтқыштар, отырғызылатын материалдар, тұқымдар және тағы басқалардың көлемiн анықтау;
өндiру жұмыстарын ұйымдастыру (қалпына келтiрудiң күнтiзбелiк кестесi);
сметалық құжаттарды жасау;
жұмыс өндiрiсi жөнiндегi жұмыс сызбаларын әзiрлеу.
Бүлiнген жерлердi қалпына келтiру жобасы, жер қатынастары жөнiндегi өкiлеттi органмен келiсiледi және тапсырыс берушiмен бекiтiледi.
Облыстың (республикалық маңызы бар қалалардың, астананың) атқарушы органымен берiлген (берiлетiн) жер учаскелердiң құрамындағы бүлiнген жерлердi қалпына келтiру жобасы облыстың (республикалық маңызы бар қалалардың, астананың) жер қатынастары жөнiндегi өкiлдi органмен келiсу жүргiзiледi, ал қалған жағдайда - бүлiнген жерлердiң орналасқан жерi бойынша ауданның (қаланың) жер қатынастары жөнiндегi өкiлдi органымен келiсiледi.
Қоршаған ортаның әсерiн бағалау мақсатында бүлiнген жерлердi қалпына келтiру жобасы қолданыстағы заңнамаға сәйкес мемлекеттiк экологиялық және санитарлық - эпидемиологиялық сараптамаларға жiберiлуi мүмкiн. Бүлiнген жерлердi қалпына келтiру жобасы мемлекеттiк экологиялық және санитарлық - эпидемиологиялық оң сараптама алғанда келiсiледi.
Бүлiнген жерлердi қалпына келтіру жобасы тапсырыс берушiге, жобаны келiсiмдеген жер қатынастары жөнiндегi өкiлеттi органға берiледi, бiр данасы жобаны әзiрлеушiде қалады.
ҚР Жер кодексінің 140 - бабында жер учаскелерiнiң меншiк иелерi мен жер пайдаланушылардың міндеттеріне қысқаша тоқталып кеткен:
1) жердi құнарсызданудан жəне шөлейттенуден, су жəне жел эрозиясынан, селден, су басудан, батпақтанудан, қайталап сортаңданудан, құрғап кетуден, тапталудан, өндiрiс пен тұтыну қалдықтарымен, химиялық, биологиялық, радиоактивтi жəне басқа да зиянды заттармен ластанудан, басқа да бүлiну процестерiнен қорғауға;
2) ауыл шаруашылығы жерiн карантиндiк зиянкестер мен өсiмдiк ауруларын жұқтырудан, арамшөп, бұта мен шiлiк басып кетуден, жердiң жай - күйi нашарлауының өзге де түрлерiнен қорғауға;
3) бүлiнген жердi жаңғыртуға, оның құнарлылығын жəне жердiң басқа да пайдалы қасиеттерiн қалпына келтiру мен оны шаруашылық айналымына уақтылы тартуға;
4) жердiң бүлiнуiмен байланысты жұмыстар жүргiзiлген кезде топырақтың құнарлы қабатын сыдырып алуға, сақтауға жəне пайдалануға бағытталған iс - шаралар жүргiзуге мiндеттi.
Бұған қатысты айтарым, мысалы, Германия, Израиль, Малайзия тәрізді, елдер жерді, негізінен, басты өндіріс құралы ретінде пайдаланады. Бұл елдерде шаруалар қандай да бір жерлерді жалға алса, мемлекетке салық төлейді. Тапқан пайдасын мемлекетпен бөліседі. Пайдаланған жерін үнемі тыңайтып, жайнатып отырады. Былайша алғанда, дамушы және дамыған елдердің басым бөлігінде жер қатынасын реттеу және оны пайдалану тәсілі арқылы мемлекет те, шаруа да тек пайдаға батуы керек. Өкініштісі, біз бұл жайтты ескермей отырмыз. Мемлекеттен жалға алған жерлерін жеке меншігіндей көретіндердің көпшілігі ол жерлерді заңға қайшы екенін біле тұра, келесі бір шаруаға жалға беріп жататын жайттарды да кездестіріп жүрміз. Жерді тиімді пайдалана алмағандықтан, жайылымға берілген шұрайлы жерлер халықтың игілігіне пайдаланылмай отыр [17].
Осы тұста мынаны айта кету керек. Азып - тозған жерлерді мемлекет қорына қайтарып алу тиімді емес. Себебі, қазірдің өзінде мемлекет қорында тұрған жерлер бар. Ол жерлерге мемлекетіміз арнайы инвесторлар тартып, жердің өндіріс қабілетін арттырудың алғышарттары бүгінде жасалып жатыр.
Ал енді келіп сол қордағы жердің қарасын тағы үстемелеп, азып - тозып, эрозияға ұшыраған жерлерді қайта мемлекеттік қорға қайтарып алар болсақ, біз, біріншіден, ауылдың кәсіпкерлік қабілетін төмендетеміз. Екіншіден, сарапшыларымыз дүдәмалданып жүргендей, қарапайым шаруалардың аз - маз жайылымына қол сұққан боламыз. Осыдан барып наразылық, түсінбеушілік туындайды.
Сондықтан азып - тозған жерлерді бірден мемлекет қамқорлығына алғаннан гөрі, ол жерлерді қалпына келтіру істерін шаруалар арқылы жүзеге асырған жөн. Мысалы, жерлерді көпжылдық шөптер егу арқылы тыңайтып, жасылдандырып, жаңа әдістерді қолға алатын болсақ, аздаған уақыт ішінде бұл іс нәтиже береді деп, - ойлаймын.
Қазіргі таңда, елімізде жүргізілген жер реформасының негізі ретінде келесідей міндеттерді шешкен жөн, - деп ойлаймын:
oo жер учаскелерінің меншік иелері мен жер пайдаланушылардың құқықтары мен міндеттерін жүзеге асыру тәртібін белгілеу;
oo жерді ұтымды пайдалану мен қорғауды, топырақ құнарлылығын ұдайы қалпына келтіріп отыруды, табиғи ортаны сақтау мен жақсартуды қамтамасыз ету мақсатында жер қатынастарын реттеу;
oo шаруашылық жүргізудің барлық нысандарын тең құқықпен дамыту үшін жағдайлар жасау;
oo жеке және заңды тұлғалар мен мемлекеттің жерге құқықтарын қорғау;
oo жылжымайтын мүлік рыногын жасау мен дамыту;
oo жер қатынастары саласында заңдылықты дамыту;
oo экономикалық әдістер негізінде жер ресурстарын басқару механизмін жетілдіру;
oo республикада жер қатынастарын әрі қарай жетілдіру және жаңа жер құрылысын қалыптастыру;
oo жер ресурстарын пайдалану мен қорғаудың тиімділігін арттыру;
oo жерді жылжымайтын мүлік ретінде шаруашылық айналымына қатыстыру;
oo мемлекеттік жер кадастрын неғұрлым тиімді құру үшін ведомствоаралық өзара іс - әрекеттің заңдылығын қамтамасыз ету;
oo мемлекеттік жер кадастрын автоматтандырылған технологияға көшіру және жер - ақпараттық жүйелерді құру;
- жер ресурстарын ара қашықтықтан зерттеуді, картаға түсіру мен мониторингті барынша дамыту.
Жер қатынастарын реформалау жөнінде Президент Н.Ә.Назарбаевтің Жолдауларында да айтылып жүр. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев өзінің 2010 жылғы жолдаған жолдауында, - Жер реформасын жүзеге асыру барысында оның қоғам дамуына қатысты рөлін бағалай келе жер табиғи байлықтармен және жылжымайтын мүлікпен қатар экономиканы көтеріп тұрған жағдайлардың бірі болып табылады деп, - атап кеткен болатын. Болашаққа серпін беретін Жолдауда көрсетілген аса маңызды мәселелердің бірі, ол жер ресурстарын, оның ішінде ауылшаруашылық мақсатындағы жерлерді ұтымды, әрі нысанды пайдалану, оны бақылау және құқықтық жағынан қорғау болып табылады.
Жерді рекультивациялау жұмыстары бойынша Чехословакия мен ГДР мемлекеттерінде бұзылған жерлерге жүгері егіледі [18].
Тәуелсіздік алған жылдардан бері Мемлекет басшылығының елімізді гүлдендірудегі мақсатына, осыған сәйкес Үкіметтің алдына қойған стратегиялық жоспарларына сай жүргізіліп келе жатқан жер реформасы қазіргі таңда заман талабына сай жалғасын табуы тиіс. Себебі, мемлекетімізде тозған және бүлінген жерлер өте көп. Осы тозған және бүлінген жерлерді құқықтық тұрғыда қалпына келтіруде жер пайдаланушылардың жауапкершілігін күшейту мақсатында жер қатынастарын реформалаған жөн және мемлекетімізде жер қатынастарын жаңа заман талаптарына сай, жер байлығымызды ел байлығымызға айналдырудың маңызды мәселелерін шешуге бағытталған жер заңнамасын дамытқан жөн. Міне, осы тұста біз жердің өзіне тән ерекшелігін, маңызы мен мәртебесін қатаң есте ұстауымыз қажет деп, - ойлаймын [19].
2 БҰЗЫЛҒАН ЖЕР УЧАСКЕЛЕРІНІҢ РЕКУЛЬТИВАЦИЯСЫН ЖОБАЛАУДЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕРІ
2.1 Жобалау үшін дайындық жұмыстары
Бұзылған жерлер болып адамның өндірістік іс - әрекеті салдарынан өзінің шаруашылық құндылығын жоғалтып, техногендік рельефтің пайда болуы, топырақ және өсімдік қабатының, гидрологиялық режимнің өзгеруімен байланысты қоршаған ортаға зиян келтіретін барлық жер санаттары саналады. Олар, көбінесе, шекаралас территорияның топырақ, су, ауаның ластану көзі болып, халықтың гигиеналық өмір шарттарын, ландшафттың жалпы түрін нашарлатады (карьер және т.с.с.). Автожолдарды салу, ғимараттар тұрғызу үлкен бұзушылықтарды алып келеді. Оларды халық шаруашылығы аймағында қолдану мен қоршаған ортаға зиян келтіруін жою мақсатымен бұзылған жерлердің рекультивациясы бойынша жұмыстар жүргізіледі.
Жерлердің рекультивациясы - бұзылған жерлердің биологиялық өнімділігі мен халық шаруашылық құндылығын қалпына келтіруге, сондай - ақ қоршаған орта шарттарын жақсартуға бағытталған инженерлі - техникалық, мелиоративті, агротехникалық, гидротехникалық және басқа да шаралар жиынтығы.
Бұзылған жерлердің рекультвациясы жобасы, әдетте, 1 сатыда - жұмыстық жоба, ал одан үлкендеу және күрделі объектілерге 2 кезеңде - жоба және жұмыстық құжат түрінде жүргізіледі.
Бұл жағдайда, жобалау құрылыс салудың технико - экономикалық негізделу (ТЭН) немесе техникалық - экономикалық есептерде (ТЭЕ) бекітілген шешімдер негізінде жүзеге асырылады. Мұндағы технико - экономикалық негізделу және техникалық - экономикалық есептерде - де бекітілген, мердігерлік кәсіпорынмен келісілген құрылыс есептік құн жобалау мен құрылыс салуда сол бағадан аспау керек.
Жер шаруашылығы мен мал шаруашылығы дамыған бұзылған жерлер территорисындағы жерлердің рекультивациясы ауыл шаруашылығында қолдану үшін жүргізілуі керек. Қала маңында немесе елді - мекен пункттеріндегі бұзылған жерлерде жасыл желек өсіру, демалу зоналарын, түрлі объектілерді салу үшін дайындалады.
Рекультивациялық жұмыстардың технологиясы мен механизациясы белгілі бір шарттарға, рекультивация бағытына келісіліп таңдалады. Тапсырмада рекультивация жүргізу шарттары мен ерекше жағдайлары жазылуы керек.
Қалпына келтірілген жерлерді қолданудың негізгі бағыттары:
ауыл шарушылық, егер қайта қалпына келтірілген жерлерде ауыл шаруашылық алқаптары (егістік, бау - бақша, шабындық, жайылым) құрылса;
орман шаруашылығы, егер қайта келтірілген жерлерде түрлі орман екпелері құрылса (топырақ қорғау, ландшафтты - декоративті, өндірістік);
балық шаруашылығы, төмен учаскелерде балық өсіру су аймағы құрылса;
су шаруашылығы, әртүрлі мақсаттағы төмен рельефте су қоймалары құрылса;
рекреациялық, бұзылған жерлерде демалу зоналары құрылса;
санитарлы - гигиеналық, қоршаған ортаға зиян келтіретін, рекультивациясы халық шаруашылығына қолдануға тиімсіз бұзылған жерлердің биологиялық және техникалық консервациясы қарастырылса;
құрылыстық, бұзылған жерлерді өндірістік және азаматтық құрылыстар салуға ыңғайландыру.
Жерлерді қолдану бағытына байланысты олардың рекультивациясына байланысты әртүрлі талаптар қойылады.
Бұзылған жерлерді қалпына келтіру мен игеру қошаған ортаға зиян келтіруді жою, елді - мекеннің санитарлы - гигиеналық өмір жағдайын жақсарту, ландшафттың эстетикалық құндылықтарын көтеруге бағытталуы керек.
Жерлерді рекультивациялау бұзылған жерлердің қоршаған орта компоненттеріне: атмосфераға, беттік және грунттық суларға, грунттар мен топыраққа, өсімдік пен жануарлар дүниесіне әсерін төмендетіп, адам денсаулығына жақсы әсер етіп, экологиялық зиянды жоюға ықпал етеді.
Дайындық жұмыстар процесінде жобаны жасау үшін қажетті топырақ пен топырақ - мелиоративтік зерттеу материалдары, инвентаризация және бұзылған жерлер рекультивация схемасы, жоспарлы - картографиялық негіздермен басқа да мәліметтерді таңдап, зерттеу жүргізіледі.
Жер учаскелерін таңдау процесінде:
объектінің орналасуы натурада бұзылған жерлердің фактілік шекарасы жер берушілік құжаттарға сәйкестігі, рекультивациялық жерлердің шекаралас жерлерінің пайдалануы, мінездемесі қарастырылады;
топырақ - мелиоративтік іздеу мәліметтері негізінде топырақтың құнарлы қабатының, потенциалды - құнарлы жыныстар мен аралас жыныстарының сапасы, олардың бұзылған жерлер территориясында таралуы, жыныстарда токсиндік тұздардың бар болуы және химиялық мелиорацияның қажеттілігі, сонымен қатар токсиндік және қолдануға келмейтін жыныстарды, потенциалды - құнарлы немесе басқа да капиллярлы тоқтату материалдарынан тұратын экранмен жабылу мүмкіндігі анықталады;
рекультивация бағыты анықталады. Бөлек жұмыстар түрін атқару үшін мердігер кәсіпорындарды тарту қажеттілігі қарастырылады;
рекультивацияның жұмыстық жобасын құру үшін топографиялық және топогафиялық - іздестіру жұмыстарының қажеттілігі мен көлемі анықталады;
рекультивациялық аудандарды қолдану туралы қызыққан жер иеленушілер тілектері қарастырылады.
Жер учаскелерін таңдауы арнаулы комиссиялар арқылы жүзеге асырылады. Жер учаскесін таңдау нәтижелері актпен рәсімделеді. Актіге жер учаскесін таңдау сызбасы мен бұзылған жерлер сипаттамасы қосылады.
Жер учаскесін таңдау сызбасында көрсетіледі:
жер берушілік құжаттарға сәйкес қолдануға берілген жерлер шекарасы;
таулық шекарасын бөлу;
фактілі бұзылған жерлер шекарасы;
топырақтың, жыныстар мен олардың қоспалары, рельеф, ылғалдылық және басқа да шарттар бойынша бірдей қасиеттерге ие учаскелер нөмірі мен шекарасы;
рекультивацияға жататын жұмыс атқарылған аумақтар мен жерлер аумақтары;
Зерттелген материалдар мен жер учаскелерін таңдау материалдары негізінде жобалық кәсіпорын мамандары қатысуымен жобалауға тапсырма құрылады.
Рекультивациялық жобалардың зерттеулері бұзылған және оларға қатысты жақсы сапалы жерлердің топографиялық негізі мен топографиялық - мелиоративті материалдар, т.б зерттеулерін алу үшін жүргізіледі.
Жобалық шешімнің негізделуі үшін келесі техникалық зерттеулер жүргізіледі:
топографиялық іздестірулер;
дөнестің бетін жауып тұратын топырақ пен жыныстардың құнарлы қабатының толық мінездемесін алу мақсатында, сондай - ақ бұзылмаған жерлерден топырақтың құнарлы қабатын алу тәртібі мен қуатын анықтау мақсатында топырақ - мелиоративті және топырақ - грунтты іздестірулер;
рекультивацияланған аудандарда әртүрлі мақсатты орман жолақтарын тұрғызу үшін агромелиоративті іздестірулер;
грунттық сулар режимі мен беттік жыныстарды алу мақсатында геологиялық және гидрогеологиялық іздестірулер;
Топографиялық жұмыстар объектінің күрделілігіне байланысты 1:1000 - 1:5000 масштабында, рельефтің қимасы (жер бедері) 0,5 м жүргізіледі. Одан күрделірек объектілерге 1:500 масштабында жүргізіледі.
Топографиялық жұмыстар топографиялық түсіру бойынша қолданылып жүрген инструкцияларға, әдістемелерге, нұсқамаларға сәйкестендіріліп жүргізіледі.
Топырақ іздестірулер топырақ - грунттық жағдайлардың күрделілігіне байланысты арнайы әдістемелік құралдармен сәйкестендіріліп жүргізіледі.
Топырақ іздестірулер нәтижелері негізінде құрылады:
- бұзылған жерлердің топырақ - мелиоративтік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жерді қайта құнарландыру, рекультивация -- бүлінген жерлердің құнарлылығын қайта қалпына келтіріп, оны халық шаруашылығына пайдалануға беру және қоршаған ортаны жақсарту үшін жүргізілетін кешенді жұмыс. Жердің құнарсыздануы -- әр түрлі шаруашылық әрекеттерінен -- жер асты пайдалы қазбаларын өндіру, геологиялық барлау және әр түрлі құрылыс жұмыстарын жүргізуден болады. Осындай әрекеттердің салдарынан топырақтың үстіңгі құнарлы қабаты жойылады, гидрологиялық жүйелер өзгереді, техногендік рельеф түзіледі. Жерді қайта құнарландырудың нәтижесінде ауыл шаруашылығына және орман шаруашылығына қажетті жерлер жақсарып, су құбырлары іске қосылады, дем алатын орындар мен құрылысқа қажетті аймақтар пайда болады. Жерді қайта құнарландыру үшін топырағы құнарсызданған, қоршаған ортаны ластайтын жерлерді және ластанған су құбырларын биологиялық, техникалық, және химиялық әдістермен қалпына келтіреді.
Жерді қайта құнарландыру 2 кезеңде жүргізіледі; техникалық -- бүлінген жерлерді халық шаруашылығына мақсатты түрде пайдалану үшін жер бетін тегістеу, құнарлы және құнарландыруға болатын топырақ пен тау жыныстарын жиыстырып жер бетіне төсеу, жолдар салу, әр түрлі гидротехникалық және мелиоративтік құрылыстар салу, т.б. Биологиялық жерді қайта құнарландыру -- топырақтың құнарлы қабатын қайта қалпына келтіретін агротехникалық және фитомелиоративтік жұмыстар жүргізу, топырақтың құрылымын жақсартатын процестердің жүруін тездету, құнарланған жерлерде өсімдіктер мен жануарлар дүниесін қалпына келтіру мен оның өнімін арттыру [1].
Әлемнің көптеген мемлекеттерінде бұрын мәдени дақылдар өсіріліп келген құнарлы жерлер орман, мал жайылымы, т.б. үшін пайдаланып келген. Ал қазіргі кезде адамның шаруашылық әрекетінің нәтижесіне бұл жерлер түрлі басқа мақсаттағы жұмыстар (жолдар мен құбырларды сал) жүргізу нәтижесінде өте үлкен өзгерістерге ұшырады.
Адамның шаруашылық іс - әрекетінің нәтижесінде өсімдіктері жойылған, гидрологиялық режимі мен рельефі өзгерген, топырақ жабыны бұзылып ластанған жерлер бұзылған жерлер деп аталады. Пайдалы қазбаларды ашық әдіспен өндіру ауыл шаруашылығында пайдалануға жарамды жерлерге біршама зиян келтірді. Бұл жұмыстар кезінде тереңдігі 400 - 500 м болатын шұңқырлар түзіледі.
Жерді рекультивациялау - өте күрделі мәселе. Ол көп жағыдайда бұзылған териториялардың нақты экологиялық жағыдайларына байланысты. Республикалық жұмыстарды жоспарлау үшін грунт топырағының физико - химиялық құрлымын, гидрологиялық режимнің ерекшеліктерін, рельефтің ерекшеліктерін жақсы білу қажет, пайдалы қазбаларды ашық әдіспен өндіру. Мал шаруашылығы комплекстерін, суару орындарын салу, т.б. топырақ жабынының бұзылуына себеп болатын жұмыстар кезінде рекультивацияланатын жерге жоғары қарашірікті топырақ қабатын ауыстыру, орналасатыруда барлық тиісті ережелерді қатаң сақтау қажет [2].
Қазіргі кезде ғылымдар мен мамандар бұзылған жерлерді қайта қалпына келтіріп, оларды ауыл және орман шаруашылығына қайтарудың жолдары іздестіруде .
Бүгінгі күні экологиялық проблемалардың көтерілуіне байланысты жерлерді рекультивациялау өте маңызды мәселелердің бірі болып отыр. Сондықтан өзімнің болашақ мамандығыма байланысты топырақ құнарлығын қалпына келтіру жұмыстарын дипломдық жұмыс тақырыбы ретінде таңдап отырмын. Келешекте бұл тақырыпты игерсем, жеріме, еліме жасайтын жақсылығым көп болар деп ойлаймын.
1 ЖЕРЛЕРДІ ҚАЛПЫНА КЕЛТІРУ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ АҚПАРАТ
1.1 Топырақ ресурстарының маңызы
Жер бетінде Күннің энергиясы заттардың екі айналымын: су айналымы мен атмосфера циркуляциясында байқалатын үлкен, немесе геологиялық және заттардың топырақ, өсімдіктер микроорганизмдер мен жануарлар арасындағы айналымы - кіші немесе биологиялық айналымды туғызады. Екі айналым да бір - бірімен тығыз байланысты.
Топырақтың табиғи ландашфаттар мен экожүйелердегі маңызы зор, оны жекелеген экожүйе деп қарастыруға болады. Топырақтану ғылымының негізін салушылардың бірі В.В.Докучаев ХХ ғ басында топырақты өзіне тән өзара байланыстары, тіршілік ету заңдылықтары мен өзін - өзі реттеуге қабілетті табиғи - тарихи дене деп қарастырады, топырақтың планетаның тарихы мен тау жыныстарымен, климатымен, өсімдіктерімен, тығыз байланысты болатындығын атап көрсеткен.
Тау жыныстарының топыраққа айналу процесінің аса бір маңызды және жалпы құбылысы, құрлықтың бүкіл бетін жауып жатқан гумустық қабаттың түзілуі болды. Бүл қабат топырақтың ең белсенді бөлігі болып саналады. Топыраққа ең алғаш рет М.В.Ломоносов ғылыми анықтама берді. Ол: топырақ түзілу процесі құнарлылық түзіле жүретін өсімдіктер мен тау жыныстарының арасындағы ұзақ өзара қарым - қатынас деп көрсетті.
Топырақ ресурстары жер бетіндегі тіршілікке қажетті ең маңызды алғы шарттардың бірі болып табылады. Алайда оның шын мәніндегі маңызы мен рөлін өз дәрежесінде бағалай алмай келеміз. Топырақ биосфераның компоненттерінің бірі ретінде адам, жануарлар мен өсімдіктер үшін биохимиялық орта болып саналады, ол энергетикалық сиымдылығы жоғары, топырақ биотасы мен адамдар арасындағы тікелей және жанама әсерлерді тепе - теңдікте сақтап тұра алатын өздігінен тазару процестерінің механизмдерінің аса маңызды резерві болып табылады. Адамдарға азық - түлік пен жануарларға қоректі өндіру үшін қажетті жағдай тек топырақ арқылы ғана жасалыныды [5].
Жылудың, су, ауа, өсімдіктер мен жануарлар, микроорганизмдердің біріккен әсерінен қалыптасқан жердің беткі құнарлы қабаты - топырағы, яғни олардың барлығы үшін сыртқы орта жағдайлары болып келеді. Топырақ түзгіш факторларға сол сияқты рельеф пен адамның іс - әрекеті де жатады. Тірі организмдер топырақтың негізгі қасиеті - құнарлығының қалыптасуына жағдай жасайды.
Өсімдіктерді қажетті қоректік элементтермен, сумен және ауамен қамтамасыз ету қабілеті топырақтың құнарлығы болып келеді. Ол топырақ түзілу процесі барысында және адамның топыраққа әсер ету нәтижесінде қалыптасады. Ол бүкіл адам баласының тіршілігінің көзі болып табылатын аса мыңызды байлық, ауылшаруашылық дақылдарының өнімінің, ауылшаруашылық дақылдарының өндірісінің негізі.
Топырақ - барлық элементтерінің аккумлияторы: ол оларды өзіне жинақтап, су мен шайылып кетуден сақтайды, өзінің қалыптасқан зат алмасу процесі бар, тұрақты динамикалық жүйе болғандықтан топырақ табиғи факторлар (су тасқыны, құрғақшылық т.б.) әсеріне қарсы тұра алады. Бірақ топырақ көптеген антропогентік факторлардың (жер жырту, мал жаю, техниканы қолдану т.б.) ұзақ уақытқа созылатын әсерінен сезімтал келеді, топырақтың құнарлығы адам іс - әрекетінеде байланысты.
Топырақ - барлық материалдық игіліктердің көзі. Ол азық түлік, малға жем, киім үшін талшық, құрылыс материялдарын береді. Топырақтың ең маңызды байлық екенін айта отырып, К. Маркс еңбек - байлықтың әкесі болса, топырақ - анасы деген.
Топырақ еш нәрсеге айырбастамайтын табиғи ресурс. Қазіргі таңда, ғылым әлі күнге дейін топырақтың орнын баса алатын жасанды материал таба алған жоқ, өсімдіктерді топырақсыз өсірудің кез келген әдісі топырақтың рөлін дәл өз мәнінде орындай алмайды, сондықтан адамзат қоғамы алдында тұрған және әлі де маңызды болып қала беретін аса маңызды проблема топырақтың топырақ түзілу процесіндегі өздігінен қалпына келу сақтап қалуға барынша жағыдай жасау.
Топырақты қорғау мен бақылау обьектісі ретінде қоршаған ортаның басқа обьектілерімен салыстырғанда бірқатар өз ерекшеліктері бар. Ең алдымен топырақ атмосфералық ауа мен жер бетілік суларға қарағанда әлде қайда қозлайсыз орта, соған байланысты басқа орталарға тән аса қуатты табиғи өздігінен тазару қасиеті жоқ. Топыраққа түскен антропогендік ластаушылар онда жинақталып, көбейе береді [6,7].
1.2 Топырақ эрозиясы жайында қысқаша түсініктеме
Топырақ өте күрделі организм сияқты үнемі өсу, даму және өзгеру үстінде болады. Онда үздіксіз түзілу және бұзылу процестері жүріліп отырады. Су, жел, антропогендік факторлардың топырақ пен оның қабаттарын бұзу, беткі құнарлы қабаттың сумен шайылу, желмен ұшуы құбылыстары эрозия деп аталады.
Эрозия дегеніміз топырақ жабынының су не желмен бұзылуы. Бұл кезде топырақтың ең құнарлы қабаты бұзылады: топырақ түзілу процесінің жүру жылдамдығы шамамен 0,5 - 2,см 100жыл болғанда қалыңдығы шамамен 18 см болатын осы қабаттың табиғи жолмен түзілуіне 1400 - 7000 жыл қажет болған болар еді. Бұл қабаттың жойылуы кейде 20 - 30 жыл, кейде бір ғана қатты жауған жаңбыр, не шаңды дауыл нәтижесінде болуы мүмкін.
Эрозиялық процестердің байқалу сипатына қарай қалыпты не геологиялық және жылдам, не антропогендік эрозия болып бөлінеді.
Қалыпты эрозия орманды жерлер мен шөптесін өсімдіктердің топырағында кездеседі. Ол өте жай байқалып, нәтижесінде бұзылған топырақ қабаты топырақ түзілу процестерінің нәтижесінде бір жылда қайта қалпына келе алады.
Жылдам эрозия - табиғи өсімдіктер дүниесі жайылып біткен, топырақтың табиғи ерекшеліктері ескерусіз пайдаланылған территорияларда байқалып, бұл эрозия өте тез жүреді.
Кең тараған эрозиялардың түрлері: жазықтық, сызықтық, дефляция, ирригациялық, өндірістік (техногендік), абразия, жайылымдар.
Жазықтық эрозия - тау беткейлеріндегі жоғары горизонттағы топырақтардың жаңбыр, еріген қар суларымен шайылуы.
Сызықтық эрозия - тау беткейлері топырақтарының жаңбыр, еріген қар сулардың әсерінен терең жыралар мен жылғалар түзіп шайылуын айтамыз.
Жел эрозиясы, не дефляция - топырақтың жоғарғы құрғақ, құнарлы қабатының бөлшектерінің желімен ұшуы қалыптасады.
Ирригациялық эрозия - сулармен егін шаруашылығымен айналысатын аудандарда байқалып, топыраққа көп мөлшардегі су массасының бірігуіне байланысты болады. Бұл су топыраққа сіңіп үлгермейді де, топырақ бетімен ағады. Су жіберілетін егістік жер аз ғана болсада тегіс болмаса топырақтың қарашірігі су мен бірге төменге қарай жуылып, ағып кетеді. Ирригациялық эрозия кезінде бір уақытта эрозия да , топырақтың сортаңдануы да жүреді.
Өндірістік эрозия - пайдалы қазбаларды өндіру кезінде, әсіресе, ашық әдіспен өндіруде, тұрған үй, өндіріс орындарының құрылысын, жолдар, газ және мұнай трубопроводтарын салу кезінде байқалады.
Абыразия кезінде жыртылатын және мал жайылатын жерлердің ауданы кемиді.
Шамадан тыс көп мал жаю кезінде жайылымдық эрозия байқалады.
Механикалық эрозия ауылшаруашылық техникалардың ауыр түрлерін топырақтың өздігінен қалпына келу қабылетін ескермей пайдаланған жағыдайларда қалыптасады. Бұл кезде топырақтың струтурасы бұзылады, физикалық қасиеттері нашарлап, топырақ түзілу процесінің негізгі агенті - биолигиялық белсенділігі әлсірейді. Мысалы, АҚШ - да топырақтың тығыздалуы мен бұзылуы жыл сайын 1 млрд доллар шығын әкеледі.
Егіс далалары әсіресе, жылына екі рет өнім жинайтын аудандарда ауыр техникалардың әсерінен топырақ тығыздалып, ауылшаруашылық дақылдарының өнімі төмендейді [8].
Бұл зардаптарды болдырмаудың тиімді жолы - топырақты минималды өңдеу, топырақ өңдеуші және басқада машиналардың өнімділігін олардың алатын ауқымын ұлғайту арқылы арттыру.
Эрозия - құнарлықтың жауы. Мамандардың есептеулері бойынша, әрбір минут сайын жер шарында 44 га жер ауылшаруашылық айналымынан шығып отырады. Эрозияның әсерінен адамзат қоғамы күн сайын 3000 - нан аса га жерден айырылып отырады. Ал барлығы қазіргі кезде 5 млн га құнарлы жер тозып тіпті эрозияның түрлерінің әсерінен барлық ауылшаруашылық дақылдарының өнімі шамамен 20 - 40 % төмендейді. Эрозияның зардаптары бұнымен бітпейді. Топырақ беттеріндегі жыралар, арықтардың түзілуі топырақты өңдеу жұмыстарын қиындатып, топырақ өңдеуші және өнім жинаушы техниканың еңбек өнімділігін төмендетеді. Топырақтың эрозиясы, олай болса, биогеоценоздардағы жануарлар мен өсімдіктердің тіршілік ету ортасының бұзылуы, табиғи комплекстердегі қалыптасқан биологиялық тепе - теңдіктің бұзылуына әкеп соғады.
Эрозияға ең көп ұшыраған АҚШ жерлері. Соңғы 150 ж барлығы 160 млн га жерін 120 млн га эрозияға ұшыраған, 20 млн га жер ауылшаруашылығында пайдалануға жарамсыз. Эрозияның әсерінен жыл сайын жердің қоректік заттарға бай 4млрд т. құнарлы қабаты жойылып отырады.
Жерорта теңізінің жағалауларында орналасқан елдердің топырақтары қатты бұзылған. Пиреней түбегінің шөлді Сиссарлары мен Солтүстік Африканың шөл далалары, Австралия, Индия, Қытайдың бір қатар жерлері эрозияға ұшыраған.
Эрозия адамдардың тиімсіз тіршілік әрекеттері, жер ресурстарын дұрыс пайдаланбауы, кейбір шаруашылықтарда нашар агротехниканы қолдану нәтижесінде жүреді [11].
1.3 Жер ресурстарын қорғаудың мәні және маңызы
Қоршаған ортаны және Жер ресурстарын Қорғау үшін ластайтын иесіз өндіріс объектілерін түгендеу және жою қажет. Жер ресурстарын ұтымды пайдалану, жерлерді аймақтарға бөлу жөніндегі іс - шаралар, сондай - ақ олардың жай - күйін бағалау жөніндегі жұмыстарды өткізу. Тозған жерлерді, шаруашылық және басқа да қызметтерден бұзылған және ластанған жерлерді рекультивациялау - топырақты және жердің басқа да пайдалы қасиеттерін қалпына келтіру, қайта өндеу және құнарлығын арттыру, оны шаруашылық іріктеуге уақытылы тарту, жердің бұзылуымен байланысты жұмыстарды жүргізген кезде топырақтың құнарлы қабатын алып тастау, ақтау және пайдалану.
Жерді таусылудан, тозудан және шөлейттенуден, су және жел эрозиясының кері әсерінен, күшті су тасқындарынан, батпақтанудан, сазданудан, қайта сортаңданудан, құрғаудан және тығыздалудан, өндіріс және тұтыну қалдықтарымен, химиялық, биологиялық, радиоактивті және басқа да зиянды заттармен ластанудан қорғау.
Эрозияға қарсы гидротехникалық ғимараттарды салу, қайта құру, жетілдіру, қорғау орман жолақтарын құру, жыраларды бекіту, дөңгелек баурайларды террасалар жасау.
Тарихи ластануларды жою, жер ресурстарының ластану көздерін оқшаулау және демеркуризациялау.
Табиғи құнарлықты қалпына келтіруге немесе топырақтың гумусын арттыруға бағытталған іс-шараларды орындау.
Табиғи ресурстарды қолдану кезінде экологиялық таза су үнемдеу, топырақ сақтау технологияларын және мелиоративтік іс - шараларды енгізу, қоршаған ортаға ластаушы заттардың эмиссияларын төмендетуді қамтамасыз ететін алдыңғы қатарлы техникалық және технологиялық шешімдерді жетілдіру.
Өндіріс қалдықтарын тазалау және жою, минералды шикізатты тасымалдау және сақтау, байытудың экологиялық таза ресурс үнемдеуіш технологияларын енгізу.
Ғылыми зерттеулердің нәтижелеріне негізделген серпінді және тиімді технологиялық шешімдерді енгізу, өндірістік процестерде осы заманғы жабдықтарды және технологияларды қолдану жаңғыртылған және энергия үнемдеуіш технологияларында орналасқан кәсіпорынды қосқанда, жылу энерго ресурстар шикізаттарының түрлері және көздерінің өзгеруі, экологиялық таза биоэтанол және басқалар ретінде сипатталатын баламалы энергия үнемдеуіш көздеріне өту.
Ғарышта және жерде орналасқан байқаудың жаңа жүйелерін дамыту, серіктік байқау жүйелерінің мәліметтерімен алмасу.
Өнімнің қауіпсіздігін қамтамасыз ететін жұмыстар және қызмет көрсету, сапа және өндіріс жүйесі, өнімді сертификациялау, неғұрлым тиімді басқару есебінен табиғатты қорғау талаптарын орындау саласында сертификацияларды және белгілерді енгізу.
Ең жақсы қолжетімді технологиялардың бекітілген тізбесіне сәйкес технологияларды қолдану отандық және шетелдік, бар және енгізілмеген, экологиялық тиімді және ресурс үнемдеуіш технологиялар, жабдық және өнім, материалдар, шикізат түрлерін өндіру.
1.4 Табиғат объектілерін жағымсыз әсерлерден қорғау Ғылыми-зерттеулік, ізденушілік және өзге әзірлемелер
Қоршаған ортаның аялы жай - күйін анықтау үшін экологиялық зерттеулерді жүргізу, экожүйеге өнеркәсіп қызметінің мүмкін болатын жағымсыз әсерін анықтау және қоршаған ортаны ластауды төмендету жөніндегі іс - шаралардың бағдарламасын және жоспарын әзірлеу керек.
Шаруашылық қызметпен шарттасқан әдістер және табиғат объектілерін жағымсыз әсерлерден қорғау құралдарын, ілгерілік және серпінді табиғатты қорғау технологияларын, кәсіпорындар және объектілер, ғимараттар, қондырғылар, табиғатты қорғау жабдықтарын құру жөніндегі ізденушілік және тәжірибелік - конструкторлық жұмыстар жасалады.
Тектік қор және биоәртүрлілікті сақтау жөніндегі ғылыми, ізденушілік жұмыстарды жүргізіледі.
Табиғи сулар, топырақ және ландшафтты сақтау және тиімді пайдалануды қамтамасыз ететін табиғатты қорғау іс - шараларының құрамын негіздеу жөніндегі ізденушілік жұмыстарды жасау керек.
Әскери аумақтарда орналасқан және ядролық сынақ әсеріне ұшыраған аумақтарға радиоэкологиялық жағдайды мониторингілеу және зерттеу, әскери - сынақ полигондардың аумағында кешенді гидроэкологиялық және геоэкологиялық зерттеулер жасалады.
Ауада, суда және топырақта зиянды қоспаларды анықтау жылдам әдістерін әзірлеу керек.
Өндірістік қалдықтарды кәдеге жарату және тұтыну, өнеркәсіп кәсіпорындарының ағын суларын және бөлінетін газдарды тазалау үшін қондырғыларды және жоғары тиімділікті жүйелерді және дәстүрлі емес әдістерді әзірлеу керек.
Түзілген қалдықтарды кәдеге жарату арқылы шикізатты терең өңдеуді қамтамасыз ететін құралдар және реагенттер, жабдықтар, технологиялық процестерді әзірленеді.
Организмдердің қосылыстары үшін ауыр металдардың және ксенобиотиктер - бөгде денелердің табиғи ортаға түсуінің алдын алу мақсатында қатты тұрмыстық және өнеркәсіптік қалдықтарды залалсыздандыру әдістерін жетілдіру (өндірістік ластаушылар, пестицидтер, тұрмыстық химияның препараттары, дәрі-дәрмектер т.б.) жасалу керек.
Су ресурстарын қорғау саласындағы нормативтердің және шаруашылық өндірістік қызметтерге тартылған, теңіз кемелерінде кеме қатынасы режимдерінің, су шаруашылығы баланстарының сұлбаларын әзірлеу.
Табиғат ресурстарын тиімді пайдалану және қоршаған ортаны қорғау жөніндегі нормативтік - әдістемелік құжаттардың, сапалы және сандық көрсеткіштерді (экологиялық нормативтер және талаптар) әзірлеу, экологиялық ғылыми - зерттеулік жұмыстарды жүргізеді.
Уран өндіру кәсіпорындарын радиоэкологиялық бағалау жөніндегі ғылыми - зерттеу жұмыстарын жүргізу.
Қоршаған табиғи ортаға атом электр станцияларының әсерін бағалау жөніндегі кешенді зерттеулерді жүргізу.
Транс шекаралық су объектілерін басқару моделін әзірлеу.
Су объектілерін тазалаудың ғылыми кешенді негізделген гидротехникалық, химиялық, биологиялық және ихтиологиялық әдістерін әзірлеу.
Экологиялық ағарту және насихат жүмыстарын жүргізу үшін экологиялық ағартумен және насихатпен шұғылданатын мамандардың біліктілігін көтеру қажет.
Табиғатты қорғау мәселелеріне жұртшылықтың назарын тарту үшін қоршаған ортаны қорғау саласында ақпаратты тарату, сайттарды ашу, ақпараттық жүйелерді дамыту және құру.
Экологиялық оқу, қоршаған ортаны қорғау жөніндегі семинарлар және ғылыми - тәжірибелік конференцияларды жүргізу және ағарту бағдарламаларын жүзеге асыру, кадрлар дайындау саласында бірлескен бағдарламаларды іске асыру керек [12,13].
1.5 Геологиялық іздестіру және өңдеу кезеңдері
Геологиялық мұнай іздестіру және өндеу жұмыстары кезіңде бұзылған және мұнаймен, түрлі жуғыш рекультивациялаудың маңызы өте зор. Әдетте, норматив бойынша, әрбір бұрғылау скважинасына 2,2 га жер бөлінеді. Бірақ практика жүзінде бұдан әлде қайда көп жер ауыл шаруашылық айналымнан шығып қалады. Әсіресе, ірі гусеницалы тракторлар колоннасында орнатылған бұрғылау қондырыларын бір орыннан екінші бір орынға ауыстыру кезіңде жердің үлкен аймағы біршама зардап шегеді. Сондықтан, мұнай-газ кең орындарын іздестіру мен эксплуатациялау жұмыстарын бастар алдында ол жерлердің топырағының беткі құнарлы қабатын алып, соңынан қайтадан құнарлы қабат топырағын салуды тиісті орындар талап етулері қажет.
Жер әр түрлі ауыл шаруашылық емес мақсаттарда пайдаланылғанда оның ең құнды құнарлы қабатының бұзылуы мүмкін. Бұзылған жер -- адамның өндірістік іс - әрекеті салдарынан шаруашылық құндылығын жоғалтқан немесе топырақ қабаты мен өсімдік жамылғысының бұзылуына байланысты қоршаған ортаға кері әсерін тигізетін жер учаскелері. Жер Кодексінің 65 бабында жер пайдаланушылар мен жер учаскесінің меншік иелері жерді су және жел эрозиясынан, ауыл шаруашылық жерлерін зиянкестерден қорғауды, жердің бұзылуына байланысты жұмыстар жүргізу кезінде топырақтың құнарлы қабатын алуды және пайдалануды жүзеге асырады делінген. Осымен қатар 140 бап бойынша бұзылған жерді рекультивациялауға тиісті.
Рекультивация - бұзылған жерлердің биологиялық өнімділігі мен шаруашылық құндылығын бұрынғы қалпына келтіруге бағытталған инженерлік - техникалық, мелиоративтік, агротехникалық шаралардың кешені. Рекультивация объектілеріне: карьерлер, олардың үйінділері және т.б. жерлер жатады. Жерді қалпына келтіру жөніндегі жобада келесідей мәселелер қарастырылады: топырақтың құнарлы қабаты, алынатын учаскенің ауданы есептеліп, біріншісінің қалыңдығы сыдырып алынатын құнарлы қабаттың көлемі анықталады, уақытша үйінділерді қоятын орын алынған ТҚҚ пайдалану бағыттары белгіленеді.
Жалпы жерді қалпына келтіру мақсаты жер бетінің кеңістік қасиеттерін қалпына келтіріп биологиялық рекультивацияға осы жағынан жағдай жасау. Бұл кезең жерді тегістеуді, керекті жағдайда химиялық мелиорацияны жүргізуді жол, гидротехникалық және басқа инфроқұрылымдарды қалыптастыруды қамтиды. Ал екіншісі міндетті жердің құнарлығын және өзгерген жер учаскелерін қалпына келтіру, ол үшін әр түрлі агротехникалық, фитомелиорациялық шаралар қолданылды. Бұл іс - әрекеттердің мақсаты сол жердің флора мен фаунасын, жалпы шаруашылық құндылығын қалпына келтіру.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 6 - бабының 3 тармағында, жер және оның қойнауы, су көздерi, өсiмдiктер мен жануарлар дүниесi, басқа да табиғи ресурстар мемлекет меншiгiнде болады. Жер, сондай - ақ заңда белгiленген негіздерде, шарттар мен шектерде жеке меншікте де болуы мүмкін делінген.
Яғни, Қазақстан Республикасының қандайда бір жер қоры Қазақстан Республикасының Конституциясымен, Жер кодексімен және соған сәйкес қабылданған басқа да нормативтік құқықтық актілермен реттеліп, мемлекетпен қорғалатынын анық аңғарылып тұр. Сондықтан да әрбір азамат өзінің жеке меншігіне берілген жерді тиісті мақсатына сәйкес пайдалануы тиіс. Жерді нысаналы мақсатына сәйкес пайдаланбаса заңды жауаптылық туындайды.
Жер - табиғи ресурс, өндіріс құралы, кеңістіктік базисі ретінде кез - келген мемлекеттің ұлттық байлығы, халықтардың әлеуметтік - экономикалық қолайлығының негізі. Осы қағиданың негізінде, мемлекеттің бүкіл жер қорын тиімді пайдалануды және оны қорғауды қамтамасыз етуге арналған жер ресурстарын басқару мен жер қатынастарын реттеудегі мемлекеттің алатын орны мен рөлі туындайды [14].
Қазіргі таңда Қазақстан аумағының төрттен үш бөлігінде деградацияға ұшырау қаупі бар. Осы жерлердің құнарлылығын қалпына келтіруде ғылымдағы жаңа жетістіктерді, халықаралық тәжірибелерді және инновациялық тұрғыдағы жерді тиімді пайдалану енгізу - табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану мен еліміздің азық - түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің сенімді жолдарының бірі болып табылады.
Бүлінген жерлердi қалпына келтіру кезінде ауданның табиғи жағдайларын даму болашағын, жерлердi қалпына келтіру уақытында бүлінген жердің нақты және болжамдық жағдайын, химиялық және гранулометриялық құрамның, агрохимиялық және агрофизикалық қасиеттердiң, тау жыныстарының аршылған және сыйымдылық сипаттамасы мен олардың үйiндiлердегi қоспасының инженерлiк - геологиялық сипаттамаларының көрсеткiштерi, бүлiнген жерлер орналасқан аудандардың шаруашылық - экономикалық және санитарлық - эпидемиологиялық жағдайларын, қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi талаптар ескерiлген жөн.
Қазақстан Республикасы Жер кодексінің 139 - бабында былай көрсетілген:
1. Жердi қорғау қоршаған ортаның бiр бөлiгi ретiнде жердi қорғауға, жердi ұтымды пайдалануға, жердi ауыл шаруашылығы мен орман шаруашылығы айналымынан негiзсiз алып қоюды болдырмауға, сондай - ақ топырақтың құнарлылығын қалпына келтіру мен арттыруға бағытталған құқықтық, ұйымдық, экономикалық, технологиялық және басқа да iс - шаралар жүйесiн қамтиды.
2. Жердi қорғау мақсаттары:
- өндiрiстiң экологиялық қауiпсiз технологияларын ынталандыру жəне орман мелиорациялық, мелиорациялық жəне басқа да iс - шараларды жүргiзу арқылы жердiң тозуы мен бүлiнуiн, шаруашылық қызметтiң басқа да қолайсыз зардаптарын болдырмау;
- тозған немесе бүлінген жердi жақсарту мен қалпына келтiрудi қамтамасыз ету;
- жердi оңтайлы пайдаланудың экологиялық нормативтерiн тəжiрибеге енгізу болып табылады.
Бүлiнген жерлердi қалпына келтiру жобаларын әзiрлеу мына төмендегідей нысанда жүргізілуі тиіс:
1) жер учаскесiн берген кезде, оны пайдалануы жердiң бүлiнуiне әкелiп соқтыратында - жер учаскесiн беру туралы жергiлiктi атқару органдардың шешiмi қабылдағаннан кейiн және жер бүлiнуiне байланысты жұмыстардың басталуына дейiн;
2) жер учаскесiнiң нысаналы мақсаты өзгертiлгенде, оның нәтижесiнде пайдалануы жердiң бүлiнуiне әкелiп соқтыратында - жер учаскесiн беру туралы жергiлiктi атқару органдардың шешiмi қабылданғаннан кейiн және жер бүлiнуiне байланысты жұмыстардың басталуына дейiн;
3) бұрын бұзылған жерлерде, оларды бүлдірген тұлғалар туралы мәлiметтер жоқ болғанда - жергiлiктi атқарушы органның шешiмi бойынша жүргiзiлуi тиiс.
Бүлінген жерлердi қалпына келтiру жобаларын әзiрлеу мерзiмi, пайдалануы жердiң бүлiнуiне байланысты болған жағдайда, жер учаскесiн беру немесе нысаналы мақсатын өзгерту туралы жергiлiктi атқарушы органдардың шешiмiнде бекiтiледi.
Бүлiнген жерлердi қалпына келтiру жобасын әзiрлеу рәсiмi келесi жүйеде жүргiзiледi:
1) дайындық жұмыстары (камералдық және далалық);
2) iздестiрудi жүргiзу;
3) бүлінген жерлердi қалпына келтiру жобасын әзiрлеу;
4) жобаны келiсу және беру.
Дайындық жұмыстары кезеңiнде камералдық жұмыстар жүзеге асырылады, ол қалпына келтiруге жататын жер учаскелерiн далалық зерттеулердi жүргiзуге арналған жоспарлы - картографиялық материалдарды iрiктеу, топырақтық және топырақтық - мелиоративтi iздестiрулер материалдарын, тiзiмдеу материалдарын құрайды [15].
Қалпына келтiруге жататын жер учаскелерiн далалық зерттеу жұмыстары жер учаскесiнiң орналасқан жерi бойынша ауданның (қаланың) жер қатынастары жөнiндегi өкiлеттi органдарының өкiлеттi өкiлдерiнiң қатысуымен жобаны әзiрлеушiлермен, тапсырыс берушiмен және қажет болған жағдайда басқа мамандармен жүргiзiледi.
Далалық зерттеу барысында:
объектiнiң орналасқан жерiн, бүлiнген жердiң нақты шекараларын анықтау, қалпына келтiрiлетiн учаскелердi болашақта пайдалану мүмкiндiгiн белгiлеу;
бүлiнген жерлердi қалпына келтiру үшiн үйiндiлердегi әлеуеттi құнарлы жыныстар мен топырақтың құнарлы қабатының бар болуын анықтау;
бүлiнген жерлердi қалпына келтiру үшiн олардың көлемi және әлеуеттi құнарлы жыныстар мен топырақтың құнарлы қабатының қажеттi көлемiн белгiлеу;
үйiндiлердегi топырақтың құнарлы қабаты мен әлеуеттi құнарлы жыныстарының сапасын, олардың минералогиялық және механикалық құрамын, жыныстардағы улы тұздардың бар болуы мен химиялық мелиорацияның қажеттiлiгiн, ылғалдану мен табиғи өсу жағдайын алдын ала анықтау;
қосымша топографиялық және топырақтық - мелиоративтiк, агро орман мелиоративтiк, геологиялық және гидрогеологиялық iздестiрулердi жүргiзудiң қажеттi көлемiн анықтау.
Ластанған жерде қосымша ластану себебi мен көзi, топырақ ластануының қауiптiлiк дәрежесi анықталады [16].
Мұнаймен ластануға ұшыраған жерлердi зерттеу кезiнде мұнай өнiмдерi көп жерлердiң жиегi белгiленедi, ластану тереңдiгi анықталады, топырақ құрамындағы мұнай өнiмдерi деңгейiн анықтау үшiн сынамалар таңдалады. Топырақ мұнай өнiмдерiмен ластанған кезде ластағыштардың таралу шекарасының түбіне дейін сынамалар алынады. Қалпына келтiру жобасы жобаны әзiрлеу мен iздестiру материалдарына берiлген тапсырмалар негiзiнде әзiрленедi. Қалпына келтiру жобасының құрамында келесi жұмыстар жүргiзiледi:
жердi қалпына келтiру бағытына байланысты бүлiнген жердi қалпына келтiру жөнiндегi жұмыстардың технологиясын әзiрлеу;
жер жұмыстарының, техника қажеттiлiгiн, тыңайтқыштар, отырғызылатын материалдар, тұқымдар және тағы басқалардың көлемiн анықтау;
өндiру жұмыстарын ұйымдастыру (қалпына келтiрудiң күнтiзбелiк кестесi);
сметалық құжаттарды жасау;
жұмыс өндiрiсi жөнiндегi жұмыс сызбаларын әзiрлеу.
Бүлiнген жерлердi қалпына келтiру жобасы, жер қатынастары жөнiндегi өкiлеттi органмен келiсiледi және тапсырыс берушiмен бекiтiледi.
Облыстың (республикалық маңызы бар қалалардың, астананың) атқарушы органымен берiлген (берiлетiн) жер учаскелердiң құрамындағы бүлiнген жерлердi қалпына келтiру жобасы облыстың (республикалық маңызы бар қалалардың, астананың) жер қатынастары жөнiндегi өкiлдi органмен келiсу жүргiзiледi, ал қалған жағдайда - бүлiнген жерлердiң орналасқан жерi бойынша ауданның (қаланың) жер қатынастары жөнiндегi өкiлдi органымен келiсiледi.
Қоршаған ортаның әсерiн бағалау мақсатында бүлiнген жерлердi қалпына келтiру жобасы қолданыстағы заңнамаға сәйкес мемлекеттiк экологиялық және санитарлық - эпидемиологиялық сараптамаларға жiберiлуi мүмкiн. Бүлiнген жерлердi қалпына келтiру жобасы мемлекеттiк экологиялық және санитарлық - эпидемиологиялық оң сараптама алғанда келiсiледi.
Бүлiнген жерлердi қалпына келтіру жобасы тапсырыс берушiге, жобаны келiсiмдеген жер қатынастары жөнiндегi өкiлеттi органға берiледi, бiр данасы жобаны әзiрлеушiде қалады.
ҚР Жер кодексінің 140 - бабында жер учаскелерiнiң меншiк иелерi мен жер пайдаланушылардың міндеттеріне қысқаша тоқталып кеткен:
1) жердi құнарсызданудан жəне шөлейттенуден, су жəне жел эрозиясынан, селден, су басудан, батпақтанудан, қайталап сортаңданудан, құрғап кетуден, тапталудан, өндiрiс пен тұтыну қалдықтарымен, химиялық, биологиялық, радиоактивтi жəне басқа да зиянды заттармен ластанудан, басқа да бүлiну процестерiнен қорғауға;
2) ауыл шаруашылығы жерiн карантиндiк зиянкестер мен өсiмдiк ауруларын жұқтырудан, арамшөп, бұта мен шiлiк басып кетуден, жердiң жай - күйi нашарлауының өзге де түрлерiнен қорғауға;
3) бүлiнген жердi жаңғыртуға, оның құнарлылығын жəне жердiң басқа да пайдалы қасиеттерiн қалпына келтiру мен оны шаруашылық айналымына уақтылы тартуға;
4) жердiң бүлiнуiмен байланысты жұмыстар жүргiзiлген кезде топырақтың құнарлы қабатын сыдырып алуға, сақтауға жəне пайдалануға бағытталған iс - шаралар жүргiзуге мiндеттi.
Бұған қатысты айтарым, мысалы, Германия, Израиль, Малайзия тәрізді, елдер жерді, негізінен, басты өндіріс құралы ретінде пайдаланады. Бұл елдерде шаруалар қандай да бір жерлерді жалға алса, мемлекетке салық төлейді. Тапқан пайдасын мемлекетпен бөліседі. Пайдаланған жерін үнемі тыңайтып, жайнатып отырады. Былайша алғанда, дамушы және дамыған елдердің басым бөлігінде жер қатынасын реттеу және оны пайдалану тәсілі арқылы мемлекет те, шаруа да тек пайдаға батуы керек. Өкініштісі, біз бұл жайтты ескермей отырмыз. Мемлекеттен жалға алған жерлерін жеке меншігіндей көретіндердің көпшілігі ол жерлерді заңға қайшы екенін біле тұра, келесі бір шаруаға жалға беріп жататын жайттарды да кездестіріп жүрміз. Жерді тиімді пайдалана алмағандықтан, жайылымға берілген шұрайлы жерлер халықтың игілігіне пайдаланылмай отыр [17].
Осы тұста мынаны айта кету керек. Азып - тозған жерлерді мемлекет қорына қайтарып алу тиімді емес. Себебі, қазірдің өзінде мемлекет қорында тұрған жерлер бар. Ол жерлерге мемлекетіміз арнайы инвесторлар тартып, жердің өндіріс қабілетін арттырудың алғышарттары бүгінде жасалып жатыр.
Ал енді келіп сол қордағы жердің қарасын тағы үстемелеп, азып - тозып, эрозияға ұшыраған жерлерді қайта мемлекеттік қорға қайтарып алар болсақ, біз, біріншіден, ауылдың кәсіпкерлік қабілетін төмендетеміз. Екіншіден, сарапшыларымыз дүдәмалданып жүргендей, қарапайым шаруалардың аз - маз жайылымына қол сұққан боламыз. Осыдан барып наразылық, түсінбеушілік туындайды.
Сондықтан азып - тозған жерлерді бірден мемлекет қамқорлығына алғаннан гөрі, ол жерлерді қалпына келтіру істерін шаруалар арқылы жүзеге асырған жөн. Мысалы, жерлерді көпжылдық шөптер егу арқылы тыңайтып, жасылдандырып, жаңа әдістерді қолға алатын болсақ, аздаған уақыт ішінде бұл іс нәтиже береді деп, - ойлаймын.
Қазіргі таңда, елімізде жүргізілген жер реформасының негізі ретінде келесідей міндеттерді шешкен жөн, - деп ойлаймын:
oo жер учаскелерінің меншік иелері мен жер пайдаланушылардың құқықтары мен міндеттерін жүзеге асыру тәртібін белгілеу;
oo жерді ұтымды пайдалану мен қорғауды, топырақ құнарлылығын ұдайы қалпына келтіріп отыруды, табиғи ортаны сақтау мен жақсартуды қамтамасыз ету мақсатында жер қатынастарын реттеу;
oo шаруашылық жүргізудің барлық нысандарын тең құқықпен дамыту үшін жағдайлар жасау;
oo жеке және заңды тұлғалар мен мемлекеттің жерге құқықтарын қорғау;
oo жылжымайтын мүлік рыногын жасау мен дамыту;
oo жер қатынастары саласында заңдылықты дамыту;
oo экономикалық әдістер негізінде жер ресурстарын басқару механизмін жетілдіру;
oo республикада жер қатынастарын әрі қарай жетілдіру және жаңа жер құрылысын қалыптастыру;
oo жер ресурстарын пайдалану мен қорғаудың тиімділігін арттыру;
oo жерді жылжымайтын мүлік ретінде шаруашылық айналымына қатыстыру;
oo мемлекеттік жер кадастрын неғұрлым тиімді құру үшін ведомствоаралық өзара іс - әрекеттің заңдылығын қамтамасыз ету;
oo мемлекеттік жер кадастрын автоматтандырылған технологияға көшіру және жер - ақпараттық жүйелерді құру;
- жер ресурстарын ара қашықтықтан зерттеуді, картаға түсіру мен мониторингті барынша дамыту.
Жер қатынастарын реформалау жөнінде Президент Н.Ә.Назарбаевтің Жолдауларында да айтылып жүр. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев өзінің 2010 жылғы жолдаған жолдауында, - Жер реформасын жүзеге асыру барысында оның қоғам дамуына қатысты рөлін бағалай келе жер табиғи байлықтармен және жылжымайтын мүлікпен қатар экономиканы көтеріп тұрған жағдайлардың бірі болып табылады деп, - атап кеткен болатын. Болашаққа серпін беретін Жолдауда көрсетілген аса маңызды мәселелердің бірі, ол жер ресурстарын, оның ішінде ауылшаруашылық мақсатындағы жерлерді ұтымды, әрі нысанды пайдалану, оны бақылау және құқықтық жағынан қорғау болып табылады.
Жерді рекультивациялау жұмыстары бойынша Чехословакия мен ГДР мемлекеттерінде бұзылған жерлерге жүгері егіледі [18].
Тәуелсіздік алған жылдардан бері Мемлекет басшылығының елімізді гүлдендірудегі мақсатына, осыған сәйкес Үкіметтің алдына қойған стратегиялық жоспарларына сай жүргізіліп келе жатқан жер реформасы қазіргі таңда заман талабына сай жалғасын табуы тиіс. Себебі, мемлекетімізде тозған және бүлінген жерлер өте көп. Осы тозған және бүлінген жерлерді құқықтық тұрғыда қалпына келтіруде жер пайдаланушылардың жауапкершілігін күшейту мақсатында жер қатынастарын реформалаған жөн және мемлекетімізде жер қатынастарын жаңа заман талаптарына сай, жер байлығымызды ел байлығымызға айналдырудың маңызды мәселелерін шешуге бағытталған жер заңнамасын дамытқан жөн. Міне, осы тұста біз жердің өзіне тән ерекшелігін, маңызы мен мәртебесін қатаң есте ұстауымыз қажет деп, - ойлаймын [19].
2 БҰЗЫЛҒАН ЖЕР УЧАСКЕЛЕРІНІҢ РЕКУЛЬТИВАЦИЯСЫН ЖОБАЛАУДЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕРІ
2.1 Жобалау үшін дайындық жұмыстары
Бұзылған жерлер болып адамның өндірістік іс - әрекеті салдарынан өзінің шаруашылық құндылығын жоғалтып, техногендік рельефтің пайда болуы, топырақ және өсімдік қабатының, гидрологиялық режимнің өзгеруімен байланысты қоршаған ортаға зиян келтіретін барлық жер санаттары саналады. Олар, көбінесе, шекаралас территорияның топырақ, су, ауаның ластану көзі болып, халықтың гигиеналық өмір шарттарын, ландшафттың жалпы түрін нашарлатады (карьер және т.с.с.). Автожолдарды салу, ғимараттар тұрғызу үлкен бұзушылықтарды алып келеді. Оларды халық шаруашылығы аймағында қолдану мен қоршаған ортаға зиян келтіруін жою мақсатымен бұзылған жерлердің рекультивациясы бойынша жұмыстар жүргізіледі.
Жерлердің рекультивациясы - бұзылған жерлердің биологиялық өнімділігі мен халық шаруашылық құндылығын қалпына келтіруге, сондай - ақ қоршаған орта шарттарын жақсартуға бағытталған инженерлі - техникалық, мелиоративті, агротехникалық, гидротехникалық және басқа да шаралар жиынтығы.
Бұзылған жерлердің рекультвациясы жобасы, әдетте, 1 сатыда - жұмыстық жоба, ал одан үлкендеу және күрделі объектілерге 2 кезеңде - жоба және жұмыстық құжат түрінде жүргізіледі.
Бұл жағдайда, жобалау құрылыс салудың технико - экономикалық негізделу (ТЭН) немесе техникалық - экономикалық есептерде (ТЭЕ) бекітілген шешімдер негізінде жүзеге асырылады. Мұндағы технико - экономикалық негізделу және техникалық - экономикалық есептерде - де бекітілген, мердігерлік кәсіпорынмен келісілген құрылыс есептік құн жобалау мен құрылыс салуда сол бағадан аспау керек.
Жер шаруашылығы мен мал шаруашылығы дамыған бұзылған жерлер территорисындағы жерлердің рекультивациясы ауыл шаруашылығында қолдану үшін жүргізілуі керек. Қала маңында немесе елді - мекен пункттеріндегі бұзылған жерлерде жасыл желек өсіру, демалу зоналарын, түрлі объектілерді салу үшін дайындалады.
Рекультивациялық жұмыстардың технологиясы мен механизациясы белгілі бір шарттарға, рекультивация бағытына келісіліп таңдалады. Тапсырмада рекультивация жүргізу шарттары мен ерекше жағдайлары жазылуы керек.
Қалпына келтірілген жерлерді қолданудың негізгі бағыттары:
ауыл шарушылық, егер қайта қалпына келтірілген жерлерде ауыл шаруашылық алқаптары (егістік, бау - бақша, шабындық, жайылым) құрылса;
орман шаруашылығы, егер қайта келтірілген жерлерде түрлі орман екпелері құрылса (топырақ қорғау, ландшафтты - декоративті, өндірістік);
балық шаруашылығы, төмен учаскелерде балық өсіру су аймағы құрылса;
су шаруашылығы, әртүрлі мақсаттағы төмен рельефте су қоймалары құрылса;
рекреациялық, бұзылған жерлерде демалу зоналары құрылса;
санитарлы - гигиеналық, қоршаған ортаға зиян келтіретін, рекультивациясы халық шаруашылығына қолдануға тиімсіз бұзылған жерлердің биологиялық және техникалық консервациясы қарастырылса;
құрылыстық, бұзылған жерлерді өндірістік және азаматтық құрылыстар салуға ыңғайландыру.
Жерлерді қолдану бағытына байланысты олардың рекультивациясына байланысты әртүрлі талаптар қойылады.
Бұзылған жерлерді қалпына келтіру мен игеру қошаған ортаға зиян келтіруді жою, елді - мекеннің санитарлы - гигиеналық өмір жағдайын жақсарту, ландшафттың эстетикалық құндылықтарын көтеруге бағытталуы керек.
Жерлерді рекультивациялау бұзылған жерлердің қоршаған орта компоненттеріне: атмосфераға, беттік және грунттық суларға, грунттар мен топыраққа, өсімдік пен жануарлар дүниесіне әсерін төмендетіп, адам денсаулығына жақсы әсер етіп, экологиялық зиянды жоюға ықпал етеді.
Дайындық жұмыстар процесінде жобаны жасау үшін қажетті топырақ пен топырақ - мелиоративтік зерттеу материалдары, инвентаризация және бұзылған жерлер рекультивация схемасы, жоспарлы - картографиялық негіздермен басқа да мәліметтерді таңдап, зерттеу жүргізіледі.
Жер учаскелерін таңдау процесінде:
объектінің орналасуы натурада бұзылған жерлердің фактілік шекарасы жер берушілік құжаттарға сәйкестігі, рекультивациялық жерлердің шекаралас жерлерінің пайдалануы, мінездемесі қарастырылады;
топырақ - мелиоративтік іздеу мәліметтері негізінде топырақтың құнарлы қабатының, потенциалды - құнарлы жыныстар мен аралас жыныстарының сапасы, олардың бұзылған жерлер территориясында таралуы, жыныстарда токсиндік тұздардың бар болуы және химиялық мелиорацияның қажеттілігі, сонымен қатар токсиндік және қолдануға келмейтін жыныстарды, потенциалды - құнарлы немесе басқа да капиллярлы тоқтату материалдарынан тұратын экранмен жабылу мүмкіндігі анықталады;
рекультивация бағыты анықталады. Бөлек жұмыстар түрін атқару үшін мердігер кәсіпорындарды тарту қажеттілігі қарастырылады;
рекультивацияның жұмыстық жобасын құру үшін топографиялық және топогафиялық - іздестіру жұмыстарының қажеттілігі мен көлемі анықталады;
рекультивациялық аудандарды қолдану туралы қызыққан жер иеленушілер тілектері қарастырылады.
Жер учаскелерін таңдауы арнаулы комиссиялар арқылы жүзеге асырылады. Жер учаскесін таңдау нәтижелері актпен рәсімделеді. Актіге жер учаскесін таңдау сызбасы мен бұзылған жерлер сипаттамасы қосылады.
Жер учаскесін таңдау сызбасында көрсетіледі:
жер берушілік құжаттарға сәйкес қолдануға берілген жерлер шекарасы;
таулық шекарасын бөлу;
фактілі бұзылған жерлер шекарасы;
топырақтың, жыныстар мен олардың қоспалары, рельеф, ылғалдылық және басқа да шарттар бойынша бірдей қасиеттерге ие учаскелер нөмірі мен шекарасы;
рекультивацияға жататын жұмыс атқарылған аумақтар мен жерлер аумақтары;
Зерттелген материалдар мен жер учаскелерін таңдау материалдары негізінде жобалық кәсіпорын мамандары қатысуымен жобалауға тапсырма құрылады.
Рекультивациялық жобалардың зерттеулері бұзылған және оларға қатысты жақсы сапалы жерлердің топографиялық негізі мен топографиялық - мелиоративті материалдар, т.б зерттеулерін алу үшін жүргізіледі.
Жобалық шешімнің негізделуі үшін келесі техникалық зерттеулер жүргізіледі:
топографиялық іздестірулер;
дөнестің бетін жауып тұратын топырақ пен жыныстардың құнарлы қабатының толық мінездемесін алу мақсатында, сондай - ақ бұзылмаған жерлерден топырақтың құнарлы қабатын алу тәртібі мен қуатын анықтау мақсатында топырақ - мелиоративті және топырақ - грунтты іздестірулер;
рекультивацияланған аудандарда әртүрлі мақсатты орман жолақтарын тұрғызу үшін агромелиоративті іздестірулер;
грунттық сулар режимі мен беттік жыныстарды алу мақсатында геологиялық және гидрогеологиялық іздестірулер;
Топографиялық жұмыстар объектінің күрделілігіне байланысты 1:1000 - 1:5000 масштабында, рельефтің қимасы (жер бедері) 0,5 м жүргізіледі. Одан күрделірек объектілерге 1:500 масштабында жүргізіледі.
Топографиялық жұмыстар топографиялық түсіру бойынша қолданылып жүрген инструкцияларға, әдістемелерге, нұсқамаларға сәйкестендіріліп жүргізіледі.
Топырақ іздестірулер топырақ - грунттық жағдайлардың күрделілігіне байланысты арнайы әдістемелік құралдармен сәйкестендіріліп жүргізіледі.
Топырақ іздестірулер нәтижелері негізінде құрылады:
- бұзылған жерлердің топырақ - мелиоративтік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz