Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесiн жаңғыртудың теориялық негiздерi
МАЗМҰНЫ Бет.
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесiн жаңғыртудың теориялық негiздерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8
Инвестициялық институттар экономикалық мазмұны және нарықтық қатынастар жүйесінде алатын орны ... ... ... ... ... ... ...
8
Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесiн жаңғырту шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
24
Зейнетақы жүйесiнiң бәсекеге қабiлеттiлiгi мен тұрақтылығын қамтамасыз етудiң инвестициялық факторы жєне олардың єлiмдiк, отандық тәжiрибесi ... ... ... ... ... ... ... ...
47
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесiн жаңғыртудың теориялық негiздерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8
Инвестициялық институттар экономикалық мазмұны және нарықтық қатынастар жүйесінде алатын орны ... ... ... ... ... ... ...
8
Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесiн жаңғырту шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
24
Зейнетақы жүйесiнiң бәсекеге қабiлеттiлiгi мен тұрақтылығын қамтамасыз етудiң инвестициялық факторы жєне олардың єлiмдiк, отандық тәжiрибесi ... ... ... ... ... ... ... ...
47
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Республикамыздың "Қазақстан- 2030" бағдарламасында барлық. "Қазақстандықтардың" әл-ауқатын, қауiпсiздiгiн жақсарту гүлдену, даму стратегиясында президентiмiз Н.Назарбаев атап өткендей елiмiздiң дамуының басым бағыттарының бiрi тұрғындардың материалдық және әлеуметтiк әл-ауқаты болып табылады. Тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз етудiң деңгейi мен сапасы-елiмiздiң азаматтарының әлеуметтiк және экономикалық жағдайының маңызды құрамдас бөлiгi. Жинақтаушы зейнетақы жүйесiнiң тұрақты түрде дамуы Қазақстан Республикасының экономикалық дамуын жылдамдатуға ықпал етедi.
Республиканың әлеуметтiк-экономикалық жүйесiнде неғұрлым қарқынды дамушылардың бiрi зейнетақы жүйесi болып табылады. Сонымен қатар, әрекет етушi жинақтаушы зейнетақы жүйесiне зерттеулер жүргiзу оның тереңдеуi нарықтық экономикалық жағдайындағы Қазақстан экономикасына бейiмделуi және оның әрекет етуiнiң қысқа мерзiм iшiнде пайда болған пiкiрталастағы және шешiлмеген көптеген мәселелер мен сұрақтардың бар екендiгi жөнiнде белгiлi бiр тұжырымдар жасауға мүмкiндiк бередi. Атап айтатын болсақ, еңбек етiп болғаннан кейiнгi кезеңде қалыпты өмiр сүрудi қамтамасыз етуге зейнеткерлердiң жинақ қорларының саны емес сапасының жеткiлiксiздiгi, тендерлiк мәселелердiң шешiмiн таппауы, өмiр сүру ұзақтығының әр-түрлiлiгi, еңбек ақы теңсiздiгi нәтижесiнде әйелдер мен ерлер арасындағы зейнетақы мөлшерiндегi теңсiздiктiң болуы, өндiрiстiк мүгедектiк мәселелерi және т.б. Қазақстан экономикасының даму ерекшелiктерi зейнеткерлiкке шыққан мерзiм iшiнде тұрғындардың әл-ауқатын жақсарту мен қолдау мақсатында тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесiн дамытуға бағытталған кешендi шаралардың жүзеге асырылуын қолдайды. Сондықтан, Қазақстан Республикасының тұрғындарын зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесiн жаңғырту және әрi қарай дамытудың экономикалық тетiктерiн зерттеу өзектi мәселелердiң бiрi болып табылады. Тақырыпты таңдау экономикалық таңдау, өмiр сүрудiң әлеуметтiк тәртiптерiнiң қалыптасуы, демография қарқыны және басқа да факторларға байланысты тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесiнiң жалпы зыңдылықтарын зерттеу қажеттiлiгiмен анықталады.
Мәселенiң зерттелу деңгейi. Түрлi бағыттағы экономикалық мектептер ғалымдарының жұмыстарында қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерiн ұстау мәселесiне барлық уақытта едәуiр орын берiлiп отырған. Бұл мәселенi қозғағандардың қатарына: А.Смит, Д. Рикардо, Д. Кейнс , А. Маршалды жатқызуға болады.
Кеңестiк дәуiрде тұтынудың қоғамдық қорларды призмасы арқылы тұрғындарды зенетақынымен қамтамасыз ету саласындағы теориялық және практикалық зерттеулер келесi авторлармен жұргiзiлген: А. Вихляев, М. Герасимов, Б.Ракитский, Ю.Шаршов және басқалары. Тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз ету мәселесiмен арнайы айналысқан келесi авторлардың жұмыстарын атап өтуге болады: Н.Ветрова, А. Егорова, М. Захарпова, М. Ланцева, Л. Соловьева, Э. Тучкова, Е. Астрахан, В. Агаркан, А. Зайкина.
Тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз етудiң қазiргi таңдағы тенденциясы мен ондағы мәселелерi А.Аникеев, С. Афанасьева, А.Берг, Л. Вульфа, Л. Зубченко, Лебедева, Е. Четыркин, А.Алибаев және тағы басқалардың жұмыстарында жарық көрген. Жинақтаушы зейнетақы жұйесiнiң әрекет етуi барысында Қазақстандық нарықтың ерекшелiктерiн ескеру қажет. Аталған тақырыптың даму барысындағы түрлi аспектiлер Н.К. Мамыров, Т.М. Рогачева, Ж.О. Ихданов, Н.Н. Хамитов, В.Д. Лидiң еңбектерiнде көрiнiс тапқан.
Республикада соңғы жылдары жүзеге асырылып келе жатқан мәселелердің бірі әлеуметтік саясат, оның ішінде, зейнетақы реформасына қатысты сұрақтарды келесі ғалым экономистердің еңбектерінен көруге болады: Баймуратова У.Б., Кенжегузина М.Б., Кошанова А.К, Искакова У.М., Нурланова Н.К., Зейнельгабдина А.Б., Ильясова К.К., Мельникова В.Д., Есентугелова А.Е., Тимошенко Л.С., Шалгимбаева Г.Н. және т.б.
Қазақстан Республикасындағы жинақтаушы зейнетақы жүйесiнiң қалыптасуына арналған ғылыми зерттеулерде тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз етудiң мемлекеттiк емес қаржы тетiктерi, жинақтаушы зейнетақы қорларының инвестициялық iс-әрекеттерi мен оны басқару тетiктерi, зейнетақы активтерiнiң портфельдi инвестицияларының пайда болуы, оны оңтайландыруға байланысты ұсыныстар әзiрлеу, сондай-ақ ел экономикасын қаржыландыруда зейнетақы қорларының активтерiн пайдаланудың келешегi туралы сұрақтар қарастырылған.
Жұмыстың мақсаты нарықтық экономиканың тереңдетiлген жағдайындағы Қазақстан Республикасының тұрғындарын зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесiнiң қазiргi жағдайын кешендi зерттеу негiзiнде жинақтаушы зейнетақы қорларының инвестициялық iс-әрекеттерiн, портфельдi инвестициялардың пайда болу процесстерiн және оны оңтайландыруға байланысты ұсыныстарды жасап шығару және жинақтаушы зейнетақы жүйесiнiң әрекет етуiнiң экономикалық-ұйымдық тетiгiн жаңғыртудың ғылыми негiзделген ұсыныстарын әзiрлеумен түсiндiрiледi.
Зерттеудiң мiндеттерi. Қойылған мақсатты жүзеге асыру үшін авторға келесi мiндеттердi шешудi қажет етедi:
-тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз етудiң обьективтi негiздерiн анықтау, әлеуметтiк-экономикалық категория ретiнде зейнетақымен қамтамасыз етудiң мәнiн нақтылай түсу;
- елдiң әлеуметтiк-экономикалық дамуының әр-түрлi сатысында тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз етудi реттеудегi мемлекеттiк саясаттың ролiн анықтау;
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Республикамыздың "Қазақстан- 2030" бағдарламасында барлық. "Қазақстандықтардың" әл-ауқатын, қауiпсiздiгiн жақсарту гүлдену, даму стратегиясында президентiмiз Н.Назарбаев атап өткендей елiмiздiң дамуының басым бағыттарының бiрi тұрғындардың материалдық және әлеуметтiк әл-ауқаты болып табылады. Тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз етудiң деңгейi мен сапасы-елiмiздiң азаматтарының әлеуметтiк және экономикалық жағдайының маңызды құрамдас бөлiгi. Жинақтаушы зейнетақы жүйесiнiң тұрақты түрде дамуы Қазақстан Республикасының экономикалық дамуын жылдамдатуға ықпал етедi.
Республиканың әлеуметтiк-экономикалық жүйесiнде неғұрлым қарқынды дамушылардың бiрi зейнетақы жүйесi болып табылады. Сонымен қатар, әрекет етушi жинақтаушы зейнетақы жүйесiне зерттеулер жүргiзу оның тереңдеуi нарықтық экономикалық жағдайындағы Қазақстан экономикасына бейiмделуi және оның әрекет етуiнiң қысқа мерзiм iшiнде пайда болған пiкiрталастағы және шешiлмеген көптеген мәселелер мен сұрақтардың бар екендiгi жөнiнде белгiлi бiр тұжырымдар жасауға мүмкiндiк бередi. Атап айтатын болсақ, еңбек етiп болғаннан кейiнгi кезеңде қалыпты өмiр сүрудi қамтамасыз етуге зейнеткерлердiң жинақ қорларының саны емес сапасының жеткiлiксiздiгi, тендерлiк мәселелердiң шешiмiн таппауы, өмiр сүру ұзақтығының әр-түрлiлiгi, еңбек ақы теңсiздiгi нәтижесiнде әйелдер мен ерлер арасындағы зейнетақы мөлшерiндегi теңсiздiктiң болуы, өндiрiстiк мүгедектiк мәселелерi және т.б. Қазақстан экономикасының даму ерекшелiктерi зейнеткерлiкке шыққан мерзiм iшiнде тұрғындардың әл-ауқатын жақсарту мен қолдау мақсатында тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесiн дамытуға бағытталған кешендi шаралардың жүзеге асырылуын қолдайды. Сондықтан, Қазақстан Республикасының тұрғындарын зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесiн жаңғырту және әрi қарай дамытудың экономикалық тетiктерiн зерттеу өзектi мәселелердiң бiрi болып табылады. Тақырыпты таңдау экономикалық таңдау, өмiр сүрудiң әлеуметтiк тәртiптерiнiң қалыптасуы, демография қарқыны және басқа да факторларға байланысты тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесiнiң жалпы зыңдылықтарын зерттеу қажеттiлiгiмен анықталады.
Мәселенiң зерттелу деңгейi. Түрлi бағыттағы экономикалық мектептер ғалымдарының жұмыстарында қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерiн ұстау мәселесiне барлық уақытта едәуiр орын берiлiп отырған. Бұл мәселенi қозғағандардың қатарына: А.Смит, Д. Рикардо, Д. Кейнс , А. Маршалды жатқызуға болады.
Кеңестiк дәуiрде тұтынудың қоғамдық қорларды призмасы арқылы тұрғындарды зенетақынымен қамтамасыз ету саласындағы теориялық және практикалық зерттеулер келесi авторлармен жұргiзiлген: А. Вихляев, М. Герасимов, Б.Ракитский, Ю.Шаршов және басқалары. Тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз ету мәселесiмен арнайы айналысқан келесi авторлардың жұмыстарын атап өтуге болады: Н.Ветрова, А. Егорова, М. Захарпова, М. Ланцева, Л. Соловьева, Э. Тучкова, Е. Астрахан, В. Агаркан, А. Зайкина.
Тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз етудiң қазiргi таңдағы тенденциясы мен ондағы мәселелерi А.Аникеев, С. Афанасьева, А.Берг, Л. Вульфа, Л. Зубченко, Лебедева, Е. Четыркин, А.Алибаев және тағы басқалардың жұмыстарында жарық көрген. Жинақтаушы зейнетақы жұйесiнiң әрекет етуi барысында Қазақстандық нарықтың ерекшелiктерiн ескеру қажет. Аталған тақырыптың даму барысындағы түрлi аспектiлер Н.К. Мамыров, Т.М. Рогачева, Ж.О. Ихданов, Н.Н. Хамитов, В.Д. Лидiң еңбектерiнде көрiнiс тапқан.
Республикада соңғы жылдары жүзеге асырылып келе жатқан мәселелердің бірі әлеуметтік саясат, оның ішінде, зейнетақы реформасына қатысты сұрақтарды келесі ғалым экономистердің еңбектерінен көруге болады: Баймуратова У.Б., Кенжегузина М.Б., Кошанова А.К, Искакова У.М., Нурланова Н.К., Зейнельгабдина А.Б., Ильясова К.К., Мельникова В.Д., Есентугелова А.Е., Тимошенко Л.С., Шалгимбаева Г.Н. және т.б.
Қазақстан Республикасындағы жинақтаушы зейнетақы жүйесiнiң қалыптасуына арналған ғылыми зерттеулерде тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз етудiң мемлекеттiк емес қаржы тетiктерi, жинақтаушы зейнетақы қорларының инвестициялық iс-әрекеттерi мен оны басқару тетiктерi, зейнетақы активтерiнiң портфельдi инвестицияларының пайда болуы, оны оңтайландыруға байланысты ұсыныстар әзiрлеу, сондай-ақ ел экономикасын қаржыландыруда зейнетақы қорларының активтерiн пайдаланудың келешегi туралы сұрақтар қарастырылған.
Жұмыстың мақсаты нарықтық экономиканың тереңдетiлген жағдайындағы Қазақстан Республикасының тұрғындарын зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесiнiң қазiргi жағдайын кешендi зерттеу негiзiнде жинақтаушы зейнетақы қорларының инвестициялық iс-әрекеттерiн, портфельдi инвестициялардың пайда болу процесстерiн және оны оңтайландыруға байланысты ұсыныстарды жасап шығару және жинақтаушы зейнетақы жүйесiнiң әрекет етуiнiң экономикалық-ұйымдық тетiгiн жаңғыртудың ғылыми негiзделген ұсыныстарын әзiрлеумен түсiндiрiледi.
Зерттеудiң мiндеттерi. Қойылған мақсатты жүзеге асыру үшін авторға келесi мiндеттердi шешудi қажет етедi:
-тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз етудiң обьективтi негiздерiн анықтау, әлеуметтiк-экономикалық категория ретiнде зейнетақымен қамтамасыз етудiң мәнiн нақтылай түсу;
- елдiң әлеуметтiк-экономикалық дамуының әр-түрлi сатысында тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз етудi реттеудегi мемлекеттiк саясаттың ролiн анықтау;
МАЗМҰНЫ Бет.
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесiн жаңғыртудың теориялық
негiздерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 8
1.1 Инвестициялық институттар экономикалық мазмұны және нарықтық
қатынастар жүйесінде алатын орны ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесiн жаңғырту
шарттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..24
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.3 Зейнетақы жүйесiнiң бәсекеге қабiлеттiлiгi мен тұрақтылығын
қамтамасыз етудiң инвестициялық факторы жєне олардың
єлiмдiк, отандық тәжiрибесi ... ... ... ... ... ... . ... .. 47
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Республикамыздың "Қазақстан-
2030" бағдарламасында барлық. "Қазақстандықтардың" әл-ауқатын,
қауiпсiздiгiн жақсарту гүлдену, даму стратегиясында президентiмiз
Н.Назарбаев атап өткендей елiмiздiң дамуының басым бағыттарының бiрi
тұрғындардың материалдық және әлеуметтiк әл-ауқаты болып табылады.
Тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз етудiң деңгейi мен сапасы-елiмiздiң
азаматтарының әлеуметтiк және экономикалық жағдайының маңызды құрамдас
бөлiгi. Жинақтаушы зейнетақы жүйесiнiң тұрақты түрде дамуы Қазақстан
Республикасының экономикалық дамуын жылдамдатуға ықпал етедi.
Республиканың әлеуметтiк-экономикалық жүйесiнде неғұрлым қарқынды
дамушылардың бiрi зейнетақы жүйесi болып табылады. Сонымен қатар, әрекет
етушi жинақтаушы зейнетақы жүйесiне зерттеулер жүргiзу оның тереңдеуi
нарықтық экономикалық жағдайындағы Қазақстан экономикасына бейiмделуi және
оның әрекет етуiнiң қысқа мерзiм iшiнде пайда болған пiкiрталастағы және
шешiлмеген көптеген мәселелер мен сұрақтардың бар екендiгi жөнiнде белгiлi
бiр тұжырымдар жасауға мүмкiндiк бередi. Атап айтатын болсақ, еңбек етiп
болғаннан кейiнгi кезеңде қалыпты өмiр сүрудi қамтамасыз етуге
зейнеткерлердiң жинақ қорларының саны емес сапасының жеткiлiксiздiгi,
тендерлiк мәселелердiң шешiмiн таппауы, өмiр сүру ұзақтығының әр-
түрлiлiгi, еңбек ақы теңсiздiгi нәтижесiнде әйелдер мен ерлер арасындағы
зейнетақы мөлшерiндегi теңсiздiктiң болуы, өндiрiстiк мүгедектiк мәселелерi
және т.б. Қазақстан экономикасының даму ерекшелiктерi зейнеткерлiкке
шыққан мерзiм iшiнде тұрғындардың әл-ауқатын жақсарту мен қолдау
мақсатында тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесiн дамытуға
бағытталған кешендi шаралардың жүзеге асырылуын қолдайды. Сондықтан,
Қазақстан Республикасының тұрғындарын зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесiн
жаңғырту және әрi қарай дамытудың экономикалық тетiктерiн зерттеу өзектi
мәселелердiң бiрi болып табылады. Тақырыпты таңдау экономикалық таңдау,
өмiр сүрудiң әлеуметтiк тәртiптерiнiң қалыптасуы, демография қарқыны және
басқа да факторларға байланысты тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз ету
жүйесiнiң жалпы зыңдылықтарын зерттеу қажеттiлiгiмен анықталады.
Мәселенiң зерттелу деңгейi. Түрлi бағыттағы экономикалық мектептер
ғалымдарының жұмыстарында қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерiн ұстау
мәселесiне барлық уақытта едәуiр орын берiлiп отырған. Бұл мәселенi
қозғағандардың қатарына: А.Смит, Д. Рикардо, Д. Кейнс , А. Маршалды
жатқызуға болады.
Кеңестiк дәуiрде тұтынудың қоғамдық қорларды призмасы арқылы
тұрғындарды зенетақынымен қамтамасыз ету саласындағы теориялық және
практикалық зерттеулер келесi авторлармен жұргiзiлген: А. Вихляев, М.
Герасимов, Б.Ракитский, Ю.Шаршов және басқалары. Тұрғындарды зейнетақымен
қамтамасыз ету мәселесiмен арнайы айналысқан келесi авторлардың жұмыстарын
атап өтуге болады: Н.Ветрова, А. Егорова, М. Захарпова, М. Ланцева, Л.
Соловьева, Э. Тучкова, Е. Астрахан, В. Агаркан, А. Зайкина.
Тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз етудiң қазiргi таңдағы тенденциясы
мен ондағы мәселелерi А.Аникеев, С. Афанасьева, А.Берг, Л. Вульфа, Л.
Зубченко, Лебедева, Е. Четыркин, А.Алибаев және тағы басқалардың
жұмыстарында жарық көрген. Жинақтаушы зейнетақы жұйесiнiң әрекет етуi
барысында Қазақстандық нарықтың ерекшелiктерiн ескеру қажет. Аталған
тақырыптың даму барысындағы түрлi аспектiлер Н.К. Мамыров, Т.М. Рогачева,
Ж.О. Ихданов, Н.Н. Хамитов, В.Д. Лидiң еңбектерiнде көрiнiс тапқан.
Республикада соңғы жылдары жүзеге асырылып келе жатқан
мәселелердің бірі әлеуметтік саясат, оның ішінде, зейнетақы реформасына
қатысты сұрақтарды келесі ғалым экономистердің еңбектерінен көруге
болады: Баймуратова У.Б., Кенжегузина М.Б., Кошанова А.К, Искакова
У.М., Нурланова Н.К., Зейнельгабдина А.Б., Ильясова К.К., Мельникова В.Д.,
Есентугелова А.Е., Тимошенко Л.С., Шалгимбаева Г.Н. және т.б.
Қазақстан Республикасындағы жинақтаушы зейнетақы жүйесiнiң қалыптасуына
арналған ғылыми зерттеулерде тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз етудiң
мемлекеттiк емес қаржы тетiктерi, жинақтаушы зейнетақы қорларының
инвестициялық iс-әрекеттерi мен оны басқару тетiктерi, зейнетақы
активтерiнiң портфельдi инвестицияларының пайда болуы, оны оңтайландыруға
байланысты ұсыныстар әзiрлеу, сондай-ақ ел экономикасын қаржыландыруда
зейнетақы қорларының активтерiн пайдаланудың келешегi туралы сұрақтар
қарастырылған.
Жұмыстың мақсаты нарықтық экономиканың тереңдетiлген жағдайындағы
Қазақстан Республикасының тұрғындарын зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесiнiң
қазiргi жағдайын кешендi зерттеу негiзiнде жинақтаушы зейнетақы
қорларының инвестициялық iс-әрекеттерiн, портфельдi инвестициялардың
пайда болу процесстерiн және оны оңтайландыруға байланысты ұсыныстарды
жасап шығару және жинақтаушы зейнетақы жүйесiнiң әрекет етуiнiң
экономикалық-ұйымдық тетiгiн жаңғыртудың ғылыми негiзделген ұсыныстарын
әзiрлеумен түсiндiрiледi.
Зерттеудiң мiндеттерi. Қойылған мақсатты жүзеге асыру үшін авторға
келесi мiндеттердi шешудi қажет етедi:
-тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз етудiң обьективтi негiздерiн анықтау,
әлеуметтiк-экономикалық категория ретiнде зейнетақымен қамтамасыз етудiң
мәнiн нақтылай түсу;
- елдiң әлеуметтiк-экономикалық дамуының әр-түрлi сатысында тұрғындарды
зейнетақымен қамтамасыз етудi реттеудегi мемлекеттiк саясаттың ролiн
анықтау;
- нарықтық экономикасы дамыған елдердегi азаматтарды зейнетақымен
қамтамасыз ету тәжiрибесiне, оны Қазақстанның ерекшеліктеріне
байланысты қолдануына талдау жүргізу;
- жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметтерiне талдау жүргiзу негiзiнде
зейнетақы жүйесiнiң әрекет ету тетiктерiне талдау жүргiзу және
Қазақстан Республикасының тұрғындарын зейнетақымен қамтамасыз етудiң
мемлекеттiк емес секторларының даму тенденцияларын анықтау;
- келешекте Қазақстан тұрғындарын зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесiн
дамытудың және тұрақты етудің негiзгi бағыттарын анықтау, зейнетақы
жүйесiнiң тиiмдi әрекет етуiн қамтамасыз етуге және жетiлдiруге
байланысты ұсыныстар әзiрлеу;
- зейнетақымен қамтамасыз етудiң сақтандыру тетiктерiн әзiрлеу және
келешекте зейнетақымен қамтамасыз ету мөлшерiн анықтау.
Зерттеудiң обьектiсi ретiнде Қазақстан Республикасының жинақтаушы
зейнетақы жүйесi алынған.
Зерттеу пәнi Қазақстан Республикасының тұрғындарын зейнетақымен
мемлекеттiк емес қамтамасыз ету барысында пайда болатын экономикалық-
ұйымдық қатынастар болып табылады.
Зерттеудiң теориялық және әдiстемелiк негiзiне қоғам мүшелерiн
зейнетақымен қамтамасыз ету мәселелерiне арналған шетелдiк және отандық
экономистердiң жұмыстары жатады. Құқықтық негiзiн тұрғындарды зейнетақымен
қамтамасыз ету қатынастарын реттеушi Қазақстан Республикасының Заң актiлерi
мен нормативтiк құжатары құрайды.
Зерттеудің ақпараттық базасы. Қазақстан Републикасының бағалы
қағаздар бойынша Ұлттық комиссиясы, Қазақстанның зейнетақы қорларының
қызметтерiн реттеушi Комитет, мемлекеттiк қаржылық статистикасының есептiк
мәлiметтерi, статистикалық материалдары және анықтамалықтары пайдаланылған.
Сонымен қатар, зерттеу барысында аналогия, қорытындылау және абстракциялау
әдiстерiн пайдалана отырып орташа шамалар, топтастыру және салыстыру
әдiстерi қолданылады.
Зерттеу нәтижелерi және олардың ғылыми жаңалықтары келесiлерден көрiнедi:
-жалпы зейнетақы қорларының және шетелдiк зейнетақы жүйесiнiң өзiне тән
ерекшелiктерi сондай-ақ олармен көрсетiлген зейнетақы қызметтерiнiң тұрлерi
анықталды;
-бiрiнғай зейнетақы жүйесiнен жинақтаушы түрiне өтудi анықтаушы факторлар
ғылыми негiзделген және жүйеленген;
-жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметтерiн жетiлдiру және олардың
инвестициялық мүмкiндiктерiн күшейтуге байланысты сұрақтар зерттелдi;
-инвестициялардың қалыптасуына байланысты кейбiр теориялық ережелер
тереңдетiлдi және инвестициялық процесстердi ұйымдастырудағы қаржы
делдалдарының ролi нақтыланды;
- жинақтаушы зейнетақы қорларының инвестициялық iс-әрекеттерiн жүзеге
асырудың әлемдiк практикасына талдау жүргiзу негiзiнде Қазақстан
Республикасы жағдайында инвестициялық ресурстардың құрылуына жинақтаушы
зейнетақы қорларының қатысуының басты бағыттары негiзделдi;
- зейнетақы активтерiн басқаруға байланысты компаниялар мен зейнетақы
қорларының өзара әрекеттесуiнiң тиiмдiлiгiн арттырудағы мәселелер бойынша
практикалық ұсыныстар әзiрлендi;
-жинақтаушы зейнетақы қорларының инвестициялық iс-әрекеттерiнiң
тиiмдiлiгiн арттыруға және олардың болашақтағы инвестициялық мүмкiндiктерiн
дамытуға бағытталған экономикалық тетiктер негiзделдi және жаңғыртылды.
Жүргiзiлген ғылыми зерттеулер келесiдей мүмкiндiктер бердi:
-жинақтаушы зейнетақы қорларының инвестициялық iс-әрекеттерiн бағалауда
жаңа тәсiлдердi қолдануға;
- жинақтаушы зейнетақы қорларының инвестициялық базасын кеңейтуге;
- Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы жүйесiн дамытудың келешегi
мен зейнетақы активтерiн инвестициялаудың басым бағыттарын анықтауға
мүмкiндiк бередi.
- ерікті кәсіби зейнетақы жарналарының есебінен ЖЗҚ төленетін
зейнетақы төлемдері мен категорияларына қатысты ұсыныстар жасалды;
- ЖЗҚ жинақталған қаржылары жетіспеген жағдайда жеделдетілмеген
сақтандыруға (келісім-шарттағы көрсетілген белгілі-бір жасты негізге ала
отырып), немесе жеделдетілмеген рентаға (қатысушының шотындағы қаржы
құралдары таусылғанға дейін) келісім-шарттарда қолдану ұсынылған;
- зейнетақы жарналары түріндегі табыстар үлесін ескеруге мүмкіндік
берген ЖЗЖ-нің (мемлекеттік сатып алулардың көлемінің, табыс салығы,
зейнетақы жарналарының мөлшерлемесінің өзгерісі сияқты факторларының
ықпалы) әрекет етуі кезіндегі тепе-теңдік табысқа мемлекеттік
сектордың ықпал етуінің макроэкономикалық үлгісі нақтыланды;
- зейнетақы жарналар түріндегі табыстың үлесіне тұтынудың тәуелділігі
функциясымен жиынтық сұраныстың тәуелділігі функциясы шығарылған.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік мәнділігі. Жұмыстың
қорытындылары мен ұсыныстары зейнетақымен қамтамасыз ету мәселелерін
шешуде негіз бола алады. Зерттеудің нәтижелері ЖЗҚ-ның қызметтерін
реттеуші және басқару ұйымдарына ұсыныла алады. Жекелеген кейбір
бөлімдері экономикалық теория, макроэкономика курстарын зерттеуде
және дәріс беруде, зейнетақымен қамтамасыз ету мәселелері бойынша
оқу әдістемелік материалдарды дайындауда қолданыла алады.
Зерттеу нәтижелерінің қолданылуы және сынақтан өткізілуі. Жұмыстың
негізгі қорытындылары мен нәтижелері халықаралық және республикалық
ғылыми-тәжірибелік конференцияларда талқыланған. Зерттеу нәтижелері
мемлекеттік ЖЗҚ және ҚР әрекет ететін бірқатар ЖЗҚ тәжірибелік
қызметтерінде және жұмыс жоспарын құру барысында қолданыла алады.
Жарияланған жұмыстар. Тақырыбы бойынша жалпы көлемі 5 б.т. құрайтын
11 мақала жарық көрді.
Құрылымы мен көлемі. Жұмыс кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыста 27 кесте, 8 схема, 3
диаграмма бар.
1 Зейнетақымен қаматамасыз ету жүйесін жаңғыртудың теориялық негіздері
1. Инвестициялық институттар экономикалық мазмұны және нарықтық қатынастар
жүйесінде алатын орны
Нарықтық экономика кезінде инвестициялық институттардың алатын
орны ерекше. Инвестициялық институттарға, инвестициялық компаниялар,
пайлық инвестициялық трастар, инвестициялық қорлар, бірлескен қорлар,
жылжымайтын мүлікке жасалынатын инвестицияға маманданушы трастар және
өзара әрекет етуші қорлар жатады.
Инвестициялық компаниялар бұл- жеке инвесторлардың қаржы
құралдарын тарта отырып оларды кең қолданыстағы бағалы қағаздарға немесе
активтердің кейбір түрлеріне инвестициялаушы қаржы делдары.
Инвестициялық компаниялардың басты міндеті-активтерді біріктіру.
Әрбір инвестордың, инвестициялық компанияға инвестормен салынған сомаға
пропорционалды, инвестициялық компаниямен құрылған актив портфелінің
белгілі бір үлесіне құқығы бар, осылайша инвестициялық компаниялар ірі
инвестициялаудан пайда табу үшін, жеке компаниялардың инвесторлары бірігіп,
инвестициялық механизм ұсынады.
Инвестициялық компаниялар өздерінің инвесторларына қатысты
бірнеше маңызды қызметтер атқарады:
Құралдар есебі және басқару. Инвестициялық компаниялар мерзімді өздерінің
қаржы жағдайлары жөнінде есеп беріп отырады, капитал, девиденд, инвестиция
және бағалы қағаздар бойынша өсімінің бөлу есебін жүргізіп отырады, сонымен
қатар өздерінің акционерлерінің пайыздық табыстарын және девиденттерін
реинвестициялай алады.
Диверсификация және бөлінуі. Инвестициялық компаниялар өз инвесторларының
қаржы құралдарын біріктіре отырып, түрлі бағалы қағаздар үлестеріне
мүмкіндік береді. Бұл жағдайда олар ірі инвесторлар сияқты әрекет етеді.
Біліктілікті басқару көптеген инвестициялық компаниялардың қаржы
сарапшыларымен портфелдерді басқарушы тұрақты штаты болады. Олар өз
инвесторлары үшін максималды тиімді капитал қайтарымын алуға тырысады.
Трансакцияда жүргізуге жұмсалатын шығындарды төмендету. Инвестициялық
компаниялар бағалы қағаздардың ірі пакеттерімен сауда жасайтын
болғандықтан, бұл оларға комиссиондық және брокерлік гонорардың есебінен
едәуір үнем жасауға мүмкіндік береді.
Пайлық инвестициялық трастар- құрамы қордың әрекет ету мерзімі ішінде
тұрақты болып табылатын, актив портфелдеріне инвестициялаушы біріктірілген
ақша құралдарын білдіреді. Пайлық инвестициялық трасты құру үшін,
құрылтайшы, яғни биржадағы брокер фирмасы сенімді басқармасына (трастың)
сенімді тұлғаға беретін, бағалы қағаздар портфелін сатып алады.
Пайлық инвестициялық траст басқарудағы минималды активтілігімен
сипатталады, өйткені оның қалыптасып қойған портфелдің құрылымы әріқарайда
өзгеріссіз қалады.
Басқарылатын инвестициялық қорлардың екі түрлері бар: жабық және
ашық. Ашық инвестициялық қорлар таза активтердің құнымен акциялар шығарады
және сатып алады. Жабық инвестициялық қорлар- таза активтер құнынан өзгеше
бағамен сататын және сатып алатын акциялар қоры. Өзара қор бұл ашық
инвестициялық компаниялардың жалпылама қабылданған атауы. Жабық қорлардан
айырмашылығы өзара қорлардың акциялары биржаларда сатылмайды және сатып
алынбайды.
Инвестициялық институттар оптималды инвестициялау процесін жүзеге
асырады.
"Инвестор"- біздегі теория мен практика үшін салыстырмалы түрде
жаңа термин. Жоспарлы экономикалық аясында "капитал салымдары" деген
түсінік. Оны негізгі қорлардың ұдайы өндрісіне сонымен қатар, оларды
жөндеуге жұмсалатын барлық шығындар деп түсінетін. Соңғы жылдары ғылыми
әдебиеттерде бұл екі түсінік екі түрдегі мағынада беріліп жүр. Дәстүрлі
түрде "инвестиция" деп белгілі бір экономикалық жобалардың болашақта пайда
табу есебіне негізделе отырып, (қазіргі кезде) жүзеге асырылуын
айтамыз. Отандықпен қатар, шет елдік экономикалық әдебиеттерде
инвестиция көбіне осылайша түсіндіріледі.
"Инвестиция" түсінігі өте ауқымды, сондықтан оған нақты
анықтама беруге болмайды. Экономика ғылымдарының түрлі бөлімдерінде оның
мазмұны түрлі ерекшеліктерге ие болады.
Инвестицияның экономикалық мәні , ақшаның "санын табыс алу жолымен
немесе капиталды өсіру мақсатында " пайдалануында екендігін атап өтуге
болады. 6, 26 б
Осыған ұқсас анықтамалар әлемнің түрлі елдеріндегі танымал
еңбектерде берілген және олардағы инвестицияға берілген анықтамалар бір-
бірінен өзгешелігі кемде-кем. Мысалыға: "Инвестиция- бұл капитал құнын
өсіруді және белгілі бір табыс әкелетін немесе сақтауды қамтамасыз
ететін капитал салымының орналастырудың әдісі ". 6, 29б
Инвестиция термині латынның "invest" деген сөзінен шыққан
және "салу " дегенді білдіреді. Мысалыға макроэкономикада инвестиция
өндірістің жаңа құралдарына сатып алуға жұмсалатын шығындардан
(өндірістік және тұрақты шығындар ) , жаңа тұрғын үйлермен тауар
запастарын өсіруге жұмсалатын жиынтық шығындардың бір бөлігі. Басқаша
сөзбен айтқанда, инвестиция- бұл ағымдағы мерзімде тұтынылмаған және
экономикадағы капитал өсімін қамтамасыз ететін ішкі жалпы өнімнің бір
бөлігі. Микроэкономикада инвестиция жаңа капиталды (өндіріс құралдары мен
адам капиталын ескере отырып) құру процесі деп түсіндірілсе, ал қаржы
теориясында инвестиция нақты және қаржы активтерін сатып алу деп
түсіндіріледі. Яғни, "бүгінгі күнгі белгілі бін құн мөлшері болашақтағы
белгісіз құнға айырбастау мүмкіндігі". 2., 19 б
Қаржыға экономикалық сөздіктерде келесі анықтамалар беріледі.
"Инвестиция – табыс алу мақсатында негізгі және айналымдағы капиталға
салымдар. Материалдық активтерге салынған инвестициялар – жылжитын және
жылжымайтын мүліктерге салымдар (жер, ғимараттар, құрал-жабдықтар және
т.б.), қаржы активтеріне салынған инвестициялар- бағалы қағаздарға,
шоттарға және басқа да қаржы құралдарына салымдар". 3,. 27 б
Инвестиция түсінігі N39-Ф 3 25.04.1999 жылғы ҚР капиталдық
салымдар түрінде әрекет ететін "ҚР инвестициялық қызметі туралы"
Заңында ашып көрсетіледі. Онда инвестиция –бұл ақша құралдары,
бағалы қағаздар, басқада мүліктер сонымен қатар, белгілі бір
пайдаға жету немесе пайда алу мақсатындағы қызмет түріне және
кәсіпкерлік обьектілерге салынатын ақшалай бағаланатын салымдар және
мүліктік құқықтар. 13, 144 б
ҚР "Капиталдық салымдар түрінде әрекет ететін ҚР инвестициялық
қызметі туралы" Заңында капитал салымдары түсінігі қолданылады. Осыған
сәйкес, капитал салымдары капиталға салынған инвестиция сонымен қатар
жаңа құрылысқа, әрекет етуші кәсіпорындарды техникалық қамсыздандыруға,
ұлғайтуға, машиналар мен құрал-жабдықтарға, жобаларға жұмсалатын
шығындар. 1,6 б
В. Бочаров және Р. Потапов инвестицияға келесідей анықтама береді,
инвестиция нәтижесінде пайда немесе әлеуметтік нәтиже алынатын
кәсіпкерлік қызмет обьектілеріне салынатын, барлық мүліктік және
интелектуалдық құндылықтарды білдіреді. 6., 26 б
Инвестиция мәселелеріне байланысты теориялық зерттеулер, шет елдік
экономикалық әдебиеттерде П Массе және Дж Кейнстің жалпы әдістемелік
анықтамаларында көрініс тапқан. Мұнда П. Массе " ... .инвестициялау
бүгінгі қажеттілікті қанағаттандыруды инвестициялық игіліктердің
көмегімен болашақта қанағаттандыруға айырбастау актісін білдіреді" деп
атап көрсетеді. 3., 27 б
Дж Кейнс инвестицияны "нақты мерзімдегі өндірістік қызметтің
нәтижесінде капиталдың мүліктер бағалықтарының ағымды процесі" деп
түсінік берді. 4.,117 б
Алайда инвестицияға берілген бұл анықтамалар инвестицияның
экономикалық мәнін толық ашып көрсетпейді.
Н.К. Нурланованың тұжырымдауы бойынша, "инвестиция- қаржы
құралдарының, инновациялық және әлеуметтік сала арқылы материалдық
және материалдық емес байлықтарға салынатын инвестициялық ресурстар
деп түсінеміз". 5., 27б
Осылайша, инвестиция категориясының мәні жөнінде түрлі
авторларда нақты көзқарастың қалыптаспағандығын байқауға болады.
Біздің ойымызша "инвестиция" анықтамасында макроэкономикалық
және микроэкономикалық көзқарастарды біріктіру қажет, сонда ғана
инвестициялық рыноктың ролі артады.
ЖЗҚ-ның инвестицияларын портфельдік инвестиция ретінде
қарастыруға болады, яғни "қаржы активтеріне жасалған инвестициялар".
5. 27б
Портфелдік инвестициялар бұл- ұзақ мерзімдегі бағалы қағаздар
арқылы салынатын салымдар, сондықтан портфельдік инвестициялар қор
рыногында, бағалы қағаздар рыногында әрекет етеді, яғни бұл
қайталама инвестициялық рынок.
Қор рыногында бағалы қағаздар субьектілері институциональдық
инвесторлар болып табылады, оның қатарына ЖЗҚ жатқызуға болады.
Материалдық активтермен қатар, қаржы активтері де инвестициялық
табыс көзі болып табылады.
Э. Боди, А. Кейн, А. Дж Мароу анықтамалары бойынша қаржы
активтері "бұл нақты активтердің көмегімен алынған табысқа деген
құқық". 6., 26б
Қор рыногындағы шаруашылық субьектілерінің өзара әрекеті
қаржы делдалдарының және бағалы қағаздар рыногының білікті
қатысушыларының көмегімен жүзеге асады. Экономикалық әдебиеттерде
қаржы делдалдарының 3 тобын бөліп қарастырады:
1. Депозиттік (өзара жинақтаушы банктер, несие одақтары );
2. Келісім- жинақтаушы (сақтандыру компаниялары, қаржы құралдары);
3. Инвестициялық қорлар (трастық, өзара қорлар). 2, 19б
Қаржы институттарының келісім жинақтаушы тобына кіретін
зейнетақы қорлары зейнетақымен қамтамасыз ету жөніндегі
міндеттемелерді орындаумен байланысты мақсаттарды және міндеттерді
жүзеге асырады. Басқаша сөзбен айтқанда , зейнетақы қорлары
зейнетақы төлемдерінің негізгі көзі болып табылатын инвестициялық
табысты құруға қажетті инвестициялық бағдарламаларды орындайды.
Сонымен біздің көзқарасымыз бойынша, нарықтық экономиканың
субьектісі болып табылатын зейнетақы қорлары қызметінің экономикалық
мазмұнын анықтауға болады. Келісім-жинақтаушы қорлардың бұл тобының
қызметтеріне сипаттама беру маңызды болып табылады, өйкені ол айқын
көрінетін әлеуметтік сипатқа ие.
Осылайша, экономикалық жүйеде қаржы делдалдарының бір түрі
болып табылатын зейнетақы қорлары маңызды белсенділікті арттырушы
роль атқаруы тиіс, яғни капитал салымдарын қажет ететін өнеркәсіп
компанияларымен ұсақ инвесторлардың қызығушылықтарының балансын
қамтамасыз ету. Қаржы институттары жүйесінде Қазақстанның
жинақтаушы зейнетақы қорлары келесідей ерекшеліктермен сипатталады:
-олар әлеуметтік бағыты бар институттар болып табылады;
-бұл зейнетақы жарналарын қабылдаушы және мүмкіндіктердің
өсуіне байланысты зейнетақы активтерін қауіптілігін төмен және
сенімді жобаларға инвестициялайтын қаржы институттары;
- жинақтаушы зейнетақы қорларында төлемдердің басталуы мен
жарналар түсімдерімен аяқталуы арасында бірнеше жылды құрайтын уақыт
лагтары пайда болады. Бұл жинақтаушы зейнетақы қорларының ұзақ
және орта мерзімді инвестиция жасауға және өзінің портфелін
құруға мүмкіндік береді. Жинақтаушы зейнетақы қорларында қаржы
рыноктарының тікелей және зейнетақы активтерін инвестициялық
басқаруды жүзеге асыратын ұйымдар арқылы да қатыса алады.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының әрекет етуі 3 кезеңнен
тұратын ұзақ мерзімді инвестициялық процесті білдіреді:
- бірінші кезеңде жарна түрінде жинақтаушы зейнетақы қорларына
салымдар жасалады;
-екінші кезеңде жинақталған қаржы ресурстарын инвестициялау
жүзеге асады;
-үшінші кезеңде мерзімді зейнетақы төлеу жүзеге асады.
Қаржы құралдарының үздіксіз түсіп отыруы қаржы
рыногында әріқарай инвестициялау үшін зейнетақы активтері бойынша
төлем рентасын құрайды. Зейнетақы активтерін инвестициялау табиғаты-
бұл уақыт бойынша төлемдердің сатылылығы, мысалы ретінде, жинақтаушы
зейнетақы қорларының "кастодиондық шотына" түскен міндетті
зейнетақы жарналарын орналастыруда, қаржы құралдарының жабуды,
инвестициядан түскен мерзімді түсімдерді зейнетақы активтерін әріқарай
реинвестициялауды қарастыруға болады.
Кез-келген зейнетақы қорының басты мақсаты- бұл оған
қатысушылардың алдында зейнетақы төлеміне байланысты міндеттемелерді
орындау. Активтерді инвестициялау тартылған құралдардың өсімін
қамтамасыз етудің негізгі тәсілі болып табылғандықтан, ол зейнетақы
мөлшеріне сәйкес келетін табыс мөлшеріне кепілдік беру керек.
Сонымен қатар, активтерді жинақтаушы зейнетақы қорларына
орналастыру зейнетақы жинақтарын инфляциядан қорғайды, яғни бұдан
шығатын қорытынды құралдардың сақталуын және төлемдері жөніндегі
міндеттемелердің орындалуын инвестициялаудың нәтижесіне байланысты.
Сондықтан, жинақтаушы зейнетақы қорларының инвестициялық саясаты
көрсетілген мақсаттарға жетуге бағытталуы тиіс. Осыған байланысты
инвестицияның тиімді портфелін құру біздің көзқарасымыз бойынша, ЖЗҚ-ның
және олардың активтерін басқарушы ұйымдардың негізгі міндеттері болып
табылады.
Зейнетақы жинақтарын қаржылық инвестициялау негізінде уақыт
бойынша ақшаның құндық теориясы жатыр. Ақшаның уақыттық құны концепциясы
табыс алудың альтернативті мүмкіндіктеріне сүйенеді және ақшаның құны
оларды алу уақытына байланысты болады. Сақтық қорлары үшін жинақтау
мерзімі ішінде алынған пайыздар ағымдағы табыстар болып табылады.
Лоренс Дж. Гитман және Майкл Д. Джонканың "инвестициялау
негіздерінде" ақшаның уақыттық құны концепциясы активтерінің
табыстылығын бағалау үлгісі бойынша, ақша ағымдарының түрлі
қозғалыстарының болашақтағы құны ретінде инвестициялық табыс алу
позициясы қарастырылған. 7,. 27-210 б
Зейнетақы салымдарының есебінен жасалған инвестициялар оларды,
сақтау немесе белгілі бір оң табыс мөлшерін алу мақсатында қаржы
құралдарына салу деген мағынаны білдіреді. Белгілі бір активтерге
орналастырылмаған бос ақша құралдары инвестиция болып табылмайды,
өйткені олар белгілі бір табыс көзін қамтамасыз етпейді. Бұл
процесс екі фактормен байланысты-уақыт және тәуекел. Кейбір
жағдайларда уақыт маңызды болып табылады (мысалы, мемлекеттік бағалы
қағаздар үшін), басқа жағдайда тәуекел ( жай акцияларды сатып алатын
опциондар үшін), кейбір жағдайда екі факторда маңызды болып табылады-
уақыт және тәуекел (мысалы, корпоративті бағалы қағаздар үшін).
Е. Четыркиннің пікірі бойынша, зейнетақы қорлары ұзақ мерзімді
уақытқа арналған зейнетақы қорларымен сатып алынған, бағалы қағаздарға
инвестицияланатын ірі қаржы құралдарын шоғырландырады деп атап көрсеткен.
8., 100 б
Бұл активтер ағымдағы айналымнан алынады және биржа ойындарына
қатыспайды, басқаша айтқанда зейнетақы қорларының инвестициялары елдің
қаржы жүйесін тұрақтандыру қызметін атқарады.
Осылайша, инвестициялар макроэкономикалық құрал ретінде
қарастырылады, оның көмегімен олардың құнын сақтау немесе оң табыстылық
мөлшерлемесін алу мақсатында құралдарды орналастыру жүзеге асырылады.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының инвестициялық ресурстары- бұл
жинақтаушы зейнетақы қорларының ақша құралдарының жиынтығы, олар
қордың әрекет етуінің белгілі бір кезеңінде уақытша бос болып
табылады және олар табыс және олардың өсімін алу маұқсатында
орналастырылады. Зейнетақы қорларымен шоғырландырылған инвестициялық
ресурстар теория жүзінде келесі қаржы көздерінен қүұрыла алады:
• құрылтайшылардың жарналары, қордың салымшылары мен
қатысушылардың жарналарынан;
• бұрын инвестицияланған бос қаржы құралдарынан түскен
табыстан Қазақстанда жинақтаушы зейнетақы қорларының
табыстары 13 пайыздан аспайтын мөлшердегі комиссиондық
сыйақылар сомасымен зейнетақы активтерінің комиссиондық
0,02 пайыздан құралады. 12., 9б
Жинақтаушы зейнетақы қорларының комиссиондық
сыйақыларының есебінен ішкі шығындар жабылады, мемлекеттік зейнетақы
төлеу орталығы және зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге
асырушы ұйымдар банк кастадионының қызметімен есептеседі. Қаржы
құралдарын орналастырудан түскен инвестициялық табыс толығымен
зейнетақы қорына тиесілі болады. Жеке меншік құралдарының сомасы едәуір
болғанда жинақтаушы зейнетақы қорлары өздерінің жеке инвестициялық
портфелін құра алады. Мұндай инвестициялық портфелді тәуекелдің
төмен деңгейімен және жоғары өтімділікпен сипаттауға болады.
Қордың жеке меншік құралдарының көмегімен құрылған
инвестиция портфелінің жоғары өтімділігі, қордың әрекет ету барысында
инвестиция портфелінің жоғары өтімділігі, қордың әрекет ету
барысында ағымдағы шығындарды қажетінше үздіксіз қаржыландыру
мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Бастапқы кезде жинақтаушы зейнетақы
қорларының қаржыларының жетіспеушілігі олардың дамуын
қиындататынын айтып өтеміз. Осыған байланысты зейнетақы қорларының
бастапқы кезде әрекет етуінің секнімділігін арттыру мақсатында
көптеген елдерде жарғы қорының ең төменгі мөлшері ұсынылады.
Қазақстан Республикасында 1997 жылғы 20 маусымда "Қазақстан
Республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз ету туралы " Заңына сәйкес
Ұлттық Банкпен 2003 жылы 1 қаңтарынан бастап жинақтаушы зейнетақы
қорларының жарғы капиталының мөлшері 250 млн тенгеден кем болмауы керек
. 13.,144б
Жинақтаушы зейнетақы қорларының инвестицияланатын ресурстарды
құруда жекеменшік құралдары оларды әрекет етуінің тек бастапқы кезеңінде
ғана айтарлықтай роль атқрады. Әрі қарай сақтандыру қорына
бағытталған меншік құралдары міндеттемелерді орындауға жұмсалады. Ал,
жарғы капиталының бастапқы инвестицияланған резервтін қалдығы қордың
әрекет етуінің жаңа кезеңдеріндегі шығындарды жабуға жұмсалады.
Сондықтан, рынокта ұзақ уақықттан бері әрекет етуші қорлардың
инвестиция ресурстарын құрудың негізгі көзі ретінде салымшылардың
жарналары және олрды салудан түскен инвестициялық табыстар болып
табылады.
Мемлекеттік емес зейнетақы қорларының инвестициялық
ресурстарын құрудың негізгі көзі қатысушылар мен қор салымшыларының
жарналары болып табылады. Зейнетақы қорларының инвестициялық
бағдарламаларын қамтамасыз ету тұрғысынан алғанда қатысушылармен салымшы-
кәсіпорындар жарналарының арақатынасы үлкен роль атқармайды, өйткені
зейнетақымен қамтамасыз етуді ұймдастыру тұрғысынан бұл жарналар әр
түрлі болып келеді. Бірінші жарнаның мөлшері зейнетақыны жеке
қаржыландырудың масштабын көрсетеді, ал екіншісі жұмысшыларды
зейнетақымен қамтамасыз етудегі жұмыс берушілердің ролін көрсетеді,
өйткені олар шет елдерде өз жұмысшыларын демеушілері болып табылады.
Зейнетақы қорларын қаржыландырудағы еңбекшілердің үлесінің
жалпы көлемінің орташа 30-40 пайызын құрайды және жарнаның негізгі
бөлігін, кәсіпкерлер төлейді. Зейнетақы жарналарының деңгейі шамамен
Канадада-5 пайыздан, АҚШ-та 27 пайыз аралығында ауытқиды.
Түрлі зейнетақы қорларындағы жұмыс берушілермен
қатысушылардың жарналар арасындағы арақатынас әр түрлі болып келеді. Шет
елдердегі жабық қорлардағы кәсіпорындардың жарналарының үлесі едәуір
үлкен болып келеді. 8.,90 б
Қатысушылардың құрамына шектеу болмайтын ашық түрдегі
қорларда жұмыс берушілерден салымдардың үлесі төмен болып келеді. Мұндай
зейнетақы қорларында қарастырылып отырған арақатынас қызмет масштабының
ұлғаюына қарай, қарқынды түрде өзгерілуі мүмкін.
Салымшылардың жарналары (жеке және заңды тұлғалар )
инвестициялатын құралдардың мөлшерінің әсері тұрғысынан қарастыруға
болады. Заңды тұлғалар зейнтақы қорларына жарналарды өз
қызметкерлерін болашақта зейнетақымен қамтамасыз ету мақсатында төлейтін
болса, ал жеке салымшылардың құралдары заңды тұлғалармен
салыстырғанда неғұрлым төмен масштабтағы сипатқа ие болады.
Сондықтан, заңды тұлғалармен жұмыс істейтін зейнетақы қорлары
(корпоративтік зейнетақы қорлары) қысқа мерзім ішінде қомақты қаржы
сомасын алады. Ал, жеке салымшыларға бағытталған қорлар (ашық
жинақтаушы зейнетақы қорларында ) біраз уақытқа дейін қажетті соманы
жинақтауға мәжбүр болады. Мұнда қорлардың әрекет ету масштабы үлкен
роль атқарады.
Қаржы құралдардың бастапқы жинақтау кезеңін қор құралдарын
орналастыру кезеңі жалғастырады. Жалпы инвестициялық портфельден,
олардың комбинациясы инвесторға белгілі бір инвестициялық мақсатқа
жетуге мүмкіндік беретін жиынтық қаржы активтерін жатқызуға болады.
Бұл жағдайда инвестициялау процесі "портфельдік" инвестиция деп
аталынады.
Жинақтаушы зейнетақы қорлары үшін зейнетақы активтерін
орналастырудың нәтижесінде алынған инвестициялық кіріс басты маңызға ие
болады. Қордың инвестициялық стратегиясы қатысушылар мен барлық
салымшыларға ортақ болып табылатын инвестициялық декларацияда көрсетеді.
Инвестициялық шешімдердің негізгі принциптері сенімділік, өтімділік,
табыстылық т.б. Инвестициялық делдал институттарының бір түрі болып
табылады. Зейнетақы қорлары ұзақ мерзімді салым жасаумен айналысады.
¦зақ уақыт бойы зейнетақы жарналарының минимум мөлшерінің ұсақтығы
орташа табысты тұлғаларды тартуға мүмкіндік береді.
Жинақтаушы зейнетақы қорларында пассивтерінің өтімсіздігі және
зейнетақы схемаларының мерзімінің ұзақтығы шоғырланған қаржы құралдарын
ұзақ мерзімді салымдарға, жоғары табысты қаржыландыруға қатысуға
мүмкіндік береді.
Іс жүзінде басқа бірде-бір инвестициялық институттардың мұндай
бәсекеге қабілетті артықшылықтары жоқ, өйткені олардың қызметтері қатаң
талаптарымен шектелген.
Нарықтық экономикада инвестициялардың көп бөлігі портфельдік
инвестициялармен берілген, өйткені портфельдік инвестиция
институттарының дамуы көбіне нақты инвестициялардың өсуіне ықпал етеді.
Мысалыға, Американдық акция рыногында корпорациялардың акционерлік
капиталдардың жартысынан көбісі институциональдық инвесторлардың
көмегімен экономикаға инвестицияланады. Зейнетақы қорлары, өзара қорлар
және банктердің сенім операцияларының көмегімен олардың ішінде неғұрлым
ең белсенділері жұмыс істеуші тұрғындардың шамамен 40 пайызды қамтитын
инвестициялық бизнестің жаңа бағытын ұстанатын зейнетақы қорлары .
1.,11б
Зейнетақы қорларының құралдары келісім мерзімінің ішінде
жұмысшылар және жұмыс берушілермен жасалынатын төлемдердің есебінен
құрылады. Жаңа зейнетақы жүйесінде коллективтік инвесторлардың
инвестициялық портфельдерін қамтитын және жеке инвестициямен
салыстырғанда инвестициялық табыстардың негізгі бөлігін салымшылардың
үлесіне шешетін ЖЗҚ болып табылады.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесіндегі делдалдық механизм
бірқатар макроэкономикалық және микроэкономикалық қызметтер атқарады.
25
Жинақтаушы зейнетақы қорларының қаржы делдалының
макроэкономикалық қызметі мемлекеттік қарыздардың қуаты ішкі рыногын
құрудан көрінеді. Жинақтаушы зейнетақы жүйесіндегі ерікті және
міндетті жарналардың жинқталуының ұзақ мерзімді уақыты жинақтаушы
зейнетақы қорларының белсенді инвестициялық қызметінің негізі болып
табылады.
Басқа тағыда бір маңызды макроэкономикалық қызметтердің бірі,
өтімді айналыс құралдарын қамтитын инвестициялық портфельдер қорына
диверсификациялау процесіндегі депозиттер рыногының белсенділігіне
байланысты. Қызмет өнімі ретінде ақша жасаудың мұндай қызметі
жинақтаушы зейнетақы қорларымен қатар барлық делдалдарға тән болып
келеді. Жинақтаушы зейнетақы қорларының банк жүйесімен салыстырғанда
ұзақ мерзімді уақыт аралығында депозиттер құру мүмкіндігі бар.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының микроэкономикалық деңгейде
делдалдың жасауын мамандар негізгі үш қызмет түрімен түсіндіреді. 25.,
12 б
Бірінші қызметі- жинақтаушы зейнетақы қорларынмен бірге
делдалдрдың инвестициялық қызметінің көмегімен жүзеге асады, бұл
активтермен борышқорлық міндеттемелерді тұынушы болып табылатын клиент
және салымшылардың сұранысына және қажеттілігіне сәйкестендіруден
көрінеді. Жинақтаушы зейнетақы қорларында борышқорлық міндеттемелерді
(пассивтер) аннуитет түрінде құрады. Олар болашақтағы шығындарды
жабуға қолданыла алады. Республикада жинақтаушы зейнетақы жүйесінің
қалыптасуының қысқа мерзімі ішінде корпоративтік бағалы қағаздармен
операциялар жүргізу әзірше кең қолданысқа түскен жоқ.
Микроэкономикалық деңгейдегі зейнетақы қорларының екінші
қызметі активтерді диверсификациялау арқылы тәуекелді төмендетуден
көрінеді. Егер жеке инвестор үшін тәуекел мүлде беймәлім болса
коллективтік инвесторларға тәуекел үнемі хеджерленеді.
Микроэкономикалық деңгейдегі жинақтаушы зейнетақы қорларының
үшінші қызметі белгілі бір операцияға мамандана отырып, айналым
шығындарын төмендетуінен көрінеді. Бұл қызметінің ерекшелігі оның
орындау процесінде жоғарыда аталған барлық функциялар жүзеге асырылады
және маңызды болып табылатын үш міндеттер орындалады:
- инвестициялық қызметтің нәтижесінде инвестициялық табыс түріндегі
зейнетақы салымдарының міндетті және қосымша құндарының өсімі
орындалады, олар зейнетақы шоттарында күн сайын өсіп отырады және
зейнетақы жинақтары құнының мөлшерін көбейтеді;
- ЖЗҚ инвестициялық қызметі мемлекеттік қағаздарды басқару
жүйесінде және мемлекеттік бюджет тапшылығын төмендетуде маңызды
элементтердің бірі болып табылады;
- ЖЗЖ инвестициялық механизмінің дамуымен қор рыногы жандана
түседі.
Әдетте, бағалы қағаздарды сатып алуға жұмсалатын қаржы
инвестицияларымен өндірістік және өндірістік емес обьектілерге
жұмсалатын нақты инвестициялар бөліп қарастырылады.
Нақты инвестиция дегеніміз- өндірістік және өндірістік емес
негізгі қорларды құруға бағытталған капитал салымдарымен күрделі
құрылыстарды қаржыландыру. Инвестициялық процесс түсінігі көптеген
авторлармен бағалы қағаздарды таңдау, олардың төлемдері және тәуекел
факторы, сенімділігін, табыстылығын, өтімділігін ескере отырып, жасалған
инвестиция салымдарының мерзімдерін таңдауға байланысты шешімдер
қабылдау процедурасымен байланыстырады.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының инвестициялық саясаты
мемлекетпен бекітілген инвестициялық шектеулерді сақтай отырып,
инвестициялық табыс алуды қамтамасыз етуге арналған қормен
жинақталған қаржы ресурстарын пайдаланудың негізгі бағыттары.
Біржағынан, зейнетақы қорлары консервативті инвестор болуы керек және
өзіне сеніп тапсырған қаржы құралдарын ұзақ мерзімді сенімді жобаларға
салуы тиіс, бірақ басқа жағынан алғанда қор инфляция деңгейінен
жоғары болатын табыстылықтың нақты оң мөлшерлемесін беруге міндетті.
Сәйкесінше, зейнетақы қорлары инвестициялау диверсификациясы-
зейнетақы қорлары жұмыстарының тиімділігі мен сенімділігінің маңызды
мәселесі болып табылады.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының жиынтық инвестициялық
портфелінің диверсификациялау кезінде келесі түрде инвестициялық саясатты
негіздеу маңызды болып табылады:
- стратегиялық мақсаттарды талдау, яғни инвестициялаудың бағыттары;
- инвестициялық артықшылықтарды құру (инвестиция обьектілері) ;
- инвестициялық шектеулерді белгілеу (белгілі бір активтің санының
шекті мөлшері) ;
Егер шектеулерді белгілеу мемлекеттің немесе олардың атынан
жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметтеріне бақылауды жүзеге асырушы
ұйымдармен жасалынса онда инвестициялық мақсаттарды таңдау жинақтаушы
зейнетақы қорларының және зейнетақы активтерін инвестициялық
басқаруды жүзеге асырушы ұйымдардың (бұрынғы ЗАБК) міндеті болып
табылады.
Инвестициялық саясат жинақтаушы зейнетақы қорларында маңызды
мәселелерінің бірі болып табылады, ал оларды жасау қордың мақсаттарын,
инвестициялаушы құралдардың көлемін және басқада маңызды міндеттердің
шешілуін анықтауды талап етеді. Осы жағдайда жинақтаушы зейнетақы
қорлары оларға сенімді инвестициялық қорғау қызметін ұсына алатын
капиталданған ұйымға (фирмалар) бағытталады. Бұл ЖЗҚ арасында қаржы
ресурстарын орналастыруда бәсекелестің өсуіне алып келеді және
қабылданған инвестициялық саясатқа сәйкес жүзеге асырылатын
инвестициялық қызметтердің түрлі құралдарын өте ұқыпты талдауға
итермелейді. Зейнетақы қорлары институциональды инвесторлар ретінде
әрекет ете отырып, және салымшылардың қаржы құралдарын шоғырландыра
отырып оларды мынадай түрлі активтерге инвестициялайды: бағалы
қағаздарға , банк депозиттеріне, мүліктерге және т.б. жинақтаушы зейнетақы
қорларымен зейнетақы құралдарын түрлі активтерге инвестициялауды жүзеге
асырудың бірқатар ерекшеліктері бар, олардың негізгілері:
- салымшылардың зейнетақы жарналары қаржы қызметтерін реттеуші
заңнамаларға сәйкес табысты активтерге инвестицияланады. Банк
депозиттері салымдар, акциялар бойынша дебиденттер, мүліктер және бағалы
қағаздардан түсетін табыстардан құралатын инвестициялық табыстар,
жинақтаушы зейнетақы қорларына өз салымшыларының болашақта зейнетақы
алуына кепілдік беруге мүмкіндік береді.
- инвестициялық активтер белгілі бір уақыт аралығында ЖЗҚ-ның
қарамағында бола отырып, қосымша инвестициялық табыс алу мақсатында
қолданылады.
Қаржы инвесторлары келесі критерилерге сәйкес инвестициялық
құралдарды таңдау мүмкіндігін кеңейтеді:
• сенімділік;
• өтімділік;
• табыстылық ;
• диференциалдық.
Ақша құралдарын түрлі қаржы құралдарына инвестициялаудың
схемасы диференцияланған сипатқа ие және қаржы құралдарының сенімділігін
арттырады.
Қаржы рыногы құрылымының өзгеріп отыруы берілген мақсаттан ауытқуды
бақылап отыру үшін, қаржылық инвестициялық процесінде контролинг жүргізуді
қажет етеді.
Жоғарыда аталған инвестицияға қатысты жалпы теориялық
көзқарастар инвестицияны басқару процесінің мәнін сипаттайды. Қазіргі
сарапшылардың зерттеулері капиталды сапалы түрде басқарғанда ғана
жетістікке жетеді деп көрсетеді. Қаржы жүйесіндегі қаржы инвестицияларын
ұйымдастыру, басқару, өмірді сақтандыру жүйесінің әрекет етуінің жалпы
принциптеріне сәйкес жүзеге асады, онда зейнетақы қызметтерінің
ерекшеліктері көрсетіледі, атап айтатын болсақ:
- зейнетақы қорларының инвестициялық қызметтерінің уақытша
диференцияциялау принципі. Ол ЖЗҚ қызметтерінің негізгі бағыттарын болжауды
және анықтауды қарастырады және уақыт бойынша ұзақ, орта, қысқа мерзімді
сипатқа ие. Бұл принцип инвестордың табыстың өзгеруіне байланысты қаржы
құралдардың жылдам өзгеруіне дайындығында қарастырады.
- Қаржы инвестициясын басқаруды кезең –кезеңімен ұйымдастыру
принципі, бірінші ережемен тығыз байланысты және қаржы инвестицияларын
басқарудың арнайы саясатын өңдеуді қажет етеді. Жинақтаушы зейнетақы
қорларының инвестициялық әрекет ету процесі барысында зейнетақы қорларының
қызметтерімен байланысты ақпараттар үлкен рөл атқарады. Мұнда ақпараттар
келесі талаптарға сәйкес келу қажет:
- мәліметтер нақты болу қажет алынған деректердің пайдалылығы және
бұрынғы байланыстарға зиян тигізбеу қажет;
- жоғарыда аталған принциптермен байланысты тәуекелдерді бөлу және
жауапкершілікті жоспарлау принципі. Кейбір іс-шараларда орындау нақты
инвестициялық тәуекелге барумен қатар жүреді.
Зейнетақы бизнесіндегі қаржы инвестицияларының ерекшеліктерін
сипаттайтын жоғарыда аталған принциптер нарықты экономика жағдайындағы
ұдайы өндіріс жүйесінің инвестициялық процесін құруда әдістемелік
негіздемелердің маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Мұндай көзқарас
белгілі бір деңгейде экономикалық дамуды сипаттайды және елдегі
инвестициялық процестің тиімділігін қамтамасыз етеді.
Инвестициялық саясатты практикаға енгізудің негізгі мәселелерінің
бірі инвестициялық тәуекелдердің болуымен түсіндіріледі.
Инвестициялық тәуекел дегеніміз, инвестициялық жобаларды жүзеге асыру
барысында жоспарланған пайданы ала алмауы. Мұндай жағдайларда тәуекел
обьектісі жинақтаушы зейнетақы қорлары болып табылады.
Сонымен қатар, ақша салымдарын жасаудың нұсқаларын таңдау маңызды
болып табылады, өйткені зейнетақы қорларының болашақтағы бүкіл іс-
әрекеттерінің нәтижесі соған байланысты. Мұнда максимальды табыстылықты
қамтамасыз етуші қор ең жақсы нұсқа болып табылмайды. Сонымен қатар,
мұнда салық салумен тәуекелділік параметрлеріде үлкен роль атқарады.
Жинақтаушы зейнетақы қорлары ең төмен мемлекеттік бағалы
қағаздардан бастап ең жоғарғы тәуекелді тауарлармен аяқталатын
тәуекелділік деңгейіне байланысты құралдармен қамтылған. Капиталды
орналастырудың кез-келген түріне байланысты тәуекелдің базалық
сипаттамалары бар, алайда әрбір нақты жағдайда тәуекел нақты
құралдардың ерекшеліктерімен анықталады.
"Инвестициялау" және "спекуляциция" терминдерін инвестициялауда
әртүрлі екі көзқарас береді. "Инвестиция" деп бағалы қағаздарды
немесе басқада активтерді сатып алып олардың құндарының тұрақтылығына
және белгілі бір табыс көзін алуға (тіпті алмауға) сенімді болу
процесін көрсетеді. Ал, спекуляция дегеніміз -дәл осындай активтермен
операция жүргізу және олардың болашақтағы құны және күтілген табыс деңгейі
айтарлықтай сенімді.
Тұрақты табыстылықты қамтамасыз ететін құралдар бойынша тәуекелділік
қауіпі неғұрлым жоғары болса, олардың пайыздық ставкалары да соғұрлым
жоғары. Егер қарыз алушылармен шығарылатын түрлі төленбей қалу қауіпімен
сипатталатын долларлық номиналдағы облиғациялардың түрлі пайыздық
ставкаларына талдау жүргізсек, онда келесідей қорытынды жасай аламыз: АҚШ-
тың ұзақ мерзімді қазыналық облигациялары мұндай тәуекелділік қауіпінің
ең төмен көрсеткішін көрсетеді, екінші кезекте жоғары сапалы
корпоративті облигациялар одан кейінгі орынды орташа сапалы
корпоративті облигациялар алады.
Облигациялардың бірінші түрінің табыстылығы жылына 6,21
пайызды құрайды, екінші түрі-7,09 пайызды, үшіншісі-7,56 пайызды құрайды
(барлығының да өтеу мерзімі 10 жылдан жоғары) . 14., 21-24б
Тәуекелге бел буа отырып шешім қабылдау экономикалық маңызды
ерекшелігі болып табылады. Инвестициялық шешім қабылдауда негізгі
мәселелердің бірі капитал салымдарының нәтижелеріне болжам жасау болып
табылады. Тәуекелі қауіпті бағалы қағаздар үшін (мысалы: акциялар)
табыс екі түрлі сипатқа ие болады:
-күтілген девиденд ;
-сатылу бағасымен салыстырғанда бағамның өзгеруі.
Бұл түрлі факторларға байланысты болады, олар көбіне инвесторға
да, фирма менеджеріне де байланысты емес.
Акциялардың сипаттамасы түрлі нарықтық факторларға байланысты
қалыптасады. Қор рыногының бір саласына жататын компания акцияларының
бағамдары түрлі даму тенденциялары көрсетуі мүмкін.
Түрлі тәуекелді факторлар Қазақстандық қор рыногына айтарлықтай
әсер етеді, бірақ бұл процесс дамыған батыс елдерімен салыстырғанда
біршама өзгеше болады.
Бүгінгі күні тәуекелділік жоғары бағалы көзқарастарды жоғары
табыс күтудің өзі қауіпті.
ЖЗҚ өздеріне сәйкес пайыздық ставканы таңдауы инвестициялық
жобаны практикалық бағалау кезінде маңызды факторлардың бірі болып
табылады. Тек қана өте ұқыпты экономикалық талдау және болжау ғана
нақты жағдайға байланысты пайыз бағамын анықтауға мүмкіндік береді.
Тәуекелділіктің жоғары болуы, болашақтағы төлемдердің нақты
мүмкіндіктерінің құнын төмендетеді.
Әлемдік практикада егер болашақтағы төлемдердің тәуекелділігі
жоғары болса және беймәлім болса, онда инвесторлар көбейтілген
дисконттау бағамын қолдана отырып, болашақтағы табыстардың бүгінгі
бағасын төмендетеді. Мұндай жағдайда жобаларды төмен тәуекелді орташа
тәуекелді және жоғары тәуекелді деп бөліп қарастырып, әр-қайсысына
әдеттегі дискноттау коэфицентіне тәуекелінің жоғарылауына байланысты
қосымшалар енгізу қажет. Өкінішке орай, Қазақстанның зейнетақы Заңы
зейнетақы қорларына дискноттау коэфициентін қолдану міндетін жүктемейді,
сондықтан орташа ұзақ мерзімді инвестициялауды жоспарлау мүмкін
емес.
Сонымен қатар, альтернативті инвестициялау стратегиясын біліп
таңдау, зейнетақы қорларының түрлі тәуекелдің диверсификациялық
тәуекелдерін пайдаланумен тікелей байланысты. Теория жүзінде тәуекелді
диверсификациялаудың негізгі төрт жолы бар:
• тәуекелді болдырмау;
• тәуекелді тежеу;
• тәуекелге беру;
• тәуекел деңгейін төмендету.
Біріншісі, экономикалық әдебиеттерде тәуекелмен байланысты іс-
шаралардан жалтару ретінде анықталады. Біздің қөзқарасымыз бойынша, ЖЗҚ
инвестициялық қызметтеріне қатысты мұндай тұжырым оншалықты дұрыс емес
деп есептейміз. Сатып алу кезінде активтің кез-келген түріне
байланысты, оларға жасаған салымдардан түсетін табыс мөлшерін толық
болжау мүмкін емес. Тіпті тұрақты пайыздық бағамдары белгілі 100 пайыздық
кепілдік беретін мемлекеттік бағалы қағаздардың өзіне де бірқатар
күмәндар болуы мүмкін (инфляция немесе валютаның айырбас бағамын дәл
болжаудың мүмкін еместігіне байланысты).
Тәуекелді болдырмау әдісі, көбіне консервативті жинақтаушы
зейнетақы қорларында қолданылады. Әдетте оларға, жұмысшыларды қосымша
зейнетақымен қамтамасыз ету үшін ірі кәсіпорындар мен ұйымдармен жасаған
өндірістің жинақтаушы зейнетақы қорлары жатады. Мұндай қорлардың іс-
әрекеті жұмысшыларға қосымша әлеуметтік жеңілдіктер ұсынуға
бағытталған. Бәсекелестік жағдайында әрекет етуші ЖЗҚ табыстылықты
орташа нарықты деңгейде ұстауға міндетті болғандықтан тәуекелді
болдырмауға мүмкіндігі жоқ.
Екінші жол тәуекелді тежеу жинақтаушы зейнетақы қорларында
барлық тәуекелді өзінің салымшыларына жүктейді дегенді білдіреді.
Тәуекелді тежеуге теория жүзінде барлық жинақтаушы зейнетақы қорлары
ұмтылады. Мұндай қорлар өздерінің қызметтерін венчурлық инвестициялық
стратегия жүргізе отырып, табысты максимумдауға бағыттай алады.
Іс жүзінде мемлекет тарапынан заң шектеулері ЖЗҚ тәуекелді
тежеу әдісін қолдануға мүмкіндік бермейді. Бекітілген жарналар схемасымен
жұмыс істейтін қорлар өз клиенттерімен зейнетақы келісім шартында бекіту
жолымен тәуекелді бөлісуге мәжбүр болады.
Үшінші жолы, тәуекелге беру. Тәуекелді беру арқылы осы шектеу
инвестициялық тәуекел үшін жауапкершілікті үшінші тұлғаға беруді
білдіреді. Бұл ролді көбіне ЖЗҚ келесі оның активтерін басқарушы
компаниялармен инвестицияны сақтандыру жөнінде келісім жасаған
сақтандыру компаниялары атқарады. Сонымен қатар, венчурлық инвестициялық
стратегияны таңдаушы кейбір корпоративті ЖЗҚ, өздерінің тәуекелдерін
құрылтайшыларға бер уі (жүктеуі) мүмкін. Мұндай жағдайда
құрылтайшылардың құжаттарында ЖЗҚ міндеттемелері бойынша
құрылтайшылардың жауапкершіліктері және құрылтайшылармен қабылданған
міндеттемелердің орындалу тәртібі анықталады.
Төртінші жолы, тәуекел деңгейін төмендету. Бірқалыпты
нвестициялық саясатты қолданылатын жинақтаушы зейнетақы қорларында
көрсетілген әдістердің ең соңғысын қолданады. Мұндай стратегия әдетте
шет елдік жинақтаушы зейнетақы қорларына тән болып келеді.
В.Д. Лидің тұжырымдауы бойынша АҚШ-тың жинақтаушы зейнетақы
қорларының инвестициялық менеджерлеріне әлеуметтік сұрау жүргізу
нәтижесінде олардың 89 пайызы инвестициялық портфелден тәуекелділік
деңгейін төмендетуге тырысады.
Инвестицияның бағытын таңдау кезеңінде тәуекелділік деңгейін
төмендетудің негізгі құралы түрлі активтердің тәуекелділік деңгейін
сандық бағалауға негізделген актив портфельдерін диверсификациялау болып
табылады.
Мемлекет кейбір актив түрлеріне инвестициялық портфел құрамындағы
үлесіне шектеулер немесе лимиттер белгілейтін болса диверсификация
инвестициялық шектеулерді ескере отырып, жүзеге асырады. Сонымен қатар,
инвестициялық портфелдің нақты құрамын құру кезеңінде тәуекелділік
деңгейін төмендету, белгілі бір келісім шарт бойынша тәуекелділікті
төмендетуге мүмкіндік беретін келісім әдістерін пайдалану арқылы жүзеге
асады. (опциондар сатып алу, фьючерлік келісім шарттар жасасу және т.б.).
Диверсификация – бағалы қағаздар портфелін немесе көп профилді
өндірісті құруға бағытталған стратегия. Бизнес- сөздіктер
"диверсификация" түсінігін бір-бірімен қатысы жоқ түрлі қызметтердің
бір мезгілде дамуы деп түсіндіреді, яғни өндірілетін өнімдердің
ассортиментін кеңейту негізгі бизнестен тыс белсенділікті арттыру және
т.б.
Экономикасы дамыған елдердегі зейнетақы қорларының пайда болуына
байланысты диверсификация және олардың кәсіби басқаруға мүмкіндігінің
арқасында бағалы қағаздарға инвестиция жасау неғұрлым тиімді болады.
ЖЗҚ кейбір салымшылар үшін инвесторларды диверсификациялау арқылы
тәуекелділікті төмендетуде. Диверсификация процесінің мәні кредит
алатындардың біраз топтарының инвестициялық және ссудалық қызметтерін
біріктіруден көрінеді. ЖЗҚ-ның активтерін диверсификациялаудың көп
бөлігін әлемдік тәжірибеде көрсетіп отырғандай, өнеркәсіп
корпорацияларының акциялары мен облигациялары құрайды. Салымның мұндай
түрі екі жақты тәуекел қауіпіне ұшырайды.
Тәуекелдік қауіптің бірінші түрі, рыноктың құрылымындағы
өзгерістерге байланысты акциялармен облигациялардың ауытқуынан
көрінеді. Қауіптің бұл түрін ссудалық және инвестициялық қызметтерді
біріктіру арқылы болдырмау мүмкін емес. Өйткені, нарықтың құрылымының
жағдайымен оның қарқынын анықтайтын факторлардың өте көптігіне
байланысты олар бағалы қағаздардың бағамдық құнының динмикасын нақты
анықтауға мүмкіндік бермейді, ал қажетті ақпараттарды жинаумен және
өңдеумен байланысты трансакциондық шығындар өте үлкен болуы мүмкін.
Өнеркәсіп компаниялардың борышқорлық міндеттемелерімен
салымдардың тәуекел қауіпінің 2-ші түрі қаржы жағдайындағы өзгерістерге
байланысты: біреуінің банкротқа ұшырауы немесе басқасының әрекет ету
тиімділігінің кенеттен төмендеуі, көбіне жинақтаушы зейнетақы
қорларында өнеркәсіп корпорацияларының бағалы қағаздарының нарықтық
құнындағы өзгерістермен байланысты тек қана тәуекел қауіпінің бірінші
түрімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесiн жаңғыртудың теориялық
негiздерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 8
1.1 Инвестициялық институттар экономикалық мазмұны және нарықтық
қатынастар жүйесінде алатын орны ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесiн жаңғырту
шарттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..24
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.3 Зейнетақы жүйесiнiң бәсекеге қабiлеттiлiгi мен тұрақтылығын
қамтамасыз етудiң инвестициялық факторы жєне олардың
єлiмдiк, отандық тәжiрибесi ... ... ... ... ... ... . ... .. 47
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Республикамыздың "Қазақстан-
2030" бағдарламасында барлық. "Қазақстандықтардың" әл-ауқатын,
қауiпсiздiгiн жақсарту гүлдену, даму стратегиясында президентiмiз
Н.Назарбаев атап өткендей елiмiздiң дамуының басым бағыттарының бiрi
тұрғындардың материалдық және әлеуметтiк әл-ауқаты болып табылады.
Тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз етудiң деңгейi мен сапасы-елiмiздiң
азаматтарының әлеуметтiк және экономикалық жағдайының маңызды құрамдас
бөлiгi. Жинақтаушы зейнетақы жүйесiнiң тұрақты түрде дамуы Қазақстан
Республикасының экономикалық дамуын жылдамдатуға ықпал етедi.
Республиканың әлеуметтiк-экономикалық жүйесiнде неғұрлым қарқынды
дамушылардың бiрi зейнетақы жүйесi болып табылады. Сонымен қатар, әрекет
етушi жинақтаушы зейнетақы жүйесiне зерттеулер жүргiзу оның тереңдеуi
нарықтық экономикалық жағдайындағы Қазақстан экономикасына бейiмделуi және
оның әрекет етуiнiң қысқа мерзiм iшiнде пайда болған пiкiрталастағы және
шешiлмеген көптеген мәселелер мен сұрақтардың бар екендiгi жөнiнде белгiлi
бiр тұжырымдар жасауға мүмкiндiк бередi. Атап айтатын болсақ, еңбек етiп
болғаннан кейiнгi кезеңде қалыпты өмiр сүрудi қамтамасыз етуге
зейнеткерлердiң жинақ қорларының саны емес сапасының жеткiлiксiздiгi,
тендерлiк мәселелердiң шешiмiн таппауы, өмiр сүру ұзақтығының әр-
түрлiлiгi, еңбек ақы теңсiздiгi нәтижесiнде әйелдер мен ерлер арасындағы
зейнетақы мөлшерiндегi теңсiздiктiң болуы, өндiрiстiк мүгедектiк мәселелерi
және т.б. Қазақстан экономикасының даму ерекшелiктерi зейнеткерлiкке
шыққан мерзiм iшiнде тұрғындардың әл-ауқатын жақсарту мен қолдау
мақсатында тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесiн дамытуға
бағытталған кешендi шаралардың жүзеге асырылуын қолдайды. Сондықтан,
Қазақстан Республикасының тұрғындарын зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесiн
жаңғырту және әрi қарай дамытудың экономикалық тетiктерiн зерттеу өзектi
мәселелердiң бiрi болып табылады. Тақырыпты таңдау экономикалық таңдау,
өмiр сүрудiң әлеуметтiк тәртiптерiнiң қалыптасуы, демография қарқыны және
басқа да факторларға байланысты тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз ету
жүйесiнiң жалпы зыңдылықтарын зерттеу қажеттiлiгiмен анықталады.
Мәселенiң зерттелу деңгейi. Түрлi бағыттағы экономикалық мектептер
ғалымдарының жұмыстарында қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерiн ұстау
мәселесiне барлық уақытта едәуiр орын берiлiп отырған. Бұл мәселенi
қозғағандардың қатарына: А.Смит, Д. Рикардо, Д. Кейнс , А. Маршалды
жатқызуға болады.
Кеңестiк дәуiрде тұтынудың қоғамдық қорларды призмасы арқылы
тұрғындарды зенетақынымен қамтамасыз ету саласындағы теориялық және
практикалық зерттеулер келесi авторлармен жұргiзiлген: А. Вихляев, М.
Герасимов, Б.Ракитский, Ю.Шаршов және басқалары. Тұрғындарды зейнетақымен
қамтамасыз ету мәселесiмен арнайы айналысқан келесi авторлардың жұмыстарын
атап өтуге болады: Н.Ветрова, А. Егорова, М. Захарпова, М. Ланцева, Л.
Соловьева, Э. Тучкова, Е. Астрахан, В. Агаркан, А. Зайкина.
Тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз етудiң қазiргi таңдағы тенденциясы
мен ондағы мәселелерi А.Аникеев, С. Афанасьева, А.Берг, Л. Вульфа, Л.
Зубченко, Лебедева, Е. Четыркин, А.Алибаев және тағы басқалардың
жұмыстарында жарық көрген. Жинақтаушы зейнетақы жұйесiнiң әрекет етуi
барысында Қазақстандық нарықтың ерекшелiктерiн ескеру қажет. Аталған
тақырыптың даму барысындағы түрлi аспектiлер Н.К. Мамыров, Т.М. Рогачева,
Ж.О. Ихданов, Н.Н. Хамитов, В.Д. Лидiң еңбектерiнде көрiнiс тапқан.
Республикада соңғы жылдары жүзеге асырылып келе жатқан
мәселелердің бірі әлеуметтік саясат, оның ішінде, зейнетақы реформасына
қатысты сұрақтарды келесі ғалым экономистердің еңбектерінен көруге
болады: Баймуратова У.Б., Кенжегузина М.Б., Кошанова А.К, Искакова
У.М., Нурланова Н.К., Зейнельгабдина А.Б., Ильясова К.К., Мельникова В.Д.,
Есентугелова А.Е., Тимошенко Л.С., Шалгимбаева Г.Н. және т.б.
Қазақстан Республикасындағы жинақтаушы зейнетақы жүйесiнiң қалыптасуына
арналған ғылыми зерттеулерде тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз етудiң
мемлекеттiк емес қаржы тетiктерi, жинақтаушы зейнетақы қорларының
инвестициялық iс-әрекеттерi мен оны басқару тетiктерi, зейнетақы
активтерiнiң портфельдi инвестицияларының пайда болуы, оны оңтайландыруға
байланысты ұсыныстар әзiрлеу, сондай-ақ ел экономикасын қаржыландыруда
зейнетақы қорларының активтерiн пайдаланудың келешегi туралы сұрақтар
қарастырылған.
Жұмыстың мақсаты нарықтық экономиканың тереңдетiлген жағдайындағы
Қазақстан Республикасының тұрғындарын зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесiнiң
қазiргi жағдайын кешендi зерттеу негiзiнде жинақтаушы зейнетақы
қорларының инвестициялық iс-әрекеттерiн, портфельдi инвестициялардың
пайда болу процесстерiн және оны оңтайландыруға байланысты ұсыныстарды
жасап шығару және жинақтаушы зейнетақы жүйесiнiң әрекет етуiнiң
экономикалық-ұйымдық тетiгiн жаңғыртудың ғылыми негiзделген ұсыныстарын
әзiрлеумен түсiндiрiледi.
Зерттеудiң мiндеттерi. Қойылған мақсатты жүзеге асыру үшін авторға
келесi мiндеттердi шешудi қажет етедi:
-тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз етудiң обьективтi негiздерiн анықтау,
әлеуметтiк-экономикалық категория ретiнде зейнетақымен қамтамасыз етудiң
мәнiн нақтылай түсу;
- елдiң әлеуметтiк-экономикалық дамуының әр-түрлi сатысында тұрғындарды
зейнетақымен қамтамасыз етудi реттеудегi мемлекеттiк саясаттың ролiн
анықтау;
- нарықтық экономикасы дамыған елдердегi азаматтарды зейнетақымен
қамтамасыз ету тәжiрибесiне, оны Қазақстанның ерекшеліктеріне
байланысты қолдануына талдау жүргізу;
- жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметтерiне талдау жүргiзу негiзiнде
зейнетақы жүйесiнiң әрекет ету тетiктерiне талдау жүргiзу және
Қазақстан Республикасының тұрғындарын зейнетақымен қамтамасыз етудiң
мемлекеттiк емес секторларының даму тенденцияларын анықтау;
- келешекте Қазақстан тұрғындарын зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесiн
дамытудың және тұрақты етудің негiзгi бағыттарын анықтау, зейнетақы
жүйесiнiң тиiмдi әрекет етуiн қамтамасыз етуге және жетiлдiруге
байланысты ұсыныстар әзiрлеу;
- зейнетақымен қамтамасыз етудiң сақтандыру тетiктерiн әзiрлеу және
келешекте зейнетақымен қамтамасыз ету мөлшерiн анықтау.
Зерттеудiң обьектiсi ретiнде Қазақстан Республикасының жинақтаушы
зейнетақы жүйесi алынған.
Зерттеу пәнi Қазақстан Республикасының тұрғындарын зейнетақымен
мемлекеттiк емес қамтамасыз ету барысында пайда болатын экономикалық-
ұйымдық қатынастар болып табылады.
Зерттеудiң теориялық және әдiстемелiк негiзiне қоғам мүшелерiн
зейнетақымен қамтамасыз ету мәселелерiне арналған шетелдiк және отандық
экономистердiң жұмыстары жатады. Құқықтық негiзiн тұрғындарды зейнетақымен
қамтамасыз ету қатынастарын реттеушi Қазақстан Республикасының Заң актiлерi
мен нормативтiк құжатары құрайды.
Зерттеудің ақпараттық базасы. Қазақстан Републикасының бағалы
қағаздар бойынша Ұлттық комиссиясы, Қазақстанның зейнетақы қорларының
қызметтерiн реттеушi Комитет, мемлекеттiк қаржылық статистикасының есептiк
мәлiметтерi, статистикалық материалдары және анықтамалықтары пайдаланылған.
Сонымен қатар, зерттеу барысында аналогия, қорытындылау және абстракциялау
әдiстерiн пайдалана отырып орташа шамалар, топтастыру және салыстыру
әдiстерi қолданылады.
Зерттеу нәтижелерi және олардың ғылыми жаңалықтары келесiлерден көрiнедi:
-жалпы зейнетақы қорларының және шетелдiк зейнетақы жүйесiнiң өзiне тән
ерекшелiктерi сондай-ақ олармен көрсетiлген зейнетақы қызметтерiнiң тұрлерi
анықталды;
-бiрiнғай зейнетақы жүйесiнен жинақтаушы түрiне өтудi анықтаушы факторлар
ғылыми негiзделген және жүйеленген;
-жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметтерiн жетiлдiру және олардың
инвестициялық мүмкiндiктерiн күшейтуге байланысты сұрақтар зерттелдi;
-инвестициялардың қалыптасуына байланысты кейбiр теориялық ережелер
тереңдетiлдi және инвестициялық процесстердi ұйымдастырудағы қаржы
делдалдарының ролi нақтыланды;
- жинақтаушы зейнетақы қорларының инвестициялық iс-әрекеттерiн жүзеге
асырудың әлемдiк практикасына талдау жүргiзу негiзiнде Қазақстан
Республикасы жағдайында инвестициялық ресурстардың құрылуына жинақтаушы
зейнетақы қорларының қатысуының басты бағыттары негiзделдi;
- зейнетақы активтерiн басқаруға байланысты компаниялар мен зейнетақы
қорларының өзара әрекеттесуiнiң тиiмдiлiгiн арттырудағы мәселелер бойынша
практикалық ұсыныстар әзiрлендi;
-жинақтаушы зейнетақы қорларының инвестициялық iс-әрекеттерiнiң
тиiмдiлiгiн арттыруға және олардың болашақтағы инвестициялық мүмкiндiктерiн
дамытуға бағытталған экономикалық тетiктер негiзделдi және жаңғыртылды.
Жүргiзiлген ғылыми зерттеулер келесiдей мүмкiндiктер бердi:
-жинақтаушы зейнетақы қорларының инвестициялық iс-әрекеттерiн бағалауда
жаңа тәсiлдердi қолдануға;
- жинақтаушы зейнетақы қорларының инвестициялық базасын кеңейтуге;
- Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы жүйесiн дамытудың келешегi
мен зейнетақы активтерiн инвестициялаудың басым бағыттарын анықтауға
мүмкiндiк бередi.
- ерікті кәсіби зейнетақы жарналарының есебінен ЖЗҚ төленетін
зейнетақы төлемдері мен категорияларына қатысты ұсыныстар жасалды;
- ЖЗҚ жинақталған қаржылары жетіспеген жағдайда жеделдетілмеген
сақтандыруға (келісім-шарттағы көрсетілген белгілі-бір жасты негізге ала
отырып), немесе жеделдетілмеген рентаға (қатысушының шотындағы қаржы
құралдары таусылғанға дейін) келісім-шарттарда қолдану ұсынылған;
- зейнетақы жарналары түріндегі табыстар үлесін ескеруге мүмкіндік
берген ЖЗЖ-нің (мемлекеттік сатып алулардың көлемінің, табыс салығы,
зейнетақы жарналарының мөлшерлемесінің өзгерісі сияқты факторларының
ықпалы) әрекет етуі кезіндегі тепе-теңдік табысқа мемлекеттік
сектордың ықпал етуінің макроэкономикалық үлгісі нақтыланды;
- зейнетақы жарналар түріндегі табыстың үлесіне тұтынудың тәуелділігі
функциясымен жиынтық сұраныстың тәуелділігі функциясы шығарылған.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік мәнділігі. Жұмыстың
қорытындылары мен ұсыныстары зейнетақымен қамтамасыз ету мәселелерін
шешуде негіз бола алады. Зерттеудің нәтижелері ЖЗҚ-ның қызметтерін
реттеуші және басқару ұйымдарына ұсыныла алады. Жекелеген кейбір
бөлімдері экономикалық теория, макроэкономика курстарын зерттеуде
және дәріс беруде, зейнетақымен қамтамасыз ету мәселелері бойынша
оқу әдістемелік материалдарды дайындауда қолданыла алады.
Зерттеу нәтижелерінің қолданылуы және сынақтан өткізілуі. Жұмыстың
негізгі қорытындылары мен нәтижелері халықаралық және республикалық
ғылыми-тәжірибелік конференцияларда талқыланған. Зерттеу нәтижелері
мемлекеттік ЖЗҚ және ҚР әрекет ететін бірқатар ЖЗҚ тәжірибелік
қызметтерінде және жұмыс жоспарын құру барысында қолданыла алады.
Жарияланған жұмыстар. Тақырыбы бойынша жалпы көлемі 5 б.т. құрайтын
11 мақала жарық көрді.
Құрылымы мен көлемі. Жұмыс кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыста 27 кесте, 8 схема, 3
диаграмма бар.
1 Зейнетақымен қаматамасыз ету жүйесін жаңғыртудың теориялық негіздері
1. Инвестициялық институттар экономикалық мазмұны және нарықтық қатынастар
жүйесінде алатын орны
Нарықтық экономика кезінде инвестициялық институттардың алатын
орны ерекше. Инвестициялық институттарға, инвестициялық компаниялар,
пайлық инвестициялық трастар, инвестициялық қорлар, бірлескен қорлар,
жылжымайтын мүлікке жасалынатын инвестицияға маманданушы трастар және
өзара әрекет етуші қорлар жатады.
Инвестициялық компаниялар бұл- жеке инвесторлардың қаржы
құралдарын тарта отырып оларды кең қолданыстағы бағалы қағаздарға немесе
активтердің кейбір түрлеріне инвестициялаушы қаржы делдары.
Инвестициялық компаниялардың басты міндеті-активтерді біріктіру.
Әрбір инвестордың, инвестициялық компанияға инвестормен салынған сомаға
пропорционалды, инвестициялық компаниямен құрылған актив портфелінің
белгілі бір үлесіне құқығы бар, осылайша инвестициялық компаниялар ірі
инвестициялаудан пайда табу үшін, жеке компаниялардың инвесторлары бірігіп,
инвестициялық механизм ұсынады.
Инвестициялық компаниялар өздерінің инвесторларына қатысты
бірнеше маңызды қызметтер атқарады:
Құралдар есебі және басқару. Инвестициялық компаниялар мерзімді өздерінің
қаржы жағдайлары жөнінде есеп беріп отырады, капитал, девиденд, инвестиция
және бағалы қағаздар бойынша өсімінің бөлу есебін жүргізіп отырады, сонымен
қатар өздерінің акционерлерінің пайыздық табыстарын және девиденттерін
реинвестициялай алады.
Диверсификация және бөлінуі. Инвестициялық компаниялар өз инвесторларының
қаржы құралдарын біріктіре отырып, түрлі бағалы қағаздар үлестеріне
мүмкіндік береді. Бұл жағдайда олар ірі инвесторлар сияқты әрекет етеді.
Біліктілікті басқару көптеген инвестициялық компаниялардың қаржы
сарапшыларымен портфелдерді басқарушы тұрақты штаты болады. Олар өз
инвесторлары үшін максималды тиімді капитал қайтарымын алуға тырысады.
Трансакцияда жүргізуге жұмсалатын шығындарды төмендету. Инвестициялық
компаниялар бағалы қағаздардың ірі пакеттерімен сауда жасайтын
болғандықтан, бұл оларға комиссиондық және брокерлік гонорардың есебінен
едәуір үнем жасауға мүмкіндік береді.
Пайлық инвестициялық трастар- құрамы қордың әрекет ету мерзімі ішінде
тұрақты болып табылатын, актив портфелдеріне инвестициялаушы біріктірілген
ақша құралдарын білдіреді. Пайлық инвестициялық трасты құру үшін,
құрылтайшы, яғни биржадағы брокер фирмасы сенімді басқармасына (трастың)
сенімді тұлғаға беретін, бағалы қағаздар портфелін сатып алады.
Пайлық инвестициялық траст басқарудағы минималды активтілігімен
сипатталады, өйткені оның қалыптасып қойған портфелдің құрылымы әріқарайда
өзгеріссіз қалады.
Басқарылатын инвестициялық қорлардың екі түрлері бар: жабық және
ашық. Ашық инвестициялық қорлар таза активтердің құнымен акциялар шығарады
және сатып алады. Жабық инвестициялық қорлар- таза активтер құнынан өзгеше
бағамен сататын және сатып алатын акциялар қоры. Өзара қор бұл ашық
инвестициялық компаниялардың жалпылама қабылданған атауы. Жабық қорлардан
айырмашылығы өзара қорлардың акциялары биржаларда сатылмайды және сатып
алынбайды.
Инвестициялық институттар оптималды инвестициялау процесін жүзеге
асырады.
"Инвестор"- біздегі теория мен практика үшін салыстырмалы түрде
жаңа термин. Жоспарлы экономикалық аясында "капитал салымдары" деген
түсінік. Оны негізгі қорлардың ұдайы өндрісіне сонымен қатар, оларды
жөндеуге жұмсалатын барлық шығындар деп түсінетін. Соңғы жылдары ғылыми
әдебиеттерде бұл екі түсінік екі түрдегі мағынада беріліп жүр. Дәстүрлі
түрде "инвестиция" деп белгілі бір экономикалық жобалардың болашақта пайда
табу есебіне негізделе отырып, (қазіргі кезде) жүзеге асырылуын
айтамыз. Отандықпен қатар, шет елдік экономикалық әдебиеттерде
инвестиция көбіне осылайша түсіндіріледі.
"Инвестиция" түсінігі өте ауқымды, сондықтан оған нақты
анықтама беруге болмайды. Экономика ғылымдарының түрлі бөлімдерінде оның
мазмұны түрлі ерекшеліктерге ие болады.
Инвестицияның экономикалық мәні , ақшаның "санын табыс алу жолымен
немесе капиталды өсіру мақсатында " пайдалануында екендігін атап өтуге
болады. 6, 26 б
Осыған ұқсас анықтамалар әлемнің түрлі елдеріндегі танымал
еңбектерде берілген және олардағы инвестицияға берілген анықтамалар бір-
бірінен өзгешелігі кемде-кем. Мысалыға: "Инвестиция- бұл капитал құнын
өсіруді және белгілі бір табыс әкелетін немесе сақтауды қамтамасыз
ететін капитал салымының орналастырудың әдісі ". 6, 29б
Инвестиция термині латынның "invest" деген сөзінен шыққан
және "салу " дегенді білдіреді. Мысалыға макроэкономикада инвестиция
өндірістің жаңа құралдарына сатып алуға жұмсалатын шығындардан
(өндірістік және тұрақты шығындар ) , жаңа тұрғын үйлермен тауар
запастарын өсіруге жұмсалатын жиынтық шығындардың бір бөлігі. Басқаша
сөзбен айтқанда, инвестиция- бұл ағымдағы мерзімде тұтынылмаған және
экономикадағы капитал өсімін қамтамасыз ететін ішкі жалпы өнімнің бір
бөлігі. Микроэкономикада инвестиция жаңа капиталды (өндіріс құралдары мен
адам капиталын ескере отырып) құру процесі деп түсіндірілсе, ал қаржы
теориясында инвестиция нақты және қаржы активтерін сатып алу деп
түсіндіріледі. Яғни, "бүгінгі күнгі белгілі бін құн мөлшері болашақтағы
белгісіз құнға айырбастау мүмкіндігі". 2., 19 б
Қаржыға экономикалық сөздіктерде келесі анықтамалар беріледі.
"Инвестиция – табыс алу мақсатында негізгі және айналымдағы капиталға
салымдар. Материалдық активтерге салынған инвестициялар – жылжитын және
жылжымайтын мүліктерге салымдар (жер, ғимараттар, құрал-жабдықтар және
т.б.), қаржы активтеріне салынған инвестициялар- бағалы қағаздарға,
шоттарға және басқа да қаржы құралдарына салымдар". 3,. 27 б
Инвестиция түсінігі N39-Ф 3 25.04.1999 жылғы ҚР капиталдық
салымдар түрінде әрекет ететін "ҚР инвестициялық қызметі туралы"
Заңында ашып көрсетіледі. Онда инвестиция –бұл ақша құралдары,
бағалы қағаздар, басқада мүліктер сонымен қатар, белгілі бір
пайдаға жету немесе пайда алу мақсатындағы қызмет түріне және
кәсіпкерлік обьектілерге салынатын ақшалай бағаланатын салымдар және
мүліктік құқықтар. 13, 144 б
ҚР "Капиталдық салымдар түрінде әрекет ететін ҚР инвестициялық
қызметі туралы" Заңында капитал салымдары түсінігі қолданылады. Осыған
сәйкес, капитал салымдары капиталға салынған инвестиция сонымен қатар
жаңа құрылысқа, әрекет етуші кәсіпорындарды техникалық қамсыздандыруға,
ұлғайтуға, машиналар мен құрал-жабдықтарға, жобаларға жұмсалатын
шығындар. 1,6 б
В. Бочаров және Р. Потапов инвестицияға келесідей анықтама береді,
инвестиция нәтижесінде пайда немесе әлеуметтік нәтиже алынатын
кәсіпкерлік қызмет обьектілеріне салынатын, барлық мүліктік және
интелектуалдық құндылықтарды білдіреді. 6., 26 б
Инвестиция мәселелеріне байланысты теориялық зерттеулер, шет елдік
экономикалық әдебиеттерде П Массе және Дж Кейнстің жалпы әдістемелік
анықтамаларында көрініс тапқан. Мұнда П. Массе " ... .инвестициялау
бүгінгі қажеттілікті қанағаттандыруды инвестициялық игіліктердің
көмегімен болашақта қанағаттандыруға айырбастау актісін білдіреді" деп
атап көрсетеді. 3., 27 б
Дж Кейнс инвестицияны "нақты мерзімдегі өндірістік қызметтің
нәтижесінде капиталдың мүліктер бағалықтарының ағымды процесі" деп
түсінік берді. 4.,117 б
Алайда инвестицияға берілген бұл анықтамалар инвестицияның
экономикалық мәнін толық ашып көрсетпейді.
Н.К. Нурланованың тұжырымдауы бойынша, "инвестиция- қаржы
құралдарының, инновациялық және әлеуметтік сала арқылы материалдық
және материалдық емес байлықтарға салынатын инвестициялық ресурстар
деп түсінеміз". 5., 27б
Осылайша, инвестиция категориясының мәні жөнінде түрлі
авторларда нақты көзқарастың қалыптаспағандығын байқауға болады.
Біздің ойымызша "инвестиция" анықтамасында макроэкономикалық
және микроэкономикалық көзқарастарды біріктіру қажет, сонда ғана
инвестициялық рыноктың ролі артады.
ЖЗҚ-ның инвестицияларын портфельдік инвестиция ретінде
қарастыруға болады, яғни "қаржы активтеріне жасалған инвестициялар".
5. 27б
Портфелдік инвестициялар бұл- ұзақ мерзімдегі бағалы қағаздар
арқылы салынатын салымдар, сондықтан портфельдік инвестициялар қор
рыногында, бағалы қағаздар рыногында әрекет етеді, яғни бұл
қайталама инвестициялық рынок.
Қор рыногында бағалы қағаздар субьектілері институциональдық
инвесторлар болып табылады, оның қатарына ЖЗҚ жатқызуға болады.
Материалдық активтермен қатар, қаржы активтері де инвестициялық
табыс көзі болып табылады.
Э. Боди, А. Кейн, А. Дж Мароу анықтамалары бойынша қаржы
активтері "бұл нақты активтердің көмегімен алынған табысқа деген
құқық". 6., 26б
Қор рыногындағы шаруашылық субьектілерінің өзара әрекеті
қаржы делдалдарының және бағалы қағаздар рыногының білікті
қатысушыларының көмегімен жүзеге асады. Экономикалық әдебиеттерде
қаржы делдалдарының 3 тобын бөліп қарастырады:
1. Депозиттік (өзара жинақтаушы банктер, несие одақтары );
2. Келісім- жинақтаушы (сақтандыру компаниялары, қаржы құралдары);
3. Инвестициялық қорлар (трастық, өзара қорлар). 2, 19б
Қаржы институттарының келісім жинақтаушы тобына кіретін
зейнетақы қорлары зейнетақымен қамтамасыз ету жөніндегі
міндеттемелерді орындаумен байланысты мақсаттарды және міндеттерді
жүзеге асырады. Басқаша сөзбен айтқанда , зейнетақы қорлары
зейнетақы төлемдерінің негізгі көзі болып табылатын инвестициялық
табысты құруға қажетті инвестициялық бағдарламаларды орындайды.
Сонымен біздің көзқарасымыз бойынша, нарықтық экономиканың
субьектісі болып табылатын зейнетақы қорлары қызметінің экономикалық
мазмұнын анықтауға болады. Келісім-жинақтаушы қорлардың бұл тобының
қызметтеріне сипаттама беру маңызды болып табылады, өйкені ол айқын
көрінетін әлеуметтік сипатқа ие.
Осылайша, экономикалық жүйеде қаржы делдалдарының бір түрі
болып табылатын зейнетақы қорлары маңызды белсенділікті арттырушы
роль атқаруы тиіс, яғни капитал салымдарын қажет ететін өнеркәсіп
компанияларымен ұсақ инвесторлардың қызығушылықтарының балансын
қамтамасыз ету. Қаржы институттары жүйесінде Қазақстанның
жинақтаушы зейнетақы қорлары келесідей ерекшеліктермен сипатталады:
-олар әлеуметтік бағыты бар институттар болып табылады;
-бұл зейнетақы жарналарын қабылдаушы және мүмкіндіктердің
өсуіне байланысты зейнетақы активтерін қауіптілігін төмен және
сенімді жобаларға инвестициялайтын қаржы институттары;
- жинақтаушы зейнетақы қорларында төлемдердің басталуы мен
жарналар түсімдерімен аяқталуы арасында бірнеше жылды құрайтын уақыт
лагтары пайда болады. Бұл жинақтаушы зейнетақы қорларының ұзақ
және орта мерзімді инвестиция жасауға және өзінің портфелін
құруға мүмкіндік береді. Жинақтаушы зейнетақы қорларында қаржы
рыноктарының тікелей және зейнетақы активтерін инвестициялық
басқаруды жүзеге асыратын ұйымдар арқылы да қатыса алады.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының әрекет етуі 3 кезеңнен
тұратын ұзақ мерзімді инвестициялық процесті білдіреді:
- бірінші кезеңде жарна түрінде жинақтаушы зейнетақы қорларына
салымдар жасалады;
-екінші кезеңде жинақталған қаржы ресурстарын инвестициялау
жүзеге асады;
-үшінші кезеңде мерзімді зейнетақы төлеу жүзеге асады.
Қаржы құралдарының үздіксіз түсіп отыруы қаржы
рыногында әріқарай инвестициялау үшін зейнетақы активтері бойынша
төлем рентасын құрайды. Зейнетақы активтерін инвестициялау табиғаты-
бұл уақыт бойынша төлемдердің сатылылығы, мысалы ретінде, жинақтаушы
зейнетақы қорларының "кастодиондық шотына" түскен міндетті
зейнетақы жарналарын орналастыруда, қаржы құралдарының жабуды,
инвестициядан түскен мерзімді түсімдерді зейнетақы активтерін әріқарай
реинвестициялауды қарастыруға болады.
Кез-келген зейнетақы қорының басты мақсаты- бұл оған
қатысушылардың алдында зейнетақы төлеміне байланысты міндеттемелерді
орындау. Активтерді инвестициялау тартылған құралдардың өсімін
қамтамасыз етудің негізгі тәсілі болып табылғандықтан, ол зейнетақы
мөлшеріне сәйкес келетін табыс мөлшеріне кепілдік беру керек.
Сонымен қатар, активтерді жинақтаушы зейнетақы қорларына
орналастыру зейнетақы жинақтарын инфляциядан қорғайды, яғни бұдан
шығатын қорытынды құралдардың сақталуын және төлемдері жөніндегі
міндеттемелердің орындалуын инвестициялаудың нәтижесіне байланысты.
Сондықтан, жинақтаушы зейнетақы қорларының инвестициялық саясаты
көрсетілген мақсаттарға жетуге бағытталуы тиіс. Осыған байланысты
инвестицияның тиімді портфелін құру біздің көзқарасымыз бойынша, ЖЗҚ-ның
және олардың активтерін басқарушы ұйымдардың негізгі міндеттері болып
табылады.
Зейнетақы жинақтарын қаржылық инвестициялау негізінде уақыт
бойынша ақшаның құндық теориясы жатыр. Ақшаның уақыттық құны концепциясы
табыс алудың альтернативті мүмкіндіктеріне сүйенеді және ақшаның құны
оларды алу уақытына байланысты болады. Сақтық қорлары үшін жинақтау
мерзімі ішінде алынған пайыздар ағымдағы табыстар болып табылады.
Лоренс Дж. Гитман және Майкл Д. Джонканың "инвестициялау
негіздерінде" ақшаның уақыттық құны концепциясы активтерінің
табыстылығын бағалау үлгісі бойынша, ақша ағымдарының түрлі
қозғалыстарының болашақтағы құны ретінде инвестициялық табыс алу
позициясы қарастырылған. 7,. 27-210 б
Зейнетақы салымдарының есебінен жасалған инвестициялар оларды,
сақтау немесе белгілі бір оң табыс мөлшерін алу мақсатында қаржы
құралдарына салу деген мағынаны білдіреді. Белгілі бір активтерге
орналастырылмаған бос ақша құралдары инвестиция болып табылмайды,
өйткені олар белгілі бір табыс көзін қамтамасыз етпейді. Бұл
процесс екі фактормен байланысты-уақыт және тәуекел. Кейбір
жағдайларда уақыт маңызды болып табылады (мысалы, мемлекеттік бағалы
қағаздар үшін), басқа жағдайда тәуекел ( жай акцияларды сатып алатын
опциондар үшін), кейбір жағдайда екі факторда маңызды болып табылады-
уақыт және тәуекел (мысалы, корпоративті бағалы қағаздар үшін).
Е. Четыркиннің пікірі бойынша, зейнетақы қорлары ұзақ мерзімді
уақытқа арналған зейнетақы қорларымен сатып алынған, бағалы қағаздарға
инвестицияланатын ірі қаржы құралдарын шоғырландырады деп атап көрсеткен.
8., 100 б
Бұл активтер ағымдағы айналымнан алынады және биржа ойындарына
қатыспайды, басқаша айтқанда зейнетақы қорларының инвестициялары елдің
қаржы жүйесін тұрақтандыру қызметін атқарады.
Осылайша, инвестициялар макроэкономикалық құрал ретінде
қарастырылады, оның көмегімен олардың құнын сақтау немесе оң табыстылық
мөлшерлемесін алу мақсатында құралдарды орналастыру жүзеге асырылады.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының инвестициялық ресурстары- бұл
жинақтаушы зейнетақы қорларының ақша құралдарының жиынтығы, олар
қордың әрекет етуінің белгілі бір кезеңінде уақытша бос болып
табылады және олар табыс және олардың өсімін алу маұқсатында
орналастырылады. Зейнетақы қорларымен шоғырландырылған инвестициялық
ресурстар теория жүзінде келесі қаржы көздерінен қүұрыла алады:
• құрылтайшылардың жарналары, қордың салымшылары мен
қатысушылардың жарналарынан;
• бұрын инвестицияланған бос қаржы құралдарынан түскен
табыстан Қазақстанда жинақтаушы зейнетақы қорларының
табыстары 13 пайыздан аспайтын мөлшердегі комиссиондық
сыйақылар сомасымен зейнетақы активтерінің комиссиондық
0,02 пайыздан құралады. 12., 9б
Жинақтаушы зейнетақы қорларының комиссиондық
сыйақыларының есебінен ішкі шығындар жабылады, мемлекеттік зейнетақы
төлеу орталығы және зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге
асырушы ұйымдар банк кастадионының қызметімен есептеседі. Қаржы
құралдарын орналастырудан түскен инвестициялық табыс толығымен
зейнетақы қорына тиесілі болады. Жеке меншік құралдарының сомасы едәуір
болғанда жинақтаушы зейнетақы қорлары өздерінің жеке инвестициялық
портфелін құра алады. Мұндай инвестициялық портфелді тәуекелдің
төмен деңгейімен және жоғары өтімділікпен сипаттауға болады.
Қордың жеке меншік құралдарының көмегімен құрылған
инвестиция портфелінің жоғары өтімділігі, қордың әрекет ету барысында
инвестиция портфелінің жоғары өтімділігі, қордың әрекет ету
барысында ағымдағы шығындарды қажетінше үздіксіз қаржыландыру
мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Бастапқы кезде жинақтаушы зейнетақы
қорларының қаржыларының жетіспеушілігі олардың дамуын
қиындататынын айтып өтеміз. Осыған байланысты зейнетақы қорларының
бастапқы кезде әрекет етуінің секнімділігін арттыру мақсатында
көптеген елдерде жарғы қорының ең төменгі мөлшері ұсынылады.
Қазақстан Республикасында 1997 жылғы 20 маусымда "Қазақстан
Республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз ету туралы " Заңына сәйкес
Ұлттық Банкпен 2003 жылы 1 қаңтарынан бастап жинақтаушы зейнетақы
қорларының жарғы капиталының мөлшері 250 млн тенгеден кем болмауы керек
. 13.,144б
Жинақтаушы зейнетақы қорларының инвестицияланатын ресурстарды
құруда жекеменшік құралдары оларды әрекет етуінің тек бастапқы кезеңінде
ғана айтарлықтай роль атқрады. Әрі қарай сақтандыру қорына
бағытталған меншік құралдары міндеттемелерді орындауға жұмсалады. Ал,
жарғы капиталының бастапқы инвестицияланған резервтін қалдығы қордың
әрекет етуінің жаңа кезеңдеріндегі шығындарды жабуға жұмсалады.
Сондықтан, рынокта ұзақ уақықттан бері әрекет етуші қорлардың
инвестиция ресурстарын құрудың негізгі көзі ретінде салымшылардың
жарналары және олрды салудан түскен инвестициялық табыстар болып
табылады.
Мемлекеттік емес зейнетақы қорларының инвестициялық
ресурстарын құрудың негізгі көзі қатысушылар мен қор салымшыларының
жарналары болып табылады. Зейнетақы қорларының инвестициялық
бағдарламаларын қамтамасыз ету тұрғысынан алғанда қатысушылармен салымшы-
кәсіпорындар жарналарының арақатынасы үлкен роль атқармайды, өйткені
зейнетақымен қамтамасыз етуді ұймдастыру тұрғысынан бұл жарналар әр
түрлі болып келеді. Бірінші жарнаның мөлшері зейнетақыны жеке
қаржыландырудың масштабын көрсетеді, ал екіншісі жұмысшыларды
зейнетақымен қамтамасыз етудегі жұмыс берушілердің ролін көрсетеді,
өйткені олар шет елдерде өз жұмысшыларын демеушілері болып табылады.
Зейнетақы қорларын қаржыландырудағы еңбекшілердің үлесінің
жалпы көлемінің орташа 30-40 пайызын құрайды және жарнаның негізгі
бөлігін, кәсіпкерлер төлейді. Зейнетақы жарналарының деңгейі шамамен
Канадада-5 пайыздан, АҚШ-та 27 пайыз аралығында ауытқиды.
Түрлі зейнетақы қорларындағы жұмыс берушілермен
қатысушылардың жарналар арасындағы арақатынас әр түрлі болып келеді. Шет
елдердегі жабық қорлардағы кәсіпорындардың жарналарының үлесі едәуір
үлкен болып келеді. 8.,90 б
Қатысушылардың құрамына шектеу болмайтын ашық түрдегі
қорларда жұмыс берушілерден салымдардың үлесі төмен болып келеді. Мұндай
зейнетақы қорларында қарастырылып отырған арақатынас қызмет масштабының
ұлғаюына қарай, қарқынды түрде өзгерілуі мүмкін.
Салымшылардың жарналары (жеке және заңды тұлғалар )
инвестициялатын құралдардың мөлшерінің әсері тұрғысынан қарастыруға
болады. Заңды тұлғалар зейнтақы қорларына жарналарды өз
қызметкерлерін болашақта зейнетақымен қамтамасыз ету мақсатында төлейтін
болса, ал жеке салымшылардың құралдары заңды тұлғалармен
салыстырғанда неғұрлым төмен масштабтағы сипатқа ие болады.
Сондықтан, заңды тұлғалармен жұмыс істейтін зейнетақы қорлары
(корпоративтік зейнетақы қорлары) қысқа мерзім ішінде қомақты қаржы
сомасын алады. Ал, жеке салымшыларға бағытталған қорлар (ашық
жинақтаушы зейнетақы қорларында ) біраз уақытқа дейін қажетті соманы
жинақтауға мәжбүр болады. Мұнда қорлардың әрекет ету масштабы үлкен
роль атқарады.
Қаржы құралдардың бастапқы жинақтау кезеңін қор құралдарын
орналастыру кезеңі жалғастырады. Жалпы инвестициялық портфельден,
олардың комбинациясы инвесторға белгілі бір инвестициялық мақсатқа
жетуге мүмкіндік беретін жиынтық қаржы активтерін жатқызуға болады.
Бұл жағдайда инвестициялау процесі "портфельдік" инвестиция деп
аталынады.
Жинақтаушы зейнетақы қорлары үшін зейнетақы активтерін
орналастырудың нәтижесінде алынған инвестициялық кіріс басты маңызға ие
болады. Қордың инвестициялық стратегиясы қатысушылар мен барлық
салымшыларға ортақ болып табылатын инвестициялық декларацияда көрсетеді.
Инвестициялық шешімдердің негізгі принциптері сенімділік, өтімділік,
табыстылық т.б. Инвестициялық делдал институттарының бір түрі болып
табылады. Зейнетақы қорлары ұзақ мерзімді салым жасаумен айналысады.
¦зақ уақыт бойы зейнетақы жарналарының минимум мөлшерінің ұсақтығы
орташа табысты тұлғаларды тартуға мүмкіндік береді.
Жинақтаушы зейнетақы қорларында пассивтерінің өтімсіздігі және
зейнетақы схемаларының мерзімінің ұзақтығы шоғырланған қаржы құралдарын
ұзақ мерзімді салымдарға, жоғары табысты қаржыландыруға қатысуға
мүмкіндік береді.
Іс жүзінде басқа бірде-бір инвестициялық институттардың мұндай
бәсекеге қабілетті артықшылықтары жоқ, өйткені олардың қызметтері қатаң
талаптарымен шектелген.
Нарықтық экономикада инвестициялардың көп бөлігі портфельдік
инвестициялармен берілген, өйткені портфельдік инвестиция
институттарының дамуы көбіне нақты инвестициялардың өсуіне ықпал етеді.
Мысалыға, Американдық акция рыногында корпорациялардың акционерлік
капиталдардың жартысынан көбісі институциональдық инвесторлардың
көмегімен экономикаға инвестицияланады. Зейнетақы қорлары, өзара қорлар
және банктердің сенім операцияларының көмегімен олардың ішінде неғұрлым
ең белсенділері жұмыс істеуші тұрғындардың шамамен 40 пайызды қамтитын
инвестициялық бизнестің жаңа бағытын ұстанатын зейнетақы қорлары .
1.,11б
Зейнетақы қорларының құралдары келісім мерзімінің ішінде
жұмысшылар және жұмыс берушілермен жасалынатын төлемдердің есебінен
құрылады. Жаңа зейнетақы жүйесінде коллективтік инвесторлардың
инвестициялық портфельдерін қамтитын және жеке инвестициямен
салыстырғанда инвестициялық табыстардың негізгі бөлігін салымшылардың
үлесіне шешетін ЖЗҚ болып табылады.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесіндегі делдалдық механизм
бірқатар макроэкономикалық және микроэкономикалық қызметтер атқарады.
25
Жинақтаушы зейнетақы қорларының қаржы делдалының
макроэкономикалық қызметі мемлекеттік қарыздардың қуаты ішкі рыногын
құрудан көрінеді. Жинақтаушы зейнетақы жүйесіндегі ерікті және
міндетті жарналардың жинқталуының ұзақ мерзімді уақыты жинақтаушы
зейнетақы қорларының белсенді инвестициялық қызметінің негізі болып
табылады.
Басқа тағыда бір маңызды макроэкономикалық қызметтердің бірі,
өтімді айналыс құралдарын қамтитын инвестициялық портфельдер қорына
диверсификациялау процесіндегі депозиттер рыногының белсенділігіне
байланысты. Қызмет өнімі ретінде ақша жасаудың мұндай қызметі
жинақтаушы зейнетақы қорларымен қатар барлық делдалдарға тән болып
келеді. Жинақтаушы зейнетақы қорларының банк жүйесімен салыстырғанда
ұзақ мерзімді уақыт аралығында депозиттер құру мүмкіндігі бар.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының микроэкономикалық деңгейде
делдалдың жасауын мамандар негізгі үш қызмет түрімен түсіндіреді. 25.,
12 б
Бірінші қызметі- жинақтаушы зейнетақы қорларынмен бірге
делдалдрдың инвестициялық қызметінің көмегімен жүзеге асады, бұл
активтермен борышқорлық міндеттемелерді тұынушы болып табылатын клиент
және салымшылардың сұранысына және қажеттілігіне сәйкестендіруден
көрінеді. Жинақтаушы зейнетақы қорларында борышқорлық міндеттемелерді
(пассивтер) аннуитет түрінде құрады. Олар болашақтағы шығындарды
жабуға қолданыла алады. Республикада жинақтаушы зейнетақы жүйесінің
қалыптасуының қысқа мерзімі ішінде корпоративтік бағалы қағаздармен
операциялар жүргізу әзірше кең қолданысқа түскен жоқ.
Микроэкономикалық деңгейдегі зейнетақы қорларының екінші
қызметі активтерді диверсификациялау арқылы тәуекелді төмендетуден
көрінеді. Егер жеке инвестор үшін тәуекел мүлде беймәлім болса
коллективтік инвесторларға тәуекел үнемі хеджерленеді.
Микроэкономикалық деңгейдегі жинақтаушы зейнетақы қорларының
үшінші қызметі белгілі бір операцияға мамандана отырып, айналым
шығындарын төмендетуінен көрінеді. Бұл қызметінің ерекшелігі оның
орындау процесінде жоғарыда аталған барлық функциялар жүзеге асырылады
және маңызды болып табылатын үш міндеттер орындалады:
- инвестициялық қызметтің нәтижесінде инвестициялық табыс түріндегі
зейнетақы салымдарының міндетті және қосымша құндарының өсімі
орындалады, олар зейнетақы шоттарында күн сайын өсіп отырады және
зейнетақы жинақтары құнының мөлшерін көбейтеді;
- ЖЗҚ инвестициялық қызметі мемлекеттік қағаздарды басқару
жүйесінде және мемлекеттік бюджет тапшылығын төмендетуде маңызды
элементтердің бірі болып табылады;
- ЖЗЖ инвестициялық механизмінің дамуымен қор рыногы жандана
түседі.
Әдетте, бағалы қағаздарды сатып алуға жұмсалатын қаржы
инвестицияларымен өндірістік және өндірістік емес обьектілерге
жұмсалатын нақты инвестициялар бөліп қарастырылады.
Нақты инвестиция дегеніміз- өндірістік және өндірістік емес
негізгі қорларды құруға бағытталған капитал салымдарымен күрделі
құрылыстарды қаржыландыру. Инвестициялық процесс түсінігі көптеген
авторлармен бағалы қағаздарды таңдау, олардың төлемдері және тәуекел
факторы, сенімділігін, табыстылығын, өтімділігін ескере отырып, жасалған
инвестиция салымдарының мерзімдерін таңдауға байланысты шешімдер
қабылдау процедурасымен байланыстырады.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының инвестициялық саясаты
мемлекетпен бекітілген инвестициялық шектеулерді сақтай отырып,
инвестициялық табыс алуды қамтамасыз етуге арналған қормен
жинақталған қаржы ресурстарын пайдаланудың негізгі бағыттары.
Біржағынан, зейнетақы қорлары консервативті инвестор болуы керек және
өзіне сеніп тапсырған қаржы құралдарын ұзақ мерзімді сенімді жобаларға
салуы тиіс, бірақ басқа жағынан алғанда қор инфляция деңгейінен
жоғары болатын табыстылықтың нақты оң мөлшерлемесін беруге міндетті.
Сәйкесінше, зейнетақы қорлары инвестициялау диверсификациясы-
зейнетақы қорлары жұмыстарының тиімділігі мен сенімділігінің маңызды
мәселесі болып табылады.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының жиынтық инвестициялық
портфелінің диверсификациялау кезінде келесі түрде инвестициялық саясатты
негіздеу маңызды болып табылады:
- стратегиялық мақсаттарды талдау, яғни инвестициялаудың бағыттары;
- инвестициялық артықшылықтарды құру (инвестиция обьектілері) ;
- инвестициялық шектеулерді белгілеу (белгілі бір активтің санының
шекті мөлшері) ;
Егер шектеулерді белгілеу мемлекеттің немесе олардың атынан
жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметтеріне бақылауды жүзеге асырушы
ұйымдармен жасалынса онда инвестициялық мақсаттарды таңдау жинақтаушы
зейнетақы қорларының және зейнетақы активтерін инвестициялық
басқаруды жүзеге асырушы ұйымдардың (бұрынғы ЗАБК) міндеті болып
табылады.
Инвестициялық саясат жинақтаушы зейнетақы қорларында маңызды
мәселелерінің бірі болып табылады, ал оларды жасау қордың мақсаттарын,
инвестициялаушы құралдардың көлемін және басқада маңызды міндеттердің
шешілуін анықтауды талап етеді. Осы жағдайда жинақтаушы зейнетақы
қорлары оларға сенімді инвестициялық қорғау қызметін ұсына алатын
капиталданған ұйымға (фирмалар) бағытталады. Бұл ЖЗҚ арасында қаржы
ресурстарын орналастыруда бәсекелестің өсуіне алып келеді және
қабылданған инвестициялық саясатқа сәйкес жүзеге асырылатын
инвестициялық қызметтердің түрлі құралдарын өте ұқыпты талдауға
итермелейді. Зейнетақы қорлары институциональды инвесторлар ретінде
әрекет ете отырып, және салымшылардың қаржы құралдарын шоғырландыра
отырып оларды мынадай түрлі активтерге инвестициялайды: бағалы
қағаздарға , банк депозиттеріне, мүліктерге және т.б. жинақтаушы зейнетақы
қорларымен зейнетақы құралдарын түрлі активтерге инвестициялауды жүзеге
асырудың бірқатар ерекшеліктері бар, олардың негізгілері:
- салымшылардың зейнетақы жарналары қаржы қызметтерін реттеуші
заңнамаларға сәйкес табысты активтерге инвестицияланады. Банк
депозиттері салымдар, акциялар бойынша дебиденттер, мүліктер және бағалы
қағаздардан түсетін табыстардан құралатын инвестициялық табыстар,
жинақтаушы зейнетақы қорларына өз салымшыларының болашақта зейнетақы
алуына кепілдік беруге мүмкіндік береді.
- инвестициялық активтер белгілі бір уақыт аралығында ЖЗҚ-ның
қарамағында бола отырып, қосымша инвестициялық табыс алу мақсатында
қолданылады.
Қаржы инвесторлары келесі критерилерге сәйкес инвестициялық
құралдарды таңдау мүмкіндігін кеңейтеді:
• сенімділік;
• өтімділік;
• табыстылық ;
• диференциалдық.
Ақша құралдарын түрлі қаржы құралдарына инвестициялаудың
схемасы диференцияланған сипатқа ие және қаржы құралдарының сенімділігін
арттырады.
Қаржы рыногы құрылымының өзгеріп отыруы берілген мақсаттан ауытқуды
бақылап отыру үшін, қаржылық инвестициялық процесінде контролинг жүргізуді
қажет етеді.
Жоғарыда аталған инвестицияға қатысты жалпы теориялық
көзқарастар инвестицияны басқару процесінің мәнін сипаттайды. Қазіргі
сарапшылардың зерттеулері капиталды сапалы түрде басқарғанда ғана
жетістікке жетеді деп көрсетеді. Қаржы жүйесіндегі қаржы инвестицияларын
ұйымдастыру, басқару, өмірді сақтандыру жүйесінің әрекет етуінің жалпы
принциптеріне сәйкес жүзеге асады, онда зейнетақы қызметтерінің
ерекшеліктері көрсетіледі, атап айтатын болсақ:
- зейнетақы қорларының инвестициялық қызметтерінің уақытша
диференцияциялау принципі. Ол ЖЗҚ қызметтерінің негізгі бағыттарын болжауды
және анықтауды қарастырады және уақыт бойынша ұзақ, орта, қысқа мерзімді
сипатқа ие. Бұл принцип инвестордың табыстың өзгеруіне байланысты қаржы
құралдардың жылдам өзгеруіне дайындығында қарастырады.
- Қаржы инвестициясын басқаруды кезең –кезеңімен ұйымдастыру
принципі, бірінші ережемен тығыз байланысты және қаржы инвестицияларын
басқарудың арнайы саясатын өңдеуді қажет етеді. Жинақтаушы зейнетақы
қорларының инвестициялық әрекет ету процесі барысында зейнетақы қорларының
қызметтерімен байланысты ақпараттар үлкен рөл атқарады. Мұнда ақпараттар
келесі талаптарға сәйкес келу қажет:
- мәліметтер нақты болу қажет алынған деректердің пайдалылығы және
бұрынғы байланыстарға зиян тигізбеу қажет;
- жоғарыда аталған принциптермен байланысты тәуекелдерді бөлу және
жауапкершілікті жоспарлау принципі. Кейбір іс-шараларда орындау нақты
инвестициялық тәуекелге барумен қатар жүреді.
Зейнетақы бизнесіндегі қаржы инвестицияларының ерекшеліктерін
сипаттайтын жоғарыда аталған принциптер нарықты экономика жағдайындағы
ұдайы өндіріс жүйесінің инвестициялық процесін құруда әдістемелік
негіздемелердің маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Мұндай көзқарас
белгілі бір деңгейде экономикалық дамуды сипаттайды және елдегі
инвестициялық процестің тиімділігін қамтамасыз етеді.
Инвестициялық саясатты практикаға енгізудің негізгі мәселелерінің
бірі инвестициялық тәуекелдердің болуымен түсіндіріледі.
Инвестициялық тәуекел дегеніміз, инвестициялық жобаларды жүзеге асыру
барысында жоспарланған пайданы ала алмауы. Мұндай жағдайларда тәуекел
обьектісі жинақтаушы зейнетақы қорлары болып табылады.
Сонымен қатар, ақша салымдарын жасаудың нұсқаларын таңдау маңызды
болып табылады, өйткені зейнетақы қорларының болашақтағы бүкіл іс-
әрекеттерінің нәтижесі соған байланысты. Мұнда максимальды табыстылықты
қамтамасыз етуші қор ең жақсы нұсқа болып табылмайды. Сонымен қатар,
мұнда салық салумен тәуекелділік параметрлеріде үлкен роль атқарады.
Жинақтаушы зейнетақы қорлары ең төмен мемлекеттік бағалы
қағаздардан бастап ең жоғарғы тәуекелді тауарлармен аяқталатын
тәуекелділік деңгейіне байланысты құралдармен қамтылған. Капиталды
орналастырудың кез-келген түріне байланысты тәуекелдің базалық
сипаттамалары бар, алайда әрбір нақты жағдайда тәуекел нақты
құралдардың ерекшеліктерімен анықталады.
"Инвестициялау" және "спекуляциция" терминдерін инвестициялауда
әртүрлі екі көзқарас береді. "Инвестиция" деп бағалы қағаздарды
немесе басқада активтерді сатып алып олардың құндарының тұрақтылығына
және белгілі бір табыс көзін алуға (тіпті алмауға) сенімді болу
процесін көрсетеді. Ал, спекуляция дегеніміз -дәл осындай активтермен
операция жүргізу және олардың болашақтағы құны және күтілген табыс деңгейі
айтарлықтай сенімді.
Тұрақты табыстылықты қамтамасыз ететін құралдар бойынша тәуекелділік
қауіпі неғұрлым жоғары болса, олардың пайыздық ставкалары да соғұрлым
жоғары. Егер қарыз алушылармен шығарылатын түрлі төленбей қалу қауіпімен
сипатталатын долларлық номиналдағы облиғациялардың түрлі пайыздық
ставкаларына талдау жүргізсек, онда келесідей қорытынды жасай аламыз: АҚШ-
тың ұзақ мерзімді қазыналық облигациялары мұндай тәуекелділік қауіпінің
ең төмен көрсеткішін көрсетеді, екінші кезекте жоғары сапалы
корпоративті облигациялар одан кейінгі орынды орташа сапалы
корпоративті облигациялар алады.
Облигациялардың бірінші түрінің табыстылығы жылына 6,21
пайызды құрайды, екінші түрі-7,09 пайызды, үшіншісі-7,56 пайызды құрайды
(барлығының да өтеу мерзімі 10 жылдан жоғары) . 14., 21-24б
Тәуекелге бел буа отырып шешім қабылдау экономикалық маңызды
ерекшелігі болып табылады. Инвестициялық шешім қабылдауда негізгі
мәселелердің бірі капитал салымдарының нәтижелеріне болжам жасау болып
табылады. Тәуекелі қауіпті бағалы қағаздар үшін (мысалы: акциялар)
табыс екі түрлі сипатқа ие болады:
-күтілген девиденд ;
-сатылу бағасымен салыстырғанда бағамның өзгеруі.
Бұл түрлі факторларға байланысты болады, олар көбіне инвесторға
да, фирма менеджеріне де байланысты емес.
Акциялардың сипаттамасы түрлі нарықтық факторларға байланысты
қалыптасады. Қор рыногының бір саласына жататын компания акцияларының
бағамдары түрлі даму тенденциялары көрсетуі мүмкін.
Түрлі тәуекелді факторлар Қазақстандық қор рыногына айтарлықтай
әсер етеді, бірақ бұл процесс дамыған батыс елдерімен салыстырғанда
біршама өзгеше болады.
Бүгінгі күні тәуекелділік жоғары бағалы көзқарастарды жоғары
табыс күтудің өзі қауіпті.
ЖЗҚ өздеріне сәйкес пайыздық ставканы таңдауы инвестициялық
жобаны практикалық бағалау кезінде маңызды факторлардың бірі болып
табылады. Тек қана өте ұқыпты экономикалық талдау және болжау ғана
нақты жағдайға байланысты пайыз бағамын анықтауға мүмкіндік береді.
Тәуекелділіктің жоғары болуы, болашақтағы төлемдердің нақты
мүмкіндіктерінің құнын төмендетеді.
Әлемдік практикада егер болашақтағы төлемдердің тәуекелділігі
жоғары болса және беймәлім болса, онда инвесторлар көбейтілген
дисконттау бағамын қолдана отырып, болашақтағы табыстардың бүгінгі
бағасын төмендетеді. Мұндай жағдайда жобаларды төмен тәуекелді орташа
тәуекелді және жоғары тәуекелді деп бөліп қарастырып, әр-қайсысына
әдеттегі дискноттау коэфицентіне тәуекелінің жоғарылауына байланысты
қосымшалар енгізу қажет. Өкінішке орай, Қазақстанның зейнетақы Заңы
зейнетақы қорларына дискноттау коэфициентін қолдану міндетін жүктемейді,
сондықтан орташа ұзақ мерзімді инвестициялауды жоспарлау мүмкін
емес.
Сонымен қатар, альтернативті инвестициялау стратегиясын біліп
таңдау, зейнетақы қорларының түрлі тәуекелдің диверсификациялық
тәуекелдерін пайдаланумен тікелей байланысты. Теория жүзінде тәуекелді
диверсификациялаудың негізгі төрт жолы бар:
• тәуекелді болдырмау;
• тәуекелді тежеу;
• тәуекелге беру;
• тәуекел деңгейін төмендету.
Біріншісі, экономикалық әдебиеттерде тәуекелмен байланысты іс-
шаралардан жалтару ретінде анықталады. Біздің қөзқарасымыз бойынша, ЖЗҚ
инвестициялық қызметтеріне қатысты мұндай тұжырым оншалықты дұрыс емес
деп есептейміз. Сатып алу кезінде активтің кез-келген түріне
байланысты, оларға жасаған салымдардан түсетін табыс мөлшерін толық
болжау мүмкін емес. Тіпті тұрақты пайыздық бағамдары белгілі 100 пайыздық
кепілдік беретін мемлекеттік бағалы қағаздардың өзіне де бірқатар
күмәндар болуы мүмкін (инфляция немесе валютаның айырбас бағамын дәл
болжаудың мүмкін еместігіне байланысты).
Тәуекелді болдырмау әдісі, көбіне консервативті жинақтаушы
зейнетақы қорларында қолданылады. Әдетте оларға, жұмысшыларды қосымша
зейнетақымен қамтамасыз ету үшін ірі кәсіпорындар мен ұйымдармен жасаған
өндірістің жинақтаушы зейнетақы қорлары жатады. Мұндай қорлардың іс-
әрекеті жұмысшыларға қосымша әлеуметтік жеңілдіктер ұсынуға
бағытталған. Бәсекелестік жағдайында әрекет етуші ЖЗҚ табыстылықты
орташа нарықты деңгейде ұстауға міндетті болғандықтан тәуекелді
болдырмауға мүмкіндігі жоқ.
Екінші жол тәуекелді тежеу жинақтаушы зейнетақы қорларында
барлық тәуекелді өзінің салымшыларына жүктейді дегенді білдіреді.
Тәуекелді тежеуге теория жүзінде барлық жинақтаушы зейнетақы қорлары
ұмтылады. Мұндай қорлар өздерінің қызметтерін венчурлық инвестициялық
стратегия жүргізе отырып, табысты максимумдауға бағыттай алады.
Іс жүзінде мемлекет тарапынан заң шектеулері ЖЗҚ тәуекелді
тежеу әдісін қолдануға мүмкіндік бермейді. Бекітілген жарналар схемасымен
жұмыс істейтін қорлар өз клиенттерімен зейнетақы келісім шартында бекіту
жолымен тәуекелді бөлісуге мәжбүр болады.
Үшінші жолы, тәуекелге беру. Тәуекелді беру арқылы осы шектеу
инвестициялық тәуекел үшін жауапкершілікті үшінші тұлғаға беруді
білдіреді. Бұл ролді көбіне ЖЗҚ келесі оның активтерін басқарушы
компаниялармен инвестицияны сақтандыру жөнінде келісім жасаған
сақтандыру компаниялары атқарады. Сонымен қатар, венчурлық инвестициялық
стратегияны таңдаушы кейбір корпоративті ЖЗҚ, өздерінің тәуекелдерін
құрылтайшыларға бер уі (жүктеуі) мүмкін. Мұндай жағдайда
құрылтайшылардың құжаттарында ЖЗҚ міндеттемелері бойынша
құрылтайшылардың жауапкершіліктері және құрылтайшылармен қабылданған
міндеттемелердің орындалу тәртібі анықталады.
Төртінші жолы, тәуекел деңгейін төмендету. Бірқалыпты
нвестициялық саясатты қолданылатын жинақтаушы зейнетақы қорларында
көрсетілген әдістердің ең соңғысын қолданады. Мұндай стратегия әдетте
шет елдік жинақтаушы зейнетақы қорларына тән болып келеді.
В.Д. Лидің тұжырымдауы бойынша АҚШ-тың жинақтаушы зейнетақы
қорларының инвестициялық менеджерлеріне әлеуметтік сұрау жүргізу
нәтижесінде олардың 89 пайызы инвестициялық портфелден тәуекелділік
деңгейін төмендетуге тырысады.
Инвестицияның бағытын таңдау кезеңінде тәуекелділік деңгейін
төмендетудің негізгі құралы түрлі активтердің тәуекелділік деңгейін
сандық бағалауға негізделген актив портфельдерін диверсификациялау болып
табылады.
Мемлекет кейбір актив түрлеріне инвестициялық портфел құрамындағы
үлесіне шектеулер немесе лимиттер белгілейтін болса диверсификация
инвестициялық шектеулерді ескере отырып, жүзеге асырады. Сонымен қатар,
инвестициялық портфелдің нақты құрамын құру кезеңінде тәуекелділік
деңгейін төмендету, белгілі бір келісім шарт бойынша тәуекелділікті
төмендетуге мүмкіндік беретін келісім әдістерін пайдалану арқылы жүзеге
асады. (опциондар сатып алу, фьючерлік келісім шарттар жасасу және т.б.).
Диверсификация – бағалы қағаздар портфелін немесе көп профилді
өндірісті құруға бағытталған стратегия. Бизнес- сөздіктер
"диверсификация" түсінігін бір-бірімен қатысы жоқ түрлі қызметтердің
бір мезгілде дамуы деп түсіндіреді, яғни өндірілетін өнімдердің
ассортиментін кеңейту негізгі бизнестен тыс белсенділікті арттыру және
т.б.
Экономикасы дамыған елдердегі зейнетақы қорларының пайда болуына
байланысты диверсификация және олардың кәсіби басқаруға мүмкіндігінің
арқасында бағалы қағаздарға инвестиция жасау неғұрлым тиімді болады.
ЖЗҚ кейбір салымшылар үшін инвесторларды диверсификациялау арқылы
тәуекелділікті төмендетуде. Диверсификация процесінің мәні кредит
алатындардың біраз топтарының инвестициялық және ссудалық қызметтерін
біріктіруден көрінеді. ЖЗҚ-ның активтерін диверсификациялаудың көп
бөлігін әлемдік тәжірибеде көрсетіп отырғандай, өнеркәсіп
корпорацияларының акциялары мен облигациялары құрайды. Салымның мұндай
түрі екі жақты тәуекел қауіпіне ұшырайды.
Тәуекелдік қауіптің бірінші түрі, рыноктың құрылымындағы
өзгерістерге байланысты акциялармен облигациялардың ауытқуынан
көрінеді. Қауіптің бұл түрін ссудалық және инвестициялық қызметтерді
біріктіру арқылы болдырмау мүмкін емес. Өйткені, нарықтың құрылымының
жағдайымен оның қарқынын анықтайтын факторлардың өте көптігіне
байланысты олар бағалы қағаздардың бағамдық құнының динмикасын нақты
анықтауға мүмкіндік бермейді, ал қажетті ақпараттарды жинаумен және
өңдеумен байланысты трансакциондық шығындар өте үлкен болуы мүмкін.
Өнеркәсіп компаниялардың борышқорлық міндеттемелерімен
салымдардың тәуекел қауіпінің 2-ші түрі қаржы жағдайындағы өзгерістерге
байланысты: біреуінің банкротқа ұшырауы немесе басқасының әрекет ету
тиімділігінің кенеттен төмендеуі, көбіне жинақтаушы зейнетақы
қорларында өнеркәсіп корпорацияларының бағалы қағаздарының нарықтық
құнындағы өзгерістермен байланысты тек қана тәуекел қауіпінің бірінші
түрімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz