ЖаҺандық экономика және Қазақстан
Алыпсатар экономика
Әлемде алыпсатар экономиканың ауқымы айрықша алаңдаушылық туғызуда. Негізгі үрдістер қатарында дүрлікпе сұранысты, капиталдың сыртқа қашуын, инвесторлардың дүрбелеңін және нарықтық экономиканың қалыпты белгісіне айналған басқа да бірқатар құбылыстарды атауға болады.
Қазіргі кезде әлемдік экономика шектен тыс артық, еркін долларға толы. Қаржы операцияларының саласы өскелең ауқымдағы капиталды жинақтап, олар тікелей инвестицияға айналмағандықтан, алыпсатар инвестицияны құрайды. Осыдан келіп “бос кеуек” экономика феномені қалыптасады. Жапония 90-шы жылдардың ортасында жарылып түскен осындай “кеуектің” салдарынан әлі айығып кете алған жоқ. Көптеген халықаралық сарапшылардың бағалауы бойынша, мұндай құбылыс АҚШ-та және басқа бірқатар елдерде туындап келеді.
АҚШ-тағы төлем балансының тапшылығы 1997 жылғы 150 млрд. доллардан 1999 жылғы 340 млрд., 2000 жылғы 480 млрд., 2006 жылғы 400 млрд. долларға дейін ұлғайды. Осынау өсіп отырған көлем негізінен шетел капиталының түсуімен өтелді. АҚШ жыл сайын қазынашылық міндеттемелер шығару мен сату арқылы шетелдік инвесторлардан күніге 2 млрд. доллардан астам қарыз алады. Олардың үлесіне елдегі мемлекеттік қарыздың 51%-ы келеді. Араб мұнай долларының есебінен АҚШ-тың ағымдағы шотының 45%-ға жуық тапшылығы қаржыландырылады.
7 трлн. доллар мөлшеріндегі орасан зор сыртқы қарызға негізделген әлемдік валютаның әлсіреуі туралы әрқилы болжамдар, қауесеттер долларға деген сенімді азайтып, инвесторларды долларды әлдеқайда сенімді құралдарға конвертациялауға итермелеуде.
АҚШ-тың Федералдық резерв жүйесі 1999 жылдан қазіргі кезге дейін жүргізіп келе жатқан әлсіз доллар саясаты доллар массасын осы елдің ішкі тұтыну рыногына, негізінен тұрғын үй рыногына елеулі көлемде тартуына байланысты қазіргі таңда кемеріне жетуге жақын. Әлем құрылыс даңғазасының қазіргі қарқыны бәсеңдеуін алаңдаушылықпен күтіп, қазірдің өзінде американ валютасының шектен тыс көптігі қызуын көтерген сыртқы рынокқа артық ақша жинақталымдарын шығаруға әзір тұр. Бұл әсіресе елеулі доллар қорлары бар мемлекеттерді мазалай бастады. Араб елдері мұнай долларының көлемі 1,6 трлн. болатын шептен асып кетті. Қытайдың валюта резерві 1000 млрд. доллардан, Жапонияда – 800, Ресейде – 300, Қазақстанда – 22 млрд. доллардан асып түсті. Американ валютасының пайыздың әрбір үлесіне жеңілденуі елдің долларлық резервін елеулі түрде азайтады.
Валюталық сорап әсері айрықша байқалады, бұл ретте жеңілденген долларлар энергия көздеріне – мұнай мен газға деген алыпсатар биржалық бағалар есебінен жеткізіп беруші елдерге айналады. Мұнай бағасымен бір мезгілде ол туындататын құнды қағаздардың, облигациялардың, фьючерстердің және басқаларының бәрі өсе түседі. Өз кезегінде “қызынған” долларлар шикізаттық емес секторға да араласа бастауда.
Әлемдік экономиканы долларландыру проблемасы шиеленісіп барады. Халықаралық есептесулерде бұл валютаға 54%, еуроға – 20, йенаға 14% үлес келеді. АҚШ Федералдық резерв жүйесінің мәліметтері бойынша, 2000 жылғы сәуірде бүкіл әлемде қолма-қол ақша түрінде 560 млрд. доллар
Әлемде алыпсатар экономиканың ауқымы айрықша алаңдаушылық туғызуда. Негізгі үрдістер қатарында дүрлікпе сұранысты, капиталдың сыртқа қашуын, инвесторлардың дүрбелеңін және нарықтық экономиканың қалыпты белгісіне айналған басқа да бірқатар құбылыстарды атауға болады.
Қазіргі кезде әлемдік экономика шектен тыс артық, еркін долларға толы. Қаржы операцияларының саласы өскелең ауқымдағы капиталды жинақтап, олар тікелей инвестицияға айналмағандықтан, алыпсатар инвестицияны құрайды. Осыдан келіп “бос кеуек” экономика феномені қалыптасады. Жапония 90-шы жылдардың ортасында жарылып түскен осындай “кеуектің” салдарынан әлі айығып кете алған жоқ. Көптеген халықаралық сарапшылардың бағалауы бойынша, мұндай құбылыс АҚШ-та және басқа бірқатар елдерде туындап келеді.
АҚШ-тағы төлем балансының тапшылығы 1997 жылғы 150 млрд. доллардан 1999 жылғы 340 млрд., 2000 жылғы 480 млрд., 2006 жылғы 400 млрд. долларға дейін ұлғайды. Осынау өсіп отырған көлем негізінен шетел капиталының түсуімен өтелді. АҚШ жыл сайын қазынашылық міндеттемелер шығару мен сату арқылы шетелдік инвесторлардан күніге 2 млрд. доллардан астам қарыз алады. Олардың үлесіне елдегі мемлекеттік қарыздың 51%-ы келеді. Араб мұнай долларының есебінен АҚШ-тың ағымдағы шотының 45%-ға жуық тапшылығы қаржыландырылады.
7 трлн. доллар мөлшеріндегі орасан зор сыртқы қарызға негізделген әлемдік валютаның әлсіреуі туралы әрқилы болжамдар, қауесеттер долларға деген сенімді азайтып, инвесторларды долларды әлдеқайда сенімді құралдарға конвертациялауға итермелеуде.
АҚШ-тың Федералдық резерв жүйесі 1999 жылдан қазіргі кезге дейін жүргізіп келе жатқан әлсіз доллар саясаты доллар массасын осы елдің ішкі тұтыну рыногына, негізінен тұрғын үй рыногына елеулі көлемде тартуына байланысты қазіргі таңда кемеріне жетуге жақын. Әлем құрылыс даңғазасының қазіргі қарқыны бәсеңдеуін алаңдаушылықпен күтіп, қазірдің өзінде американ валютасының шектен тыс көптігі қызуын көтерген сыртқы рынокқа артық ақша жинақталымдарын шығаруға әзір тұр. Бұл әсіресе елеулі доллар қорлары бар мемлекеттерді мазалай бастады. Араб елдері мұнай долларының көлемі 1,6 трлн. болатын шептен асып кетті. Қытайдың валюта резерві 1000 млрд. доллардан, Жапонияда – 800, Ресейде – 300, Қазақстанда – 22 млрд. доллардан асып түсті. Американ валютасының пайыздың әрбір үлесіне жеңілденуі елдің долларлық резервін елеулі түрде азайтады.
Валюталық сорап әсері айрықша байқалады, бұл ретте жеңілденген долларлар энергия көздеріне – мұнай мен газға деген алыпсатар биржалық бағалар есебінен жеткізіп беруші елдерге айналады. Мұнай бағасымен бір мезгілде ол туындататын құнды қағаздардың, облигациялардың, фьючерстердің және басқаларының бәрі өсе түседі. Өз кезегінде “қызынған” долларлар шикізаттық емес секторға да араласа бастауда.
Әлемдік экономиканы долларландыру проблемасы шиеленісіп барады. Халықаралық есептесулерде бұл валютаға 54%, еуроға – 20, йенаға 14% үлес келеді. АҚШ Федералдық резерв жүйесінің мәліметтері бойынша, 2000 жылғы сәуірде бүкіл әлемде қолма-қол ақша түрінде 560 млрд. доллар
Жаһандық экономика және Қазақстан
Алыпсатар экономика
Әлемде алыпсатар экономиканың ауқымы айрықша алаңдаушылық туғызуда. Негізгі
үрдістер қатарында дүрлікпе сұранысты, капиталдың сыртқа қашуын,
инвесторлардың дүрбелеңін және нарықтық экономиканың қалыпты белгісіне
айналған басқа да бірқатар құбылыстарды атауға болады.
Қазіргі кезде әлемдік экономика шектен тыс артық, еркін долларға толы.
Қаржы операцияларының саласы өскелең ауқымдағы капиталды жинақтап, олар
тікелей инвестицияға айналмағандықтан, алыпсатар инвестицияны құрайды.
Осыдан келіп “бос кеуек” экономика феномені қалыптасады. Жапония 90-шы
жылдардың ортасында жарылып түскен осындай “кеуектің” салдарынан әлі айығып
кете алған жоқ. Көптеген халықаралық сарапшылардың бағалауы бойынша, мұндай
құбылыс АҚШ-та және басқа бірқатар елдерде туындап келеді.
АҚШ-тағы төлем балансының тапшылығы 1997 жылғы 150 млрд. доллардан 1999
жылғы 340 млрд., 2000 жылғы 480 млрд., 2006 жылғы 400 млрд. долларға дейін
ұлғайды. Осынау өсіп отырған көлем негізінен шетел капиталының түсуімен
өтелді. АҚШ жыл сайын қазынашылық міндеттемелер шығару мен сату арқылы
шетелдік инвесторлардан күніге 2 млрд. доллардан астам қарыз алады. Олардың
үлесіне елдегі мемлекеттік қарыздың 51%-ы келеді. Араб мұнай долларының
есебінен АҚШ-тың ағымдағы шотының 45%-ға жуық тапшылығы қаржыландырылады.
7 трлн. доллар мөлшеріндегі орасан зор сыртқы қарызға негізделген әлемдік
валютаның әлсіреуі туралы әрқилы болжамдар, қауесеттер долларға деген
сенімді азайтып, инвесторларды долларды әлдеқайда сенімді құралдарға
конвертациялауға итермелеуде.
АҚШ-тың Федералдық резерв жүйесі 1999 жылдан қазіргі кезге дейін жүргізіп
келе жатқан әлсіз доллар саясаты доллар массасын осы елдің ішкі тұтыну
рыногына, негізінен тұрғын үй рыногына елеулі көлемде тартуына байланысты
қазіргі таңда кемеріне жетуге жақын. Әлем құрылыс даңғазасының қазіргі
қарқыны бәсеңдеуін алаңдаушылықпен күтіп, қазірдің өзінде американ
валютасының шектен тыс көптігі қызуын көтерген сыртқы рынокқа артық ақша
жинақталымдарын шығаруға әзір тұр. Бұл әсіресе елеулі доллар қорлары бар
мемлекеттерді мазалай бастады. Араб елдері мұнай долларының көлемі 1,6
трлн. болатын шептен асып кетті. Қытайдың валюта резерві 1000 млрд.
доллардан, Жапонияда – 800, Ресейде – 300, Қазақстанда – 22 млрд. доллардан
асып түсті. Американ валютасының пайыздың әрбір үлесіне жеңілденуі елдің
долларлық резервін елеулі түрде азайтады.
Валюталық сорап әсері айрықша байқалады, бұл ретте жеңілденген долларлар
энергия көздеріне – мұнай мен газға деген алыпсатар биржалық бағалар
есебінен жеткізіп беруші елдерге айналады. Мұнай бағасымен бір мезгілде ол
туындататын құнды қағаздардың, облигациялардың, фьючерстердің және
басқаларының бәрі өсе түседі. Өз кезегінде “қызынған” долларлар шикізаттық
емес секторға да араласа бастауда.
Әлемдік экономиканы долларландыру проблемасы шиеленісіп барады. Халықаралық
есептесулерде бұл валютаға 54%, еуроға – 20, йенаға 14% үлес келеді. АҚШ
Федералдық резерв жүйесінің мәліметтері бойынша, 2000 жылғы сәуірде бүкіл
әлемде қолма-қол ақша түрінде 560 млрд. доллар айналымда болған. Бұл
соманың 70 пайызға жуығы Құрама Штаттардан тыс жерде қолданыста жүрген.
Қолма-қол доллардың айналым көлемі жөнінен Ресей Құрама Штаттардан кейінгі
екінші орында болған.
Дүние жүзінде әлемдік валюта ретінде долларға балама іздеу жандана түсуде.
Еуроны енгізу алғашқы шешім болды. Оңтүстік-Шығыс Азияда йена-юань
негізінде біртұтас Азия валютасы туралы мәселе зерттеліп жатса, араб
елдерінде 2010 жылға қарай Шығанақ динарын енгізу жоспарланып отыр, ал
ЕурАзЭҚ елдерінде ортақ валюта – алтынды енгізу зерттелуде.
Халықаралық сауда көлемінің артуы түрлі елдердің барған сайын өскелең
көлемдегі валютасын талап етеді. Доллар, еуро, йена, юань арасындағы
бағамдық тербеліс әлемдік алыпсатар валюта рыногының ең бір табысты бабына
айналды. Соңғы жиырма жылда валюта рыногындағы мәмілелердің күн сайынғы
көлемі 1 млрд. доллардан 1200 млрд. долларға дейін өсті, ал енді тауарлар
мен қызметтер саудасы осы мерзімде тек 50%-ға ұлғайған. 2007 жылдың өткен
мерзімінде жекелеген күндері FOREX-тегі айналым 3 трлн. долларға жеткен.
Алыпсатар қаржы операцияларының барынша белгілі тұлғасы Дж. Сорос болып
отыр. 1992 жылғы 16 қыркүйекте ол жасаған қаржылық шабуылдың салдарынан
фунт стерлингтің бағамы күйреп түсті. Мұның өзі ағылшын банкі мен Еуропаның
валюталық жүйесіне орасан зор залал келтірді. Ал Дж. Сорос алған алыпсатар
табыс 1,1 млрд. долларды құрады. 1997 жылы ол Малайзияға “шабуыл” жасап,
соның салдарынан болған Оңтүстік-Шығыс Азия елдері валюталары мен
экономикаларының күйреуі тарихқа Азиядағы қаржы дағдарысы ретінде енді.
Әлемдік жылжымайтын мүлік рыногындағы ахуал барынша шиеленісіп, 5 жылда 30-
дан 70 трлн. долларға дейін өсті. 40 трлн. долларлық айырмашылық дамыған
елдердің жиынтық ІЖӨ-сіне тең дерлік. Сарапшылардың бағалауы бойынша
әлемдік жылжымайтын мүлік рыногы әлдеқайда қызулы – 15 трлн. долларға
артық. ХВҚ бірқатар елдердегі тұрғын үй рыногындағы даурықпаның салдарынан
бағаның ешқандай да макроэкономикалық факторлармен ақтауға келмейтіндей
өсуіне алаңдаушылық танытуда. Жылжымайтын мүлік рыногындағы синхрондық
қызулықтың негізгі себебі, сарапшылардың пікірі бойынша, әлемдік қаржы
рыногындағы өтімділіктің шектен тыс асқынуы болып отыр. Оның өзі төмен
пайыздық ставкалардан туындаса, бұған негізгі орталық банктердің соңғы
кездегі ұстанымы себеп болған.
Мұндай даңғазаны тұрғын үйге деген орасан тұтынушылық сұранысы емес,
әлемдік инвесторлардың инфляцияны экспорттау есебінен күмәнді түрде жедел
әлсірей бастаған доллардан тезірек құтылуға деген тілегі туындатып отыр.
Бұрын жылжымайтын мүлікке салынатын инвестициялардың әлемдік рыногында көп
бөлігін бақылауда ұстаған зейнетақы қорларымен, жеке меншік акционерлік
қорларымен, инвестициялық банктермен және басқа мекемелермен қатар бұл
салаға ірі капитал иелері келе бастады. Дербес инвесторлар 4,9 трлн. доллар
жылжымайтын мүлікке ие бола отырып, көшбасшылық жағдайға шықты. Таяудағы
кезеңде кем дегенде 1 трлн. доллар көлемдегі инвестициялар күтіліп отыр.
АҚШ-тағы тұрғын үй жылжымайтын мүлігіне деген жоғары сұраныс ақша
монипуляциялары үшін негіз болуда. Рынокты барынша қызындырған алыпсатарлар
инвесторлар есебінен өз рентасын жинауда. Тұрғын үй рыногындағы
тербелістер, сарапшылардың пікірі бойынша, әлемдік экономика үшін елеулі
қатер төндіруде. ХВҚ экономикаларына барынша қауіп төніп тұрған
Ұлыбританияға, Австралияға, Ирландия мен Испанияға айрықша назар аударып
отыр. Бұл мемлекеттерде 1997 жылдан бастап баға 50%-дан астамға өсті, мұны
тек қана төмен пайыздық ставкалармен еш түсіндіруге келмейді.
Мәскеу, Санкт-Петербург қалаларында тұрғын үй жылжымайтын мүлігінің рыногы
жоғары қарқынмен өсуде. Украинада, негізінен Киевте тұрғын үй жылжымайтын
мүлік рыногында тіпті әлемдік өлшемдер тұрғысынан алғанда да бұрын-соңды
болмаған “кеуек” өсіп шыққан.
ХВҚ-ның мәліметі бойынша 1970 жылдан 2001 жылға дейін түрлі елдерде
жылжымайтын мүлік рыногы күйреп түсуінің жиырмадай оқиғасы тіркелген. Баға
құлдырауының орташа деңгейі 30 пайызды құраған. АҚШ-та жылжымайтын мүлік
рыногындағы “кеуектің” шарықтау шегінде ипотека бойынша төлемдер жалға алу
құнынан тек 1,4 есе артық болған, бірақ та мұндай айырмашылық “суыну”
жөнінде шаралар қабылдаудың айқын себебіне айналды.
Белсенді өсу кезеңінде шетін болатын “жаңа экономиканың” секторлары да
алыпсатарлық шабуылға ұшырауда. “Жаңа экономиканың” бейнелік орталығы –
бағалы қағаздар мен электрондық сауда жүйесі өз бизнесін интернетте жүзеге
асыратын жоғары технологиялы компаниялар қызметінің салалары ретінде
айрықша назар аудартып отыр. Биржа алыпсатарлары қампитқан табыстылық
туралы мына жәйтті айтуға болады, 1997 жылы интернет компанияларының
акцияларын 1000 долларға сатып алған инвесторлар 2000 жылға қарай
миллионерлерге айналды. Алайда 2000 жылдың наурыз-сәуірінде “жаңа
экономика” тетігінің жұмысында ретсіздік пайда болып, соның салдарынан
барлық акциялардың рыноктық құны 2 трлн. долларға төмендеген. Алыпсатар
кеуек жарылып түсті, содан да АКТ-компаниялар қайтадан күш алып келеді.
Талдамашылар алыпсатар рыноктардағы әлемдік тәуекелдер төмен болып
қалмайтынын, ерте ме, кеш пе “төлеу сағаты” туатынын ескертеді. Кейбіреулер
атап өткеніндей, табысты активтер істен қалады, өйткені оларды үлкен
ақшалар аңдып жүреді.
Алыпсатар үдерістердің негізінде объективті себептер бар екендігі сөзсіз.
Мәселен, соңғы жылдары энергия көздері үшін шешуші болып табылатын шикі
мұнайдың әлемдік рыногында баға даңғазасы байқалып отыр. Көмірсутегі
шикізатына деген сұраныстың өсуі, мұнай өндіру мен мұнай өңдеудегі
қуаттардың шектеулілігі баға даңғазасының іргелі негізіне айналды.
Қазақстан әлемдік экономикаға белсенді түрде ықпалдаса отырып, барған сайын
алыпсатар экономика үрдісінің ықпалында бола береді. Мұндай экономиканың
негізгі белгілері – мұнайға деген жоғары баға, долларлық шабуыл,
жылжымайтын мүлік рыногындағы даурықпалық, доллар қорының жедел өсуі,
валюталық алыпсатарлық елімізде төбе көрсетіп отыр. Тиісті экономикалық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету әлемдік алыпсатар бизнестің үздіксіз де
тыйылмай отырған шабуылынан қорғанудың қажетті шараларын қабылдауды талап
етеді.
Интеграция және бәсекелестік
Әлемдік шаруашылық ортада мемлекеттердің әрқилы шикізат, инвестиция, еңбек,
техника, технология әлеуеттерімен өзара ықпалдасуы өсіп барады.
Интеграциялық үдерістер жеделдеу үстінде, географиялық жағынан жақын, сол
секілді түрлі континенттерде орналасқан елдердің де өңірлік блоктары
құрылып, жандана түсуде. Әлемдік табысты қалыптастыру мен бөлудің әлдеқайда
қолайлы жағдайларына шығу үшін күштердің қайта топтасуы байқалып отыр.
Ұлттық экономикалардың өскелең ашықтығы, ЕО, НАФТА, МЕРКОСУР, АСЕАН және
басқалары түріндегі ірі экономикалық, кедендік одақтар санының жедел өсуі,
БСҰ-ның кеңеюі себеп болған біртұтас әлемдік экономикалық кеңістіктің
қалыптасуы жаһандану үдерісінің жеделдеткішіне айналды.
Соңғы он бес жылдың ішінде әлемде жекелеген елдер тобының ерекше тығыз
ынтымақтастық туралы келісімдер жасасуы саласында нағыз өрлеу орын алды.
Латын Америкасында – бұл АҚ (Анд қоғамдастығы), “Рио тобы”, Латынамерикалық
интеграция қауымдастығы, Ортақ Кариб рыногы, МЕРКОСУР – Оңтүстік конус
елдері (Бразилия, Парагвай, Уругвай, Аргентина), Азияда – АТЭҚ, АСЕАН және
Африкада – ЭКОВАС, КОМЕСА, САДК, САМЭСГЦА, ЮДЕАК, 13 өңірлік ұйымның
базасында біртұтас Африкалық экономикалық қоғамдастықтың (АфЭҚ) құрылуы.
Ислам конференциясы ұйымы (ИКҰ) мұсылман әлемінің 57 мемлекеті мен аумағын
біріктіреді. Бұл ұйым 2015 жылға қарай еркін сауда аймағын ашып, 10 млрд.
доллар мөлшерінде Ислам инвестициялық қорын құруды міндет етіп қойған.
Посткеңестік кеңістікте ТМД, ЕурАзЭҚ және басқа бірлестіктер әрекет етуде.
Қазіргі уақытта дүние жүзінде 100-ден астам кеден одағы және еркін сауда
аймағы бар. Бұл халықаралық экономикалық қатынастарды нығайтудың және содан
кейін барлық қатысушыларға қатысты келісілген ереже мен тәртібі бар
біртұтас жаһандық еркін рынокты қалыптастырудың елеулі факторына айналуда.
Құрамына 150 мемлекет кіретін БСҰ қызметі басымдықта екені сөзсіз. Еркін
сауда қағидатын жақтайтын Эвиан тобының негізін қалаушы Ж.-П.Леманның
пікіріне қарағанда, халықаралық сауда-саттықта кемсітушілік күшейіп,
қақтығыстық ахуалдар саны өсіп барады. 2006 жылы аяқталған Доха келіссөздер
кезеңінде 90-шы жылдардың басынан өрістей түскен өңірлік келісімдердің
жандануына, екіжақты келісімдер санының ұлғаюына айрықша назар аударылды.
Әлемдік экономика артуының аса маңызды бір ынталандырғышы ретінде көрінетін
әлемдік сауда-саттықты көп жақты ырықтандыруға бағытталған келіссөздерді
кідірту, тоқтата тұру қажеттігі өкінішпен атап өтілді. Бұл жәйттер
кемсітушілікті жоққа шығаратын Бүкіләлемдік сауда ұйымының маңызды ережесі
бұзылатындығын көрсетеді.
Әлемдік сауда-саттықты одан әрі ырықтандыру Доха қаласындағы конференцияда
туындаған “90-ның тобы”, “G-20” мен дамушы елдер арасындағы проблеманы
ойдағыдай шешуге байланысты болатыны сөзсіз. Келісілген ережелер мен
кемсітпейтін шешімдер қабылдаудың қиын кезеңі өзі аяқталғаннан кейін түпкі
мақсатқа – барлық көп жақты келіссөздерге қатысушыларды жаһандық
экономикаға тиімді кіріктіруге жеткізуі тиіс.
Сауда-саттықты ырықтандыру дәрежесінің өсуіне қарай, мәселен, Ұлыбритания
секілді ірі де дамыған экономикаларда әдетте дамушы мемлекеттерден болатын
тауарлық, инвестициялық және еңбек ағымдарына кедергі келтіретін
протекционизмге ұмтылыс күтпеген жағдайда пайда болуда.
Қауырт жаңару үстіндегі әлемдік еңбек бөлінісінен орасан зор артықшылыққа
ие болған жаһандық экономика “бірі өліп, бірі қалатын бәсекелестіктің”
азабында дүниеге келіп отыр, ол тұтынушыны өзіне қарату үшін және соның
жолындағы жеңімпаздардың экономикасына айналуда. Ең жаңа өнімдерді
шығарудағы дамушы елдер рөлінің артуы, олардың дамыған елдермен өзара
қатынасы сипатының өзгеруі әлемдік шаруашылықта интернацияландырудың, соңғы
25 жылда ақпараттық және коммуникациялық технологиялар серпіні артуын
бейнелейтін аса маңызды бір үрдіске айналды.
Ғылыми-технологиялық сайыста үнемі көшбасшылықты қамтамасыз еткен елдер сол
ұмтылыстарының жемісін көруде. Мәселен, 2004 жылы Қытай ақпараттық
технологиялар өнімін экспорттау көлемі бойынша АҚШ-тан озық болды. 149
млрд. доллар американ экспортына қарағанда Қытайдың жеткізіп берулері 180
млрд. доллар болған. Бұл “Іntel” “Nokіa” “Motorola” “Mіcrosoft” “Cіsco
Systems” секілді жетекші шетелдік компаниялардың ауқымды инвестициялары
нәтижесінде мүмкін болды. Қытайдың аталған тауарлар экспортының 90 пайызы
осындай инвестициялар алған қытай фирмаларының үлесіне тиді. Қытайлық
мазмұн тек 7-15 пайызға дейінді құрап, қалғаны трансұлттық корпорациялардың
озық әлемдік технологиялары мен капиталы арқылы келген, бәсекелестігі
жоғары жаңа “қытай” тауарларында осы заманғы әлемдік еңбек бөлінісінің
барлық артықшылықтары біріктірілген.
Үндістан ерекше жолмен дамып келеді. Кең тұтынылатын тауарлардың жаппай
өндірісін еңсерген бұл елдің экономикасы бағдарламалық қамтамасыз ету мен
ақпараттық технологиялар саласындағы жоғары технологиялық өнімдер мен
қызметтер шығаруға тез қосылды, мұның өзі Америка және Еуропа елдеріне
елеулі бәсекелестік туғызды.
Жаһандық бәсекедегі әлемдік рынокқа қатысушылардың негізгі артықшылығы
батыстың озық технологияларының, орасан зор қаржы капиталының және шығыстың
рационализмінің синтездеуі болды.
Жаңа тауар – жаһандық экономиканың өнімі, ол өз бойына әлемдік қаржылардың
қуатын, технологиялардың сапа бойынша дамыған елдердегі және баға бойынша
дамушы елдердегі соңғы жетістіктерін жинақтай отырып, әлемнің экономикалық
географиясын өзгерту үстінде.
Екі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Алыпсатар экономика
Әлемде алыпсатар экономиканың ауқымы айрықша алаңдаушылық туғызуда. Негізгі
үрдістер қатарында дүрлікпе сұранысты, капиталдың сыртқа қашуын,
инвесторлардың дүрбелеңін және нарықтық экономиканың қалыпты белгісіне
айналған басқа да бірқатар құбылыстарды атауға болады.
Қазіргі кезде әлемдік экономика шектен тыс артық, еркін долларға толы.
Қаржы операцияларының саласы өскелең ауқымдағы капиталды жинақтап, олар
тікелей инвестицияға айналмағандықтан, алыпсатар инвестицияны құрайды.
Осыдан келіп “бос кеуек” экономика феномені қалыптасады. Жапония 90-шы
жылдардың ортасында жарылып түскен осындай “кеуектің” салдарынан әлі айығып
кете алған жоқ. Көптеген халықаралық сарапшылардың бағалауы бойынша, мұндай
құбылыс АҚШ-та және басқа бірқатар елдерде туындап келеді.
АҚШ-тағы төлем балансының тапшылығы 1997 жылғы 150 млрд. доллардан 1999
жылғы 340 млрд., 2000 жылғы 480 млрд., 2006 жылғы 400 млрд. долларға дейін
ұлғайды. Осынау өсіп отырған көлем негізінен шетел капиталының түсуімен
өтелді. АҚШ жыл сайын қазынашылық міндеттемелер шығару мен сату арқылы
шетелдік инвесторлардан күніге 2 млрд. доллардан астам қарыз алады. Олардың
үлесіне елдегі мемлекеттік қарыздың 51%-ы келеді. Араб мұнай долларының
есебінен АҚШ-тың ағымдағы шотының 45%-ға жуық тапшылығы қаржыландырылады.
7 трлн. доллар мөлшеріндегі орасан зор сыртқы қарызға негізделген әлемдік
валютаның әлсіреуі туралы әрқилы болжамдар, қауесеттер долларға деген
сенімді азайтып, инвесторларды долларды әлдеқайда сенімді құралдарға
конвертациялауға итермелеуде.
АҚШ-тың Федералдық резерв жүйесі 1999 жылдан қазіргі кезге дейін жүргізіп
келе жатқан әлсіз доллар саясаты доллар массасын осы елдің ішкі тұтыну
рыногына, негізінен тұрғын үй рыногына елеулі көлемде тартуына байланысты
қазіргі таңда кемеріне жетуге жақын. Әлем құрылыс даңғазасының қазіргі
қарқыны бәсеңдеуін алаңдаушылықпен күтіп, қазірдің өзінде американ
валютасының шектен тыс көптігі қызуын көтерген сыртқы рынокқа артық ақша
жинақталымдарын шығаруға әзір тұр. Бұл әсіресе елеулі доллар қорлары бар
мемлекеттерді мазалай бастады. Араб елдері мұнай долларының көлемі 1,6
трлн. болатын шептен асып кетті. Қытайдың валюта резерві 1000 млрд.
доллардан, Жапонияда – 800, Ресейде – 300, Қазақстанда – 22 млрд. доллардан
асып түсті. Американ валютасының пайыздың әрбір үлесіне жеңілденуі елдің
долларлық резервін елеулі түрде азайтады.
Валюталық сорап әсері айрықша байқалады, бұл ретте жеңілденген долларлар
энергия көздеріне – мұнай мен газға деген алыпсатар биржалық бағалар
есебінен жеткізіп беруші елдерге айналады. Мұнай бағасымен бір мезгілде ол
туындататын құнды қағаздардың, облигациялардың, фьючерстердің және
басқаларының бәрі өсе түседі. Өз кезегінде “қызынған” долларлар шикізаттық
емес секторға да араласа бастауда.
Әлемдік экономиканы долларландыру проблемасы шиеленісіп барады. Халықаралық
есептесулерде бұл валютаға 54%, еуроға – 20, йенаға 14% үлес келеді. АҚШ
Федералдық резерв жүйесінің мәліметтері бойынша, 2000 жылғы сәуірде бүкіл
әлемде қолма-қол ақша түрінде 560 млрд. доллар айналымда болған. Бұл
соманың 70 пайызға жуығы Құрама Штаттардан тыс жерде қолданыста жүрген.
Қолма-қол доллардың айналым көлемі жөнінен Ресей Құрама Штаттардан кейінгі
екінші орында болған.
Дүние жүзінде әлемдік валюта ретінде долларға балама іздеу жандана түсуде.
Еуроны енгізу алғашқы шешім болды. Оңтүстік-Шығыс Азияда йена-юань
негізінде біртұтас Азия валютасы туралы мәселе зерттеліп жатса, араб
елдерінде 2010 жылға қарай Шығанақ динарын енгізу жоспарланып отыр, ал
ЕурАзЭҚ елдерінде ортақ валюта – алтынды енгізу зерттелуде.
Халықаралық сауда көлемінің артуы түрлі елдердің барған сайын өскелең
көлемдегі валютасын талап етеді. Доллар, еуро, йена, юань арасындағы
бағамдық тербеліс әлемдік алыпсатар валюта рыногының ең бір табысты бабына
айналды. Соңғы жиырма жылда валюта рыногындағы мәмілелердің күн сайынғы
көлемі 1 млрд. доллардан 1200 млрд. долларға дейін өсті, ал енді тауарлар
мен қызметтер саудасы осы мерзімде тек 50%-ға ұлғайған. 2007 жылдың өткен
мерзімінде жекелеген күндері FOREX-тегі айналым 3 трлн. долларға жеткен.
Алыпсатар қаржы операцияларының барынша белгілі тұлғасы Дж. Сорос болып
отыр. 1992 жылғы 16 қыркүйекте ол жасаған қаржылық шабуылдың салдарынан
фунт стерлингтің бағамы күйреп түсті. Мұның өзі ағылшын банкі мен Еуропаның
валюталық жүйесіне орасан зор залал келтірді. Ал Дж. Сорос алған алыпсатар
табыс 1,1 млрд. долларды құрады. 1997 жылы ол Малайзияға “шабуыл” жасап,
соның салдарынан болған Оңтүстік-Шығыс Азия елдері валюталары мен
экономикаларының күйреуі тарихқа Азиядағы қаржы дағдарысы ретінде енді.
Әлемдік жылжымайтын мүлік рыногындағы ахуал барынша шиеленісіп, 5 жылда 30-
дан 70 трлн. долларға дейін өсті. 40 трлн. долларлық айырмашылық дамыған
елдердің жиынтық ІЖӨ-сіне тең дерлік. Сарапшылардың бағалауы бойынша
әлемдік жылжымайтын мүлік рыногы әлдеқайда қызулы – 15 трлн. долларға
артық. ХВҚ бірқатар елдердегі тұрғын үй рыногындағы даурықпаның салдарынан
бағаның ешқандай да макроэкономикалық факторлармен ақтауға келмейтіндей
өсуіне алаңдаушылық танытуда. Жылжымайтын мүлік рыногындағы синхрондық
қызулықтың негізгі себебі, сарапшылардың пікірі бойынша, әлемдік қаржы
рыногындағы өтімділіктің шектен тыс асқынуы болып отыр. Оның өзі төмен
пайыздық ставкалардан туындаса, бұған негізгі орталық банктердің соңғы
кездегі ұстанымы себеп болған.
Мұндай даңғазаны тұрғын үйге деген орасан тұтынушылық сұранысы емес,
әлемдік инвесторлардың инфляцияны экспорттау есебінен күмәнді түрде жедел
әлсірей бастаған доллардан тезірек құтылуға деген тілегі туындатып отыр.
Бұрын жылжымайтын мүлікке салынатын инвестициялардың әлемдік рыногында көп
бөлігін бақылауда ұстаған зейнетақы қорларымен, жеке меншік акционерлік
қорларымен, инвестициялық банктермен және басқа мекемелермен қатар бұл
салаға ірі капитал иелері келе бастады. Дербес инвесторлар 4,9 трлн. доллар
жылжымайтын мүлікке ие бола отырып, көшбасшылық жағдайға шықты. Таяудағы
кезеңде кем дегенде 1 трлн. доллар көлемдегі инвестициялар күтіліп отыр.
АҚШ-тағы тұрғын үй жылжымайтын мүлігіне деген жоғары сұраныс ақша
монипуляциялары үшін негіз болуда. Рынокты барынша қызындырған алыпсатарлар
инвесторлар есебінен өз рентасын жинауда. Тұрғын үй рыногындағы
тербелістер, сарапшылардың пікірі бойынша, әлемдік экономика үшін елеулі
қатер төндіруде. ХВҚ экономикаларына барынша қауіп төніп тұрған
Ұлыбританияға, Австралияға, Ирландия мен Испанияға айрықша назар аударып
отыр. Бұл мемлекеттерде 1997 жылдан бастап баға 50%-дан астамға өсті, мұны
тек қана төмен пайыздық ставкалармен еш түсіндіруге келмейді.
Мәскеу, Санкт-Петербург қалаларында тұрғын үй жылжымайтын мүлігінің рыногы
жоғары қарқынмен өсуде. Украинада, негізінен Киевте тұрғын үй жылжымайтын
мүлік рыногында тіпті әлемдік өлшемдер тұрғысынан алғанда да бұрын-соңды
болмаған “кеуек” өсіп шыққан.
ХВҚ-ның мәліметі бойынша 1970 жылдан 2001 жылға дейін түрлі елдерде
жылжымайтын мүлік рыногы күйреп түсуінің жиырмадай оқиғасы тіркелген. Баға
құлдырауының орташа деңгейі 30 пайызды құраған. АҚШ-та жылжымайтын мүлік
рыногындағы “кеуектің” шарықтау шегінде ипотека бойынша төлемдер жалға алу
құнынан тек 1,4 есе артық болған, бірақ та мұндай айырмашылық “суыну”
жөнінде шаралар қабылдаудың айқын себебіне айналды.
Белсенді өсу кезеңінде шетін болатын “жаңа экономиканың” секторлары да
алыпсатарлық шабуылға ұшырауда. “Жаңа экономиканың” бейнелік орталығы –
бағалы қағаздар мен электрондық сауда жүйесі өз бизнесін интернетте жүзеге
асыратын жоғары технологиялы компаниялар қызметінің салалары ретінде
айрықша назар аудартып отыр. Биржа алыпсатарлары қампитқан табыстылық
туралы мына жәйтті айтуға болады, 1997 жылы интернет компанияларының
акцияларын 1000 долларға сатып алған инвесторлар 2000 жылға қарай
миллионерлерге айналды. Алайда 2000 жылдың наурыз-сәуірінде “жаңа
экономика” тетігінің жұмысында ретсіздік пайда болып, соның салдарынан
барлық акциялардың рыноктық құны 2 трлн. долларға төмендеген. Алыпсатар
кеуек жарылып түсті, содан да АКТ-компаниялар қайтадан күш алып келеді.
Талдамашылар алыпсатар рыноктардағы әлемдік тәуекелдер төмен болып
қалмайтынын, ерте ме, кеш пе “төлеу сағаты” туатынын ескертеді. Кейбіреулер
атап өткеніндей, табысты активтер істен қалады, өйткені оларды үлкен
ақшалар аңдып жүреді.
Алыпсатар үдерістердің негізінде объективті себептер бар екендігі сөзсіз.
Мәселен, соңғы жылдары энергия көздері үшін шешуші болып табылатын шикі
мұнайдың әлемдік рыногында баға даңғазасы байқалып отыр. Көмірсутегі
шикізатына деген сұраныстың өсуі, мұнай өндіру мен мұнай өңдеудегі
қуаттардың шектеулілігі баға даңғазасының іргелі негізіне айналды.
Қазақстан әлемдік экономикаға белсенді түрде ықпалдаса отырып, барған сайын
алыпсатар экономика үрдісінің ықпалында бола береді. Мұндай экономиканың
негізгі белгілері – мұнайға деген жоғары баға, долларлық шабуыл,
жылжымайтын мүлік рыногындағы даурықпалық, доллар қорының жедел өсуі,
валюталық алыпсатарлық елімізде төбе көрсетіп отыр. Тиісті экономикалық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету әлемдік алыпсатар бизнестің үздіксіз де
тыйылмай отырған шабуылынан қорғанудың қажетті шараларын қабылдауды талап
етеді.
Интеграция және бәсекелестік
Әлемдік шаруашылық ортада мемлекеттердің әрқилы шикізат, инвестиция, еңбек,
техника, технология әлеуеттерімен өзара ықпалдасуы өсіп барады.
Интеграциялық үдерістер жеделдеу үстінде, географиялық жағынан жақын, сол
секілді түрлі континенттерде орналасқан елдердің де өңірлік блоктары
құрылып, жандана түсуде. Әлемдік табысты қалыптастыру мен бөлудің әлдеқайда
қолайлы жағдайларына шығу үшін күштердің қайта топтасуы байқалып отыр.
Ұлттық экономикалардың өскелең ашықтығы, ЕО, НАФТА, МЕРКОСУР, АСЕАН және
басқалары түріндегі ірі экономикалық, кедендік одақтар санының жедел өсуі,
БСҰ-ның кеңеюі себеп болған біртұтас әлемдік экономикалық кеңістіктің
қалыптасуы жаһандану үдерісінің жеделдеткішіне айналды.
Соңғы он бес жылдың ішінде әлемде жекелеген елдер тобының ерекше тығыз
ынтымақтастық туралы келісімдер жасасуы саласында нағыз өрлеу орын алды.
Латын Америкасында – бұл АҚ (Анд қоғамдастығы), “Рио тобы”, Латынамерикалық
интеграция қауымдастығы, Ортақ Кариб рыногы, МЕРКОСУР – Оңтүстік конус
елдері (Бразилия, Парагвай, Уругвай, Аргентина), Азияда – АТЭҚ, АСЕАН және
Африкада – ЭКОВАС, КОМЕСА, САДК, САМЭСГЦА, ЮДЕАК, 13 өңірлік ұйымның
базасында біртұтас Африкалық экономикалық қоғамдастықтың (АфЭҚ) құрылуы.
Ислам конференциясы ұйымы (ИКҰ) мұсылман әлемінің 57 мемлекеті мен аумағын
біріктіреді. Бұл ұйым 2015 жылға қарай еркін сауда аймағын ашып, 10 млрд.
доллар мөлшерінде Ислам инвестициялық қорын құруды міндет етіп қойған.
Посткеңестік кеңістікте ТМД, ЕурАзЭҚ және басқа бірлестіктер әрекет етуде.
Қазіргі уақытта дүние жүзінде 100-ден астам кеден одағы және еркін сауда
аймағы бар. Бұл халықаралық экономикалық қатынастарды нығайтудың және содан
кейін барлық қатысушыларға қатысты келісілген ереже мен тәртібі бар
біртұтас жаһандық еркін рынокты қалыптастырудың елеулі факторына айналуда.
Құрамына 150 мемлекет кіретін БСҰ қызметі басымдықта екені сөзсіз. Еркін
сауда қағидатын жақтайтын Эвиан тобының негізін қалаушы Ж.-П.Леманның
пікіріне қарағанда, халықаралық сауда-саттықта кемсітушілік күшейіп,
қақтығыстық ахуалдар саны өсіп барады. 2006 жылы аяқталған Доха келіссөздер
кезеңінде 90-шы жылдардың басынан өрістей түскен өңірлік келісімдердің
жандануына, екіжақты келісімдер санының ұлғаюына айрықша назар аударылды.
Әлемдік экономика артуының аса маңызды бір ынталандырғышы ретінде көрінетін
әлемдік сауда-саттықты көп жақты ырықтандыруға бағытталған келіссөздерді
кідірту, тоқтата тұру қажеттігі өкінішпен атап өтілді. Бұл жәйттер
кемсітушілікті жоққа шығаратын Бүкіләлемдік сауда ұйымының маңызды ережесі
бұзылатындығын көрсетеді.
Әлемдік сауда-саттықты одан әрі ырықтандыру Доха қаласындағы конференцияда
туындаған “90-ның тобы”, “G-20” мен дамушы елдер арасындағы проблеманы
ойдағыдай шешуге байланысты болатыны сөзсіз. Келісілген ережелер мен
кемсітпейтін шешімдер қабылдаудың қиын кезеңі өзі аяқталғаннан кейін түпкі
мақсатқа – барлық көп жақты келіссөздерге қатысушыларды жаһандық
экономикаға тиімді кіріктіруге жеткізуі тиіс.
Сауда-саттықты ырықтандыру дәрежесінің өсуіне қарай, мәселен, Ұлыбритания
секілді ірі де дамыған экономикаларда әдетте дамушы мемлекеттерден болатын
тауарлық, инвестициялық және еңбек ағымдарына кедергі келтіретін
протекционизмге ұмтылыс күтпеген жағдайда пайда болуда.
Қауырт жаңару үстіндегі әлемдік еңбек бөлінісінен орасан зор артықшылыққа
ие болған жаһандық экономика “бірі өліп, бірі қалатын бәсекелестіктің”
азабында дүниеге келіп отыр, ол тұтынушыны өзіне қарату үшін және соның
жолындағы жеңімпаздардың экономикасына айналуда. Ең жаңа өнімдерді
шығарудағы дамушы елдер рөлінің артуы, олардың дамыған елдермен өзара
қатынасы сипатының өзгеруі әлемдік шаруашылықта интернацияландырудың, соңғы
25 жылда ақпараттық және коммуникациялық технологиялар серпіні артуын
бейнелейтін аса маңызды бір үрдіске айналды.
Ғылыми-технологиялық сайыста үнемі көшбасшылықты қамтамасыз еткен елдер сол
ұмтылыстарының жемісін көруде. Мәселен, 2004 жылы Қытай ақпараттық
технологиялар өнімін экспорттау көлемі бойынша АҚШ-тан озық болды. 149
млрд. доллар американ экспортына қарағанда Қытайдың жеткізіп берулері 180
млрд. доллар болған. Бұл “Іntel” “Nokіa” “Motorola” “Mіcrosoft” “Cіsco
Systems” секілді жетекші шетелдік компаниялардың ауқымды инвестициялары
нәтижесінде мүмкін болды. Қытайдың аталған тауарлар экспортының 90 пайызы
осындай инвестициялар алған қытай фирмаларының үлесіне тиді. Қытайлық
мазмұн тек 7-15 пайызға дейінді құрап, қалғаны трансұлттық корпорациялардың
озық әлемдік технологиялары мен капиталы арқылы келген, бәсекелестігі
жоғары жаңа “қытай” тауарларында осы заманғы әлемдік еңбек бөлінісінің
барлық артықшылықтары біріктірілген.
Үндістан ерекше жолмен дамып келеді. Кең тұтынылатын тауарлардың жаппай
өндірісін еңсерген бұл елдің экономикасы бағдарламалық қамтамасыз ету мен
ақпараттық технологиялар саласындағы жоғары технологиялық өнімдер мен
қызметтер шығаруға тез қосылды, мұның өзі Америка және Еуропа елдеріне
елеулі бәсекелестік туғызды.
Жаһандық бәсекедегі әлемдік рынокқа қатысушылардың негізгі артықшылығы
батыстың озық технологияларының, орасан зор қаржы капиталының және шығыстың
рационализмінің синтездеуі болды.
Жаңа тауар – жаһандық экономиканың өнімі, ол өз бойына әлемдік қаржылардың
қуатын, технологиялардың сапа бойынша дамыған елдердегі және баға бойынша
дамушы елдердегі соңғы жетістіктерін жинақтай отырып, әлемнің экономикалық
географиясын өзгерту үстінде.
Екі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz