Жалпы жер туралы түсінік
Жоспар:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7.8
1.Жердің жалпы құрылысы және эволюциялық даму тарихы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9.12
1.1.Жердің ішкі құрылысы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13.15
1.2.Жердің сыртқы құрылысы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3.Жердің жұлдыз ретіндегі даму кезеңі. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17.19
1.4.Геологиялық даму тарихы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20.22
2.Жер пішіні және оның өлшемдері. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23.24
2.1.Жердің пішіні мен көлемі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2.Жер бетінің бедері. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
3.Геосфералардың заттық құрамы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
3.1.Литосфера. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28.30
3.2.Атмосфера. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31.33
3.3.Гидросфера. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34.35
3.4.Биосфера. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36.38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39.40
Пайдаланған әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41.46
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7.8
1.Жердің жалпы құрылысы және эволюциялық даму тарихы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9.12
1.1.Жердің ішкі құрылысы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13.15
1.2.Жердің сыртқы құрылысы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3.Жердің жұлдыз ретіндегі даму кезеңі. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17.19
1.4.Геологиялық даму тарихы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20.22
2.Жер пішіні және оның өлшемдері. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23.24
2.1.Жердің пішіні мен көлемі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2.Жер бетінің бедері. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
3.Геосфералардың заттық құрамы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
3.1.Литосфера. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28.30
3.2.Атмосфера. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31.33
3.3.Гидросфера. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34.35
3.4.Биосфера. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36.38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39.40
Пайдаланған әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41.46
Кіріспе.
Менің ойымша «Жалпы жертану – біртұтас жүйе болып табылатын географиялық қабықша туралы теория , материяның дамуы туралы географиялық және басқа ақпараттардың негізі . Сондықтан « Жалпы жертанудың»теориялық тұжырымдары салалық географиялық талдаудың методологиялық негізі болып табылады .
Болашақ мамандардың географиялық дүние- танымына негіз қалайды . «Жалпы
жертану» пәніндегі географиялық дүние таным біртұтастығымен сиппатталады: табиғи құбылыстар мен процестер бір –бірімен ғана емес қоршаған ортамен де тығыз жүйелік байланыста қарастырылады .
«Жалпы жертану» глобальды экологияның теориялық базасы болып табылады , өйткені тірі организімдер мен адам баласы өмір сүріп отырған ортаның экология- лық қауіпсіздігін қамтамсыз ету мақсатында географиялық қабықшаның қазіргі күйін , оның болашақта өзгеру бағытын анықтауға ат салысады . Глобальды өзгерістерлі зерттеудегі негізгі мақсат : Жер системасының дамуына әсер ететін физикалық , химиялық және биологиялық процестердің қарым- қатынасын анықтау , оған ғылыми тұрғыдан баға беру .
Біртұтас жүйе – географиялық қабықша ( комплекстік геосфера , эпигиосфера ) ілімі соңғы уақытта космостық ізденістердің , эволюциялық географияның , Палеогеографияның мәліметтерімен толығуда .
Сондықтан (Жалпы жертанудың» ғылыми бағыты фундаментальды физгеографиялық заңдылықтарды зерттеуден планетарлық масштабта табиғи – антропогендік ортаны тиімді пайдалану , апатты табиғи құбылыстар мен процестерді болжау және онымен күресе білуге бағытталған .
Біртұтас географиялық қабықша біртекті емес , оның құрлысы да күрделі . Әсіресе , барлық қабықшалардың түйісу орталығы күрделігімен ерекшелінеді . Мұнда географиялық қабықшаның жекеленген компоненттердің -топырақ және тірі организімдердің кеңістікте әртүрлі таралуы мен дамуы нәтижесінде әртүрлі деңгейдегі табиғи – территориялық комплекстер дамиды .
Сонымен , «Жалпы жертану» географиялық қабықтың жалпы заңдылықтарын дамуын , оның жекелеген компонеттері мен комплекстерінің кеңістік пен уақыт аралығында өзгеруін , қазіргі табиғи – антропогендік комплекстердің болашақта дамуын зерттейтін ғылыми сала . Сондықтан қарапайым деңгейдегі де табиғи комплекстердің дамуын , динамикалық ерекшелігін және кіші табиғи-антропогендік комплекстерге баға беріп , болжау үшін планетарлық географиялық заңдылықтар-ды білу міндетті .
Адамдар Жердің шар тәрізді екендігін дәлелдеу үшін мыңдаған жыл уақытын сарп етті . Тек ХV ғасырда ғана бұлжытпас деректердің алдында ақыры Жердің жұмыр екендігі мойындалды . Сөйтіп барлық елдердің оқушылары өз планетасын жұмыр глобус арқылы оқып , зерттей бастады .
Шын мәнінде Жер дұп- дұрыс шар емес . Оның нақты формасын айқындау үшін ғалымдар көп күш –жігер жұмсады . Қандай тәсілдер қолданылмады десеңші ! Сонда да біздің планетамыздың формасын дәлме- дәл белгілеу әлі қолдан келген емес . Ал мұның өзі білімнің көптеген салалары жөніндегі мамандар үшін өте маңызды . Сөйтіп , біздің Жеріміз – полюстар тұсында ішке қарай басыңқы үлкен шар – ғалымдар осындай пікірге келіп отыр . Бірақ Жердің үсті теп- тегіс емес . Бір жерлерде таулар аспанмен таласса , басқа бір жерде жазықтар көсіліп жатады , енді бір жерді ойпаңдар алып жатады . Егер жер бетінің бүкіл ойлы- қырлы бедерін ескеретін болсақ , Жердің формасы аса күрделі болып шығар еді . Сондықтан оны тіпті ең күрделі математикалық теңдеулермен бейнелеп беру мүмкін емес .
Сондықтан Жердің беті деп материк астымен ойша жүргізілген су айдынын алуға ұйғарылған . Мұндай фигура «геоид» деп атайды .
«Геоид» сөзін ғалымдар Жердің пішінін белгілеу үшін әдейі ойлап тапқан . Оны белгілі ғалым Листинг ұсынған . Бұл сөздің ешқандай геометриялық мағынасы жоқ. Оны тура аударсақ «Жер бейнесіндегі дене» дегенді білдіреді . Жердің радиусы шамамен 6 мың километрге тең . Глобустың радиусы одан миллион есе кіші . Сөйтіп Жердің полярлық және экваторлық радиустарының арасындағы 21 км айырма глобуста милиметрдің бөлігіне айналады . Бұл айырмашылықты глобуста бейнелеп көрсетудің ешқандай мүмкіндігі жоқ екені түсінікті де .
Сондықтан глобусты жер шарының моделі деп атайды . Оның бетінде материк- тер , мухиттар , аралдар , түбектер біздің планетамыздың үстіңгі беті кішірейтілген түрінде бейнеленген .
Глобус бетінде Жердің тәулік ішіндегі қалай айналатынын көрсетуге , жер осінің құлдилау бұрышын көруге болады . Глобус бетінде түрлі өлшемдер жүргізуге бола- ды : қашықтықтар анықталады, аудандар есептеліп шығарылады . Қажетті нүктелердің географиялық координаттары табылады . Адамдар жердің шар тәрізді екендігін дәлелдеу үшін мыңдаған жыл уақыттын сарп етті. Тек XV ғасырда ғана бұлжытпас деректердің алдында ақыры жер жұмыр екендігі мойындалды. Сөйтіп, барлық елдердің оқушылары өз планетасын жұмыр глобус арқыды оқып, зерттей бастады. Шын мәнінде жер дұп-дұрыс шаремес. Оның нақты формасын айқындау үшін ғалымдар көп күш жігер жұмсады. Мұның өзі білімнің көптеген салалары жөніндегі мамандар үшін өте маңызды. Сөйтіп, біздің жеріміз –полюстар тұсында ішке қарай басыңқы , үлкен шар. Бірақ жердің үсті теп-тегіс емес. Бір жерде таулар аспанмен таласса , басқа бір жерде жазықтар көсіліп жатады , енді бір жерді ойпаңдар алып жатады. Егер жер бетінің бүкіл ойлы-қырлы бедерін ескеретін болсақ , жердің формасы аса күрделі болып шығар еді. Сондықтан оны жіпті ең күрделі математикалық теңдеулермен бейнелеп беру мүмкін емес. Сондықтан жердің беті деп материк астымен ойша жүргізілген. Су айдының алуға ұйғарылған. Мұндай фигура «геоид» деп аталады. «Геоид» сөзін ғалымдар жердің пішінін белгілеу үшін әдейі ойлап тапқан. Бұл сөздің ешқандай геометриялық мағынасы жоқ. Оны тура аударсақ «жер бейнесіндегі дене» дегенді білдіреді. Жердің радиусы шаиаиен 6 мың км-ге тең. Глобустың радиусы одан миллион есе кіші. Сөйтіп жердің ролярлық және экваторлық радиустарының арасындағы 21 км айырма , глобуста мм-ң бөлігіне айналады. Сондықтан глобусты жер шарының моделі деп атайды. Оның бетінде мұхиттар , материктер , аралдар ,түбектер , біздің планетамыздың үстіңгі беткі кішірейтілген түрінде бейнеленген.
Біздің Отанымыздың қойнауы байлыққа толы. Жер асты қоймаларында халық шаруашылығына қажетті ұштан-теңіз қазына жатыр. Дегенмен табиғат жасаған барлық байлық ішіндегі шын мәніндегі ең құндысы –табиғаттың ғажайып талмас туындысы-Жер болып табылады. Жерге адамның қамқоршылығы мен оның аялы алақаны қажет. Біз сонда ғана өз ұрпақтарымыз үшін табиғатты бір ғажайып көркімен сақтаймыз. Сонда ғана олар бізге алғыс айтып, риза болады.
Менің ойымша «Жалпы жертану – біртұтас жүйе болып табылатын географиялық қабықша туралы теория , материяның дамуы туралы географиялық және басқа ақпараттардың негізі . Сондықтан « Жалпы жертанудың»теориялық тұжырымдары салалық географиялық талдаудың методологиялық негізі болып табылады .
Болашақ мамандардың географиялық дүние- танымына негіз қалайды . «Жалпы
жертану» пәніндегі географиялық дүние таным біртұтастығымен сиппатталады: табиғи құбылыстар мен процестер бір –бірімен ғана емес қоршаған ортамен де тығыз жүйелік байланыста қарастырылады .
«Жалпы жертану» глобальды экологияның теориялық базасы болып табылады , өйткені тірі организімдер мен адам баласы өмір сүріп отырған ортаның экология- лық қауіпсіздігін қамтамсыз ету мақсатында географиялық қабықшаның қазіргі күйін , оның болашақта өзгеру бағытын анықтауға ат салысады . Глобальды өзгерістерлі зерттеудегі негізгі мақсат : Жер системасының дамуына әсер ететін физикалық , химиялық және биологиялық процестердің қарым- қатынасын анықтау , оған ғылыми тұрғыдан баға беру .
Біртұтас жүйе – географиялық қабықша ( комплекстік геосфера , эпигиосфера ) ілімі соңғы уақытта космостық ізденістердің , эволюциялық географияның , Палеогеографияның мәліметтерімен толығуда .
Сондықтан (Жалпы жертанудың» ғылыми бағыты фундаментальды физгеографиялық заңдылықтарды зерттеуден планетарлық масштабта табиғи – антропогендік ортаны тиімді пайдалану , апатты табиғи құбылыстар мен процестерді болжау және онымен күресе білуге бағытталған .
Біртұтас географиялық қабықша біртекті емес , оның құрлысы да күрделі . Әсіресе , барлық қабықшалардың түйісу орталығы күрделігімен ерекшелінеді . Мұнда географиялық қабықшаның жекеленген компоненттердің -топырақ және тірі организімдердің кеңістікте әртүрлі таралуы мен дамуы нәтижесінде әртүрлі деңгейдегі табиғи – территориялық комплекстер дамиды .
Сонымен , «Жалпы жертану» географиялық қабықтың жалпы заңдылықтарын дамуын , оның жекелеген компонеттері мен комплекстерінің кеңістік пен уақыт аралығында өзгеруін , қазіргі табиғи – антропогендік комплекстердің болашақта дамуын зерттейтін ғылыми сала . Сондықтан қарапайым деңгейдегі де табиғи комплекстердің дамуын , динамикалық ерекшелігін және кіші табиғи-антропогендік комплекстерге баға беріп , болжау үшін планетарлық географиялық заңдылықтар-ды білу міндетті .
Адамдар Жердің шар тәрізді екендігін дәлелдеу үшін мыңдаған жыл уақытын сарп етті . Тек ХV ғасырда ғана бұлжытпас деректердің алдында ақыры Жердің жұмыр екендігі мойындалды . Сөйтіп барлық елдердің оқушылары өз планетасын жұмыр глобус арқылы оқып , зерттей бастады .
Шын мәнінде Жер дұп- дұрыс шар емес . Оның нақты формасын айқындау үшін ғалымдар көп күш –жігер жұмсады . Қандай тәсілдер қолданылмады десеңші ! Сонда да біздің планетамыздың формасын дәлме- дәл белгілеу әлі қолдан келген емес . Ал мұның өзі білімнің көптеген салалары жөніндегі мамандар үшін өте маңызды . Сөйтіп , біздің Жеріміз – полюстар тұсында ішке қарай басыңқы үлкен шар – ғалымдар осындай пікірге келіп отыр . Бірақ Жердің үсті теп- тегіс емес . Бір жерлерде таулар аспанмен таласса , басқа бір жерде жазықтар көсіліп жатады , енді бір жерді ойпаңдар алып жатады . Егер жер бетінің бүкіл ойлы- қырлы бедерін ескеретін болсақ , Жердің формасы аса күрделі болып шығар еді . Сондықтан оны тіпті ең күрделі математикалық теңдеулермен бейнелеп беру мүмкін емес .
Сондықтан Жердің беті деп материк астымен ойша жүргізілген су айдынын алуға ұйғарылған . Мұндай фигура «геоид» деп атайды .
«Геоид» сөзін ғалымдар Жердің пішінін белгілеу үшін әдейі ойлап тапқан . Оны белгілі ғалым Листинг ұсынған . Бұл сөздің ешқандай геометриялық мағынасы жоқ. Оны тура аударсақ «Жер бейнесіндегі дене» дегенді білдіреді . Жердің радиусы шамамен 6 мың километрге тең . Глобустың радиусы одан миллион есе кіші . Сөйтіп Жердің полярлық және экваторлық радиустарының арасындағы 21 км айырма глобуста милиметрдің бөлігіне айналады . Бұл айырмашылықты глобуста бейнелеп көрсетудің ешқандай мүмкіндігі жоқ екені түсінікті де .
Сондықтан глобусты жер шарының моделі деп атайды . Оның бетінде материк- тер , мухиттар , аралдар , түбектер біздің планетамыздың үстіңгі беті кішірейтілген түрінде бейнеленген .
Глобус бетінде Жердің тәулік ішіндегі қалай айналатынын көрсетуге , жер осінің құлдилау бұрышын көруге болады . Глобус бетінде түрлі өлшемдер жүргізуге бола- ды : қашықтықтар анықталады, аудандар есептеліп шығарылады . Қажетті нүктелердің географиялық координаттары табылады . Адамдар жердің шар тәрізді екендігін дәлелдеу үшін мыңдаған жыл уақыттын сарп етті. Тек XV ғасырда ғана бұлжытпас деректердің алдында ақыры жер жұмыр екендігі мойындалды. Сөйтіп, барлық елдердің оқушылары өз планетасын жұмыр глобус арқыды оқып, зерттей бастады. Шын мәнінде жер дұп-дұрыс шаремес. Оның нақты формасын айқындау үшін ғалымдар көп күш жігер жұмсады. Мұның өзі білімнің көптеген салалары жөніндегі мамандар үшін өте маңызды. Сөйтіп, біздің жеріміз –полюстар тұсында ішке қарай басыңқы , үлкен шар. Бірақ жердің үсті теп-тегіс емес. Бір жерде таулар аспанмен таласса , басқа бір жерде жазықтар көсіліп жатады , енді бір жерді ойпаңдар алып жатады. Егер жер бетінің бүкіл ойлы-қырлы бедерін ескеретін болсақ , жердің формасы аса күрделі болып шығар еді. Сондықтан оны жіпті ең күрделі математикалық теңдеулермен бейнелеп беру мүмкін емес. Сондықтан жердің беті деп материк астымен ойша жүргізілген. Су айдының алуға ұйғарылған. Мұндай фигура «геоид» деп аталады. «Геоид» сөзін ғалымдар жердің пішінін белгілеу үшін әдейі ойлап тапқан. Бұл сөздің ешқандай геометриялық мағынасы жоқ. Оны тура аударсақ «жер бейнесіндегі дене» дегенді білдіреді. Жердің радиусы шаиаиен 6 мың км-ге тең. Глобустың радиусы одан миллион есе кіші. Сөйтіп жердің ролярлық және экваторлық радиустарының арасындағы 21 км айырма , глобуста мм-ң бөлігіне айналады. Сондықтан глобусты жер шарының моделі деп атайды. Оның бетінде мұхиттар , материктер , аралдар ,түбектер , біздің планетамыздың үстіңгі беткі кішірейтілген түрінде бейнеленген.
Біздің Отанымыздың қойнауы байлыққа толы. Жер асты қоймаларында халық шаруашылығына қажетті ұштан-теңіз қазына жатыр. Дегенмен табиғат жасаған барлық байлық ішіндегі шын мәніндегі ең құндысы –табиғаттың ғажайып талмас туындысы-Жер болып табылады. Жерге адамның қамқоршылығы мен оның аялы алақаны қажет. Біз сонда ғана өз ұрпақтарымыз үшін табиғатты бір ғажайып көркімен сақтаймыз. Сонда ғана олар бізге алғыс айтып, риза болады.
Пайдаланған әдебиет .
1 . « Қазақ совет энциклопедиясы » 4 томы .
2 . «Развитие наук о земле в СССР » , М , 1967 г .
3 . « Общие географический закономерности Земли » , М , 1970 г , Калесник С . В .
4 . Сейітов . Н . « Геология негіздері » , Алматы 2000ж.
5 . Сейітов . Н . « Геология терминдерінің сөздігі » , Алматы 2003ж .
6 . Сейітов . Н . « Қазақстан геологиясы » , Алматы 2003ж .
7 . Иванова .М . Ф . « Общая геология » , М , 1969 г .
8 . Страхов .Н .М . « Основы исторической геологий » , М , 1948 г.
9 . Горшков . Г .П . ,Якушова .А .Ф . « Общая геология » , М , 1969 г.
10 . Магницкий . В . А . « Внутренее строение и физика Земли » , М , 1965 г.
11 . Мушкетов . И .В . « Физическая геология » , М , 1935 г .
12 . Яновский . Б .М . « Земной магнетизм » , М , 1963-64 г.
13 . « Настоящее и прошлое магнитного поля Земли » , М ,1965 г.
14 . Жонголович .И . « Внешнее гравитационное поле Земли и фундаментальны
Постоянные связанные с ним , теорической астрономий , М , 1952 г .
15 . Бровар В .В . , Магницкий . В .А . , Шимбирев Б . П . « Теория фигуры Земли , М , 1961 г .
16 . Белоусов В . В . « Основные вопросы геотектоники » , М , 1962 г .
17 . Брагинский С . И . « Об основах теорий гидромагнитного динамо Земли » , « Геомагнетизм и аэрономия » , М ,1967 г .
18 . Н . Құсайнов . « Геоморфология » , Алматы , 2001 ж .
19 . Морков . К . К . « Палеогеография » , М , 1960 г.
20 . Ткаченко П . С . « Революционная народническая организация » , « Земли и воля » , М , 1961 г.
21 . Марков К . К . « Палеография » , М , 1960 .
22 . Куликов . К . А . , Сидоренко Н . С . « Планета Земля » , М , 1972 г .
23. « Почвы казахской СССР » Выпуск 8 .
1 . « Қазақ совет энциклопедиясы » 4 томы .
2 . «Развитие наук о земле в СССР » , М , 1967 г .
3 . « Общие географический закономерности Земли » , М , 1970 г , Калесник С . В .
4 . Сейітов . Н . « Геология негіздері » , Алматы 2000ж.
5 . Сейітов . Н . « Геология терминдерінің сөздігі » , Алматы 2003ж .
6 . Сейітов . Н . « Қазақстан геологиясы » , Алматы 2003ж .
7 . Иванова .М . Ф . « Общая геология » , М , 1969 г .
8 . Страхов .Н .М . « Основы исторической геологий » , М , 1948 г.
9 . Горшков . Г .П . ,Якушова .А .Ф . « Общая геология » , М , 1969 г.
10 . Магницкий . В . А . « Внутренее строение и физика Земли » , М , 1965 г.
11 . Мушкетов . И .В . « Физическая геология » , М , 1935 г .
12 . Яновский . Б .М . « Земной магнетизм » , М , 1963-64 г.
13 . « Настоящее и прошлое магнитного поля Земли » , М ,1965 г.
14 . Жонголович .И . « Внешнее гравитационное поле Земли и фундаментальны
Постоянные связанные с ним , теорической астрономий , М , 1952 г .
15 . Бровар В .В . , Магницкий . В .А . , Шимбирев Б . П . « Теория фигуры Земли , М , 1961 г .
16 . Белоусов В . В . « Основные вопросы геотектоники » , М , 1962 г .
17 . Брагинский С . И . « Об основах теорий гидромагнитного динамо Земли » , « Геомагнетизм и аэрономия » , М ,1967 г .
18 . Н . Құсайнов . « Геоморфология » , Алматы , 2001 ж .
19 . Морков . К . К . « Палеогеография » , М , 1960 г.
20 . Ткаченко П . С . « Революционная народническая организация » , « Земли и воля » , М , 1961 г.
21 . Марков К . К . « Палеография » , М , 1960 .
22 . Куликов . К . А . , Сидоренко Н . С . « Планета Земля » , М , 1972 г .
23. « Почвы казахской СССР » Выпуск 8 .
Пән: Геология, Геофизика, Геодезия
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 47 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 47 бет
Таңдаулыға:
Жалпы жер туралы түсінік.
Жоспар:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7-8
1.Жердің жалпы құрылысы және эволюциялық даму тарихы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9-12
1.1.Жердің ішкі құрылысы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .13-15
1.2.Жердің сыртқы құрылысы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 16
1.3.Жердің жұлдыз ретіндегі даму кезеңі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17-
19
1.4.Геологиялық даму тарихы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 20-22
2.Жер пішіні және оның өлшемдері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..23-24
2.1.Жердің пішіні мен
көлемі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..25
2.2.Жер бетінің бедері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..26
3.Геосфералардың заттық құрамы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 27
3.1.Литосфера.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28-30
3.2.Атмосфера.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31-33
3.3.Гидросфера.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34-35
3.4.Биосфера.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36-38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39-40
Пайдаланған әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41-46
Кіріспе.
Менің ойымша Жалпы жертану – біртұтас жүйе болып табылатын
географиялық қабықша туралы теория , материяның дамуы туралы
географиялық және басқа ақпараттардың негізі . Сондықтан Жалпы
жертанудыңтеориялық тұжырымдары салалық географиялық талдаудың
методологиялық негізі болып табылады .
Болашақ мамандардың географиялық дүние- танымына негіз қалайды . Жалпы
жертану пәніндегі географиялық дүние таным біртұтастығымен
сиппатталады: табиғи құбылыстар мен процестер бір –бірімен ғана емес
қоршаған ортамен де тығыз жүйелік байланыста қарастырылады .
Жалпы жертану глобальды экологияның теориялық базасы болып табылады
, өйткені тірі организімдер мен адам баласы өмір сүріп отырған ортаның
экология- лық қауіпсіздігін қамтамсыз ету мақсатында географиялық
қабықшаның қазіргі күйін , оның болашақта өзгеру бағытын анықтауға ат
салысады . Глобальды өзгерістерлі зерттеудегі негізгі мақсат : Жер
системасының дамуына әсер ететін физикалық , химиялық және биологиялық
процестердің қарым- қатынасын анықтау , оған ғылыми тұрғыдан баға беру .
Біртұтас жүйе – географиялық қабықша ( комплекстік геосфера ,
эпигиосфера ) ілімі соңғы уақытта космостық ізденістердің , эволюциялық
географияның , Палеогеографияның мәліметтерімен толығуда .
Сондықтан (Жалпы жертанудың ғылыми бағыты фундаментальды
физгеографиялық заңдылықтарды зерттеуден планетарлық масштабта табиғи –
антропогендік ортаны тиімді пайдалану , апатты табиғи құбылыстар мен
процестерді болжау және онымен күресе білуге бағытталған .
Біртұтас географиялық қабықша біртекті емес , оның құрлысы да
күрделі . Әсіресе , барлық қабықшалардың түйісу орталығы күрделігімен
ерекшелінеді . Мұнда географиялық қабықшаның жекеленген компоненттердің
-топырақ және тірі организімдердің кеңістікте әртүрлі таралуы мен дамуы
нәтижесінде әртүрлі деңгейдегі табиғи – территориялық комплекстер дамиды .
Сонымен , Жалпы жертану географиялық қабықтың жалпы заңдылықтарын
дамуын , оның жекелеген компонеттері мен комплекстерінің кеңістік пен уақыт
аралығында өзгеруін , қазіргі табиғи – антропогендік комплекстердің
болашақта дамуын зерттейтін ғылыми сала . Сондықтан қарапайым деңгейдегі де
табиғи комплекстердің дамуын , динамикалық ерекшелігін және кіші табиғи-
антропогендік комплекстерге баға беріп , болжау үшін планетарлық
географиялық заңдылықтар-ды білу міндетті .
Адамдар Жердің шар тәрізді екендігін дәлелдеу үшін мыңдаған жыл
уақытын сарп етті . Тек ХV ғасырда ғана бұлжытпас деректердің алдында
ақыры Жердің жұмыр екендігі мойындалды . Сөйтіп барлық елдердің оқушылары
өз планетасын жұмыр глобус арқылы оқып , зерттей бастады .
Шын мәнінде Жер дұп- дұрыс шар емес . Оның нақты формасын айқындау
үшін ғалымдар көп күш –жігер жұмсады . Қандай тәсілдер қолданылмады десеңші
! Сонда да біздің планетамыздың формасын дәлме- дәл белгілеу әлі қолдан
келген емес . Ал мұның өзі білімнің көптеген салалары жөніндегі мамандар
үшін өте маңызды . Сөйтіп , біздің Жеріміз – полюстар тұсында ішке қарай
басыңқы үлкен шар – ғалымдар осындай пікірге келіп отыр . Бірақ Жердің
үсті теп- тегіс емес . Бір жерлерде таулар аспанмен таласса , басқа бір
жерде жазықтар көсіліп жатады , енді бір жерді ойпаңдар алып жатады . Егер
жер бетінің бүкіл ойлы- қырлы бедерін ескеретін болсақ , Жердің формасы аса
күрделі болып шығар еді . Сондықтан оны тіпті ең күрделі математикалық
теңдеулермен бейнелеп беру мүмкін емес .
Сондықтан Жердің беті деп материк астымен ойша жүргізілген су айдынын
алуға ұйғарылған . Мұндай фигура геоид деп атайды .
Геоид сөзін ғалымдар Жердің пішінін белгілеу үшін әдейі ойлап
тапқан . Оны белгілі ғалым Листинг ұсынған . Бұл сөздің ешқандай
геометриялық мағынасы жоқ. Оны тура аударсақ Жер бейнесіндегі дене
дегенді білдіреді . Жердің радиусы шамамен 6 мың километрге тең . Глобустың
радиусы одан миллион есе кіші . Сөйтіп Жердің полярлық және экваторлық
радиустарының арасындағы 21 км айырма глобуста милиметрдің бөлігіне
айналады . Бұл айырмашылықты глобуста бейнелеп көрсетудің ешқандай
мүмкіндігі жоқ екені түсінікті де .
Сондықтан глобусты жер шарының моделі деп атайды . Оның бетінде
материк- тер , мухиттар , аралдар , түбектер біздің планетамыздың үстіңгі
беті кішірейтілген түрінде бейнеленген .
Глобус бетінде Жердің тәулік ішіндегі қалай айналатынын көрсетуге ,
жер осінің құлдилау бұрышын көруге болады . Глобус бетінде түрлі өлшемдер
жүргізуге бола- ды : қашықтықтар анықталады, аудандар есептеліп шығарылады
. Қажетті нүктелердің географиялық координаттары табылады . Адамдар жердің
шар тәрізді екендігін дәлелдеу үшін мыңдаған жыл уақыттын сарп етті. Тек XV
ғасырда ғана бұлжытпас деректердің алдында ақыры жер жұмыр екендігі
мойындалды. Сөйтіп, барлық елдердің оқушылары өз планетасын жұмыр глобус
арқыды оқып, зерттей бастады. Шын мәнінде жер дұп-дұрыс шаремес. Оның нақты
формасын айқындау үшін ғалымдар көп күш жігер жұмсады. Мұның өзі білімнің
көптеген салалары жөніндегі мамандар үшін өте маңызды. Сөйтіп, біздің
жеріміз –полюстар тұсында ішке қарай басыңқы , үлкен шар. Бірақ жердің үсті
теп-тегіс емес. Бір жерде таулар аспанмен таласса , басқа бір жерде
жазықтар көсіліп жатады , енді бір жерді ойпаңдар алып жатады. Егер жер
бетінің бүкіл ойлы-қырлы бедерін ескеретін болсақ , жердің формасы аса
күрделі болып шығар еді. Сондықтан оны жіпті ең күрделі математикалық
теңдеулермен бейнелеп беру мүмкін емес. Сондықтан жердің беті деп материк
астымен ойша жүргізілген. Су айдының алуға ұйғарылған. Мұндай фигура
геоид деп аталады. Геоид сөзін ғалымдар жердің пішінін белгілеу үшін
әдейі ойлап тапқан. Бұл сөздің ешқандай геометриялық мағынасы жоқ. Оны
тура аударсақ жер бейнесіндегі дене дегенді білдіреді. Жердің радиусы
шаиаиен 6 мың км-ге тең. Глобустың радиусы одан миллион есе кіші. Сөйтіп
жердің ролярлық және экваторлық радиустарының арасындағы 21 км айырма ,
глобуста мм-ң бөлігіне айналады. Сондықтан глобусты жер шарының моделі деп
атайды. Оның бетінде мұхиттар , материктер , аралдар ,түбектер , біздің
планетамыздың үстіңгі беткі кішірейтілген түрінде бейнеленген.
Біздің Отанымыздың қойнауы байлыққа толы. Жер асты қоймаларында халық
шаруашылығына қажетті ұштан-теңіз қазына жатыр. Дегенмен табиғат жасаған
барлық байлық ішіндегі шын мәніндегі ең құндысы –табиғаттың ғажайып талмас
туындысы-Жер болып табылады. Жерге адамның қамқоршылығы мен оның аялы
алақаны қажет. Біз сонда ғана өз ұрпақтарымыз үшін табиғатты бір ғажайып
көркімен сақтаймыз. Сонда ғана олар бізге алғыс айтып, риза болады.
Жердің жалпы құрылыс ы және эволюциялық даму тарихы
Жалпы жертану-біртұтас жүйе болып табылатын географиялық қабықша туралы
теория,материяның дамуы туралы географиялық және басқа ақпараттардың
негізі.Сондықтан Жалпы жертанудың теориялық тұжырымдары салалық
географиялық талдаудың методологиялық негізі болып табылады.
Болашақ мамандардың географиялық дүние-танымына негіз қалайды.
Жалпы жертану пәніндегі географиялық дүние-таным біртұтастығымен
сипатталады :табиғи құбылыстар мен процестер бір-бірімен ғана емес
Қоршаған ортамен де тығыз жүйелік байланыста қарастырылады.
Жалпы жертану глобальды экологиның теориялық базасы болып
табылады, өйткені тірі организмдер мен адам баласы өмір сүріп
отырған ортаның экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында
географиялық қабықшаның қазіргі күйін , оның болашақта өзгеру
бағытын анықтауға ат салысады. Глобальды өзгерістерді зерттеудегі
негігі мақсат: Жер системасының дамуына әсер ететін физикалық ,
химиялық және биолгиялық процестердің қарым-қатынасын анықтау, оған
ғылыми тұрғыдан баға беру.
Біртұтас жүйе –географиялық қабықша (комплекстік геосфера ,
эпигиосфера ) ілімі соңғы уақытта космостық ізденістердің ,
эволюциялық географияның ,
Палеогеографияның мәліметтерімен толығуда.
Сондықтан Жалпы жертанудың ғылыми бағыты фундаментальды
физгеорафиялық заңдылықтарды зерттеуден планетарлық масштабта табиғи
– антропогендік ортаны тиімді пайдалану, апатты табиғи құбылыстар
мен процестерді болжау және онымен күресе білуге бағытталған.
Біртұтас географиялық қабықша біртекті емес , оның құрылысы
да күрделі. Әсіресе ,барлық қабықшалардың түйісу орталығы күрделігімен
ерекшелінеді.Мұнда географиялық қабықшаның жекелеген компоненттерінің
– тау жыныстары , олардан пайда болған рельеф пішіні , су ауа ,
топырақ және тірі организмдердің кеңістікте әртүрлі таралуы мен
дамуы нәтижесінде әртүрлі деңгейдегі табиғи –территориялық комплекстер
дамиды.
Сонымен , Жалпы жертану географиялық қабықтың жалпы
заңдылықтарын , дамуын , оның жекелеген компонеттері мен
комплекстерінің кеңістік пен уақыт аралығында өзгеруін , қазіргі
табиғи –антропогендік комплекстердің болашақта дамуын зерттейтін
ғылыми сала. Сондықтан қарапайым деңгейдегі де табиғи комлекстердің
дамуын , динамикалық ерекшелігін және кіші табиғи –антропогендік
комплекстерге баға беріп , болжау үшін планетарлық географиялық
заңдылықтарды білу міндетті.
Жалпы жертанудың пайда болуы мен даму тарихын география
ғылымының дамуынан жеке дара қарастыруға болмайды , өйткені оның
дамуы география ғылымдарының дамуымен біртұтас .
Географиялық ілімнің ғылыми бастамасы алғашқы қауымдық
құрылыста пайда болып ,бірақ жазу өнері жоғары болған этностарда ,
яғни құл иеленушілік қоғамда даму деңгейі одан ары жоғарылаған .
(Қытай ,Ассирия , Вавилон .)
Көне Қытай жазба ескерткештері (Шанхайцзин ,Юйгун , Дилихчи .
) біздің эрамызға дейінгі 7-3ғасырда пайда болған . Бұл жазба
ескерткіштерде жергіліктің жердің табиғатын , халықтардың әдет –ғұрпын
сипаттаған мәліметтер кездеседі . Мысалы , Чжан Жун өзен суының
ағынымен оның жылдамдығының арасындағы байланысты анықтай отырып ,
оның нәтижесін Хуанхэ өзенінің ағынын реттеуге пайдаланған . Ғалым
Цзы өсімдік жамылғысының топыраққа , жер асты суларына және басқа
да географиялық факторларға тәуелдігін анықтаған .
Пэй Сюй географиялық карта құрастырудың 6принципін , масштабты
пайдалануды , жергілікті жерде бағдарлауды , жергілікті жердің
биіктігін есептеуді тағы басқа анықтаған . Қытайлықтар , сонымен бірге
, компасты , желдің жылдамдығы мен бағытын және жауын –шашаын
мөлшерін анықтайтын аспсптар ойлап тапқан .
Біздің эрамызға дейінгі көне мәдениет орталығы Үндістанда (
ведтер ) –діни саладағы көзқарастармен қатар Үндістанның табиғатын ,
өзендері мен тауларын сипаттайтын мәліметтердің кездесуі . Олар
Индонезияны ,Цейлонды білген , ал б.з.д. 1ғасырда Гималай мен Гиндукуш
арқылы Орта Азияға сапср жасаған . Көне индустарда календарь болған
, б.э.д. 6 ғасырға сайкес келетін астраномиялық трактатта Жер өз
білігінен айналатыны , ал Ай сәулені Күнен алатыны туралы деректер
бар .
Тигр және Эфрат өзендерінің төменгі ағысында 4 және 3
ғасырда егіншілік пен
Мал шаруашылығымен , сада –саттықпен (Кипрмен ,Иранмен ) айналысқан
шумерлер қоныстанған . Шумерлердің мәдениеті мен әдет –ғұрпын үйренген
көне вавилондықтар да (б.э.д.7 ғасырда өмір сүрген ) карта жасай
білген . Тигр мен Эфрат өзендерінің жоғарғы ағысында б.э.д. 3
ғасырдан 7 ғасыр аралығында көршілес көптеген мемлекеттерді жаулап
алған ассирийлықтар да карта жасаған.
Географияның дамуына көне гретер мен римдықтар да үлкен
үлес қосты . Гректердің өте көне жазба құжаттары Гомердің Илиада
және Одиссия
(б.э.д. 8-7 ғасырлар ) -мұнда Жерді формасы дөңес қалқан тәрізді
арал деп сипаттаған , олардың Дунай , Рион сияқты ірі өзендер ,
Африка туралы , Грецияның солтүстігін мекендеген көшпелі тайпалары
туралы да мәліметтері болған .Б.э.д. V
ғасырда өмір сүрген грек ойшылы Пармонит философиялық көзқарас
тұрғысынан Жер шар тәрізді деген идеяны ұсынды. Пармонтд пен пифагор
жерді 5 шеңберге немесе белдеуге жіктеді: аркиткалық , жазғы,
экваторлық қысқы және антарктикалық.
Геграфия ғылымының дамуына, әсіресе көп үлес қосқан б.э.д. 484-425
жылдары өмір сүрген Геродоттың еңбектері: Египетте, Ливияда,
Палестинада, Грециялық , Қара теңізде, Үндістан мен Каспий теңізі
жағалауында болып, осы территориялардың табиғатын зерттеген. Геродот
бойынша Жер бетіндегі елді мекендер үшке бөлінген:
Увропа деп бөлінуі ежелгі грек мифологиясынан алынған, ал басұа
финикийлықтардың мәліметтері бойынша: азу ( шығыс) – Азия, эреб ( батыс)
– Европа. Коне гректер Африканы Ливия деп атаған. Афри деген атауды
римдіктер құрылықтың солтүстігінде мекендеген халықтардың атына
байланысты атап кеткен.
Рим империясының гүлденген шағында Жалпы жертану пәніне өте зор
үлес қосқан көне грек астрономы және географ Клавдий Птоломей. Ll
ғасырдың бірінші жартысында өмір сүрген, ұлты грек, Клавдий
Птоломейдің аса құнды еңбектерінің бірі Руководство по географии – 8
кітап көлемінде көне геогграфияның дамуына
аяқтайды. Сонымен қатар, Система мира атты еңбегі география
ғылымында 1000жылға дейін басым болып. Птоломей географияда
математикалық әдістерді кеңінен қолданды ( мысалы, ендік пен байлықты
анықтау ). Ол география мен хорографияны жіктеді: география деп - сол
уақыттағы Жер бетінде белгілі бөліктердің сызықтық бейнеленуін
түсінсе, яғни сандық көрсеткіштері бойынша жергілікті жерді
сипаттауды ұғынды.
384-322 жылдары өмір сүрген Аристотельдің кезеңінде Жер
формасының шар тәрізділігі жалпы мақұлданған түсінікті болды. Оның
нақтылы дәлелі Ай тұтылғандағы жердің көленкесінің дөнгелек болып
Аристотель (б.э.д. 3000 жыл бұрын), бірақ дәлірек , мәліметтерді
қазіргіге жақын есептеген Эратосфен (276-176 жыл). Эратосфеннің тағы
да география ғылымына қосқан үлесі: Географика деп аталған жүйелі
еңбектің авторы, жердің формасы, тарихи географияны, құрылықтар мен
мұхиттарды, климаттық зоналарды және жекелеген елді мекендерді
зерттеумен айналысқан ғалым. Алғаш рет география деген терминді
қолданған да Эратосфен – осы кезеңнен Жер бетінің табиғатын сипаттау
география деп аталған.
Алғаш рет градус торын ұсынып, жер беті шеңберін 360 – қа
бөлуді және дәлме-дәл карта құрастыру принциптерін ұсынған ғалым
Гиппарх.
Сонымен, осы кезенде географияда шешілген мәселелер:
1) қазіргі уақытқа дейін сақталып келген географияда екі бөлімнің
жіктелуі: жалпы жертану мен елтану;
2) жердің формасы мен көлемінің анықталуы;
3) осы кезге дейін құнын жоғалтпаған ғылыми еңбектердің пайда
болуы;
4) көне географиялық карталардың құрастырылуы;
5) жер бетіндегі әртүрлі физикалық құбылыстарға түсінік беруге
талпыныс жасалу.
Мысалы, христиан религиясымен келіспейтіндіктен жердің шар тәрізділігі
жоққа шығарылды. Индикоплов Жер көне еврейлердің храмына ұқсас,
сондықтан оның формасы шеңбер тәрізді емес төрт бұрышты, жер беті
жазық, тау тек солтүстігінде, ал күн осы таулардың айналасында ғана
айналып жүреді деп тұжырымдады. Барлық табиғи құбылыстар дөрекі,
қарапайым түрде түсіндірілді. Х111, Х1V тіпті ХV ғасырлардағы барлық
дүние жүзілік карталар бір үлгімен жасалды: шеңбер – шеңбердің
ортасында Иерусалим.
Жер туралы, әртүрлі елдердің табиғаты туралы мәліметтер толықты.
Мысалы, Марокко тұрғыны Ибн –Батуттың 30 жылға созылған саяхаты:
арабтардың меридианның градус торын пайдалана отырып жер көлемін
есептеуге деген еңбектері – нәтижелері қазіргіге жақын.
111 ғасырдан бастап Қытайда Дифанчжи деп аталатын еңбекте
Қытайдың әртүрлі аудандарының жер жағдайы суретелді. 1952 жылға дейін
5832 суреттеп бейнелеуден тұратын. Гумбольдттың аса маңызды еңбегінің
бірі - Космос, бес бөліктен тұрады, бірақ бесінші бөлігі кезінде
аяқталмай қалды. Еңбектің бірінші бөлігінде сол кездегі Жер мен
Әлем кеңістігі туралы мәліметтерге қорытынды жасалған. Бұл жұмысында
ол жер бетін ерекше қабық , барлық компоненнттер бір-бірімен тығыз
байланысты ғана емес бір-біріне әсер етеді, органикалық және
органикалық емес табиғаттың біртұтастығы туралы құнды пікірлер
айтады. Гумбольдт қазіргі биосфера түсінігінің аналогы өмір сферасы
және ақыл сферасы – кейіннен ноосфера аталған терминдер туралы да өз
еңбегінде ой толғайды.
Жер қабығының ішкі құрылысына байланысты оны екі типке –
континенттік және мұхиттық – бөледі (2.6-сурет). Континенттік қабық , 2)
гранитті – метаморфтық және 3) базальттық ( базиттік). Қазіргі кезге
бұрғылау және шахтылар арқылы тек шөгінді қабаттың құрама- құрылымын
білеміз, гранитті –қалқандарда ( щит) шығады. Жер қабығы мантиядан Мохо
шегімен айырылатыны жоғарыда айтылады.
Сейсмикалық толқындардың жылдамдығы орта шамамен шөгіндіілер
қабатында
3-5 км с, гранитті -гнейсті қабатта 5,5-6,5 кмс, базальт қабатында
6,6-7,2 кмс. Кейінгі екеуін сейсмикалық Конрад шегі жіктейді (толқын
жылдамдығы 6,5- 6,6 кмс). Үш қабаттың әрқайсысының да қалыңдығы
тұрақты емес. Шөгінді қабатының қалыңдығы нөлден (Балтық , Алдан т.б.
қалқандар) жазықтардан 5 километрге жетеді, тек жекелеген ойыстарда
(Каспий ойпаты) 8-10 километірден асады. Таулы аймақта мен оларды
етектеген ойыстарда бұл қабат 15-20км. Гранитті – метаморфтік қабаттың
қалыңдығы жазық ойпаттарда 15-20 км; таулы аймақтарда 20-25 км ге
жетеді. Базальтты қабаттың қалыңдығы осылайша 10-20км –ден 25-35 км-ге
өзгереді.
Мұхиттық тип өзінің қалыңдығымен де, құрамымен де континенталдық
типтен тым өзгеше. Оның қалыңдығы 5-12 км, орташа шамасы 5-7 км, ал
гранитті- иетаморфтік қабаты атымен жоқ . Мұхитты қабат та үшке
жіктеледі: 1) бірінші (жоғарғы жұқа – жүздеген метр -1000 м) мұхит-
теңіз шөгінділерінен тұрады да сейсмотолқындар жылдамдығы 4-4.5км с
шамасында :
3)үшінші қабатшасының қалындығы 3,5 – 5 км,сейсмотолқындар 6,3-6,4
кмс жылдамдықпен өтеді. Қабатша негізді және өте негізді интрузив
жыныстардан түзілген.
Жер сфероид тәрізді. Жердің нағыз беті , оның ауысып
отыратын үшы қиры жоқ және сан алуан қыраттары мен ойпатары жер
бетін тегіс деп айтуға мүмкіндік бермеиді жердін формасы туралы
түсінік алу үшін жердің шын беті емес тек теориялық бетті
зерттейді .
Жердің шар тәрізділігі туралы идея сонау көне заманда
дамып, өзінің қүндылығын әлі де жоғалтпаған тұңғыш дәлелдер
ұсынылған болатын.Бірақ бұл түсінік ғылыми пікірді 17 ғасырға дейін
қанағаттандырып келді. Өйткені кейіннен қайта қарауға мәжбүр еткен
мәліметтер айқындалды.
Ғылыми және практикалық мақсата өте жиі Жер сфероидты
түсінігі қолданылады ол полюстерге қарай созыңқы, бірақ шарға жақын
геометриялық фигура . Сфероид эллипсоид айналуына сәйкес те біркелкі
тепе –теңдіктегі сұйық массалы фигура . Оның барлық заттары бір
–біріне тартылыс күшіне байланысты тартылады және өзгермейтін білік
айналасында тұрақты бұрыштық жылдамдықпен айналады . Жер біртекті
сұйық масса болмаса да Жер сферодының эллипсоидтық айналудан
айырмашылығы аз . Сфероид пен зллипсоид айналуының ең жоғарғы ауытқы
45градус ендікте -3-4 м . Барлық геодезиялық есептеулер эллтпсоид
бетінде жүргізіледі .
Жердің полярлық сығылуы 17 ғасырда белгілі болды . 1672
жылы Парижден Каеннаға сағатпен қозғалғанда оның маятнигінің экватор
маңында тәулігіне 2 мин 28 секундқа қалып отыратыны анықталды .
Сондықтан сағаттың маятнигін 2,8 мм –ге қысқартуға тура келеді .
Ньютон мен Г юйгенс бұл құбылысты полюстен экваторға қарай ауырлық
күшінің азаюымен түсіндірді . Мұндағы жаңалық :дұрыс есептеулер
нәтижесінде қоңыржай ендіктерден экваторға қарай ауысқанда салмақ
күшінің жылдамдылығы сол бағыттағы орталықтан тебетін күштің
көбеюінен едәуір тез кемитіндігін көрсетті .
Ньютон мен Гюйгенс жер полюстерінің қысылыңқы және
экватордың дөңес болуы мүмкіндігін айтты , демек жер шар емес
сфероид , яғни эллипстың кіші білігінде ( осінде ) айналунан шыққан
дене .
Сфероидта меридиандар дөңгелек шеңбер емес – эллипс , ал
полярлық және экваторлық радиустардың ұзындығы әртүрлі .
Маятниктердің көмегімен жасалған толып жатқан бақылаулар
Ньютон мен Гюйгенстің түсініктерінің дұрыс екнін көрсетті . Градусты
өлшеуде осыны дәлелдеді . Егер де жер сфероиды осы болса , онда
меридианы доғасының қисықтығы полюсте экватордағыдан кемірек болу
керек . Олай болса орталық бұрышта бір градусқа келетін меридианның
доғасы жоғарғы ендіктерде экватор маңындағыдан ұзынырақ
керек .
1. Жердің ішкі құрлысы
Жердің ішкі қойнауы үш қабатқа : сыртқы –жер қыртысы , аралық
–мантия , орталық –ядро болып бөлінеді . Олар сесмологиялық
зерттеулердің нәтижесінде бір – бірінен шекаралық жазықтар арқылы ,
физикалық қасиеттерінің өзіндік нәтижелеріне қарай ажыратылады .
Бірінші реттегі шекара жоғарыда аталған геосфералардың (жер қыртысы ,
мантия ,ядро ) арасында сейсмикалық толқындардың таралу жылдамдығының
күрт өзгеруімен сипатталады ( жер қыртысы мен мантия аралығында -
Мохоровичич және мантия мен ядро аралығында – Вихерт – Гутенберг
жазықтықтары ) : екінші реттегі шекара жоғарыда айтылған
геосфералардың әрқайсының өз ішінде ғана байқалатын өзгерістер
негізінде жүргізіледі . Мысалы , сейсмикалық толқындардың таралу
жылдамдылығының жер қойнауына тенеңдеген сайын біртіндеп өсуі жер
қыртысын құрайтын заттардың өзгерісін көрсетеді .
Жердің ішкі құрылысы туралы көп жобалардың ( В .Гольдшмидтың ,
Г .Вашингтонның , А . Е . Ферсманның ,В . Рамзейдің , А . В .
Капустинскийдің және т .б . ) ішінде неміс ғылымы сейсмолог Б .
Гутенбергтің және австралия ғылымы геофизик К . Э . Булленнің ( 1961
) схемасы қазіргі кезде кең тараған жобалардың бірі болып саналады
.
Жоғарғы мантияның орталық бөлігінде , материктердің астында –
100 км –ден 250 км –ге дейінгі , ал мұхит түбінде -50 км –ден 400 км
–ге дейінгі аралықта сейсмикалық толқындардың таралу жылдамдығы
тереңдеген сайын өсудің орнына , екрісінше төмендейді . Мұндай
зоналарды астеносфера деп атайды .
Ортаңғы мантия (С) немесе аралық зона 400 км –ден 1000 км –ге
дейінгі аралықты қамтиды . Бұл зонаны алғаш рет орыс академигі Б .
Б . Голицин (1912) анықтайды . Сондықтан Голицын шекарасы деп
аталады .
Төменгі мантия (Д) Голицын деңгейінен 2900 км –ге дейінгі
аралықта қамтиды . Бұл зона неміс ғалымдары Э . Вихерт пен Б.
Гутенбергтің (1914) құрметіне Вихерт –Гутенберг шекарасы деп аталып
кетті .
Төменгі мантия (Д) немесе Голицын деңгейінен 2900 км-ге дейінгі
аралықты қамтиды. Бұл зона неміс ғалымдары Э. Вихерт пен Б. Гутенбергтің
(1914) құрметіне Вихерт-Гутен-берг шекарасы деп аталып кетті.
Мантиялық заттардың құрамында алюминий мен кремнийдің мөлшері азайып,
ал темір мен магний элементтері көбейе бастайды.
Адам Жердің сыртқы қабықтары-атмосфера, гидросфера және биосфераны
тікелей зерттей алады. Ал Жер қабатының өзін мардымсыз, аз тереңдікке дейін
ғана тікелей бақылай алады. Ең терең деген скважинаның өзі әзірге 15 км
тереңдікке децін ғана жет-кен. Мұнан әрі қалай Жердің терең қабаттары
қандай жыныстардан тұрады, олар қандай күйде деген сұрақтарға тек қосалқы
белгілер бойынша, болжамды түрде ғана жауап беруге болады. Мәселен,
жанартау атқылағанда Жердің терең қойнауынан түрлі жыныстар сырқа шығады.
Олар Жердің тереңірек қабаттарын құрайтын жыныстар туралы мәлімет береді.
Жердің ішкі құрлысын анықтауда, әсіресе жер сілкіну толқындарының
таралуын бақылаудың маңызы өте зор. Жер сілкігенде пайда болатын толқындар
Жердің ішкі құрлысының ерекшеліктеріне қарай белгілі бір тереңдіктерде
таралу жылдамдығын өзгертетіндігі анықталған. Ғалымдар мұндай толқындардың
таралуын қолдан жарылыс жасап та бақылайды. Соның нәтижесінде Жер шарының
ішкі құрлысы 3 қабаттан тұратындығы анықталған.
Жердің ең сыртқы қабаты Жер қыртысы деп аталады. Оның төменгі шегі
құрлық пен мұхиттардың астында әр түрлі тереңдікте жатады. Жер қыртысы
құрлықтың астында қалың. Ондағы жазықтарда 30-40 км, таулардың астында 70-
80 км-ге дейін барады. Ол мұхиттардың астында құрлыққа қарағанда орта
есеппен 5-6 есе жұқа, яғни қалыңдығы 10 км-дей ғана қабат құрайды.
Жер қыртысының әрі шамамен 2900 км тереңдікке дейін мантия
орналасқан(латынша мантия-шапан, жамылғы). Жер қыртысы және мантияның
жоғарғы кристалдық тау жыныстарынан тұратын қабаты литосфера деп аталады.
(латынша литос-тас).
Ғалымдар температура мантияның жоғарғы жағында +100-1500С-тан төменгі
шека-расында +38000С-қа дейін баратын болу керек деп болжайды. Сондықтан
литосфераның астыңғы қабатындағы тау жыныстары қоймалжың затқа айналады.
Жердің ең орталық өзегін ядро алып жатады. Оның радиусы 3500 км
шамасында. Ядро темір мен никельден тұрады. Ол сыртқы және ішкі ядроға
бөлінеді. Сырқы ядро балқыған күйде, ал ішкі ядро қатты заттан тұратын
болуы керек.
Ядро-сырқы ядро(Е), аралық зона (Ғ) және субъядро (G) болып үшке
бөлінеді. Сырқы ядро(Е) –Вихерт-Гутенберг деңгейінен 4990 км-ге дейінгі
аралықты алап жатады және сұйық күйде болады.
Аралық зона(Ғ) -4990 км-ден 5120 км-ге дейінгі аралықты қамтиды.
Физикалық қасиеті жағынан ішкі субъядроға жақын.
Субъядро (G)-планетаның орталық бөлігін (5120-6371 км) құрайды;
диаметрі 2500 км шамасында. Сырқы ядро мен субъядроның шекарасын анықтаған
Дания ғалымы сейс-молог-Инге Леман (1936).
Ядроның құрамында ауыр элементтердің мөлшері көбейе түседі. Қазіргі
кездегі көзқарас бойынша ядро-темір мен никель элементтерінен құралады,
сонымен қатар қосымша күкірт, кремний қоспаларыда болуы мүмкін. Жалпы
ядроның құрамын темірлі метеориттердің құрамымен салыстыруға болады. Кейбір
ғалымдардың пікірі бойынша, ядроны құрайтын алғашқы заттар мантиялық
силикаттар түрінде болып, кейінірек олар өте жоғары қысым әсеріне
байланысты тығыздала келе , металдық қасиетке ие болады деп саналады.
Жердің физикалық қасиеттеріне ауырлық күші, тығыздығы, қысымы,
магниттік, жылулық және т.б. қасиеттері жатады.
Жер бетінде жердің өзіне қарай бағытталған центрге тартқыш және
центерден сыртқа қарай бағытталған центрден тепкіш күштерінің болатындығы
үнемі байқалады. Осы күштердің ортақ әсері ауырлық күшін көрсетеді. Ауырлық
күшінің үдеу шамасы жердің құрылысы мен сыртқы пішінінің өзгерістеріне
қарай анықталады; ауырлық күші экватор-иальды аймақтармен салыстырғанда
полярлық аймақтарда көбірек ; оның үдеу шамасы полюстен экваторға қарай
біртіндеп азаяды. (0,5%) . Бірақ кейбір аймақтарда бұл заңды-лық
орындалмайды. Жеңіл салмақты жыныстардан құралған аудандарда ауырлық күші
азаяды. (теріс аномалия), ал салмағы ауыр жыныстардан құралған аудандарда
ауырлық күші арта түседі (аномалия).
Үдеу шамасы жер қойнауына тереңдеген сайын әр түрлі өзгеріп отырады.
Мысалы, жер бетінде 982 смс2, 2900 км-ге дейінгі тереңдікте 1037
смс2дейін өзгереді ; кейінірек кенет-тен тез төмендеп, 6000 км тереңдікте
126 смс2 дейін жетеді, ал жердің центрінде нөлге тең болады.
Жердің ауырлық күшін зерттеу жұмыстары оның орташа тығыздығын
анықтауға мүмкіндік берді (5,52гсм3).
Шөгінді тау жыныстарының орташа тығыздығы 2,4-2,5 гсм3, граниттердің-
2,7 гсм3, базальттардың-2,9-3,0 гсм3екендігі белгілі. Ал жалпы жер
қыртысын құрайтын тау жыныстарының орташа тығыздығы 2,7-2,8 гсм3шамасында
деп саналады. Жердің орталық бөлігін құрайтын заттардың тығыздығы -12,3-
12,5 г см3шамасында болады.
Жердің центріне қарай тығыздықтың артуымен қатар, қысым дәрежесі де
ұлғая түседі. Жердің орталық бөлігінде қысым күші 3,5 млн атмосфералық
қысым дәрежесіне дейін жетеді.
Магниттік қасиет тек жеке минералдарға ғана емес, жалпы жер
планетасына тән ортақ қасиет. Сонымен, Жер алып магнит. Оның өзіндік магнит
полюстері және магнит өрісі болады. Жердің магнит полюстері географиялық
полюстермен сәйкес келмейді. Осыған байланысты, компастың магнит
стрелкасының көрсеткішінде магниттік ауытқу байқалады.
Магниттік ауытқу деп, белгілі бір бақылау нүктесінде компастың магнит
стрелкасы мен географиялық меридиан арасындағы бұрышты айтады. Магниттік
ауытқулар батыс және шығыс бағыттық болып ажыратылады. Бірдей бағыттағы
ауытқуларды біріктіретін сызық-изогондық сызықтар деп аталады.
Магнит стрелкасының горизонт сызығына қарай құлау бұрышы магниттік
еңкею, ал магниттік еңкіштігі бірдей нүктелерді біріктіретін сызық
изоклинальдық сызықтар деп аталады. Магнит полюстерге жақындаған сайын,
компастың магнит стрелкасының еңкіштігі арта түседі, ал магнит полюстерінде
магнит стрелкасы тік бағытта болуға ұмтылады.
Жердің магнит өрісі кернеулік күшімен сипатталады. Кернеулік күші
экватордан магнит полюстері бағытында арта түседі.
1.2. Жердің сыртқы құрылысы
Жердің сыртқы түр –пішіні туралы алғашқы көзқарастар біздің
эрамызға дейінгі уақыттан көп бұрын қалыптасты . Оның шар тәрізді
екндігі туралы алғашқы ойлар Пифагор мен Аристотель Айдың тұтылуын
байқау кезінде Жердің Айға түсірген көлеңкесі доға тәрізді болып
шектелетіндігіне көңіл аударған .
Геодезилық өлшеу жұмыстарының нәтижесі Жердің сыртқы пішіні
үш осьті эллипсоидқа (сфероид) жақын екндігін көрсетеді . Жердің шын
мәніндегі бейнесі өте күрделі . Ол ешқандай да геометриялық
фигураға ұқсамайды . Сондықтан неміс ғалымы – физик И . Люстихтың
(1873) ұсынысы бойынша Жер геоид ( жерге ғана тән өзіндік пішін )
пшінді деп саналады .
Жер қыртысы әр түрлі тау жыныстарынан тұрады . Олар
кемінде екі минералдан , ал көпшілік жағдайда , бірнеше минералдардан
құралады .
Жердің ғарыштан түсірілген суретіне қарасақ , оның шар тәріздес
екендігін айқын көреміз. Шардың беті буалдыр , көп жерін ақ шарбы жауып
жатыр. Жер шарын ауа қабығы қоршағандықтан ол буалдырланып көрінеді. Ал ақ
шарбы-ондағы бұлттардың көрінісі. Ауа Жер шарын қалың қабат түрінде ең
сыртынан қоршап тұрады. Оны атмос-фера деп атайды. (грекше атмос-бу, сфера-
шар). Ауа Жерді үздіксіз, біртұтас қабық түрінде қоршап жатыр.
Ғарыштан қараған адам жер бетінің көбін су алып жатқанын байқайды.
Шынында да судың үлесіне жер бетінің жалпы көлемінің 23- сі тиеді. Ауа
сияқты су да жер бетін біртұтас жауып жатады. Оны гидросфера (грекше гидро-
су ), яғни Жердің су қабығы деп атайды.
Гидросфераның басым көпшілік бөлігін мұхиттар мен теңіздер құрайды.
Сонымен қатар оның құрамына өзендер, көлдер, жер асты сулары, батпақтар,
мұздықтар кіреді.
Жерде тіршілік ететін микроскоптық бактериялардан бастап адамға
дейінгі –түрлі организмдер Жердің айрықша қабағы –биосфераға жатады.(грекше
био- тіршілік). Ол атмосфера мен гидросфера сияқты оқшау қабық құрамайды.
Тіршілік ауада , суда және Жердің беткі қатты қабығында таралған.
Жер Күн жүйесіне қарайтын басқа планеталардың ішінде, тоқтаусыз даму
үстіндегі планета ретінде, орталық симметрияға бағынатын әр түрлі
геосфералардантұрады. Олардың әрқайсысы өзіндік физикалық-химиялық
ерекшеліктерімен сипатталады. Жер қабаттары (геосфералар) сыртқы және ішкі
қабаттарға ажыратылады.
Жердің сыртқы қабаттары –атмосфера , гидросфера және биосфера біздің
планета-мыздың басқа планеталармен салыстырғанда , өзіндік ерекшеліктері
болып саналады.
Жердің сыртқы қабаттарына ортақ қасиет-олардың тез өзгергіштігі .
Жердің геос-фералары бір-бірімен өте тығыз байланысты.
1 .3 . Жердің жұлдыз ретіндегі даму кезеңі .
2
Жер – планета . Жер массасы М – 5976* 10 кг , бұл – күн массасының
1330000 үлесі . Күннің тартуы салдарынан жер оны эллипстік
орбита бойынша айналады . Жер Күнмен бірге Галактика центрінен
айналады , галактикалық айналу периоды шамамен 200 млн жыл ,
қозғалысының орташа жылдамдығы 250кмсек . Күн жердің эллипстік
орбитасының бір фокусында орналасқан . Жер мен Күннің ара
қашықтығы жыл бойына 147,117 млн км –ден 152,083 млн км –ге дейін
өзгереді . Жер орбитасының үлкен жарты осі 149,6 млн км –ге тең .
Жердің Күнді айналу пертоды жыл деп аталады . Жердің
орбита бойымен қозғалу жылдамдылығы орта есеппен 29,27 кмсек .
Егер жерге солтүстік , полюс үстінен қарасақ , онда жердің
орбиталық қозғалысы сағат тілінің қозғалысына қарама – қарсы
болады . Яғни осьтік айналу және Айдың жерді айналу бағытымен
бағыттас .
Айдың Жерден орташа қашықтығы 384400 км . Жер Ай жүйесі
қос планета болып қарстырылады .
Жердің геометриялық және физикалық сипаттамасы .
Экваторлық радиусы 6378,160 км
Полярлық радиусы 6356,777 км
Жер элипсоидының сығылуы 1298,25
Орташа радиусы 6371,032 км
Экваторлық шеңбердің ұзындығы 40075,696
6 2
Беті 510,2* 10 км
12 3
Көлемі 1,083*10 км
21
Массасы 5976*10 кг
3
Орташа тығыздығы 5518 кгм
Ауырлық күшінің үдеуі ( теңіз деңгейде )
2
а) экваторда 9,78049 мсек
ә)полюсте 9,83235 мсек2
б) жердегі стандартты мәні 9,80665 мсек2
Бізді қоршаған әлем кеңістігінің нақтылы құрылымын анықтау көп уақытты
қажет етеді. Көптеген астрономия ғалымдары оны шешудің негізгі көзі Құс
жолының құрылымын танысу жеткілікті деп санады.
Құс жолы дегеніміз-Галактика деген де түсініктер баршылық.. Шындығында
Құс жолы-аспанда көзбен көруге болатын сақина немесе шеңбер тәрізді жарық ,
ал Галактика –жұлдыздар системасы.
Галактика (грекше-gala-сүт) –кең көлемді қамтитын жұлдыздар системасы.
Оған күн мен жерді қоса есептегенде бүкіл планета енеді. Галактика-жұлдыз
аралық кеңістіктегі әртүрлі типтегі жұлдыздарды, жұлдыз топтарын, газды-
шаңдытұманды, жегелеген атом-дар мен бөлшектерді біріктіреді. Сонымен,
Галактика заттары әртүрлі формада кездеседі : жұлдыздар мен олардың
спутниктері, газ және шаңды бұлттар, массасы бойынша (≈98%) жұлдыздар
басым, газ және шаң-2%және шаңмен салыстырғанда газ 100 есе кем.
Басқа галактикалармен салыстырғанда Күн системасы құрамына енетін
бөліктерін біздің Галактика немесе Құс жолы деп атайды. Ағылшын ғалымы
Вильям Гершель алғашқылардың бірі болып барлық жұлдыздардың табиғаты
жағынан емес жарықтану бойынша да Күнге ұқсас екенін болжаған. Егер барлық
жұлдыздар бірдей жарықтанатын болса олардың кеңістіктегі тығыздығы бірдей
болар еді. Жұлдыздарға бір жұлдыздық көріну шамасында -2, 512 есе аз өтсек,
онда радиусы -√2,512≡1,6 есе көп сфераға өткен болар едік. Сондықтан
алдыңғы деңгейге қарағанда мұнда жұдлыздар саны 4 есе көп болар еді. Бірақ
экспериментальды зерттеулер көрсеткендей бұл шама әр бағытта әрқалай және
жұлдыздар жарығы әлсіреген сайын азаяды. Бірақ жұлдыздардың жарықтануы,
олар-дың санының айырмашылығы жәнежұлдыз аралық жарықтың шаңмен әлсіреуі
әрқалай. Жер бетінен неғұрлым алыс болса соғұрлым жарығы нашар.
Жер Күн жүйесіне қарайтын басқа планеталардың ішінде, тоқтаусыз даму
үстіндегі планета ретіндегі, орталық симметрияға бағынатын әр түрлі
геосфералардан тұрады. Олардың әрқайсысы өзіндік физикалық-химиялық
ерекшеліктерімен сипатталады. Жер қабаттары (геосфералар) сыртқы және ішкі
қабаттарға ажыратылады.
Жердің сыртқы қабаттарына ортақ қасиет- олардың тез өзгергіштігі .
Жердің геос-фералары бір-бірімен өте тығыз байланысты,
Жер-планета. Жер массасы М=5976∙1021кб, бұл –күн массасының 1330000
үлесі. Күн-нің тартуы салдарынан жер оны элипстік орбита бойынша айналады,
галактикалық айналу периоды шамамен 200 млн жыл, қозғалысының орташа
жылдамдығы 250кмсек. Күн жердің элипстік орбитасының бір фокусында
орналасқан. Жер мен күннің ара қашықтығы жыл бойына 147, 117 млн. км-ден .
152, 083 млн. км-ге дейін өзгереді. Жер орбитасының үлкен жарты осі 149,6
млн. км-ге тең. Жердің күнді айналу периоды жыл деп аталады.
Жердің орбита бойымен қозғалу жылдамдығы орта есеппен 29,27 кмсек .
Егер жерге сай, полюс үстінен қарасақ , онда жердің орбиталық қозғалысы
сағат тілінің қозғаласына қарама-қарсы болады, яғни осьтік айналу және
Айдың жерді айналу бағытымен бағыттас.
Айдың жерден орташа қашықтығы 384400 км. Жер Ай жүйесі қос планета
болып қарас-тырылады . Галактика орталығынан секундына 240 км жылдамдықпен
қозғалады. Радиусы 696000 км немесе Жердің 109 радиусына тең, массасы
333000 Жердің массасы , орташа тығыздығы -1,41 г см3.
Жер бетіне құлаған метеориттердің салмағы бірнеше килограмм , бірақ
өте ауыр , ірі метеориттер де баршылық . Ірі метеориттердің құлауынан
кратерлер пайда болады. Жер бетіндегі осындай ірі кратердің –Аризона
кратерінің диаметрі 1200 м, тереңдігі 200 м.
Жер Күнді толығымен 365 күн 6 сағат 9 секундта айналып шығады, оны
жұлдыз жылы деп атайды. Жердің жылдық айналымының немесе орбитасының
формасы эллипс тәрізді. Оның бір нүктесінде Күн орналасқан. Сондықтан Күн
мен Жердің арақашықтығы жыл ішінде өзгермелі . Эллипстік орбитада жердің
айналу жылдамдығы секундына 30 км.
Эллипстік орбита бойынша Күнді айнала отырып Жер оған өте жақын немесе
перигелийде 3 қаңтарға сәйкес келеді.де , Күн мен Жердің арақашықтығы
147 000 000 км болады. Афелийде немесе Күннен өте алыс орналасқан уақыты 5
шілдеге сәйкес , арақашықтығы 152 000 000 км. Жердің Күнді толық айналып
шығу уақыты бір жылға тең. Тәуліктік айналудан айырмашылығы жылдық айналым
Жердің Күнді айналуынан, арақашықтықтарының өзгеруінен емес, осінің
эклиптика жазығына құлау бұрышынан. Құлау бұрышы 660330. Жылдық айналымда
Жер осі ешбір өзгеріссіз болады, яғни өзіне-өзі параллель тұрады. Жер
осінің құлау бұрышы жер бетінде Күн радиациясының бірдей таралмауында
маңызды роль атқарады. Мысалы , 21 наурыз бен 23 қыркүйек Жер осі Күнге
нейтралды, күн сәулесі экваторға және екі жарты шардың полюстеріне дейін
бірдей жарық түсіреді , барлық ендікте күн мен түн теңеледі. Солтүстік
жарты шарда 23 қыркүйекте астрономиялық күз ,23 наурызда астрономиялық
көктем ; оңтүстік жарты шарда 23 қыркүйек астрономиялық көктемнің , 21
наурызда күздің басталу уақыттары.
Жыл тек уақыттың өлшем бірлігі ғана емес , сонымен қатар көптеген
табиғи құбылыстардың мезгілдік циклының ұзақтығы ; ауаның жыл мезгілдері
бойынша ауысуы , өзен мен көлдердің жылдық режимі , өсімдіктер мен
жануарлардың мезгілдік ритмикасы , қоңыржай ендікте қар жамылғысының
тұрақтануы мен еруі т.б.
Жарықтану белдеулеріне байланысты жарты шарлар үшін жыл мезгілдері
бірдей емес. Жер формасын еске ала отырып , жуықтап әрбір жарты шарда үш
белдеуден бөлуге болады: 1) Тропиктік ( тропик сызықтарымен шектелген) ;
жылына күн әрбір ендікте 2 рет, ал тропикте бір рет болады, айлар бойынша
күн ұзақтығында айырмашылық жоқ ; 2) қоңыржай-поляр шеңберіне дейін: жыл
мезгілдері бойынша Күннің биіктігі мен тәуліктік ұзақтығының айырмашылығы
едәуір ; 3) Полярлық –поляр түні мен поляр күні тән, ал одардың ұзақтығы
географиялық ендікке байланысты ауытқымалы.
Жер батыстан шығысқа қарай өз білігін айналып тұрады және бұл айналу
тәулік ішінде аяқталады.
Геологиялық даму тарихы .
Жердің кеңею немесе ұлғаю мүмкіндігі туралы алғашқы
ойлар М . В .Ломоносов , Д . Геттон жұмыстарында кейінірек И . О .
Ярковскийдің (1889) еңбектерінде айтылған . Егер контракциялық болжам
континенттік геология негізінде пайда болса , Жердің кенеюі туралы
гипотеза мұхиттарды зерттеу нәтижесінде ғана пайда бола бастады .
19 ғасырдың аяғында М . Рид жердің кенею мүмкіндігі туралы
идеяларды жинақтап гипотеза ретінде ұсынады . Бұл гиротезаны одан
әрі дамытып , жетілдіруге Б . Линдеман ( 1957 ) , М . А . Боглепов (1931)
, О . Хидьгенгерг (1933) , М .М .Тетяев , В .М . Букановский , И . В
.Кирилов (1949) , В .Б . Нейман (1950) , Л. Эдьед (1956, 1963) , У .
Кери (1957) және басқа ғалымдар қатысады .
Геологиялық факторлар да бұл гипотезаға қайшы келеді ,
планетаның көлемі ұлғаюы , оның өз осьінен айналу жылдамдылығының
азаюына , сонымен қатар , салмақ күші мөлшерінің өзгеруіне және
жануарлар мен өсімдіктер дүниесінің эволюциялық дамуына әсерін
тигізер еді . Бірақ , мұндай жердің геологиялық тарихында
өзгерістер байқалмайды . Бұл гипотеза геотектоникалық процестердің
периодтылығын жіне қатпарланудың жаратылысын түсіндіре алмйды .
Жердің даму тарихы туралы мәліметтер өте аз. Осы жастағы тау жыныстары
жер бетінде табылмаған , сондықтан бұл кезеңдегі деректер , мәліметтер
жобалап алыгған. Негізгі ерекшеліктері : жер бетін метеориттер мен
астероидтердің активті вулканизм нәтижесінде базальтты лаваның атқылауы ,
мантия заттарының дифференциациясы нәтижесінде жұқа жер қыртысының пайда
болуы, биологиялық кезеңге дейінгі атмос-фераның қалыптасуы . Биологиялық
кезеңге дейінгі қарапайым атмосферада қазіргі атмосфера құрамымен
салыстырғанда зат пен сутек көп, ал оттегі мүлдем болмаған. Географиялық
қабықшаның құрамдас бөлігі деп саналатын гидросфера да, биосферада
болмаған.
Кейінен пайда болған Жердің географиялық қабықшасы даму барысында үш
кезеңге жіктеледі : биогендік кезеңге дейінгі, биогендік және антропогендік
кезеңдер.
Биогендік кезеңге дейінгі уақыт ( 4 млрд-570 млн жыл) ұзақтығы бойынша
–катархей архей мен протерозой-Жердің геологиялық тарихындағы ең көп
аралықты қамтиды. Осы кезеңде жер қыртысы күрделенді , қалыңдығы артты.
Шамамен 2,6 млрд жыл бұрын, яғни архей эрасының соңында қалыңдығы 30 км
құрлықтық қыртыс пайда болды, ал протер-озой эрасының басында алғашқы
протоплатформалар мен протогеосинклинальдар бір-бірінен дараланды.
Гидросфера болды, бірақ су көлемі қазіргіден едәуір аз. Протерозойдың
соңында тек Тынық мұхиты ғана айқындалды. Алғашқы мұхит суы тұзды болмаған
деп тұжырымдайды, өйткені ювенильді суда ұшып кететін газдар қазіргідей
қарым-қатынаста болған. Алғашқы жер қыртысының құрамына байланысты ескі
мұхит суындағы Na тұзы Ca тұзына қарағанда қазіргіден басым болған.
Биогендік кезеңге дейінгі уақытта да жер бетінде өмір болса керек,
өйткені шамамен жасы 3,5-3,6 млрд жылға сәйкестенетін тау жыныстарынан
қарапайым бактерия тәріздес денелердің қалдықтары табылған.
Биологиялық кезеңге дейінгі уақытта геологиялық масштаб бойынша
органикалық өмір баяу дамыған. Осыған қарамастан венд дәуірінің соңында
(650-570 млн жыл бұрын) мұхиттың органикалық өмірі өте бай болған.
Диаметрі бір жарым метрге жететін мед-узоидтар , өте ірі скелетсіз
жануарлар, алуан түрлі ірі және кіші фитопланктондар (Б.С.Соколов, 1984).
Осы кезеңнің бүкіл даму барысында органикалық өмір болса неліктен бұл
кезеңді биогендік кезеңге дейінгі кезең деп атайды ? Өйткені органикалық
өмір пайда болған кезінен бастап протерозойдың соңына дейін географиялық
қабықшаның дамуында шешуші роль атқармады. Ғалымдардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7-8
1.Жердің жалпы құрылысы және эволюциялық даму тарихы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9-12
1.1.Жердің ішкі құрылысы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .13-15
1.2.Жердің сыртқы құрылысы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 16
1.3.Жердің жұлдыз ретіндегі даму кезеңі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17-
19
1.4.Геологиялық даму тарихы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 20-22
2.Жер пішіні және оның өлшемдері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..23-24
2.1.Жердің пішіні мен
көлемі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..25
2.2.Жер бетінің бедері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..26
3.Геосфералардың заттық құрамы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 27
3.1.Литосфера.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28-30
3.2.Атмосфера.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31-33
3.3.Гидросфера.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34-35
3.4.Биосфера.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36-38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39-40
Пайдаланған әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41-46
Кіріспе.
Менің ойымша Жалпы жертану – біртұтас жүйе болып табылатын
географиялық қабықша туралы теория , материяның дамуы туралы
географиялық және басқа ақпараттардың негізі . Сондықтан Жалпы
жертанудыңтеориялық тұжырымдары салалық географиялық талдаудың
методологиялық негізі болып табылады .
Болашақ мамандардың географиялық дүние- танымына негіз қалайды . Жалпы
жертану пәніндегі географиялық дүние таным біртұтастығымен
сиппатталады: табиғи құбылыстар мен процестер бір –бірімен ғана емес
қоршаған ортамен де тығыз жүйелік байланыста қарастырылады .
Жалпы жертану глобальды экологияның теориялық базасы болып табылады
, өйткені тірі организімдер мен адам баласы өмір сүріп отырған ортаның
экология- лық қауіпсіздігін қамтамсыз ету мақсатында географиялық
қабықшаның қазіргі күйін , оның болашақта өзгеру бағытын анықтауға ат
салысады . Глобальды өзгерістерлі зерттеудегі негізгі мақсат : Жер
системасының дамуына әсер ететін физикалық , химиялық және биологиялық
процестердің қарым- қатынасын анықтау , оған ғылыми тұрғыдан баға беру .
Біртұтас жүйе – географиялық қабықша ( комплекстік геосфера ,
эпигиосфера ) ілімі соңғы уақытта космостық ізденістердің , эволюциялық
географияның , Палеогеографияның мәліметтерімен толығуда .
Сондықтан (Жалпы жертанудың ғылыми бағыты фундаментальды
физгеографиялық заңдылықтарды зерттеуден планетарлық масштабта табиғи –
антропогендік ортаны тиімді пайдалану , апатты табиғи құбылыстар мен
процестерді болжау және онымен күресе білуге бағытталған .
Біртұтас географиялық қабықша біртекті емес , оның құрлысы да
күрделі . Әсіресе , барлық қабықшалардың түйісу орталығы күрделігімен
ерекшелінеді . Мұнда географиялық қабықшаның жекеленген компоненттердің
-топырақ және тірі организімдердің кеңістікте әртүрлі таралуы мен дамуы
нәтижесінде әртүрлі деңгейдегі табиғи – территориялық комплекстер дамиды .
Сонымен , Жалпы жертану географиялық қабықтың жалпы заңдылықтарын
дамуын , оның жекелеген компонеттері мен комплекстерінің кеңістік пен уақыт
аралығында өзгеруін , қазіргі табиғи – антропогендік комплекстердің
болашақта дамуын зерттейтін ғылыми сала . Сондықтан қарапайым деңгейдегі де
табиғи комплекстердің дамуын , динамикалық ерекшелігін және кіші табиғи-
антропогендік комплекстерге баға беріп , болжау үшін планетарлық
географиялық заңдылықтар-ды білу міндетті .
Адамдар Жердің шар тәрізді екендігін дәлелдеу үшін мыңдаған жыл
уақытын сарп етті . Тек ХV ғасырда ғана бұлжытпас деректердің алдында
ақыры Жердің жұмыр екендігі мойындалды . Сөйтіп барлық елдердің оқушылары
өз планетасын жұмыр глобус арқылы оқып , зерттей бастады .
Шын мәнінде Жер дұп- дұрыс шар емес . Оның нақты формасын айқындау
үшін ғалымдар көп күш –жігер жұмсады . Қандай тәсілдер қолданылмады десеңші
! Сонда да біздің планетамыздың формасын дәлме- дәл белгілеу әлі қолдан
келген емес . Ал мұның өзі білімнің көптеген салалары жөніндегі мамандар
үшін өте маңызды . Сөйтіп , біздің Жеріміз – полюстар тұсында ішке қарай
басыңқы үлкен шар – ғалымдар осындай пікірге келіп отыр . Бірақ Жердің
үсті теп- тегіс емес . Бір жерлерде таулар аспанмен таласса , басқа бір
жерде жазықтар көсіліп жатады , енді бір жерді ойпаңдар алып жатады . Егер
жер бетінің бүкіл ойлы- қырлы бедерін ескеретін болсақ , Жердің формасы аса
күрделі болып шығар еді . Сондықтан оны тіпті ең күрделі математикалық
теңдеулермен бейнелеп беру мүмкін емес .
Сондықтан Жердің беті деп материк астымен ойша жүргізілген су айдынын
алуға ұйғарылған . Мұндай фигура геоид деп атайды .
Геоид сөзін ғалымдар Жердің пішінін белгілеу үшін әдейі ойлап
тапқан . Оны белгілі ғалым Листинг ұсынған . Бұл сөздің ешқандай
геометриялық мағынасы жоқ. Оны тура аударсақ Жер бейнесіндегі дене
дегенді білдіреді . Жердің радиусы шамамен 6 мың километрге тең . Глобустың
радиусы одан миллион есе кіші . Сөйтіп Жердің полярлық және экваторлық
радиустарының арасындағы 21 км айырма глобуста милиметрдің бөлігіне
айналады . Бұл айырмашылықты глобуста бейнелеп көрсетудің ешқандай
мүмкіндігі жоқ екені түсінікті де .
Сондықтан глобусты жер шарының моделі деп атайды . Оның бетінде
материк- тер , мухиттар , аралдар , түбектер біздің планетамыздың үстіңгі
беті кішірейтілген түрінде бейнеленген .
Глобус бетінде Жердің тәулік ішіндегі қалай айналатынын көрсетуге ,
жер осінің құлдилау бұрышын көруге болады . Глобус бетінде түрлі өлшемдер
жүргізуге бола- ды : қашықтықтар анықталады, аудандар есептеліп шығарылады
. Қажетті нүктелердің географиялық координаттары табылады . Адамдар жердің
шар тәрізді екендігін дәлелдеу үшін мыңдаған жыл уақыттын сарп етті. Тек XV
ғасырда ғана бұлжытпас деректердің алдында ақыры жер жұмыр екендігі
мойындалды. Сөйтіп, барлық елдердің оқушылары өз планетасын жұмыр глобус
арқыды оқып, зерттей бастады. Шын мәнінде жер дұп-дұрыс шаремес. Оның нақты
формасын айқындау үшін ғалымдар көп күш жігер жұмсады. Мұның өзі білімнің
көптеген салалары жөніндегі мамандар үшін өте маңызды. Сөйтіп, біздің
жеріміз –полюстар тұсында ішке қарай басыңқы , үлкен шар. Бірақ жердің үсті
теп-тегіс емес. Бір жерде таулар аспанмен таласса , басқа бір жерде
жазықтар көсіліп жатады , енді бір жерді ойпаңдар алып жатады. Егер жер
бетінің бүкіл ойлы-қырлы бедерін ескеретін болсақ , жердің формасы аса
күрделі болып шығар еді. Сондықтан оны жіпті ең күрделі математикалық
теңдеулермен бейнелеп беру мүмкін емес. Сондықтан жердің беті деп материк
астымен ойша жүргізілген. Су айдының алуға ұйғарылған. Мұндай фигура
геоид деп аталады. Геоид сөзін ғалымдар жердің пішінін белгілеу үшін
әдейі ойлап тапқан. Бұл сөздің ешқандай геометриялық мағынасы жоқ. Оны
тура аударсақ жер бейнесіндегі дене дегенді білдіреді. Жердің радиусы
шаиаиен 6 мың км-ге тең. Глобустың радиусы одан миллион есе кіші. Сөйтіп
жердің ролярлық және экваторлық радиустарының арасындағы 21 км айырма ,
глобуста мм-ң бөлігіне айналады. Сондықтан глобусты жер шарының моделі деп
атайды. Оның бетінде мұхиттар , материктер , аралдар ,түбектер , біздің
планетамыздың үстіңгі беткі кішірейтілген түрінде бейнеленген.
Біздің Отанымыздың қойнауы байлыққа толы. Жер асты қоймаларында халық
шаруашылығына қажетті ұштан-теңіз қазына жатыр. Дегенмен табиғат жасаған
барлық байлық ішіндегі шын мәніндегі ең құндысы –табиғаттың ғажайып талмас
туындысы-Жер болып табылады. Жерге адамның қамқоршылығы мен оның аялы
алақаны қажет. Біз сонда ғана өз ұрпақтарымыз үшін табиғатты бір ғажайып
көркімен сақтаймыз. Сонда ғана олар бізге алғыс айтып, риза болады.
Жердің жалпы құрылыс ы және эволюциялық даму тарихы
Жалпы жертану-біртұтас жүйе болып табылатын географиялық қабықша туралы
теория,материяның дамуы туралы географиялық және басқа ақпараттардың
негізі.Сондықтан Жалпы жертанудың теориялық тұжырымдары салалық
географиялық талдаудың методологиялық негізі болып табылады.
Болашақ мамандардың географиялық дүние-танымына негіз қалайды.
Жалпы жертану пәніндегі географиялық дүние-таным біртұтастығымен
сипатталады :табиғи құбылыстар мен процестер бір-бірімен ғана емес
Қоршаған ортамен де тығыз жүйелік байланыста қарастырылады.
Жалпы жертану глобальды экологиның теориялық базасы болып
табылады, өйткені тірі организмдер мен адам баласы өмір сүріп
отырған ортаның экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында
географиялық қабықшаның қазіргі күйін , оның болашақта өзгеру
бағытын анықтауға ат салысады. Глобальды өзгерістерді зерттеудегі
негігі мақсат: Жер системасының дамуына әсер ететін физикалық ,
химиялық және биолгиялық процестердің қарым-қатынасын анықтау, оған
ғылыми тұрғыдан баға беру.
Біртұтас жүйе –географиялық қабықша (комплекстік геосфера ,
эпигиосфера ) ілімі соңғы уақытта космостық ізденістердің ,
эволюциялық географияның ,
Палеогеографияның мәліметтерімен толығуда.
Сондықтан Жалпы жертанудың ғылыми бағыты фундаментальды
физгеорафиялық заңдылықтарды зерттеуден планетарлық масштабта табиғи
– антропогендік ортаны тиімді пайдалану, апатты табиғи құбылыстар
мен процестерді болжау және онымен күресе білуге бағытталған.
Біртұтас географиялық қабықша біртекті емес , оның құрылысы
да күрделі. Әсіресе ,барлық қабықшалардың түйісу орталығы күрделігімен
ерекшелінеді.Мұнда географиялық қабықшаның жекелеген компоненттерінің
– тау жыныстары , олардан пайда болған рельеф пішіні , су ауа ,
топырақ және тірі организмдердің кеңістікте әртүрлі таралуы мен
дамуы нәтижесінде әртүрлі деңгейдегі табиғи –территориялық комплекстер
дамиды.
Сонымен , Жалпы жертану географиялық қабықтың жалпы
заңдылықтарын , дамуын , оның жекелеген компонеттері мен
комплекстерінің кеңістік пен уақыт аралығында өзгеруін , қазіргі
табиғи –антропогендік комплекстердің болашақта дамуын зерттейтін
ғылыми сала. Сондықтан қарапайым деңгейдегі де табиғи комлекстердің
дамуын , динамикалық ерекшелігін және кіші табиғи –антропогендік
комплекстерге баға беріп , болжау үшін планетарлық географиялық
заңдылықтарды білу міндетті.
Жалпы жертанудың пайда болуы мен даму тарихын география
ғылымының дамуынан жеке дара қарастыруға болмайды , өйткені оның
дамуы география ғылымдарының дамуымен біртұтас .
Географиялық ілімнің ғылыми бастамасы алғашқы қауымдық
құрылыста пайда болып ,бірақ жазу өнері жоғары болған этностарда ,
яғни құл иеленушілік қоғамда даму деңгейі одан ары жоғарылаған .
(Қытай ,Ассирия , Вавилон .)
Көне Қытай жазба ескерткештері (Шанхайцзин ,Юйгун , Дилихчи .
) біздің эрамызға дейінгі 7-3ғасырда пайда болған . Бұл жазба
ескерткіштерде жергіліктің жердің табиғатын , халықтардың әдет –ғұрпын
сипаттаған мәліметтер кездеседі . Мысалы , Чжан Жун өзен суының
ағынымен оның жылдамдығының арасындағы байланысты анықтай отырып ,
оның нәтижесін Хуанхэ өзенінің ағынын реттеуге пайдаланған . Ғалым
Цзы өсімдік жамылғысының топыраққа , жер асты суларына және басқа
да географиялық факторларға тәуелдігін анықтаған .
Пэй Сюй географиялық карта құрастырудың 6принципін , масштабты
пайдалануды , жергілікті жерде бағдарлауды , жергілікті жердің
биіктігін есептеуді тағы басқа анықтаған . Қытайлықтар , сонымен бірге
, компасты , желдің жылдамдығы мен бағытын және жауын –шашаын
мөлшерін анықтайтын аспсптар ойлап тапқан .
Біздің эрамызға дейінгі көне мәдениет орталығы Үндістанда (
ведтер ) –діни саладағы көзқарастармен қатар Үндістанның табиғатын ,
өзендері мен тауларын сипаттайтын мәліметтердің кездесуі . Олар
Индонезияны ,Цейлонды білген , ал б.з.д. 1ғасырда Гималай мен Гиндукуш
арқылы Орта Азияға сапср жасаған . Көне индустарда календарь болған
, б.э.д. 6 ғасырға сайкес келетін астраномиялық трактатта Жер өз
білігінен айналатыны , ал Ай сәулені Күнен алатыны туралы деректер
бар .
Тигр және Эфрат өзендерінің төменгі ағысында 4 және 3
ғасырда егіншілік пен
Мал шаруашылығымен , сада –саттықпен (Кипрмен ,Иранмен ) айналысқан
шумерлер қоныстанған . Шумерлердің мәдениеті мен әдет –ғұрпын үйренген
көне вавилондықтар да (б.э.д.7 ғасырда өмір сүрген ) карта жасай
білген . Тигр мен Эфрат өзендерінің жоғарғы ағысында б.э.д. 3
ғасырдан 7 ғасыр аралығында көршілес көптеген мемлекеттерді жаулап
алған ассирийлықтар да карта жасаған.
Географияның дамуына көне гретер мен римдықтар да үлкен
үлес қосты . Гректердің өте көне жазба құжаттары Гомердің Илиада
және Одиссия
(б.э.д. 8-7 ғасырлар ) -мұнда Жерді формасы дөңес қалқан тәрізді
арал деп сипаттаған , олардың Дунай , Рион сияқты ірі өзендер ,
Африка туралы , Грецияның солтүстігін мекендеген көшпелі тайпалары
туралы да мәліметтері болған .Б.э.д. V
ғасырда өмір сүрген грек ойшылы Пармонит философиялық көзқарас
тұрғысынан Жер шар тәрізді деген идеяны ұсынды. Пармонтд пен пифагор
жерді 5 шеңберге немесе белдеуге жіктеді: аркиткалық , жазғы,
экваторлық қысқы және антарктикалық.
Геграфия ғылымының дамуына, әсіресе көп үлес қосқан б.э.д. 484-425
жылдары өмір сүрген Геродоттың еңбектері: Египетте, Ливияда,
Палестинада, Грециялық , Қара теңізде, Үндістан мен Каспий теңізі
жағалауында болып, осы территориялардың табиғатын зерттеген. Геродот
бойынша Жер бетіндегі елді мекендер үшке бөлінген:
Увропа деп бөлінуі ежелгі грек мифологиясынан алынған, ал басұа
финикийлықтардың мәліметтері бойынша: азу ( шығыс) – Азия, эреб ( батыс)
– Европа. Коне гректер Африканы Ливия деп атаған. Афри деген атауды
римдіктер құрылықтың солтүстігінде мекендеген халықтардың атына
байланысты атап кеткен.
Рим империясының гүлденген шағында Жалпы жертану пәніне өте зор
үлес қосқан көне грек астрономы және географ Клавдий Птоломей. Ll
ғасырдың бірінші жартысында өмір сүрген, ұлты грек, Клавдий
Птоломейдің аса құнды еңбектерінің бірі Руководство по географии – 8
кітап көлемінде көне геогграфияның дамуына
аяқтайды. Сонымен қатар, Система мира атты еңбегі география
ғылымында 1000жылға дейін басым болып. Птоломей географияда
математикалық әдістерді кеңінен қолданды ( мысалы, ендік пен байлықты
анықтау ). Ол география мен хорографияны жіктеді: география деп - сол
уақыттағы Жер бетінде белгілі бөліктердің сызықтық бейнеленуін
түсінсе, яғни сандық көрсеткіштері бойынша жергілікті жерді
сипаттауды ұғынды.
384-322 жылдары өмір сүрген Аристотельдің кезеңінде Жер
формасының шар тәрізділігі жалпы мақұлданған түсінікті болды. Оның
нақтылы дәлелі Ай тұтылғандағы жердің көленкесінің дөнгелек болып
Аристотель (б.э.д. 3000 жыл бұрын), бірақ дәлірек , мәліметтерді
қазіргіге жақын есептеген Эратосфен (276-176 жыл). Эратосфеннің тағы
да география ғылымына қосқан үлесі: Географика деп аталған жүйелі
еңбектің авторы, жердің формасы, тарихи географияны, құрылықтар мен
мұхиттарды, климаттық зоналарды және жекелеген елді мекендерді
зерттеумен айналысқан ғалым. Алғаш рет география деген терминді
қолданған да Эратосфен – осы кезеңнен Жер бетінің табиғатын сипаттау
география деп аталған.
Алғаш рет градус торын ұсынып, жер беті шеңберін 360 – қа
бөлуді және дәлме-дәл карта құрастыру принциптерін ұсынған ғалым
Гиппарх.
Сонымен, осы кезенде географияда шешілген мәселелер:
1) қазіргі уақытқа дейін сақталып келген географияда екі бөлімнің
жіктелуі: жалпы жертану мен елтану;
2) жердің формасы мен көлемінің анықталуы;
3) осы кезге дейін құнын жоғалтпаған ғылыми еңбектердің пайда
болуы;
4) көне географиялық карталардың құрастырылуы;
5) жер бетіндегі әртүрлі физикалық құбылыстарға түсінік беруге
талпыныс жасалу.
Мысалы, христиан религиясымен келіспейтіндіктен жердің шар тәрізділігі
жоққа шығарылды. Индикоплов Жер көне еврейлердің храмына ұқсас,
сондықтан оның формасы шеңбер тәрізді емес төрт бұрышты, жер беті
жазық, тау тек солтүстігінде, ал күн осы таулардың айналасында ғана
айналып жүреді деп тұжырымдады. Барлық табиғи құбылыстар дөрекі,
қарапайым түрде түсіндірілді. Х111, Х1V тіпті ХV ғасырлардағы барлық
дүние жүзілік карталар бір үлгімен жасалды: шеңбер – шеңбердің
ортасында Иерусалим.
Жер туралы, әртүрлі елдердің табиғаты туралы мәліметтер толықты.
Мысалы, Марокко тұрғыны Ибн –Батуттың 30 жылға созылған саяхаты:
арабтардың меридианның градус торын пайдалана отырып жер көлемін
есептеуге деген еңбектері – нәтижелері қазіргіге жақын.
111 ғасырдан бастап Қытайда Дифанчжи деп аталатын еңбекте
Қытайдың әртүрлі аудандарының жер жағдайы суретелді. 1952 жылға дейін
5832 суреттеп бейнелеуден тұратын. Гумбольдттың аса маңызды еңбегінің
бірі - Космос, бес бөліктен тұрады, бірақ бесінші бөлігі кезінде
аяқталмай қалды. Еңбектің бірінші бөлігінде сол кездегі Жер мен
Әлем кеңістігі туралы мәліметтерге қорытынды жасалған. Бұл жұмысында
ол жер бетін ерекше қабық , барлық компоненнттер бір-бірімен тығыз
байланысты ғана емес бір-біріне әсер етеді, органикалық және
органикалық емес табиғаттың біртұтастығы туралы құнды пікірлер
айтады. Гумбольдт қазіргі биосфера түсінігінің аналогы өмір сферасы
және ақыл сферасы – кейіннен ноосфера аталған терминдер туралы да өз
еңбегінде ой толғайды.
Жер қабығының ішкі құрылысына байланысты оны екі типке –
континенттік және мұхиттық – бөледі (2.6-сурет). Континенттік қабық , 2)
гранитті – метаморфтық және 3) базальттық ( базиттік). Қазіргі кезге
бұрғылау және шахтылар арқылы тек шөгінді қабаттың құрама- құрылымын
білеміз, гранитті –қалқандарда ( щит) шығады. Жер қабығы мантиядан Мохо
шегімен айырылатыны жоғарыда айтылады.
Сейсмикалық толқындардың жылдамдығы орта шамамен шөгіндіілер
қабатында
3-5 км с, гранитті -гнейсті қабатта 5,5-6,5 кмс, базальт қабатында
6,6-7,2 кмс. Кейінгі екеуін сейсмикалық Конрад шегі жіктейді (толқын
жылдамдығы 6,5- 6,6 кмс). Үш қабаттың әрқайсысының да қалыңдығы
тұрақты емес. Шөгінді қабатының қалыңдығы нөлден (Балтық , Алдан т.б.
қалқандар) жазықтардан 5 километрге жетеді, тек жекелеген ойыстарда
(Каспий ойпаты) 8-10 километірден асады. Таулы аймақта мен оларды
етектеген ойыстарда бұл қабат 15-20км. Гранитті – метаморфтік қабаттың
қалыңдығы жазық ойпаттарда 15-20 км; таулы аймақтарда 20-25 км ге
жетеді. Базальтты қабаттың қалыңдығы осылайша 10-20км –ден 25-35 км-ге
өзгереді.
Мұхиттық тип өзінің қалыңдығымен де, құрамымен де континенталдық
типтен тым өзгеше. Оның қалыңдығы 5-12 км, орташа шамасы 5-7 км, ал
гранитті- иетаморфтік қабаты атымен жоқ . Мұхитты қабат та үшке
жіктеледі: 1) бірінші (жоғарғы жұқа – жүздеген метр -1000 м) мұхит-
теңіз шөгінділерінен тұрады да сейсмотолқындар жылдамдығы 4-4.5км с
шамасында :
3)үшінші қабатшасының қалындығы 3,5 – 5 км,сейсмотолқындар 6,3-6,4
кмс жылдамдықпен өтеді. Қабатша негізді және өте негізді интрузив
жыныстардан түзілген.
Жер сфероид тәрізді. Жердің нағыз беті , оның ауысып
отыратын үшы қиры жоқ және сан алуан қыраттары мен ойпатары жер
бетін тегіс деп айтуға мүмкіндік бермеиді жердін формасы туралы
түсінік алу үшін жердің шын беті емес тек теориялық бетті
зерттейді .
Жердің шар тәрізділігі туралы идея сонау көне заманда
дамып, өзінің қүндылығын әлі де жоғалтпаған тұңғыш дәлелдер
ұсынылған болатын.Бірақ бұл түсінік ғылыми пікірді 17 ғасырға дейін
қанағаттандырып келді. Өйткені кейіннен қайта қарауға мәжбүр еткен
мәліметтер айқындалды.
Ғылыми және практикалық мақсата өте жиі Жер сфероидты
түсінігі қолданылады ол полюстерге қарай созыңқы, бірақ шарға жақын
геометриялық фигура . Сфероид эллипсоид айналуына сәйкес те біркелкі
тепе –теңдіктегі сұйық массалы фигура . Оның барлық заттары бір
–біріне тартылыс күшіне байланысты тартылады және өзгермейтін білік
айналасында тұрақты бұрыштық жылдамдықпен айналады . Жер біртекті
сұйық масса болмаса да Жер сферодының эллипсоидтық айналудан
айырмашылығы аз . Сфероид пен зллипсоид айналуының ең жоғарғы ауытқы
45градус ендікте -3-4 м . Барлық геодезиялық есептеулер эллтпсоид
бетінде жүргізіледі .
Жердің полярлық сығылуы 17 ғасырда белгілі болды . 1672
жылы Парижден Каеннаға сағатпен қозғалғанда оның маятнигінің экватор
маңында тәулігіне 2 мин 28 секундқа қалып отыратыны анықталды .
Сондықтан сағаттың маятнигін 2,8 мм –ге қысқартуға тура келеді .
Ньютон мен Г юйгенс бұл құбылысты полюстен экваторға қарай ауырлық
күшінің азаюымен түсіндірді . Мұндағы жаңалық :дұрыс есептеулер
нәтижесінде қоңыржай ендіктерден экваторға қарай ауысқанда салмақ
күшінің жылдамдылығы сол бағыттағы орталықтан тебетін күштің
көбеюінен едәуір тез кемитіндігін көрсетті .
Ньютон мен Гюйгенс жер полюстерінің қысылыңқы және
экватордың дөңес болуы мүмкіндігін айтты , демек жер шар емес
сфероид , яғни эллипстың кіші білігінде ( осінде ) айналунан шыққан
дене .
Сфероидта меридиандар дөңгелек шеңбер емес – эллипс , ал
полярлық және экваторлық радиустардың ұзындығы әртүрлі .
Маятниктердің көмегімен жасалған толып жатқан бақылаулар
Ньютон мен Гюйгенстің түсініктерінің дұрыс екнін көрсетті . Градусты
өлшеуде осыны дәлелдеді . Егер де жер сфероиды осы болса , онда
меридианы доғасының қисықтығы полюсте экватордағыдан кемірек болу
керек . Олай болса орталық бұрышта бір градусқа келетін меридианның
доғасы жоғарғы ендіктерде экватор маңындағыдан ұзынырақ
керек .
1. Жердің ішкі құрлысы
Жердің ішкі қойнауы үш қабатқа : сыртқы –жер қыртысы , аралық
–мантия , орталық –ядро болып бөлінеді . Олар сесмологиялық
зерттеулердің нәтижесінде бір – бірінен шекаралық жазықтар арқылы ,
физикалық қасиеттерінің өзіндік нәтижелеріне қарай ажыратылады .
Бірінші реттегі шекара жоғарыда аталған геосфералардың (жер қыртысы ,
мантия ,ядро ) арасында сейсмикалық толқындардың таралу жылдамдығының
күрт өзгеруімен сипатталады ( жер қыртысы мен мантия аралығында -
Мохоровичич және мантия мен ядро аралығында – Вихерт – Гутенберг
жазықтықтары ) : екінші реттегі шекара жоғарыда айтылған
геосфералардың әрқайсының өз ішінде ғана байқалатын өзгерістер
негізінде жүргізіледі . Мысалы , сейсмикалық толқындардың таралу
жылдамдылығының жер қойнауына тенеңдеген сайын біртіндеп өсуі жер
қыртысын құрайтын заттардың өзгерісін көрсетеді .
Жердің ішкі құрылысы туралы көп жобалардың ( В .Гольдшмидтың ,
Г .Вашингтонның , А . Е . Ферсманның ,В . Рамзейдің , А . В .
Капустинскийдің және т .б . ) ішінде неміс ғылымы сейсмолог Б .
Гутенбергтің және австралия ғылымы геофизик К . Э . Булленнің ( 1961
) схемасы қазіргі кезде кең тараған жобалардың бірі болып саналады
.
Жоғарғы мантияның орталық бөлігінде , материктердің астында –
100 км –ден 250 км –ге дейінгі , ал мұхит түбінде -50 км –ден 400 км
–ге дейінгі аралықта сейсмикалық толқындардың таралу жылдамдығы
тереңдеген сайын өсудің орнына , екрісінше төмендейді . Мұндай
зоналарды астеносфера деп атайды .
Ортаңғы мантия (С) немесе аралық зона 400 км –ден 1000 км –ге
дейінгі аралықты қамтиды . Бұл зонаны алғаш рет орыс академигі Б .
Б . Голицин (1912) анықтайды . Сондықтан Голицын шекарасы деп
аталады .
Төменгі мантия (Д) Голицын деңгейінен 2900 км –ге дейінгі
аралықта қамтиды . Бұл зона неміс ғалымдары Э . Вихерт пен Б.
Гутенбергтің (1914) құрметіне Вихерт –Гутенберг шекарасы деп аталып
кетті .
Төменгі мантия (Д) немесе Голицын деңгейінен 2900 км-ге дейінгі
аралықты қамтиды. Бұл зона неміс ғалымдары Э. Вихерт пен Б. Гутенбергтің
(1914) құрметіне Вихерт-Гутен-берг шекарасы деп аталып кетті.
Мантиялық заттардың құрамында алюминий мен кремнийдің мөлшері азайып,
ал темір мен магний элементтері көбейе бастайды.
Адам Жердің сыртқы қабықтары-атмосфера, гидросфера және биосфераны
тікелей зерттей алады. Ал Жер қабатының өзін мардымсыз, аз тереңдікке дейін
ғана тікелей бақылай алады. Ең терең деген скважинаның өзі әзірге 15 км
тереңдікке децін ғана жет-кен. Мұнан әрі қалай Жердің терең қабаттары
қандай жыныстардан тұрады, олар қандай күйде деген сұрақтарға тек қосалқы
белгілер бойынша, болжамды түрде ғана жауап беруге болады. Мәселен,
жанартау атқылағанда Жердің терең қойнауынан түрлі жыныстар сырқа шығады.
Олар Жердің тереңірек қабаттарын құрайтын жыныстар туралы мәлімет береді.
Жердің ішкі құрлысын анықтауда, әсіресе жер сілкіну толқындарының
таралуын бақылаудың маңызы өте зор. Жер сілкігенде пайда болатын толқындар
Жердің ішкі құрлысының ерекшеліктеріне қарай белгілі бір тереңдіктерде
таралу жылдамдығын өзгертетіндігі анықталған. Ғалымдар мұндай толқындардың
таралуын қолдан жарылыс жасап та бақылайды. Соның нәтижесінде Жер шарының
ішкі құрлысы 3 қабаттан тұратындығы анықталған.
Жердің ең сыртқы қабаты Жер қыртысы деп аталады. Оның төменгі шегі
құрлық пен мұхиттардың астында әр түрлі тереңдікте жатады. Жер қыртысы
құрлықтың астында қалың. Ондағы жазықтарда 30-40 км, таулардың астында 70-
80 км-ге дейін барады. Ол мұхиттардың астында құрлыққа қарағанда орта
есеппен 5-6 есе жұқа, яғни қалыңдығы 10 км-дей ғана қабат құрайды.
Жер қыртысының әрі шамамен 2900 км тереңдікке дейін мантия
орналасқан(латынша мантия-шапан, жамылғы). Жер қыртысы және мантияның
жоғарғы кристалдық тау жыныстарынан тұратын қабаты литосфера деп аталады.
(латынша литос-тас).
Ғалымдар температура мантияның жоғарғы жағында +100-1500С-тан төменгі
шека-расында +38000С-қа дейін баратын болу керек деп болжайды. Сондықтан
литосфераның астыңғы қабатындағы тау жыныстары қоймалжың затқа айналады.
Жердің ең орталық өзегін ядро алып жатады. Оның радиусы 3500 км
шамасында. Ядро темір мен никельден тұрады. Ол сыртқы және ішкі ядроға
бөлінеді. Сырқы ядро балқыған күйде, ал ішкі ядро қатты заттан тұратын
болуы керек.
Ядро-сырқы ядро(Е), аралық зона (Ғ) және субъядро (G) болып үшке
бөлінеді. Сырқы ядро(Е) –Вихерт-Гутенберг деңгейінен 4990 км-ге дейінгі
аралықты алап жатады және сұйық күйде болады.
Аралық зона(Ғ) -4990 км-ден 5120 км-ге дейінгі аралықты қамтиды.
Физикалық қасиеті жағынан ішкі субъядроға жақын.
Субъядро (G)-планетаның орталық бөлігін (5120-6371 км) құрайды;
диаметрі 2500 км шамасында. Сырқы ядро мен субъядроның шекарасын анықтаған
Дания ғалымы сейс-молог-Инге Леман (1936).
Ядроның құрамында ауыр элементтердің мөлшері көбейе түседі. Қазіргі
кездегі көзқарас бойынша ядро-темір мен никель элементтерінен құралады,
сонымен қатар қосымша күкірт, кремний қоспаларыда болуы мүмкін. Жалпы
ядроның құрамын темірлі метеориттердің құрамымен салыстыруға болады. Кейбір
ғалымдардың пікірі бойынша, ядроны құрайтын алғашқы заттар мантиялық
силикаттар түрінде болып, кейінірек олар өте жоғары қысым әсеріне
байланысты тығыздала келе , металдық қасиетке ие болады деп саналады.
Жердің физикалық қасиеттеріне ауырлық күші, тығыздығы, қысымы,
магниттік, жылулық және т.б. қасиеттері жатады.
Жер бетінде жердің өзіне қарай бағытталған центрге тартқыш және
центерден сыртқа қарай бағытталған центрден тепкіш күштерінің болатындығы
үнемі байқалады. Осы күштердің ортақ әсері ауырлық күшін көрсетеді. Ауырлық
күшінің үдеу шамасы жердің құрылысы мен сыртқы пішінінің өзгерістеріне
қарай анықталады; ауырлық күші экватор-иальды аймақтармен салыстырғанда
полярлық аймақтарда көбірек ; оның үдеу шамасы полюстен экваторға қарай
біртіндеп азаяды. (0,5%) . Бірақ кейбір аймақтарда бұл заңды-лық
орындалмайды. Жеңіл салмақты жыныстардан құралған аудандарда ауырлық күші
азаяды. (теріс аномалия), ал салмағы ауыр жыныстардан құралған аудандарда
ауырлық күші арта түседі (аномалия).
Үдеу шамасы жер қойнауына тереңдеген сайын әр түрлі өзгеріп отырады.
Мысалы, жер бетінде 982 смс2, 2900 км-ге дейінгі тереңдікте 1037
смс2дейін өзгереді ; кейінірек кенет-тен тез төмендеп, 6000 км тереңдікте
126 смс2 дейін жетеді, ал жердің центрінде нөлге тең болады.
Жердің ауырлық күшін зерттеу жұмыстары оның орташа тығыздығын
анықтауға мүмкіндік берді (5,52гсм3).
Шөгінді тау жыныстарының орташа тығыздығы 2,4-2,5 гсм3, граниттердің-
2,7 гсм3, базальттардың-2,9-3,0 гсм3екендігі белгілі. Ал жалпы жер
қыртысын құрайтын тау жыныстарының орташа тығыздығы 2,7-2,8 гсм3шамасында
деп саналады. Жердің орталық бөлігін құрайтын заттардың тығыздығы -12,3-
12,5 г см3шамасында болады.
Жердің центріне қарай тығыздықтың артуымен қатар, қысым дәрежесі де
ұлғая түседі. Жердің орталық бөлігінде қысым күші 3,5 млн атмосфералық
қысым дәрежесіне дейін жетеді.
Магниттік қасиет тек жеке минералдарға ғана емес, жалпы жер
планетасына тән ортақ қасиет. Сонымен, Жер алып магнит. Оның өзіндік магнит
полюстері және магнит өрісі болады. Жердің магнит полюстері географиялық
полюстермен сәйкес келмейді. Осыған байланысты, компастың магнит
стрелкасының көрсеткішінде магниттік ауытқу байқалады.
Магниттік ауытқу деп, белгілі бір бақылау нүктесінде компастың магнит
стрелкасы мен географиялық меридиан арасындағы бұрышты айтады. Магниттік
ауытқулар батыс және шығыс бағыттық болып ажыратылады. Бірдей бағыттағы
ауытқуларды біріктіретін сызық-изогондық сызықтар деп аталады.
Магнит стрелкасының горизонт сызығына қарай құлау бұрышы магниттік
еңкею, ал магниттік еңкіштігі бірдей нүктелерді біріктіретін сызық
изоклинальдық сызықтар деп аталады. Магнит полюстерге жақындаған сайын,
компастың магнит стрелкасының еңкіштігі арта түседі, ал магнит полюстерінде
магнит стрелкасы тік бағытта болуға ұмтылады.
Жердің магнит өрісі кернеулік күшімен сипатталады. Кернеулік күші
экватордан магнит полюстері бағытында арта түседі.
1.2. Жердің сыртқы құрылысы
Жердің сыртқы түр –пішіні туралы алғашқы көзқарастар біздің
эрамызға дейінгі уақыттан көп бұрын қалыптасты . Оның шар тәрізді
екндігі туралы алғашқы ойлар Пифагор мен Аристотель Айдың тұтылуын
байқау кезінде Жердің Айға түсірген көлеңкесі доға тәрізді болып
шектелетіндігіне көңіл аударған .
Геодезилық өлшеу жұмыстарының нәтижесі Жердің сыртқы пішіні
үш осьті эллипсоидқа (сфероид) жақын екндігін көрсетеді . Жердің шын
мәніндегі бейнесі өте күрделі . Ол ешқандай да геометриялық
фигураға ұқсамайды . Сондықтан неміс ғалымы – физик И . Люстихтың
(1873) ұсынысы бойынша Жер геоид ( жерге ғана тән өзіндік пішін )
пшінді деп саналады .
Жер қыртысы әр түрлі тау жыныстарынан тұрады . Олар
кемінде екі минералдан , ал көпшілік жағдайда , бірнеше минералдардан
құралады .
Жердің ғарыштан түсірілген суретіне қарасақ , оның шар тәріздес
екендігін айқын көреміз. Шардың беті буалдыр , көп жерін ақ шарбы жауып
жатыр. Жер шарын ауа қабығы қоршағандықтан ол буалдырланып көрінеді. Ал ақ
шарбы-ондағы бұлттардың көрінісі. Ауа Жер шарын қалың қабат түрінде ең
сыртынан қоршап тұрады. Оны атмос-фера деп атайды. (грекше атмос-бу, сфера-
шар). Ауа Жерді үздіксіз, біртұтас қабық түрінде қоршап жатыр.
Ғарыштан қараған адам жер бетінің көбін су алып жатқанын байқайды.
Шынында да судың үлесіне жер бетінің жалпы көлемінің 23- сі тиеді. Ауа
сияқты су да жер бетін біртұтас жауып жатады. Оны гидросфера (грекше гидро-
су ), яғни Жердің су қабығы деп атайды.
Гидросфераның басым көпшілік бөлігін мұхиттар мен теңіздер құрайды.
Сонымен қатар оның құрамына өзендер, көлдер, жер асты сулары, батпақтар,
мұздықтар кіреді.
Жерде тіршілік ететін микроскоптық бактериялардан бастап адамға
дейінгі –түрлі организмдер Жердің айрықша қабағы –биосфераға жатады.(грекше
био- тіршілік). Ол атмосфера мен гидросфера сияқты оқшау қабық құрамайды.
Тіршілік ауада , суда және Жердің беткі қатты қабығында таралған.
Жер Күн жүйесіне қарайтын басқа планеталардың ішінде, тоқтаусыз даму
үстіндегі планета ретінде, орталық симметрияға бағынатын әр түрлі
геосфералардантұрады. Олардың әрқайсысы өзіндік физикалық-химиялық
ерекшеліктерімен сипатталады. Жер қабаттары (геосфералар) сыртқы және ішкі
қабаттарға ажыратылады.
Жердің сыртқы қабаттары –атмосфера , гидросфера және биосфера біздің
планета-мыздың басқа планеталармен салыстырғанда , өзіндік ерекшеліктері
болып саналады.
Жердің сыртқы қабаттарына ортақ қасиет-олардың тез өзгергіштігі .
Жердің геос-фералары бір-бірімен өте тығыз байланысты.
1 .3 . Жердің жұлдыз ретіндегі даму кезеңі .
2
Жер – планета . Жер массасы М – 5976* 10 кг , бұл – күн массасының
1330000 үлесі . Күннің тартуы салдарынан жер оны эллипстік
орбита бойынша айналады . Жер Күнмен бірге Галактика центрінен
айналады , галактикалық айналу периоды шамамен 200 млн жыл ,
қозғалысының орташа жылдамдығы 250кмсек . Күн жердің эллипстік
орбитасының бір фокусында орналасқан . Жер мен Күннің ара
қашықтығы жыл бойына 147,117 млн км –ден 152,083 млн км –ге дейін
өзгереді . Жер орбитасының үлкен жарты осі 149,6 млн км –ге тең .
Жердің Күнді айналу пертоды жыл деп аталады . Жердің
орбита бойымен қозғалу жылдамдылығы орта есеппен 29,27 кмсек .
Егер жерге солтүстік , полюс үстінен қарасақ , онда жердің
орбиталық қозғалысы сағат тілінің қозғалысына қарама – қарсы
болады . Яғни осьтік айналу және Айдың жерді айналу бағытымен
бағыттас .
Айдың Жерден орташа қашықтығы 384400 км . Жер Ай жүйесі
қос планета болып қарстырылады .
Жердің геометриялық және физикалық сипаттамасы .
Экваторлық радиусы 6378,160 км
Полярлық радиусы 6356,777 км
Жер элипсоидының сығылуы 1298,25
Орташа радиусы 6371,032 км
Экваторлық шеңбердің ұзындығы 40075,696
6 2
Беті 510,2* 10 км
12 3
Көлемі 1,083*10 км
21
Массасы 5976*10 кг
3
Орташа тығыздығы 5518 кгм
Ауырлық күшінің үдеуі ( теңіз деңгейде )
2
а) экваторда 9,78049 мсек
ә)полюсте 9,83235 мсек2
б) жердегі стандартты мәні 9,80665 мсек2
Бізді қоршаған әлем кеңістігінің нақтылы құрылымын анықтау көп уақытты
қажет етеді. Көптеген астрономия ғалымдары оны шешудің негізгі көзі Құс
жолының құрылымын танысу жеткілікті деп санады.
Құс жолы дегеніміз-Галактика деген де түсініктер баршылық.. Шындығында
Құс жолы-аспанда көзбен көруге болатын сақина немесе шеңбер тәрізді жарық ,
ал Галактика –жұлдыздар системасы.
Галактика (грекше-gala-сүт) –кең көлемді қамтитын жұлдыздар системасы.
Оған күн мен жерді қоса есептегенде бүкіл планета енеді. Галактика-жұлдыз
аралық кеңістіктегі әртүрлі типтегі жұлдыздарды, жұлдыз топтарын, газды-
шаңдытұманды, жегелеген атом-дар мен бөлшектерді біріктіреді. Сонымен,
Галактика заттары әртүрлі формада кездеседі : жұлдыздар мен олардың
спутниктері, газ және шаңды бұлттар, массасы бойынша (≈98%) жұлдыздар
басым, газ және шаң-2%және шаңмен салыстырғанда газ 100 есе кем.
Басқа галактикалармен салыстырғанда Күн системасы құрамына енетін
бөліктерін біздің Галактика немесе Құс жолы деп атайды. Ағылшын ғалымы
Вильям Гершель алғашқылардың бірі болып барлық жұлдыздардың табиғаты
жағынан емес жарықтану бойынша да Күнге ұқсас екенін болжаған. Егер барлық
жұлдыздар бірдей жарықтанатын болса олардың кеңістіктегі тығыздығы бірдей
болар еді. Жұлдыздарға бір жұлдыздық көріну шамасында -2, 512 есе аз өтсек,
онда радиусы -√2,512≡1,6 есе көп сфераға өткен болар едік. Сондықтан
алдыңғы деңгейге қарағанда мұнда жұдлыздар саны 4 есе көп болар еді. Бірақ
экспериментальды зерттеулер көрсеткендей бұл шама әр бағытта әрқалай және
жұлдыздар жарығы әлсіреген сайын азаяды. Бірақ жұлдыздардың жарықтануы,
олар-дың санының айырмашылығы жәнежұлдыз аралық жарықтың шаңмен әлсіреуі
әрқалай. Жер бетінен неғұрлым алыс болса соғұрлым жарығы нашар.
Жер Күн жүйесіне қарайтын басқа планеталардың ішінде, тоқтаусыз даму
үстіндегі планета ретіндегі, орталық симметрияға бағынатын әр түрлі
геосфералардан тұрады. Олардың әрқайсысы өзіндік физикалық-химиялық
ерекшеліктерімен сипатталады. Жер қабаттары (геосфералар) сыртқы және ішкі
қабаттарға ажыратылады.
Жердің сыртқы қабаттарына ортақ қасиет- олардың тез өзгергіштігі .
Жердің геос-фералары бір-бірімен өте тығыз байланысты,
Жер-планета. Жер массасы М=5976∙1021кб, бұл –күн массасының 1330000
үлесі. Күн-нің тартуы салдарынан жер оны элипстік орбита бойынша айналады,
галактикалық айналу периоды шамамен 200 млн жыл, қозғалысының орташа
жылдамдығы 250кмсек. Күн жердің элипстік орбитасының бір фокусында
орналасқан. Жер мен күннің ара қашықтығы жыл бойына 147, 117 млн. км-ден .
152, 083 млн. км-ге дейін өзгереді. Жер орбитасының үлкен жарты осі 149,6
млн. км-ге тең. Жердің күнді айналу периоды жыл деп аталады.
Жердің орбита бойымен қозғалу жылдамдығы орта есеппен 29,27 кмсек .
Егер жерге сай, полюс үстінен қарасақ , онда жердің орбиталық қозғалысы
сағат тілінің қозғаласына қарама-қарсы болады, яғни осьтік айналу және
Айдың жерді айналу бағытымен бағыттас.
Айдың жерден орташа қашықтығы 384400 км. Жер Ай жүйесі қос планета
болып қарас-тырылады . Галактика орталығынан секундына 240 км жылдамдықпен
қозғалады. Радиусы 696000 км немесе Жердің 109 радиусына тең, массасы
333000 Жердің массасы , орташа тығыздығы -1,41 г см3.
Жер бетіне құлаған метеориттердің салмағы бірнеше килограмм , бірақ
өте ауыр , ірі метеориттер де баршылық . Ірі метеориттердің құлауынан
кратерлер пайда болады. Жер бетіндегі осындай ірі кратердің –Аризона
кратерінің диаметрі 1200 м, тереңдігі 200 м.
Жер Күнді толығымен 365 күн 6 сағат 9 секундта айналып шығады, оны
жұлдыз жылы деп атайды. Жердің жылдық айналымының немесе орбитасының
формасы эллипс тәрізді. Оның бір нүктесінде Күн орналасқан. Сондықтан Күн
мен Жердің арақашықтығы жыл ішінде өзгермелі . Эллипстік орбитада жердің
айналу жылдамдығы секундына 30 км.
Эллипстік орбита бойынша Күнді айнала отырып Жер оған өте жақын немесе
перигелийде 3 қаңтарға сәйкес келеді.де , Күн мен Жердің арақашықтығы
147 000 000 км болады. Афелийде немесе Күннен өте алыс орналасқан уақыты 5
шілдеге сәйкес , арақашықтығы 152 000 000 км. Жердің Күнді толық айналып
шығу уақыты бір жылға тең. Тәуліктік айналудан айырмашылығы жылдық айналым
Жердің Күнді айналуынан, арақашықтықтарының өзгеруінен емес, осінің
эклиптика жазығына құлау бұрышынан. Құлау бұрышы 660330. Жылдық айналымда
Жер осі ешбір өзгеріссіз болады, яғни өзіне-өзі параллель тұрады. Жер
осінің құлау бұрышы жер бетінде Күн радиациясының бірдей таралмауында
маңызды роль атқарады. Мысалы , 21 наурыз бен 23 қыркүйек Жер осі Күнге
нейтралды, күн сәулесі экваторға және екі жарты шардың полюстеріне дейін
бірдей жарық түсіреді , барлық ендікте күн мен түн теңеледі. Солтүстік
жарты шарда 23 қыркүйекте астрономиялық күз ,23 наурызда астрономиялық
көктем ; оңтүстік жарты шарда 23 қыркүйек астрономиялық көктемнің , 21
наурызда күздің басталу уақыттары.
Жыл тек уақыттың өлшем бірлігі ғана емес , сонымен қатар көптеген
табиғи құбылыстардың мезгілдік циклының ұзақтығы ; ауаның жыл мезгілдері
бойынша ауысуы , өзен мен көлдердің жылдық режимі , өсімдіктер мен
жануарлардың мезгілдік ритмикасы , қоңыржай ендікте қар жамылғысының
тұрақтануы мен еруі т.б.
Жарықтану белдеулеріне байланысты жарты шарлар үшін жыл мезгілдері
бірдей емес. Жер формасын еске ала отырып , жуықтап әрбір жарты шарда үш
белдеуден бөлуге болады: 1) Тропиктік ( тропик сызықтарымен шектелген) ;
жылына күн әрбір ендікте 2 рет, ал тропикте бір рет болады, айлар бойынша
күн ұзақтығында айырмашылық жоқ ; 2) қоңыржай-поляр шеңберіне дейін: жыл
мезгілдері бойынша Күннің биіктігі мен тәуліктік ұзақтығының айырмашылығы
едәуір ; 3) Полярлық –поляр түні мен поляр күні тән, ал одардың ұзақтығы
географиялық ендікке байланысты ауытқымалы.
Жер батыстан шығысқа қарай өз білігін айналып тұрады және бұл айналу
тәулік ішінде аяқталады.
Геологиялық даму тарихы .
Жердің кеңею немесе ұлғаю мүмкіндігі туралы алғашқы
ойлар М . В .Ломоносов , Д . Геттон жұмыстарында кейінірек И . О .
Ярковскийдің (1889) еңбектерінде айтылған . Егер контракциялық болжам
континенттік геология негізінде пайда болса , Жердің кенеюі туралы
гипотеза мұхиттарды зерттеу нәтижесінде ғана пайда бола бастады .
19 ғасырдың аяғында М . Рид жердің кенею мүмкіндігі туралы
идеяларды жинақтап гипотеза ретінде ұсынады . Бұл гиротезаны одан
әрі дамытып , жетілдіруге Б . Линдеман ( 1957 ) , М . А . Боглепов (1931)
, О . Хидьгенгерг (1933) , М .М .Тетяев , В .М . Букановский , И . В
.Кирилов (1949) , В .Б . Нейман (1950) , Л. Эдьед (1956, 1963) , У .
Кери (1957) және басқа ғалымдар қатысады .
Геологиялық факторлар да бұл гипотезаға қайшы келеді ,
планетаның көлемі ұлғаюы , оның өз осьінен айналу жылдамдылығының
азаюына , сонымен қатар , салмақ күші мөлшерінің өзгеруіне және
жануарлар мен өсімдіктер дүниесінің эволюциялық дамуына әсерін
тигізер еді . Бірақ , мұндай жердің геологиялық тарихында
өзгерістер байқалмайды . Бұл гипотеза геотектоникалық процестердің
периодтылығын жіне қатпарланудың жаратылысын түсіндіре алмйды .
Жердің даму тарихы туралы мәліметтер өте аз. Осы жастағы тау жыныстары
жер бетінде табылмаған , сондықтан бұл кезеңдегі деректер , мәліметтер
жобалап алыгған. Негізгі ерекшеліктері : жер бетін метеориттер мен
астероидтердің активті вулканизм нәтижесінде базальтты лаваның атқылауы ,
мантия заттарының дифференциациясы нәтижесінде жұқа жер қыртысының пайда
болуы, биологиялық кезеңге дейінгі атмос-фераның қалыптасуы . Биологиялық
кезеңге дейінгі қарапайым атмосферада қазіргі атмосфера құрамымен
салыстырғанда зат пен сутек көп, ал оттегі мүлдем болмаған. Географиялық
қабықшаның құрамдас бөлігі деп саналатын гидросфера да, биосферада
болмаған.
Кейінен пайда болған Жердің географиялық қабықшасы даму барысында үш
кезеңге жіктеледі : биогендік кезеңге дейінгі, биогендік және антропогендік
кезеңдер.
Биогендік кезеңге дейінгі уақыт ( 4 млрд-570 млн жыл) ұзақтығы бойынша
–катархей архей мен протерозой-Жердің геологиялық тарихындағы ең көп
аралықты қамтиды. Осы кезеңде жер қыртысы күрделенді , қалыңдығы артты.
Шамамен 2,6 млрд жыл бұрын, яғни архей эрасының соңында қалыңдығы 30 км
құрлықтық қыртыс пайда болды, ал протер-озой эрасының басында алғашқы
протоплатформалар мен протогеосинклинальдар бір-бірінен дараланды.
Гидросфера болды, бірақ су көлемі қазіргіден едәуір аз. Протерозойдың
соңында тек Тынық мұхиты ғана айқындалды. Алғашқы мұхит суы тұзды болмаған
деп тұжырымдайды, өйткені ювенильді суда ұшып кететін газдар қазіргідей
қарым-қатынаста болған. Алғашқы жер қыртысының құрамына байланысты ескі
мұхит суындағы Na тұзы Ca тұзына қарағанда қазіргіден басым болған.
Биогендік кезеңге дейінгі уақытта да жер бетінде өмір болса керек,
өйткені шамамен жасы 3,5-3,6 млрд жылға сәйкестенетін тау жыныстарынан
қарапайым бактерия тәріздес денелердің қалдықтары табылған.
Биологиялық кезеңге дейінгі уақытта геологиялық масштаб бойынша
органикалық өмір баяу дамыған. Осыған қарамастан венд дәуірінің соңында
(650-570 млн жыл бұрын) мұхиттың органикалық өмірі өте бай болған.
Диаметрі бір жарым метрге жететін мед-узоидтар , өте ірі скелетсіз
жануарлар, алуан түрлі ірі және кіші фитопланктондар (Б.С.Соколов, 1984).
Осы кезеңнің бүкіл даму барысында органикалық өмір болса неліктен бұл
кезеңді биогендік кезеңге дейінгі кезең деп атайды ? Өйткені органикалық
өмір пайда болған кезінен бастап протерозойдың соңына дейін географиялық
қабықшаның дамуында шешуші роль атқармады. Ғалымдардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz