Отбасындағы гендерлік тәрбие
Кіріспе
1. Отбасындағы гендерлік тәрбиенің теориялық аспектілері
1.1. Отбасы ролі мен отбасы ішіндегі рольдердің құрылымы
1.2. Отбасында балалардың тәрбиесі
2. Отбасындағы гендерлік тәрбиені анықтау мен жүзеге асыру
2.1. Отбасының гендерлік тәрбиенің әлеуметтік қызметтері
2.2. Отбасында балалардың гендрлік тәрбиесі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Отбасындағы гендерлік тәрбиенің теориялық аспектілері
1.1. Отбасы ролі мен отбасы ішіндегі рольдердің құрылымы
1.2. Отбасында балалардың тәрбиесі
2. Отбасындағы гендерлік тәрбиені анықтау мен жүзеге асыру
2.1. Отбасының гендерлік тәрбиенің әлеуметтік қызметтері
2.2. Отбасында балалардың гендрлік тәрбиесі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Тақырыптың өзектілігі:Жақсы ата-ананың балалары да жақсы болады деген сөздi өте жиi естимiз, сонда осы жақсы ата-ана деген кiмдер. Қазақта бұған байланысты мақалдар да жиi айтылады. Мысалы, “Ұяда ненi көрсең, ұшқанда соны аласың”.
Болашақ ата-аналар өз ұрпағының саналы да сапалы болуы үшiн арнайы бiр әдебиеттердi оқу немесе тәрбиелеудiң ерекше әдiстерiн ұйрену керек деп ойлайды. Әрине, педагогикалық және психологиялық бiлiмдер өте қажеттi, бiрақ тек қана бұлардың өзi баланы тәрбиелеуге жеткiлiксiз.
Болашақ ата-аналар өз ұрпағының саналы да сапалы болуы үшiн арнайы бiр әдебиеттердi оқу немесе тәрбиелеудiң ерекше әдiстерiн ұйрену керек деп ойлайды. Әрине, педагогикалық және психологиялық бiлiмдер өте қажеттi, бiрақ тек қана бұлардың өзi баланы тәрбиелеуге жеткiлiксiз.
1.Соцология: наука об обществе/ Под ред. В.П.Андрущенко. Харьков, 1996г.
2.Савинов Л.И. Семья и общество: история, современность и взгляд в будущее. Саранск, 1992г.
3.Шнейдер Д.Б. Психология семейных отношении. Москва, 2000г.
4.Жаназарова З Ж.Социология семьи. Алматы, 2001г
5.Жаназарова З.Ж. Социальная работа с семьей. Алматы,2003г.
6.Жаназарова З.Ж. Современная семья в Казахстане и ее проблемы. Алматы, 2004г.
7.Мухина С.В. Возрастная псхология. Москва, 1999г.
8.Харчев А.Г. Социальная воспитания. Москва, 1990г. 2005ж.
9.ДжаманбалаеваШ.Е. Общество и подросток: социологический аспект девиантного поведении. Алматы, 1990г.
10.Казымбетова Д. Социальные проблемы девиантоности в транзитном обществе. Алматы, 2000г.
11.Кулагина И.Ю. Возрастная психология. Москва, 1997г.
12.Бауэр Т. Психические развитие младенца. Москва, 1979г.
13.Ильчиков М.З., Смирнов Б.А. Социология воспитания. Москва, 1996г.
14.Актуальные проблемы возрастной и педагогической психологий/ Под общ. Ред. Ф.И.Иващенко, Я.Л.Коломинского. Минск, 1980г.
15. Харчев А.Г., Мацковский М.С. Современная семья и ее проблемы. Москва, 1978г.
16.Жизнедеятельность семьи: тенденций и проблемы/ Отв. Ред. А.И.Антонов. Москва, 1990г.
2.Савинов Л.И. Семья и общество: история, современность и взгляд в будущее. Саранск, 1992г.
3.Шнейдер Д.Б. Психология семейных отношении. Москва, 2000г.
4.Жаназарова З Ж.Социология семьи. Алматы, 2001г
5.Жаназарова З.Ж. Социальная работа с семьей. Алматы,2003г.
6.Жаназарова З.Ж. Современная семья в Казахстане и ее проблемы. Алматы, 2004г.
7.Мухина С.В. Возрастная псхология. Москва, 1999г.
8.Харчев А.Г. Социальная воспитания. Москва, 1990г. 2005ж.
9.ДжаманбалаеваШ.Е. Общество и подросток: социологический аспект девиантного поведении. Алматы, 1990г.
10.Казымбетова Д. Социальные проблемы девиантоности в транзитном обществе. Алматы, 2000г.
11.Кулагина И.Ю. Возрастная психология. Москва, 1997г.
12.Бауэр Т. Психические развитие младенца. Москва, 1979г.
13.Ильчиков М.З., Смирнов Б.А. Социология воспитания. Москва, 1996г.
14.Актуальные проблемы возрастной и педагогической психологий/ Под общ. Ред. Ф.И.Иващенко, Я.Л.Коломинского. Минск, 1980г.
15. Харчев А.Г., Мацковский М.С. Современная семья и ее проблемы. Москва, 1978г.
16.Жизнедеятельность семьи: тенденций и проблемы/ Отв. Ред. А.И.Антонов. Москва, 1990г.
Жоспар
Кіріспе
1. Отбасындағы гендерлік тәрбиенің теориялық аспектілері
1.1. Отбасы ролі мен отбасы ішіндегі рольдердің құрылымы
1.2. Отбасында балалардың тәрбиесі
2. Отбасындағы гендерлік тәрбиені анықтау мен жүзеге асыру
2.1. Отбасының гендерлік тәрбиенің әлеуметтік қызметтері
2.2. Отбасында балалардың гендрлік тәрбиесі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі:Жақсы ата-ананың балалары да жақсы болады деген сөздi өте жиi естимiз, сонда осы жақсы ата-ана деген кiмдер. Қазақта бұған байланысты мақалдар да жиi айтылады. Мысалы, "Ұяда ненi көрсең, ұшқанда соны аласың".
Болашақ ата-аналар өз ұрпағының саналы да сапалы болуы үшiн арнайы бiр әдебиеттердi оқу немесе тәрбиелеудiң ерекше әдiстерiн ұйрену керек деп ойлайды. Әрине, педагогикалық және психологиялық бiлiмдер өте қажеттi, бiрақ тек қана бұлардың өзi баланы тәрбиелеуге жеткiлiксiз.
Ешқашан күдiктенбейтiн, әрқашан өздерiнiң iстерiнiң дұрыстығына сенетiн, ылғи да балаға не iстеуге болады және оған не керек екенiн дәл бiлiп отыратын, әр уақытта өзiнiң баланы өсiруде қалай дұрыс iстеу керектiгiн бiлетiн және әр түрлi жағдайларда өз балаларының мiнез-құлқын ғана болжап қоймай, оның болашақ өмiрiнде кiм болатының көрегендiкпен болжай алатын ата-аналарды жақсы деп айта аламыз ба?
Әлде үнемi қобалжып жүретiн, балаларының жаңа бiр тәртiп бұзуы кезiнде оларды қалай жазалауын бiлмейтiн, егерде жазаласа өз әрекеттерiне өкiнетiн ата-аналарды жақсы дей аламыз ба? Мұндай ата-аналар баласынан күтпеген өгде әрекеттер көрсе қорқады, ол ата-аналар балаларын өздерiн сыйламайды деп күдiктенедi, ал кейде өздерiн жақсы көрмейдi деп ойлайды. Ол ата-аналар балаларын бiр жаман қылық iстеп жүр деп ойлап, олардың болашағын ойлап қиналады. Оларға сыртқы орта "көше" керi керi әсер етедi деп санайды және олар балаларының сихологиялық денсаулығы үшiн сескене бастайды.
Яғни, жоғарыдағы ата-аналардың ешқайсысын жақсы деп айтуға болмайды. Ата-аналардың бала тәрбиелеуде өздерiне қатты сенiмдi болуы да немесе шектен тыс көп сескене берудiң де олардың жақсы ата-ана болуына көмектеспейдi.
Адамның кез-келген әрекетi әдетте бiр нормаға бағынады. Бiрақ тәрбиелеушiлiкте мұндай норма болмайды. Өйткенi бiз өз өмiрiмiзде күйеу және әйел болып немесе кез келген мамандықты қалай тәжiрибеде және теориялық жағынан үйренемiз, сол сияқты ата-ана болып та үйренуiмiз керек. Жанұядағы тәрбие бұл да сол өмiр және бiздiң балаларға деген iс-әрекетiмiз немесе көзқарасымыз өте күрделi, өзгермәлi және қайшылықты болып келедi.
Кез-келген баланың ата-анасына деген махабаты шексiз, шартсыз, шекарасыз және мәңгiлiк. Бұл тұрғыда ата-анаға деген махабат өз өмiрiнiң қауiпсiздiгiн қамтамасыз етсе, өсе келе ата-аналарының махабаты адамның iшкi, эмоциялық және псиологиялық әлемiн ұстап тұратын қызметтердi атқара бастайды. Ата-ана махабаты - адамның болашақ өмiрiнiң бағдары, оның дене және iшкi жан дүниесiнiң, денсаулығының қайнар көзi мен кепiлi болып табылады.
Сондықтан да ата-ананың басты және негiзгi мiндетi - ең бiрiншi балаларына өздерiнiң жақсы мiнез-құлығымен, адами құндылықтарымен жақсы көрiнетiндiгi мен оларға әрқашан да қамқор болатындығына сенiм туғызу. Яғни, ешқашанда балалары өздерiн ата-аналары жақсы көретiндiгiне күмән туғызбауы керек. Ата-ананың ең табиғи және ең қажеттi мiндетiнiң бiрi өз балаларына олардың кез келген жасында оларға жылы махабатпен, қамқорлықпен және ұқыптылықпен қарау.
Балаларының өсе келе өз ата-аналарымен айырылысатын жағдайлар өмiрде жиi болып тұрады және бұл шартты құбылыс. Олар өздерiнiң ең жақын адамдарымен эмоциялық байланысын жоғалта отырып, психологиялық мағынада айырылысады.
Психологтар жасөспiрiм алкоголизмi мен нашақорлығының қайғысына көбiнесе ата-аналарының өз балаларын жақсы көрмеуi, оларды бауырына тартпауы себеп болатындығын дәлелдеген. Яғни, жанұялық тәрбиеге қойылатын басты талап жанұя iшiнде бiр-бiрiне кiршiксiз махабаттың болуы талабы. Осы мақсатта ата-ана өз балаларын жақсы көрiп қана қоймай, балалардың өздерiн ата-анасының жақсы көретiндiгiн әрқашан және кез келген жағдайда сезiнiп жүруiне көмектесу қажеттiгi туындайды. Бала өз ата-анасының махабатына сенiмдi болғанда ғана оның психологиялық әлемi дұрыс қалыптасады, яғни махабат махабатқа үйретедi.
Көп ата-аналар өздерiн балаларына деген махабатының жоғары болуы жағдайында бала өзiн ата-анасының жақсы көретiндiгiн сезiп, ерке, өзiмшiл болып өседi деп ойлайды. Бұл тұжырым өте дұрыс емес. Дәл осы жағымсыз тұлғалық қасиеттер ата-аналық махабаттың жетiспеушiлiгiнен, қайсыбiр эмоциялық тапшылық пайда бола қалғанда қалыптасады. Ата-ананаңы өз баласына оны жақсы көретiндiгi мен қамқор болатындығы туралы сезiмiн бiлдiру ата-анасының баласына бөлетiн уақытына да, баласының қайда өсетiндiгiне де, баласын материалдық қажеттiлiктермен қамтамасыз ету дәрежесiне де байланысты емес. Ол ең бiрiншi ата-ананың баламен терең психологиялық байланыстың болуы тәрбиеге қойылатын бiрегей талап, ол барлық ата-аналарға тәуелдi және мұндай байланыс барлық жастағы балаларды тәрбиелеп жеткiзуде қажеттi болып табылады.
Бұрынғы тәжiрибе ықпалымен адам санасында өте жоғары деп аталатын құндылықтар қалыптасады. Мұндай құндылық болып белгiлi бiр адамның қажеттi, өмiрде маңызы бар деп табылғанм қасиеттерi саналуы мүмкiн. Мұндай жағдайларда ата-аналар өз балаларында да осындай қасиеттер қалыптасатындай етiп тәрбиелеуге талпынады. Мысалы, ата-аналар өзiнiң ұлынын немесе қызының мейiрiмдi, ақ көңiл болып өсу керек деп ойлайды. Ата-аналары балаларын тәрбиелеуде құнды деп тапқан қасиеттерi баласының индивидуалдық, өзiндiк ерекше қасиеттерiне қарама-қарсы келгенде баланың тәуелсiздiк мәселесi одан сайын күрделене түседi.
Осы мысалдағы мiнез-құлықтық бұзылуына ата-ананың баласының даму ерекшелiгiне, оның жасына қарамастан оған жоғары құндылықтарды "күшпен" үйретудiң нәтижесiнен пайда болып отыр.
Курстық жұмыс мақсаты: Отбасында гендерлік тәрбиені анықтау.
Курстық жұмыс міндеттері:
-Отбасындағы гендерлік тәрбиенің теориялық аспектілерінанықтама беру
-Отбасы ролі мен отбасы ішіндегі рольдердің құрылымын қарастыру
-. Отбасындағы гендерлік тәрбиені анықтау мен жүзеге асыру
- Отбасының гендерлік тәрбиенің әлеуметтік қызметтері
- Отбасында балалардың гендрлік тәрбиесін зерттеу
2. Отбасындағы гендерлік тәрбиенің теориялық аспектілері
1.1 Отбасы ролі мен отбасы ішіндегі рольдердің құрылымы
Гендерлік саясат туралы қоғамда сан түрлі пікірлер бар. Біреу мақтап, біреу даттап жатады дегендей. Екі тараптыңда сөзіне құлақ түрсең, айтылған ойлары қамшының өріміндей бірі мен бірі үйлесім тауып жарасымды жұп құрап, алды артыңды матап тастайды. Дегенмен батысқа қарап көш түзеуге қарсымын. Жаһандану деп жарияға жар салып жүргендергеде айтарым бар. Гендерлік саясат сөз болғалы ұлттық менталитет, әдет-ғұрып қыр астында қалды. Оны қолдайтындар осы жайлы тіс жармайды. Сондықтан дауға басымды шатпас бұрын шариғатқа жүгінбекпін. Себебі қазақтың имандылығы исламнан бастау алады. Шариғат бойынша отбасының гендерлік тәрбиенің тізгіні еркекке жауапкершілік ретінде тапсырылған. Еркектер әйелдерге пана, қамқор, басқарушы.
Енді ата-баба ұстанған салт-дәстүрге үңіліп көрелік. Мұнда да әйелдерге деген ұстаным шариғаттан алшақ жатқан жоқ. Кемсітушілік, қорлау, мүсіркеуден ада. Қызын еркелетіп әлпештеп өсірген халық, Айғаным, Зере Ұлпан секілді аналарында көкке көтерген. Билігіне бағынып, бітіміне көнген. Бірақ осы аналарымыз тайраңдап төске өрлемеген. Ер азаматтарды бағалап, қадіріне жете білген. Өкінішке орай, біз тамырымыздан ажырап барамыз. Ол жайлы төменде сөз етемін.
Менің өзім де анамын. Сан жылдық педогогикалық тәжірибем де жетерлік. Гендерлік саясаттың жақсы жақтары бар екенін жоққа шығармаймын. Не нәрсеге де бір жақты қарауға болмайды. Алайда, ұлтымыздың менталитетіне қайшы келетін тұстарының көп екенін айтпай кету арға сын. Сондықтан қолыма қалам алып отырмын.
Дүниеге сәби әкеліп, демографиялық дүмпуге үлес қосу. Ерінің қас-қабағына қарап, ас-мәзірін дайындап, балаларының күлкісіне шомылып отыру. Бұлда болса әйел затына- табиғаттың берген ерекше сыйы, тартуы. Шындығына келгенде әйел затына бұдан асқан бақыттың керегі бар ма? Әрине жоқ.
Гендерлік саясатқа басқа қырынан қарасақ елімізде әйел адамдардың бәрінің бірдей өз құқығын біліп, қорғай білмейтіні рас. Зорлық-зомбылықтың құрбаны болып жатқандар да мол дейтін мамандар пікірімен келіспеуге болмас. Алайда, бір қолымен әлемді тербетсе, екінші қолымен бесікті тербететін нәзік жандылар гендерлік жолмен ұшпаққа шығады деу орынсыз. Кейде маған осы гендерлік саясатты дамыту айналып келгенде әйелдерді еркектерден қай жерің кем деп еліртуге бастайтындай көрінеді. Себебі, биліктің дәмін татып қалған әйел затының, от басы ошақ қасында үстемдік етпесіне кім кепілдік береді. Ер азаматты төрге шығаратында, көрге сүйрейтінде әйел. Билік баспалдағына көтерілген төмен етектілердің бәрі болмасада көбінің күйеулерімен "тең" дәрежеде сөйлесетінін көріп жүрміз. Тіпті ұятты жағдайға барып жүргендеріде бар.
Гендерлік саясаттың біздің ұлтымызға тағы бір бергені, қырыққа келгенше кареьера қуып "кемпір" болғанын білмей қалған қыздар көбейді.Демограф-ғалым Мақаш Тәтімовтің айтуына қарағанда елімізде 300 мыңнан аса кәрі қыз бар екен. Келешекте олардың саны өседі деп күтілуде. Себебі бүгінгі саясат соларға жұмыс жасап жатыр. Бүгінгі кәрі қыздардың көбі қызметтің құлына айналғандар. Осыдан келіп ұлттың демографиясы құлдырауда. Қазақтың өсуіне қауіп төніп тұр. Мына дерекке көз салыңыз. Тәуелсіздік алғалы туу көрсеткіші 1989 жылғы деңгейге жетпеген. Мұны қалай түсінуге болады. Гендерлік саясат стратегиясынан отбасындағы тепе-теңдік пен үйлесімділік, яғни гармония жоғалмайды. Ал, үйлесім таппағандар тек өзіне өкпелеуге тиіс дейтіндер қара көрсетіп жүр. Оларға айтарым, еркек түздің адамы. Онымен қосылып әйелі шапқыласа не болғаны. Үйдегі бала тәрбиесіне зардабы тигенімен қоймай, "байтал шауып бәйге алмайтынын" ескеруі керек қой. Мен негізінен, гендерлік саясатқа, ол демографиялық құндылықтармен қатар жүрсе ғана қарсы емеспін. Тек он әйелдің министр, жиырма әйелдің депутат болғаны үшін ғана аталған саясатты қолдауға болмайды ғой. Теңдік деп жүрген, бизнеспен айналысып жүрген қыздарымыздың көбінің, жасыратыны жоқ, толыққанды отбасылары жоқ. Әрқайсысында бір-бір ғана баладан, кейбіреуінде бір бала да жоқ. Бұл саясат өркендеп-өсе беретін болса, еліміздің демографиясына үлкен қауіп туғызуы мүмкін.
Кейде Қазақстан расымен гендерлік саясатқа мәжбүр ел ме деп ойлаймын. Қарап отырсам оған негіз жоқ. Батыстың саясатын басым бағыт етіп алуымызға не себеп? Оныңда өзімше жауабын іздеп көрдім. Нәтижесінде көптеген қызықты жайттарға тап болып, басқасын қайдам, дәл бізде жүзеге асып жатқан гендерлік саясаттың қаншалықты соқыр екендігіне көз жеткіздім. Енді осы мәселені өзімше бағамдап көрейін.
Сөзімді бастамас бұрын көптің көңілін күпті қылып жүрген саясаттың анықтамасымен таныстырайын. Гендерлік саясатты алақайлап қолдайтындар: Гендерлік саясат дегеніміз - өмір құн-дылықтарының барлық саласына қатысты ер мен әйел арасында теңдік орнатуға бағытталған мемлекеттік және қоғамдық іс-әрекеттер - деп ережесін түзіпті. Демек, гендерлік саясат бізге ер мен әйел арасындағы теңдік үшін қажет екендігі көрініп тұр. Сонда елімізде тап сондай қажеттілік туындап отыр ма? Біз ислам дініндегі елміз. Хадисте "жұмақ ананың аяғының астында" деп жазылған. Батыс таңсық көріп көтеріп жатқан мәселені ислам әлемі баяғыда реттеп қойған. Осы жерде қажетіме жарар деп қойын дәптеріме түртіп жүрген қызық оқиғаны баяндай кетейін. Бірде, бір британиялық азамат Ислам ғалымдарының бірінен: Неге Исламда еркектерге әйелдермен қол алып амандасуға болмайды?, - деп сұрапты. Сонда әлгі шейх: Сіздер, өздеріңіздің патшайымдарыңыз Елизаветамен дәл солай амандаса аласыздар ма?, - деп қайыра сұрақ қояды. Әрине, жоқ. Оның қолын алуға тек ең таңдаулылар ғана құқылы, - деген британиялыққа шейх: Ендеше, біздің әйелдердің барлығы патшайым. Олардың қолын алу мүмкіндігіне, тек, таңдаулылар ғана ие болады, - деп жауап берген екен. Осы диологтың өзінде қаншама астар жатыр.
Жалпы гендерлік саясаттың шығу төркіні батыс екені белгілі. XIX ғасырға дейін ол жақта әйелді адам құрлы көрмей, адамзаттың жұмақтан қуылуына себеп болдың деп кез келген салада құқығын шектеп қойғаны да тарихтан мәлім. Бұндай бассыздыққа шыдамаған батыс әйелдері бас көтеріп, нәтижесінде гендерлік саясат, феминизм деген терминдер пайда болды. Содан бері бұл сөздердің айдарынан жел есіп, аясы кеңейіп сала берді.
Мүмкін, батысқа бұл саясат керек те шығар. Өйткені батыстың болмысы бөлек, қалыбы бөтен. Ал бізге, тіпті қазақы болмысымызға жат.
Ал енді батыс қажет еткен осындай соқыр саясатқа қазақтың оң қарауы көңілге қаяу түсіреді. Себебі бізде еркек пен әйел тең болсын дейтіндей теңсіздікке жол беріле қойған жоқ әлі. Дін мен діл аман тұрғанда ол болмайды да. Одан кейін әйел теңдігі деп ұлардай шулап, ұлттық мәселеге айналдырудың да қажеті шамалы. Өйткені біздің елде нәзікжандылар ерлер тарапынан ешқандай қысымшылық көріп жатпағаны баршаға мәлім. Керек десеңіз, бізде министр, депутат, вице-министр сынды лауазымды қызметтердің тізгінін ұстап жүрген әйелдер жетерлік. Және ондай әйелдер бізге гендерлік саясат жетпей тұрып орын алған болатын.
Біз гендерлік саясат келмей тұрып әйелдің орнын айқындап, қамқорлықтың сан қилы стратегиясын жасап қойған халықпыз. Егер қазіргі жүргізіліп жатқан гендерлік саясат ана мен балаға айрықша әлеуметтік жағдай жасау, отбасындағы зорлық-зомбылықтың алдын алу сияқты мәселелерді шешу боп табылса құптарлық.
Жанұя қажетілігін және жанұя функциясын басқалардан бөліп алып, оны үлкейтіп, жалпылау қажет. Г.Навайтистің пікірі бойынша жанұя қажеттілігін мынадай негізгі топтарға бөлуге болады:
1. Отбасының гендерлік тәрбиенің материалдық жағадайын құру мен қолдау қажеттілігі;
2. Екі жастың үйленгеннен кейін ата-ана болумен байланысты - сүю мен қорғау қажеттілігі;
3. Психологиялық және физический жақындасу қажеттігі;
4. Отбасында ерлі-зайыптының бір-бірімен сөйлесу, ақылдасу, араласу қажеттігі.
Осыдан келіп жанұя әсерінің негізгі сферасы белгіленеді: тұрмыс, балалар, интим және сөйлесу. Жанұяда қанағаттандырылатын қажеттіліктер отбасынан тыс жерлерде іске аса алады, бірақ та отбасы олардың бәрін біріктіріп комплексті түрде қанағаттандыра алады. Сондықтан әлеуметтік дамудың бастапқы қайнар көзі отбасы болып табылады. Осыдан келіп әлеуметтік дамуда отбасының гендерлік тәрбиенің сан түрлі қызметтері қалыптасады.
Отбасы функциясының көптүрлілігі оны әр авторлар әр түрлі негізде айтады, бірақ та олардың функцияларының жиынтығы ұқсас. Мысалы: И.В. Гребенников отбасы функциясын тиімді, тәрбиелі, коммуникативті қызмет пен демалысты ұйымдастыру функциясын жатқызады.
Э.Г. Эйдемиллер және В.В. Юстицкис бойынша: отбасына тән тәрбие, тұрмыстық-шаруашылық, эмоция функциялары және рухани байланыс, бірінші әлеуметтік бақылау және сексуалдық - эротикалық функциялар жатады.
Негізінен әлеуметтану пәндерінде отбасы функцияларын негізгі және негізгі емес деп топтастыруға болады.
Отбасының гендерлік тәрбиенің негізгі функциясына жататын бала туу және оларды тәрбиелеу, отбасылық және қоғамдық мазмұн және тәрбиелеу процестері жатады және олар қоғамның әр түрлі кезінде де сақталады.
Негізгі емес функцияларға келесілер жатады: меншікті жинақтау және басқару, статус, өндірістік және жұмсауды ұйымдастыру, үй шаруашылығын және демалыс шараларын іске асыру, отбасы мүшелерінің денсаулығын қорғау және микро деңгейде мемлекет құру шаралары жатады.
Отбасылардың функциялары өзара әрекет процесі кезінде табысты түрде іске асып отыру үшін отбасы мүшелері нақты бір рольді орындап отырылулары керек. Кейде отбасында осы аталған отбасылық рольдердің арасында келіспеушіліктер мен бірін-бірі мойындамау орын алады.
Отандық ғылымда отбасы функциясы түсінігі отбасының гендерлік тәрбиенің ролі және отбасы құрылымы түсінігіне қатысты болады. Көптеген социологтар отбасы функциясын отбасындағы әлеуметтік рольдер жиынтығының негізгі мазмұны деп анықтайды. Отбасы рольдік құрылымын суретеу кезінде рольдерді бөліп беру маңызды мәселе болып табылады. Зерттеушілердің негізгі көңілі шаруашылық - тұрмыстық және тәрбие функцияларының рольдерін зерттеуге бағытталған. Бұл рольдер үй иесі мен әйелі, бала мен тәрбиелеуші және отбасыны асыраушылар.
Отбасының гендерлік тәрбиенің негізгі функцияларының осы күнге дейін нақты аталған бірдей тізімі жоқ екенін атап кетуіміз керек. Әлеуметтік ғылымдарда әр авторлар өзінің модельдерін ұсынады. Көптеген авторлар келесі 6-7 негізгі функцияларды пайдаланады:
* Туу және бала тәрбиелеу функциясы;
* Ата-аналардың рухани қалыптасу функциясы;
* Эмоциялық қолдау және психологиялық қорғау функциялары;
* Нақты бір әлеуметтік статусқа жетуді;
* - - Өзін-өзі көрсете білуі;
* Сексуалдық байланыстарға мағына беруді қосады.
АҚШ пен Батыс Еуропа ғалымдары отбасындағы рухани байланысқа көп көңіл бөледі, ал Шығыс Еуропа әдебиеттерінде отбасылық тұрмысқа байланысты функцияға көп көңіл бөледі. Ал Қазақстанда бұл аталғандардың кез-келгенің кездестіруге болады. Өйткені елімізде 100-ден астам ұлттар және олардың әлеуметтік жағдайлары да әр түрлі болуына байланысты.
Әрбір ер адам әке мен күйеу болуға, ал әрбір әйел адам ана мен әйел болуға табиғи және қоғаммен бірге дайындалады. Әйел мен еркек арасындағы қатынастар отбасындағы, қоғамның экономикалық құрылымымен анықталады. 1
Матриархатта - өзінің экономикалық негізі болды және патриархатта да. Екі жағдайда отбасы абыройлы болып келді. Қоғамның дамуының жаңа кезеңінде отбасын құру және қалыптастыру мәселелеріне деген қызығушылық өседі. Қазіргі кездегі жас отбасын әр түрлі ғылымдар саласы зерттеп, оны бақылап отырады.
Отбасылық рольдер түсінігі әлеуметтік құрылым болып табылады. Социологиялық психологтар осыған сүйеніп өз зерттеулерін жасай алады. Социалдық роль социологиялық жүйенің басты функцияларының бірі ретінде түсіндіріледі.
Роль дегеніміз - қабылданған нормаларға сәйкес келетін жеке тұлғаның әлеуметтік функциясы, адамдардың өз ролінің негізінде қызмет етуі, олардың өзіндік тәртібі, тәсілі, олардың ұстанған статусына, қоғамдағы жағдайды ескеру, сонымен қатар әрбір роль қызмет ету барысында қоғамдық қарым-қатынастар жүйесіне тәуелденген.
Рольдердің, қарым-қатынастардың, нормалардың анық болуына байланысты қазіргі кездегі отбасылардың алдында бірталай әлеуметтік-психологиялық мәселелер тұрады. Ең бастысы отбасылық рольдік әрекеттесу тәсілін таңдау мәселесі туындайды.
Отбасындағы рольдік құрылымның пайда болу процесі отбасының гендерлік тәрбиенің әлеуметтік және психологиялық жалпылық болып қатысуының негізін көрсетеді, ерлі-зайыптылардың бір-біріне өзара үйренгенін, отбасылық өмірдің стильінің пайда болғанын көрсетеді. Бұл процесс ерлі-зайыптылардың өзара рольдік қатынастарымен тығыз байланысты. Қазіргі кезде өзара қатынастар сапасы оны ерлі-зайыптылар қалай қабылдағанына және оны қаншалықты деңгейде іске асыруында деп саналады.
Бүгінгі таңда үйленген жастар өз некелерін қалай қабылдайды, осы кездегі олардың рольдік қатынастары қандай орын алады деген маңызды сұрақтар аз зерттелген сұрақтар болып табылады. Шетелдерде психология саласында жыныстық рольдер жүйесі, жыныстық рольдер дифференциясы деге нтүсініктер бар.
Жыныстық рольдер - мәдениетті норма жүйесі қатынасына жататынына қарай анықталатын тәртіп-тәсілі және жеке адамның санасы болып келеді. Бұл жүйені жыныстық рольдік жүйе деп атайды.
Жыныстық роль жүйесі дегеніміз - еркек пен әйелге келісетін және оны мойындайтын социологиялық рольдер мен социологиялық әрекеттердің мәдени көрініс табуы. Батыс мәдениеттерінде үй-жұмыс деген линия бар. Ер адам - маман болу керек, тұрақты және жалақысы жоғары жұмыс істеуі керек, ал әйел үйге, отбасыға, балаға жауапты болуы керек.
Әйел адамның мамандық қызметі екінші сатыда тұрады. Осындай бөліс жыныстық рольдік дифференция деп аталады. Еркек немесе күйеуі отбасын материалдық жағынан қамтамасыз етуі керек, ал әйел - үй шаруашылығына қарап, бала тәрбиесіне жауапты болуы қажетті. Осы рольдік модельдерді шетелдік көптеген зерттеушілер қолдайды, оны жақтайды. Мысалы: Най Ф.И., Пляк Дж., Сканцони Дж және т.б. айтып өтсек болады. Бірақ соңғы уақыттарда шетелдік зерттеушілер еңбектерінде анализдің басты пәні факторлар мен одан қалған әсерлер болып табылады.
Біріншіден, әйелдер отбасын асырайды, екіншіден еркектер де үй шаруашылығына және бала тәрбиесіне қатысады. Осыған әсер ететін әлеуметтік-демографиялық факторлар, әлеуметік сыныптарға тән болуы, отбасылық кезең циклдары, әйелдің жұмыс істеу қажеттілігі екені бізге белгілі.
Қазіргі жаңа отбасылардағы рольдің әлеуметік-психологиялық талдауы үшін, отандық және шетелдік зерттеушілердің нормалардың анық емес екені туралы қорытындысы ең басты белгісі болып табылады. Мұндай жағдайлар отбасының гендерлік тәрбиенің алдына көптеген әлеуметтік-психологиялық мәселелерді туғызады. Бұл кезде отбасындағы роьдердің маңызды ойнаушылары ерлі-зайыптылардың алдында таңдау функциясы туады.
Адамның кез-келген әрекетi әдетте бiр нормаға бағынады. Бiрақ тәрбиелеушiлiкте мұндай норма болмайды. Өйткенi бiз өз өмiрiмiзде күйеу және әйел болып немесе кез келген мамандықты қалай тәжiрибеде және теориялық жағынан үйренемiз, сол сияқты ата-ана болып та үйренуiмiз керек. Жанұядағы тәрбие бұл да сол өмiр және бiздiң балаларға деген iс-әрекетiмiз немесе көзқарасымыз өте күрделi, өзгермәлi және қайшылықты болып келедi.
Мысалы, егер ата-ана барлық жағдайда жаңаша көзқараста болса, кез-келген сұрақтарға дұрыс жауап қайтара бiлсе, онда мұндай жағдайда олар ең басты ата-аналық мiндеттi орындай алмайды, себебi баласына бәрiн өзi iстеп отыратын ата-ана баласын өзiнше iзденуге, жаналарды өзiнше танып бiлiп, оның оңы мен солын айыруына мүмкiндiк жасамайды.
Ата-аналар баланың алғашқы қоғамдық ортасы болып табылады. Ата-аналарының тұлғасы кез-келген адам өмiрiнде маңызды рөл ойнайды. Мысалы, өмiрлiк тәжiрибеден алып қарасақ қиын сәттерде бiздiң ата-аналарымызбен, әсiресе анамызбен сөйлесуiмiз кездейсоқ жағдай емес. Сондай-ақ бала мен ата-ана қатынасын бейiмдейтiн сезiмдер - бұл басқа эмоциялық байланыстардан күштi ерекше сезiмдер.
Ата-ананың махабатына деген қажеттiлiк - жас өспiрiмге шындығында керектi өмiрлiк қажеттiлiк. Кез-келген баланың ата-анасына деген махабаты шексiз, шартсыз, шекарасыз және мәңгiлiк. Бұл тұрғыда ата-анаға деген махабат өз өмiрiнiң қауiпсiздiгiн қамтамасыз етсе, өсе келе ата-аналарының махабаты адамның iшкi, эмоциялық және псиологиялық әлемiн ұстап тұратын қызметтердi атқара бастайды.
Болашақ ата-аналар өз ұрпағының саналы да сапалы болуы үшiн арнайы бiр әдебиеттердi оқу немесе тәрбиелеудiң ерекше әдiстерiн ұйрену керек деп ойлайды. Әрине, педагогикалық және психологиялық бiлiмдер өте қажеттi, бiрақ тек қана бұлардың өзi баланы тәрбиелеуге жеткiлiксiз.
Ата-ана махабаты - адамның болашақ өмiрiнiң бағдары, оның дене және iшкi жан дүниесiнiң, денсаулығының қайнар көзi мен кепiлi болып табылады.
Мысалы, егер ата-ана барлық жағдайда жаңаша көзқараста болса, кез-келген сұрақтарға дұрыс жауап қайтара бiлсе, онда мұндай жағдайда олар ең басты ата-аналық мiндеттi орындай алмайды, себебi баласына бәрiн өзi iстеп отыратын ата-ана баласын өзiнше iзденуге, жаналарды өзiнше танып бiлiп, оның оңы мен солын айыруына мүмкiндiк жасамайды.
Бала мен ата-ана арасындағы байланыс адамдар арасындағы ең күштi және ең мығым байланысқа жатады. Тiрi организм неғұрлым күрделi болса, ол сщғұрлым аналық организмге жақын болады. Бұл байланыссыз баланың дамуы мүмкiн емес, ал ерте жасынан баланы анасынан айыру оның өмiрiне, болашағына қауiп төндiруi мүмкiн. Адам болса ең күрделi биологиялық организмге жатады, сондықтан ещқашан толықтай тәуелсiз бола алмайды.
Сондықтан да ата-ананың басты және негiзгi мiндетi - ең бiрiншi балаларына өздерiнiң жақсы мiнез-құлығымен, адами жақсы құндылықтарымен жақсы көрiнетiндiгi мен оларға әрқашан да қамқор болатындығына сенiм туғызу. Яғни, ешқашанда балалары өздерiн ата-аналары жақсы көретiндiгiне күмән туғызбауы керек. Ата-ананың ең табиғи және ең қажеттi мiндетiнiң бiрi өз балаларына олардың кез келген жасында оларға жылы махабатпен, қамқорлықпен және ұқыптылықпен қарау. Өз балаларын қоғамдық жағынан дамыған тұлға етіп тәрбиелеу. Бiрақ қазiр кез келген болашақ ата-аналар өз балаларына осынау бiр үйреншiктi болып кеткен сөйлемдердiң қаншалықты дұрыстығына немесе қандай жағдайларда айтылатынына қарамастан, осы сөйлемдердiң өз балаларымен байланысқа түсуiне кедергi болатындығын, олардың өздерiн жақсы көретiндiгiне күдiк тудырып, бала мен ата-ана арасының алыстауына себеп болатындығын түсунуi керек. Сондықтан ата-аналар өз балаларының тек қана терiс қылықтарын ғана бағаламай, оны қандай болсын өзiнiң махабаттарына, оны сондай жақсы көретiндiктерiне сендiруi қажет.2
Нақты махабаттың формуласы - бұл "сен жақсы болғасын сенi сүйемiн емес, сен барсың, мен сенi сен қандайсың сондай кейпiнде сүйемiн" деген сөздердi жиi қолданылуынан бала мен ата-ана арасында шынайы махабат туындайды. Бұл арадағы ата-ананың өз балаларының алдындағы отбасылық ролі оларға қамқор болу, оларды жан-тәнімен сүйе білу.
Отбасындағы рольдік қатынастағы тепе-теңдік деңгейдегі ережесі отбасының гендерлік тәрбиенің өмір сүруі негізіне тиімді болып келеді. Сонымен енді әлеуметтану пәні және тағы басқа қоғамдық ғылымдар негізінде жүйеленген отбасылық рольдерді келесідей жіктеуге болады:
1. Отбасын материалдық қамтамасыз етуге жауапты адам. Бұл рольдің отбасындағы орны жоғары, өйткені отбасын кім материалдық жағынан нақты қамтамасыз етсе, сорың сол тұлғаның отбасындағы өзіндік үстемдіктері болады. Сонымен қатар, осы рольдегі адам отбасының гендерлік тәрбиенің көптеген күнделікті ұсақ-түйек шаруаларының барысынан хабарсыз болады, себебі ол көбінесе сырт жерлерде болады.
2. Отбасындағы ер адам мен әйелдің өзіндік ролі, тарихи қалыптасқан үрдіс бойынша түркі халықтарында отбасындағы ер адамның ролі өз отбасына қамқор болу, оны қорғау, отбасын асырау және т.б. қызметтер болған, ал әйелдің балаларына қамқор болу, үйдің көркі болу, балаларын тәрбиелеу сияқты қызметтерді мойнына алған.
3. Жаңа туған сәбиге қарау жауапкершілігі ролі; Бұл рольді отбасында сол отбасының гендерлік тәрбиенің құрамына байланысты әр түрлі отбасы мүшелері атқара алады. Мысалы, әжесі, үлкен балалары, туыс-туғандары, бірақ бұл жерде әрине жас сәбиге қарауда ананың жауапкершілігі бірінші орында болады.
4. Тәрбиелеуді іске асыру ролі; Тәрбиелеуді отбасында жоғарыда атап өткендей отбасының гендерлік тәрбиенің барлық мүшелері өз дегенінше бере алады. Бұл жерде ерекше атап өтетін тәрбиелеу ролін көбінесе баланың әжесі мен атасы көп айналысады.
5. Сексуалдық партнер рольдері; Бұл отбасында ерлі-зайыптылардың арасындағы рольдер болып табылады.
6. Бос уақытты жақсы өткізуді ұйымдастырушы ролі;
7. Отбасының гендерлік тәрбиенің субъмәдениетін ұйымдастырушы;
8. Туған-туыспен байланыс және қарым-қатынас жасауға бейім адам ролі;
9. Отбасындағы психотерапевт ролі.
Баланы тәрбиелеу мақсаты эмоциялық қажеттiлiк куәлiгiне байланысты болатын жағдайлардан тұруы мүмкiн. Бала қажеттiлiктiң орталығы, оны қанағаттандыру ата-ананың жалғыз объектiсi болып табылады. Бұл орайда мысалдар өте көп, әсiресе қандай-да бiр себептермен басқа адамдармен қарым-қатынаста қиналатан, ата-аналар болуы немесе жалғыз ғана аналардың болуы, бар уақытын немерелерiне арнаған аналар болуы мүмкiн. Ата-аналар ешбiр ойсыз өз қажеттiлiгiнiң объектiсiн сақтауға, баланың жанұядан тысқары ортаға шығуына кедергi бола отырып, тырысып бағады.
Баланың қарым-қатынас кезiнде ата-ана тәрбиесi өмiр мәнiнiң қажеттiлiгiн жүзеге асырудың жалғыз формасы болса, онда баланың болашақ өмiрiнде өте үлкен мәселе тудыруы мүмкiн. Поляк психологы К.Обуховскин өзi зерттеген өмiр мәнiнiң қажеттiлiгiн жүзеге асырудың кезеңдерiн, әрбiр жетiлген адамның жүрiс-тұрысын сипаттайды. Бұл қажеттiлiктi қанағаттандырмай адам қоғамдық ортада дұрыс қызмет ете алмайды, өзiнiң бойында бар мүмкiншiлiктерiн максималды дәрежеде қолдана алмайды. Мұндай мүмкiншiлiктi қанағаттандыру адамның өз өмiрiнiң мәнiн анықтап, өзiнiң барлық iс-әрекетiн соған негiздеумен байланысты. Бұл адам баласының әрқашан өз әрекеттерiнiң барысын, өмiрiнiң жалпы мағынасын анықтап отырады дегендi бiлдiредi ме? Әрине бұлай емес, бiрақ кез-келген адам қажет болған жағдайда өз өмiрiнiң мәнiн табуға тырысады.
Өмiр мәнiнiң қажеттiлiгiн қанағаттандыру болып балаға қарау, оған қамқор болу табылуы мүмкiн. Шешесi, әкесi немесе әжесi мен атасы өздерiнiң өмiрiнiң мәнi баланың баланың физикалық жағдайына қарау мен оны тәрбиелеу деп қана санауы мүмкiн. Олар өздерiнiң өмiрдегi мақсаты басқа бiр нәрсе деп, бала тәрбиесiн әрқашан мойындамауы мүмкiн. Олар өздерiн бақыттымын деп тек олар бiреуге қажеттi болғанда ғана сезiнедi. Егер балалары ер жетiп, олардан кетсе, ата-аналар өз өмiрiмiздiң мәнiн жоғалттық деп санауы да мүмкiн. Ол үшiн олар өздерiнiң қамқоршы деге натауын сақтауға тырысып, " балам мұны дұрыс iстей алмайды" деп баланың барлық ұсақ-түйекжұмыстарын өзi iстеп беретiн ата-аналарды мысалға келтiруге болады. Осының нәтижесiнде баласы өзiнiң қажеттiгiн сезiнедi, бiрақ оның кез келген өз бетiнше бiр әрекет етуi ендiгi жерде ата-анасы жағынан кедергiге ұшырап отырады. Ал мұндай әркеттер бала өмiрiнiң тиiмдiдамуына керiсiнше зиянды болып келедi.
Кейбiр ата-аналарды баланы тәрбиелеу жетiстiк мотивiнен туындауы мүмкiн. Мұндай тәрбиелеудiң мәнi олардың өздерiнiң ата-аналарынан қажеттi жағдайлардың болмауынан немесе өздерiнiң бейiмдi болмауынан жете алмаған нәтижелерге жетуден тұрады. Мысалы, әкесi өзiнiң бала кезiндегi арманы әскери адам болғысы келдi, бiрақ оған жетуге жағдайы болмады. Ендiгi жерде әкесi өз балаларының әскери адам болғанын қалайды.
Ата-аналардың мұндай шаралары олардың эгоизмiнен туындайды: "Бiз өз балаларымызды өзiмiзге ұқсатып қалыптастырғымыз келедi, өйткенi олар бiздiң ұрпағымыз ғой" деп ойлайды. Бұл жағдайларда бала тәуелсiздiктен айырылады, бала өзiнiң жеке тұлғалық қасиеттерiн қалыптастыруға мүмкiншiлiгi болмайды. Осының салдарынан оның мүмкiншiлiгi одан биiк шындарға жететiн алғыр балалардың мүмкiншiлiктерi, қабiлеттерi ескерiлмей қалады. 3
Балалары өз ата-аналарының махабаты және ата-анасының мейiрiмiн қанағаттандырып, олардың үмiтiн үзбес үшiн өзiне тиесiлi емес жат әрекеттердi iстеуге тура келедi. Бұл жағдайда осы әркеттер баланың тұлғасына және табиғи қабiлетiне сәйкес келмейтiн жалған жолға түседi де, ол ақырында жетiстiксiз жағдайларда аяқталады. Кейбiр жағдайларда бала өзiне жат талаптарға қарсы шығуы мүмкiн, бұл әрекетiарқылы бала ата-анасының сенiмдерiн ақтамағаны үшiн ата-анасын ренжiтуi мүмкiн, осының нәтижесiнде бала мен ата-ангаларының арасында белгiлi бiр алшақтық пайда болады.
1.2 Отбасы типологиясы
Отбасы үш махаббаттың біріккен қайнар көзі:
1. Ерлі зайыптылардың, яғни әйелі мен күйеуінің;
2. Ата-аналардың;
3. Балалардың.
Бұл махаббаттар парыздан, адалдықтан, тәртіптіліктен, жалпы қызығушылық пен ортақ мақсаттардан, бірін-бірі сыйлаудан, бірін-бірі сыйлаудан көрініс табады. Осы себепті бүгінде отбасы келесідей топтарда сипатталады:
* Әлеуметтік-сыныптық белгі - жұмысшы отбасысы, ауыл шаруашылығы отбасы, интелектуалдық еңбек отбасысы;
* Қалалық және ауылдық отбасылары;
* Бір ұлттық және көп ұлттық отбасы;
* Өмір сүру уақытына қарай (жас отбасы, жаңа үйленген отбасы, бала күтіп отырған отбасы, орта жастағы отбасы, үлкен отбасылар және кәріліктегі отбасылар),
* Отбасы мүшелеріне байланысты - баласыз отбасы, көп балалы отбасы, баласы аз отбасы. Егер жоғарыдағы аталған үш түрлі жіктелу қарапайым болып келсе, ал соңғы 4-ші және 5-ші типтер көптеген айырмашылқтары бар және күрделі болып табылады.
Осыларға ендігі жерде жеке-жеке тоқталып өтсек:
Жаңа үйленген отбасы - бұл жаңа бас құраған ерлі зайыптылардың отбасысы. Олардың махаббаты әлі де болса жалындап тұрған от, жалын сияқты болып келеді. Олар бір-бірін соншама сүйгендіктен бір-бірінің кемшіліктерін көре алмайды. Олар тату-тәтті өмір сүреді. Бірақ қанша дегенмен мұндай жаңа үйленген отбасылардың өмірлік және отбаслық қарым-қатынастағы тәжірибелері жеткіліксіз болады.
Жаңа отбасы - бұл кезде алғашқы қиындықтар пайда бола бастайды. Осы кезед жастар жалғыз махаббат аздау болды ғой деймін деген оймен оларда өзара мейірімділік пен сыйлаушылық қасиеттері пайда болады. Екі жас ендігі жерде жалындаған махаббат сезімдеріне емес, қайта өзара ортақ сенімділікке, мақсатқа сеніммен қарап, соған қарай бет алады.
Бала күтіп отырған отбасы - осы кезде әйел адам қатты өзгереді, ал болашақ әке өзгеріссіз қалады. Олардың арасында бір-біріне қамқорлық жасау көбірек болады, осындай қарым-қатынас болашақ ана мен балаға екі есе қажет болып табылады. Бұл кезеңде күйеуі ендігі жерде отбасының гендерлік тәрбиенің тірегі ретінде өз әйелі мен баласына қамқор болуға кіріседі.
Ерлі зайыптылардың орта жастағы отбасысы - 3 жылдан 10 жылға дейінгі аралықта бірге өмір сүргендер арасында көрініс табады. Бұл кезең отбасы үшін өте жауапты кезең. Неге? Себебі, осы кезеңде іш пысу басталады, ерлі зайыптылар арасындағы қарым-қатынастарда бірқалыпты өзгеріссіз болады. Халық аузындағы мақалдарда былай айтылған: Жалғыз махаббатпен тоймайсың, ол махабатыңмен өмір бойы құшақтасып отыра алмайсың. Осы аралықта жанжалдардың әр түрлі негіздегі түрлері шыға бастайды. Осыған байланысты осы кезеңде ажырасулыр көп болады.
Ерлі зайыптылардың үлкен жастағы отбасысы - (10 жылдан 20 жыл бірге өмір сүргендер) мұндай отбасының гендерлік тәрбиенің моралдық-психологиялық жақтары жеке адамның байлығына, бір-біріне жаны ашып тұруына, қызығушылықтарын ортақтығына байланысты болады. Олардың өмірлік тәжірибелерінің молаюына байланысты алдан шыққан кез-келген қиыншылықты жеңіп кете алады.
Қартайған ерлі зайыптылардың отбасысысы - (20-40 жыл аралығы) бұл кезеннің екі қанаты болады: біреуі қуанышты әкетеді, екіншісі көз жасыңды сүртеді. Осы кезде олар ана мен ата болады, өз балалары үйленіп, оларда балалы болады, ендігі жерде ата-ана отбасындағы жаңа функцияларды меңгереді, олар бір-бірлерін одан сайын сүйе бастайды.
Қазіргі таңда отбасының гендерлік тәрбиенің нақты түрлері келесілер:
* баласы жоқ,
* баласы аз,
* көп балалы;.
Баласы жоқ отбасында - 10 жыл өтсе де балалары болмаған отбасылары жатады. Елімізде мұндай отбасылар 10%-ды құрайды, олардың 2%-ы табиғи-медициналық себептер болса, ал қалған бөлігі өздері баланы қаламағандар. Мұндай отбасылардың алдыға қойған ортақ мақсаттары мен сенімділіктері әлсіз болғандықтан өзара және қоғам үшін тиімсіз ажырасуға жиі ұшырайды. Осындай жағдайларда көбінесе еркектің бастауы бойынша отбасы ажырасуға барады, себебі балалы бола алмағандығына байланысты. Өйткені баласы жоқ отбасыларында береке, ортақ мақсаттар, өзара сенімділік пайда болмайды және әлсіз болады. Бұл отбасы түрі көбінесе халықтың менталитетіне және әлеуметтік жағдайларға байланысты болады.
Бір баласы бар отбасылар - мұндай отбасылар бүгінгі таңда күннен күнге көбейіп келеді. Олардың әрбір екіншісі ажырасып кетеді. Бірақ оның себебі тек бір ғана баланың болуы емес. Көбінесе бір балалы отбасынан интелектуалдық жақсы дамыған, бірақ та морально-психологиялық және коммуникативтік жағынан нашар дамыған адам шығады. Ол балалар жауапкершіліксіз, еңбекқор емес, өзімшіл, көптеген адамдармен дұрыс қарым-қатынас жасай алмайды. Сондықтан отбасында жалғыз баласы бар отбасыларында ата-анасы баласының достарының көп болуына жағдай жасауы керек.
Баласы аз отбасы - (1 немесе 2 баласы бар) әлеуметтанушы мамандардың байқауы бойынша 2 бала дүниеге келген соң отбасының гендерлік тәрбиенің тұрақтылығы 3 есе артады. Ондай отбасылардың әрбір 6-шісі ғана ажырасады.
Көп балалы отбасы - мұндай отбасыларда ажырасу өте сирек кездеседі. Бұл отбасында әйелдің еңбегі зор - әйел анаға батыр ана атағы беріледі. Қазіргі кезде көбінесе әйелдер мұндай ерлікке бара бермейді. Көп балалы отбасыларында егер де сол отбасының гендерлік тәрбиенің әлеуметтік жағдайы нашар болса, онда бұндай отбасылардың кейбіреулерінде жасөспірім балалар толық отбасылық тәрбие мен қажеттіліктерін ала алмай қалуы мүмкін.
Толық емес отбасы - мұнда балаларымен бір ғана ата-ана болады, көбінесе - шешесі болады. Мұндай жағдайдың себептері - ерлі зайыптылардың біреуінің қаза табуы, ажырасу не баланың некесіз туылуы, не жеке басты әйелдің бала асырап алуы жатады. Отбасының гендерлік тәрбиенің мұндай түрлері әлеуметтік қоғам тұрғысынан тиімді емес. Шешелері немесе әкесі жұмыста болғанда бала бос болады да бұзықтыққа ұшырайды, жас өспірім бала өзінің өсуі барысында ананың немесе әкенің сүйіспеншілігін және оның қамқорын көре алмайды, сондықтан жаман қылықтар жасайтын балалардың 50%-ы осындай отбасыларынан шыққан балалар жатады. Бір жағынан қарасақ осындай отбасынан шыққан балалар еңбекке ерте араласады, түсініктері ерте қалыптасып, эмоциялық мықты, тұрақты болып қалыптасады.
Жеке, қарапайым отбасы - оны баласы бар немесе баласы ата-аналарынан бөлек тұратын, туыстарынан бөлек және шалғайда тұратын ерлі-зайыптылар отбасы құрайды. Олар ешкімге бағынбайтын дербес болады да, өз бетімен өмір сүреді. Осы отбасылардың өздерін көрсетуге, жеке қасиеттерін, қабілеттерін байқауға толық мүмкіндік болады. Бірақ кейде теріс жақтары да болады. Бір болымсыз нәрселерге ажырасып кетуі жиі болады, себебі оларды татуластыратын туыстардың алыс немесе хабарсыз болуымен байланысты орын алады. .
Күрделі отбасы - бұл отбасында бірнеше ұрпақтар болуын сипаттайды. Бұндай отбасылар әсіресе қазақ ұлтында жиі кездеседі. Бұл отбасылардың тұрмыстары жақсы, бос уақыттары көп болады. Бір-бірінің пікірлеріне құлақ салады, олармен ылғи да ақылдасып отырады. Бірақ та кейде ажырасу кезінде көптеген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Отбасындағы гендерлік тәрбиенің теориялық аспектілері
1.1. Отбасы ролі мен отбасы ішіндегі рольдердің құрылымы
1.2. Отбасында балалардың тәрбиесі
2. Отбасындағы гендерлік тәрбиені анықтау мен жүзеге асыру
2.1. Отбасының гендерлік тәрбиенің әлеуметтік қызметтері
2.2. Отбасында балалардың гендрлік тәрбиесі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі:Жақсы ата-ананың балалары да жақсы болады деген сөздi өте жиi естимiз, сонда осы жақсы ата-ана деген кiмдер. Қазақта бұған байланысты мақалдар да жиi айтылады. Мысалы, "Ұяда ненi көрсең, ұшқанда соны аласың".
Болашақ ата-аналар өз ұрпағының саналы да сапалы болуы үшiн арнайы бiр әдебиеттердi оқу немесе тәрбиелеудiң ерекше әдiстерiн ұйрену керек деп ойлайды. Әрине, педагогикалық және психологиялық бiлiмдер өте қажеттi, бiрақ тек қана бұлардың өзi баланы тәрбиелеуге жеткiлiксiз.
Ешқашан күдiктенбейтiн, әрқашан өздерiнiң iстерiнiң дұрыстығына сенетiн, ылғи да балаға не iстеуге болады және оған не керек екенiн дәл бiлiп отыратын, әр уақытта өзiнiң баланы өсiруде қалай дұрыс iстеу керектiгiн бiлетiн және әр түрлi жағдайларда өз балаларының мiнез-құлқын ғана болжап қоймай, оның болашақ өмiрiнде кiм болатының көрегендiкпен болжай алатын ата-аналарды жақсы деп айта аламыз ба?
Әлде үнемi қобалжып жүретiн, балаларының жаңа бiр тәртiп бұзуы кезiнде оларды қалай жазалауын бiлмейтiн, егерде жазаласа өз әрекеттерiне өкiнетiн ата-аналарды жақсы дей аламыз ба? Мұндай ата-аналар баласынан күтпеген өгде әрекеттер көрсе қорқады, ол ата-аналар балаларын өздерiн сыйламайды деп күдiктенедi, ал кейде өздерiн жақсы көрмейдi деп ойлайды. Ол ата-аналар балаларын бiр жаман қылық iстеп жүр деп ойлап, олардың болашағын ойлап қиналады. Оларға сыртқы орта "көше" керi керi әсер етедi деп санайды және олар балаларының сихологиялық денсаулығы үшiн сескене бастайды.
Яғни, жоғарыдағы ата-аналардың ешқайсысын жақсы деп айтуға болмайды. Ата-аналардың бала тәрбиелеуде өздерiне қатты сенiмдi болуы да немесе шектен тыс көп сескене берудiң де олардың жақсы ата-ана болуына көмектеспейдi.
Адамның кез-келген әрекетi әдетте бiр нормаға бағынады. Бiрақ тәрбиелеушiлiкте мұндай норма болмайды. Өйткенi бiз өз өмiрiмiзде күйеу және әйел болып немесе кез келген мамандықты қалай тәжiрибеде және теориялық жағынан үйренемiз, сол сияқты ата-ана болып та үйренуiмiз керек. Жанұядағы тәрбие бұл да сол өмiр және бiздiң балаларға деген iс-әрекетiмiз немесе көзқарасымыз өте күрделi, өзгермәлi және қайшылықты болып келедi.
Кез-келген баланың ата-анасына деген махабаты шексiз, шартсыз, шекарасыз және мәңгiлiк. Бұл тұрғыда ата-анаға деген махабат өз өмiрiнiң қауiпсiздiгiн қамтамасыз етсе, өсе келе ата-аналарының махабаты адамның iшкi, эмоциялық және псиологиялық әлемiн ұстап тұратын қызметтердi атқара бастайды. Ата-ана махабаты - адамның болашақ өмiрiнiң бағдары, оның дене және iшкi жан дүниесiнiң, денсаулығының қайнар көзi мен кепiлi болып табылады.
Сондықтан да ата-ананың басты және негiзгi мiндетi - ең бiрiншi балаларына өздерiнiң жақсы мiнез-құлығымен, адами құндылықтарымен жақсы көрiнетiндiгi мен оларға әрқашан да қамқор болатындығына сенiм туғызу. Яғни, ешқашанда балалары өздерiн ата-аналары жақсы көретiндiгiне күмән туғызбауы керек. Ата-ананың ең табиғи және ең қажеттi мiндетiнiң бiрi өз балаларына олардың кез келген жасында оларға жылы махабатпен, қамқорлықпен және ұқыптылықпен қарау.
Балаларының өсе келе өз ата-аналарымен айырылысатын жағдайлар өмiрде жиi болып тұрады және бұл шартты құбылыс. Олар өздерiнiң ең жақын адамдарымен эмоциялық байланысын жоғалта отырып, психологиялық мағынада айырылысады.
Психологтар жасөспiрiм алкоголизмi мен нашақорлығының қайғысына көбiнесе ата-аналарының өз балаларын жақсы көрмеуi, оларды бауырына тартпауы себеп болатындығын дәлелдеген. Яғни, жанұялық тәрбиеге қойылатын басты талап жанұя iшiнде бiр-бiрiне кiршiксiз махабаттың болуы талабы. Осы мақсатта ата-ана өз балаларын жақсы көрiп қана қоймай, балалардың өздерiн ата-анасының жақсы көретiндiгiн әрқашан және кез келген жағдайда сезiнiп жүруiне көмектесу қажеттiгi туындайды. Бала өз ата-анасының махабатына сенiмдi болғанда ғана оның психологиялық әлемi дұрыс қалыптасады, яғни махабат махабатқа үйретедi.
Көп ата-аналар өздерiн балаларына деген махабатының жоғары болуы жағдайында бала өзiн ата-анасының жақсы көретiндiгiн сезiп, ерке, өзiмшiл болып өседi деп ойлайды. Бұл тұжырым өте дұрыс емес. Дәл осы жағымсыз тұлғалық қасиеттер ата-аналық махабаттың жетiспеушiлiгiнен, қайсыбiр эмоциялық тапшылық пайда бола қалғанда қалыптасады. Ата-ананаңы өз баласына оны жақсы көретiндiгi мен қамқор болатындығы туралы сезiмiн бiлдiру ата-анасының баласына бөлетiн уақытына да, баласының қайда өсетiндiгiне де, баласын материалдық қажеттiлiктермен қамтамасыз ету дәрежесiне де байланысты емес. Ол ең бiрiншi ата-ананың баламен терең психологиялық байланыстың болуы тәрбиеге қойылатын бiрегей талап, ол барлық ата-аналарға тәуелдi және мұндай байланыс барлық жастағы балаларды тәрбиелеп жеткiзуде қажеттi болып табылады.
Бұрынғы тәжiрибе ықпалымен адам санасында өте жоғары деп аталатын құндылықтар қалыптасады. Мұндай құндылық болып белгiлi бiр адамның қажеттi, өмiрде маңызы бар деп табылғанм қасиеттерi саналуы мүмкiн. Мұндай жағдайларда ата-аналар өз балаларында да осындай қасиеттер қалыптасатындай етiп тәрбиелеуге талпынады. Мысалы, ата-аналар өзiнiң ұлынын немесе қызының мейiрiмдi, ақ көңiл болып өсу керек деп ойлайды. Ата-аналары балаларын тәрбиелеуде құнды деп тапқан қасиеттерi баласының индивидуалдық, өзiндiк ерекше қасиеттерiне қарама-қарсы келгенде баланың тәуелсiздiк мәселесi одан сайын күрделене түседi.
Осы мысалдағы мiнез-құлықтық бұзылуына ата-ананың баласының даму ерекшелiгiне, оның жасына қарамастан оған жоғары құндылықтарды "күшпен" үйретудiң нәтижесiнен пайда болып отыр.
Курстық жұмыс мақсаты: Отбасында гендерлік тәрбиені анықтау.
Курстық жұмыс міндеттері:
-Отбасындағы гендерлік тәрбиенің теориялық аспектілерінанықтама беру
-Отбасы ролі мен отбасы ішіндегі рольдердің құрылымын қарастыру
-. Отбасындағы гендерлік тәрбиені анықтау мен жүзеге асыру
- Отбасының гендерлік тәрбиенің әлеуметтік қызметтері
- Отбасында балалардың гендрлік тәрбиесін зерттеу
2. Отбасындағы гендерлік тәрбиенің теориялық аспектілері
1.1 Отбасы ролі мен отбасы ішіндегі рольдердің құрылымы
Гендерлік саясат туралы қоғамда сан түрлі пікірлер бар. Біреу мақтап, біреу даттап жатады дегендей. Екі тараптыңда сөзіне құлақ түрсең, айтылған ойлары қамшының өріміндей бірі мен бірі үйлесім тауып жарасымды жұп құрап, алды артыңды матап тастайды. Дегенмен батысқа қарап көш түзеуге қарсымын. Жаһандану деп жарияға жар салып жүргендергеде айтарым бар. Гендерлік саясат сөз болғалы ұлттық менталитет, әдет-ғұрып қыр астында қалды. Оны қолдайтындар осы жайлы тіс жармайды. Сондықтан дауға басымды шатпас бұрын шариғатқа жүгінбекпін. Себебі қазақтың имандылығы исламнан бастау алады. Шариғат бойынша отбасының гендерлік тәрбиенің тізгіні еркекке жауапкершілік ретінде тапсырылған. Еркектер әйелдерге пана, қамқор, басқарушы.
Енді ата-баба ұстанған салт-дәстүрге үңіліп көрелік. Мұнда да әйелдерге деген ұстаным шариғаттан алшақ жатқан жоқ. Кемсітушілік, қорлау, мүсіркеуден ада. Қызын еркелетіп әлпештеп өсірген халық, Айғаным, Зере Ұлпан секілді аналарында көкке көтерген. Билігіне бағынып, бітіміне көнген. Бірақ осы аналарымыз тайраңдап төске өрлемеген. Ер азаматтарды бағалап, қадіріне жете білген. Өкінішке орай, біз тамырымыздан ажырап барамыз. Ол жайлы төменде сөз етемін.
Менің өзім де анамын. Сан жылдық педогогикалық тәжірибем де жетерлік. Гендерлік саясаттың жақсы жақтары бар екенін жоққа шығармаймын. Не нәрсеге де бір жақты қарауға болмайды. Алайда, ұлтымыздың менталитетіне қайшы келетін тұстарының көп екенін айтпай кету арға сын. Сондықтан қолыма қалам алып отырмын.
Дүниеге сәби әкеліп, демографиялық дүмпуге үлес қосу. Ерінің қас-қабағына қарап, ас-мәзірін дайындап, балаларының күлкісіне шомылып отыру. Бұлда болса әйел затына- табиғаттың берген ерекше сыйы, тартуы. Шындығына келгенде әйел затына бұдан асқан бақыттың керегі бар ма? Әрине жоқ.
Гендерлік саясатқа басқа қырынан қарасақ елімізде әйел адамдардың бәрінің бірдей өз құқығын біліп, қорғай білмейтіні рас. Зорлық-зомбылықтың құрбаны болып жатқандар да мол дейтін мамандар пікірімен келіспеуге болмас. Алайда, бір қолымен әлемді тербетсе, екінші қолымен бесікті тербететін нәзік жандылар гендерлік жолмен ұшпаққа шығады деу орынсыз. Кейде маған осы гендерлік саясатты дамыту айналып келгенде әйелдерді еркектерден қай жерің кем деп еліртуге бастайтындай көрінеді. Себебі, биліктің дәмін татып қалған әйел затының, от басы ошақ қасында үстемдік етпесіне кім кепілдік береді. Ер азаматты төрге шығаратында, көрге сүйрейтінде әйел. Билік баспалдағына көтерілген төмен етектілердің бәрі болмасада көбінің күйеулерімен "тең" дәрежеде сөйлесетінін көріп жүрміз. Тіпті ұятты жағдайға барып жүргендеріде бар.
Гендерлік саясаттың біздің ұлтымызға тағы бір бергені, қырыққа келгенше кареьера қуып "кемпір" болғанын білмей қалған қыздар көбейді.Демограф-ғалым Мақаш Тәтімовтің айтуына қарағанда елімізде 300 мыңнан аса кәрі қыз бар екен. Келешекте олардың саны өседі деп күтілуде. Себебі бүгінгі саясат соларға жұмыс жасап жатыр. Бүгінгі кәрі қыздардың көбі қызметтің құлына айналғандар. Осыдан келіп ұлттың демографиясы құлдырауда. Қазақтың өсуіне қауіп төніп тұр. Мына дерекке көз салыңыз. Тәуелсіздік алғалы туу көрсеткіші 1989 жылғы деңгейге жетпеген. Мұны қалай түсінуге болады. Гендерлік саясат стратегиясынан отбасындағы тепе-теңдік пен үйлесімділік, яғни гармония жоғалмайды. Ал, үйлесім таппағандар тек өзіне өкпелеуге тиіс дейтіндер қара көрсетіп жүр. Оларға айтарым, еркек түздің адамы. Онымен қосылып әйелі шапқыласа не болғаны. Үйдегі бала тәрбиесіне зардабы тигенімен қоймай, "байтал шауып бәйге алмайтынын" ескеруі керек қой. Мен негізінен, гендерлік саясатқа, ол демографиялық құндылықтармен қатар жүрсе ғана қарсы емеспін. Тек он әйелдің министр, жиырма әйелдің депутат болғаны үшін ғана аталған саясатты қолдауға болмайды ғой. Теңдік деп жүрген, бизнеспен айналысып жүрген қыздарымыздың көбінің, жасыратыны жоқ, толыққанды отбасылары жоқ. Әрқайсысында бір-бір ғана баладан, кейбіреуінде бір бала да жоқ. Бұл саясат өркендеп-өсе беретін болса, еліміздің демографиясына үлкен қауіп туғызуы мүмкін.
Кейде Қазақстан расымен гендерлік саясатқа мәжбүр ел ме деп ойлаймын. Қарап отырсам оған негіз жоқ. Батыстың саясатын басым бағыт етіп алуымызға не себеп? Оныңда өзімше жауабын іздеп көрдім. Нәтижесінде көптеген қызықты жайттарға тап болып, басқасын қайдам, дәл бізде жүзеге асып жатқан гендерлік саясаттың қаншалықты соқыр екендігіне көз жеткіздім. Енді осы мәселені өзімше бағамдап көрейін.
Сөзімді бастамас бұрын көптің көңілін күпті қылып жүрген саясаттың анықтамасымен таныстырайын. Гендерлік саясатты алақайлап қолдайтындар: Гендерлік саясат дегеніміз - өмір құн-дылықтарының барлық саласына қатысты ер мен әйел арасында теңдік орнатуға бағытталған мемлекеттік және қоғамдық іс-әрекеттер - деп ережесін түзіпті. Демек, гендерлік саясат бізге ер мен әйел арасындағы теңдік үшін қажет екендігі көрініп тұр. Сонда елімізде тап сондай қажеттілік туындап отыр ма? Біз ислам дініндегі елміз. Хадисте "жұмақ ананың аяғының астында" деп жазылған. Батыс таңсық көріп көтеріп жатқан мәселені ислам әлемі баяғыда реттеп қойған. Осы жерде қажетіме жарар деп қойын дәптеріме түртіп жүрген қызық оқиғаны баяндай кетейін. Бірде, бір британиялық азамат Ислам ғалымдарының бірінен: Неге Исламда еркектерге әйелдермен қол алып амандасуға болмайды?, - деп сұрапты. Сонда әлгі шейх: Сіздер, өздеріңіздің патшайымдарыңыз Елизаветамен дәл солай амандаса аласыздар ма?, - деп қайыра сұрақ қояды. Әрине, жоқ. Оның қолын алуға тек ең таңдаулылар ғана құқылы, - деген британиялыққа шейх: Ендеше, біздің әйелдердің барлығы патшайым. Олардың қолын алу мүмкіндігіне, тек, таңдаулылар ғана ие болады, - деп жауап берген екен. Осы диологтың өзінде қаншама астар жатыр.
Жалпы гендерлік саясаттың шығу төркіні батыс екені белгілі. XIX ғасырға дейін ол жақта әйелді адам құрлы көрмей, адамзаттың жұмақтан қуылуына себеп болдың деп кез келген салада құқығын шектеп қойғаны да тарихтан мәлім. Бұндай бассыздыққа шыдамаған батыс әйелдері бас көтеріп, нәтижесінде гендерлік саясат, феминизм деген терминдер пайда болды. Содан бері бұл сөздердің айдарынан жел есіп, аясы кеңейіп сала берді.
Мүмкін, батысқа бұл саясат керек те шығар. Өйткені батыстың болмысы бөлек, қалыбы бөтен. Ал бізге, тіпті қазақы болмысымызға жат.
Ал енді батыс қажет еткен осындай соқыр саясатқа қазақтың оң қарауы көңілге қаяу түсіреді. Себебі бізде еркек пен әйел тең болсын дейтіндей теңсіздікке жол беріле қойған жоқ әлі. Дін мен діл аман тұрғанда ол болмайды да. Одан кейін әйел теңдігі деп ұлардай шулап, ұлттық мәселеге айналдырудың да қажеті шамалы. Өйткені біздің елде нәзікжандылар ерлер тарапынан ешқандай қысымшылық көріп жатпағаны баршаға мәлім. Керек десеңіз, бізде министр, депутат, вице-министр сынды лауазымды қызметтердің тізгінін ұстап жүрген әйелдер жетерлік. Және ондай әйелдер бізге гендерлік саясат жетпей тұрып орын алған болатын.
Біз гендерлік саясат келмей тұрып әйелдің орнын айқындап, қамқорлықтың сан қилы стратегиясын жасап қойған халықпыз. Егер қазіргі жүргізіліп жатқан гендерлік саясат ана мен балаға айрықша әлеуметтік жағдай жасау, отбасындағы зорлық-зомбылықтың алдын алу сияқты мәселелерді шешу боп табылса құптарлық.
Жанұя қажетілігін және жанұя функциясын басқалардан бөліп алып, оны үлкейтіп, жалпылау қажет. Г.Навайтистің пікірі бойынша жанұя қажеттілігін мынадай негізгі топтарға бөлуге болады:
1. Отбасының гендерлік тәрбиенің материалдық жағадайын құру мен қолдау қажеттілігі;
2. Екі жастың үйленгеннен кейін ата-ана болумен байланысты - сүю мен қорғау қажеттілігі;
3. Психологиялық және физический жақындасу қажеттігі;
4. Отбасында ерлі-зайыптының бір-бірімен сөйлесу, ақылдасу, араласу қажеттігі.
Осыдан келіп жанұя әсерінің негізгі сферасы белгіленеді: тұрмыс, балалар, интим және сөйлесу. Жанұяда қанағаттандырылатын қажеттіліктер отбасынан тыс жерлерде іске аса алады, бірақ та отбасы олардың бәрін біріктіріп комплексті түрде қанағаттандыра алады. Сондықтан әлеуметтік дамудың бастапқы қайнар көзі отбасы болып табылады. Осыдан келіп әлеуметтік дамуда отбасының гендерлік тәрбиенің сан түрлі қызметтері қалыптасады.
Отбасы функциясының көптүрлілігі оны әр авторлар әр түрлі негізде айтады, бірақ та олардың функцияларының жиынтығы ұқсас. Мысалы: И.В. Гребенников отбасы функциясын тиімді, тәрбиелі, коммуникативті қызмет пен демалысты ұйымдастыру функциясын жатқызады.
Э.Г. Эйдемиллер және В.В. Юстицкис бойынша: отбасына тән тәрбие, тұрмыстық-шаруашылық, эмоция функциялары және рухани байланыс, бірінші әлеуметтік бақылау және сексуалдық - эротикалық функциялар жатады.
Негізінен әлеуметтану пәндерінде отбасы функцияларын негізгі және негізгі емес деп топтастыруға болады.
Отбасының гендерлік тәрбиенің негізгі функциясына жататын бала туу және оларды тәрбиелеу, отбасылық және қоғамдық мазмұн және тәрбиелеу процестері жатады және олар қоғамның әр түрлі кезінде де сақталады.
Негізгі емес функцияларға келесілер жатады: меншікті жинақтау және басқару, статус, өндірістік және жұмсауды ұйымдастыру, үй шаруашылығын және демалыс шараларын іске асыру, отбасы мүшелерінің денсаулығын қорғау және микро деңгейде мемлекет құру шаралары жатады.
Отбасылардың функциялары өзара әрекет процесі кезінде табысты түрде іске асып отыру үшін отбасы мүшелері нақты бір рольді орындап отырылулары керек. Кейде отбасында осы аталған отбасылық рольдердің арасында келіспеушіліктер мен бірін-бірі мойындамау орын алады.
Отандық ғылымда отбасы функциясы түсінігі отбасының гендерлік тәрбиенің ролі және отбасы құрылымы түсінігіне қатысты болады. Көптеген социологтар отбасы функциясын отбасындағы әлеуметтік рольдер жиынтығының негізгі мазмұны деп анықтайды. Отбасы рольдік құрылымын суретеу кезінде рольдерді бөліп беру маңызды мәселе болып табылады. Зерттеушілердің негізгі көңілі шаруашылық - тұрмыстық және тәрбие функцияларының рольдерін зерттеуге бағытталған. Бұл рольдер үй иесі мен әйелі, бала мен тәрбиелеуші және отбасыны асыраушылар.
Отбасының гендерлік тәрбиенің негізгі функцияларының осы күнге дейін нақты аталған бірдей тізімі жоқ екенін атап кетуіміз керек. Әлеуметтік ғылымдарда әр авторлар өзінің модельдерін ұсынады. Көптеген авторлар келесі 6-7 негізгі функцияларды пайдаланады:
* Туу және бала тәрбиелеу функциясы;
* Ата-аналардың рухани қалыптасу функциясы;
* Эмоциялық қолдау және психологиялық қорғау функциялары;
* Нақты бір әлеуметтік статусқа жетуді;
* - - Өзін-өзі көрсете білуі;
* Сексуалдық байланыстарға мағына беруді қосады.
АҚШ пен Батыс Еуропа ғалымдары отбасындағы рухани байланысқа көп көңіл бөледі, ал Шығыс Еуропа әдебиеттерінде отбасылық тұрмысқа байланысты функцияға көп көңіл бөледі. Ал Қазақстанда бұл аталғандардың кез-келгенің кездестіруге болады. Өйткені елімізде 100-ден астам ұлттар және олардың әлеуметтік жағдайлары да әр түрлі болуына байланысты.
Әрбір ер адам әке мен күйеу болуға, ал әрбір әйел адам ана мен әйел болуға табиғи және қоғаммен бірге дайындалады. Әйел мен еркек арасындағы қатынастар отбасындағы, қоғамның экономикалық құрылымымен анықталады. 1
Матриархатта - өзінің экономикалық негізі болды және патриархатта да. Екі жағдайда отбасы абыройлы болып келді. Қоғамның дамуының жаңа кезеңінде отбасын құру және қалыптастыру мәселелеріне деген қызығушылық өседі. Қазіргі кездегі жас отбасын әр түрлі ғылымдар саласы зерттеп, оны бақылап отырады.
Отбасылық рольдер түсінігі әлеуметтік құрылым болып табылады. Социологиялық психологтар осыған сүйеніп өз зерттеулерін жасай алады. Социалдық роль социологиялық жүйенің басты функцияларының бірі ретінде түсіндіріледі.
Роль дегеніміз - қабылданған нормаларға сәйкес келетін жеке тұлғаның әлеуметтік функциясы, адамдардың өз ролінің негізінде қызмет етуі, олардың өзіндік тәртібі, тәсілі, олардың ұстанған статусына, қоғамдағы жағдайды ескеру, сонымен қатар әрбір роль қызмет ету барысында қоғамдық қарым-қатынастар жүйесіне тәуелденген.
Рольдердің, қарым-қатынастардың, нормалардың анық болуына байланысты қазіргі кездегі отбасылардың алдында бірталай әлеуметтік-психологиялық мәселелер тұрады. Ең бастысы отбасылық рольдік әрекеттесу тәсілін таңдау мәселесі туындайды.
Отбасындағы рольдік құрылымның пайда болу процесі отбасының гендерлік тәрбиенің әлеуметтік және психологиялық жалпылық болып қатысуының негізін көрсетеді, ерлі-зайыптылардың бір-біріне өзара үйренгенін, отбасылық өмірдің стильінің пайда болғанын көрсетеді. Бұл процесс ерлі-зайыптылардың өзара рольдік қатынастарымен тығыз байланысты. Қазіргі кезде өзара қатынастар сапасы оны ерлі-зайыптылар қалай қабылдағанына және оны қаншалықты деңгейде іске асыруында деп саналады.
Бүгінгі таңда үйленген жастар өз некелерін қалай қабылдайды, осы кездегі олардың рольдік қатынастары қандай орын алады деген маңызды сұрақтар аз зерттелген сұрақтар болып табылады. Шетелдерде психология саласында жыныстық рольдер жүйесі, жыныстық рольдер дифференциясы деге нтүсініктер бар.
Жыныстық рольдер - мәдениетті норма жүйесі қатынасына жататынына қарай анықталатын тәртіп-тәсілі және жеке адамның санасы болып келеді. Бұл жүйені жыныстық рольдік жүйе деп атайды.
Жыныстық роль жүйесі дегеніміз - еркек пен әйелге келісетін және оны мойындайтын социологиялық рольдер мен социологиялық әрекеттердің мәдени көрініс табуы. Батыс мәдениеттерінде үй-жұмыс деген линия бар. Ер адам - маман болу керек, тұрақты және жалақысы жоғары жұмыс істеуі керек, ал әйел үйге, отбасыға, балаға жауапты болуы керек.
Әйел адамның мамандық қызметі екінші сатыда тұрады. Осындай бөліс жыныстық рольдік дифференция деп аталады. Еркек немесе күйеуі отбасын материалдық жағынан қамтамасыз етуі керек, ал әйел - үй шаруашылығына қарап, бала тәрбиесіне жауапты болуы қажетті. Осы рольдік модельдерді шетелдік көптеген зерттеушілер қолдайды, оны жақтайды. Мысалы: Най Ф.И., Пляк Дж., Сканцони Дж және т.б. айтып өтсек болады. Бірақ соңғы уақыттарда шетелдік зерттеушілер еңбектерінде анализдің басты пәні факторлар мен одан қалған әсерлер болып табылады.
Біріншіден, әйелдер отбасын асырайды, екіншіден еркектер де үй шаруашылығына және бала тәрбиесіне қатысады. Осыған әсер ететін әлеуметтік-демографиялық факторлар, әлеуметік сыныптарға тән болуы, отбасылық кезең циклдары, әйелдің жұмыс істеу қажеттілігі екені бізге белгілі.
Қазіргі жаңа отбасылардағы рольдің әлеуметік-психологиялық талдауы үшін, отандық және шетелдік зерттеушілердің нормалардың анық емес екені туралы қорытындысы ең басты белгісі болып табылады. Мұндай жағдайлар отбасының гендерлік тәрбиенің алдына көптеген әлеуметтік-психологиялық мәселелерді туғызады. Бұл кезде отбасындағы роьдердің маңызды ойнаушылары ерлі-зайыптылардың алдында таңдау функциясы туады.
Адамның кез-келген әрекетi әдетте бiр нормаға бағынады. Бiрақ тәрбиелеушiлiкте мұндай норма болмайды. Өйткенi бiз өз өмiрiмiзде күйеу және әйел болып немесе кез келген мамандықты қалай тәжiрибеде және теориялық жағынан үйренемiз, сол сияқты ата-ана болып та үйренуiмiз керек. Жанұядағы тәрбие бұл да сол өмiр және бiздiң балаларға деген iс-әрекетiмiз немесе көзқарасымыз өте күрделi, өзгермәлi және қайшылықты болып келедi.
Мысалы, егер ата-ана барлық жағдайда жаңаша көзқараста болса, кез-келген сұрақтарға дұрыс жауап қайтара бiлсе, онда мұндай жағдайда олар ең басты ата-аналық мiндеттi орындай алмайды, себебi баласына бәрiн өзi iстеп отыратын ата-ана баласын өзiнше iзденуге, жаналарды өзiнше танып бiлiп, оның оңы мен солын айыруына мүмкiндiк жасамайды.
Ата-аналар баланың алғашқы қоғамдық ортасы болып табылады. Ата-аналарының тұлғасы кез-келген адам өмiрiнде маңызды рөл ойнайды. Мысалы, өмiрлiк тәжiрибеден алып қарасақ қиын сәттерде бiздiң ата-аналарымызбен, әсiресе анамызбен сөйлесуiмiз кездейсоқ жағдай емес. Сондай-ақ бала мен ата-ана қатынасын бейiмдейтiн сезiмдер - бұл басқа эмоциялық байланыстардан күштi ерекше сезiмдер.
Ата-ананың махабатына деген қажеттiлiк - жас өспiрiмге шындығында керектi өмiрлiк қажеттiлiк. Кез-келген баланың ата-анасына деген махабаты шексiз, шартсыз, шекарасыз және мәңгiлiк. Бұл тұрғыда ата-анаға деген махабат өз өмiрiнiң қауiпсiздiгiн қамтамасыз етсе, өсе келе ата-аналарының махабаты адамның iшкi, эмоциялық және псиологиялық әлемiн ұстап тұратын қызметтердi атқара бастайды.
Болашақ ата-аналар өз ұрпағының саналы да сапалы болуы үшiн арнайы бiр әдебиеттердi оқу немесе тәрбиелеудiң ерекше әдiстерiн ұйрену керек деп ойлайды. Әрине, педагогикалық және психологиялық бiлiмдер өте қажеттi, бiрақ тек қана бұлардың өзi баланы тәрбиелеуге жеткiлiксiз.
Ата-ана махабаты - адамның болашақ өмiрiнiң бағдары, оның дене және iшкi жан дүниесiнiң, денсаулығының қайнар көзi мен кепiлi болып табылады.
Мысалы, егер ата-ана барлық жағдайда жаңаша көзқараста болса, кез-келген сұрақтарға дұрыс жауап қайтара бiлсе, онда мұндай жағдайда олар ең басты ата-аналық мiндеттi орындай алмайды, себебi баласына бәрiн өзi iстеп отыратын ата-ана баласын өзiнше iзденуге, жаналарды өзiнше танып бiлiп, оның оңы мен солын айыруына мүмкiндiк жасамайды.
Бала мен ата-ана арасындағы байланыс адамдар арасындағы ең күштi және ең мығым байланысқа жатады. Тiрi организм неғұрлым күрделi болса, ол сщғұрлым аналық организмге жақын болады. Бұл байланыссыз баланың дамуы мүмкiн емес, ал ерте жасынан баланы анасынан айыру оның өмiрiне, болашағына қауiп төндiруi мүмкiн. Адам болса ең күрделi биологиялық организмге жатады, сондықтан ещқашан толықтай тәуелсiз бола алмайды.
Сондықтан да ата-ананың басты және негiзгi мiндетi - ең бiрiншi балаларына өздерiнiң жақсы мiнез-құлығымен, адами жақсы құндылықтарымен жақсы көрiнетiндiгi мен оларға әрқашан да қамқор болатындығына сенiм туғызу. Яғни, ешқашанда балалары өздерiн ата-аналары жақсы көретiндiгiне күмән туғызбауы керек. Ата-ананың ең табиғи және ең қажеттi мiндетiнiң бiрi өз балаларына олардың кез келген жасында оларға жылы махабатпен, қамқорлықпен және ұқыптылықпен қарау. Өз балаларын қоғамдық жағынан дамыған тұлға етіп тәрбиелеу. Бiрақ қазiр кез келген болашақ ата-аналар өз балаларына осынау бiр үйреншiктi болып кеткен сөйлемдердiң қаншалықты дұрыстығына немесе қандай жағдайларда айтылатынына қарамастан, осы сөйлемдердiң өз балаларымен байланысқа түсуiне кедергi болатындығын, олардың өздерiн жақсы көретiндiгiне күдiк тудырып, бала мен ата-ана арасының алыстауына себеп болатындығын түсунуi керек. Сондықтан ата-аналар өз балаларының тек қана терiс қылықтарын ғана бағаламай, оны қандай болсын өзiнiң махабаттарына, оны сондай жақсы көретiндiктерiне сендiруi қажет.2
Нақты махабаттың формуласы - бұл "сен жақсы болғасын сенi сүйемiн емес, сен барсың, мен сенi сен қандайсың сондай кейпiнде сүйемiн" деген сөздердi жиi қолданылуынан бала мен ата-ана арасында шынайы махабат туындайды. Бұл арадағы ата-ананың өз балаларының алдындағы отбасылық ролі оларға қамқор болу, оларды жан-тәнімен сүйе білу.
Отбасындағы рольдік қатынастағы тепе-теңдік деңгейдегі ережесі отбасының гендерлік тәрбиенің өмір сүруі негізіне тиімді болып келеді. Сонымен енді әлеуметтану пәні және тағы басқа қоғамдық ғылымдар негізінде жүйеленген отбасылық рольдерді келесідей жіктеуге болады:
1. Отбасын материалдық қамтамасыз етуге жауапты адам. Бұл рольдің отбасындағы орны жоғары, өйткені отбасын кім материалдық жағынан нақты қамтамасыз етсе, сорың сол тұлғаның отбасындағы өзіндік үстемдіктері болады. Сонымен қатар, осы рольдегі адам отбасының гендерлік тәрбиенің көптеген күнделікті ұсақ-түйек шаруаларының барысынан хабарсыз болады, себебі ол көбінесе сырт жерлерде болады.
2. Отбасындағы ер адам мен әйелдің өзіндік ролі, тарихи қалыптасқан үрдіс бойынша түркі халықтарында отбасындағы ер адамның ролі өз отбасына қамқор болу, оны қорғау, отбасын асырау және т.б. қызметтер болған, ал әйелдің балаларына қамқор болу, үйдің көркі болу, балаларын тәрбиелеу сияқты қызметтерді мойнына алған.
3. Жаңа туған сәбиге қарау жауапкершілігі ролі; Бұл рольді отбасында сол отбасының гендерлік тәрбиенің құрамына байланысты әр түрлі отбасы мүшелері атқара алады. Мысалы, әжесі, үлкен балалары, туыс-туғандары, бірақ бұл жерде әрине жас сәбиге қарауда ананың жауапкершілігі бірінші орында болады.
4. Тәрбиелеуді іске асыру ролі; Тәрбиелеуді отбасында жоғарыда атап өткендей отбасының гендерлік тәрбиенің барлық мүшелері өз дегенінше бере алады. Бұл жерде ерекше атап өтетін тәрбиелеу ролін көбінесе баланың әжесі мен атасы көп айналысады.
5. Сексуалдық партнер рольдері; Бұл отбасында ерлі-зайыптылардың арасындағы рольдер болып табылады.
6. Бос уақытты жақсы өткізуді ұйымдастырушы ролі;
7. Отбасының гендерлік тәрбиенің субъмәдениетін ұйымдастырушы;
8. Туған-туыспен байланыс және қарым-қатынас жасауға бейім адам ролі;
9. Отбасындағы психотерапевт ролі.
Баланы тәрбиелеу мақсаты эмоциялық қажеттiлiк куәлiгiне байланысты болатын жағдайлардан тұруы мүмкiн. Бала қажеттiлiктiң орталығы, оны қанағаттандыру ата-ананың жалғыз объектiсi болып табылады. Бұл орайда мысалдар өте көп, әсiресе қандай-да бiр себептермен басқа адамдармен қарым-қатынаста қиналатан, ата-аналар болуы немесе жалғыз ғана аналардың болуы, бар уақытын немерелерiне арнаған аналар болуы мүмкiн. Ата-аналар ешбiр ойсыз өз қажеттiлiгiнiң объектiсiн сақтауға, баланың жанұядан тысқары ортаға шығуына кедергi бола отырып, тырысып бағады.
Баланың қарым-қатынас кезiнде ата-ана тәрбиесi өмiр мәнiнiң қажеттiлiгiн жүзеге асырудың жалғыз формасы болса, онда баланың болашақ өмiрiнде өте үлкен мәселе тудыруы мүмкiн. Поляк психологы К.Обуховскин өзi зерттеген өмiр мәнiнiң қажеттiлiгiн жүзеге асырудың кезеңдерiн, әрбiр жетiлген адамның жүрiс-тұрысын сипаттайды. Бұл қажеттiлiктi қанағаттандырмай адам қоғамдық ортада дұрыс қызмет ете алмайды, өзiнiң бойында бар мүмкiншiлiктерiн максималды дәрежеде қолдана алмайды. Мұндай мүмкiншiлiктi қанағаттандыру адамның өз өмiрiнiң мәнiн анықтап, өзiнiң барлық iс-әрекетiн соған негiздеумен байланысты. Бұл адам баласының әрқашан өз әрекеттерiнiң барысын, өмiрiнiң жалпы мағынасын анықтап отырады дегендi бiлдiредi ме? Әрине бұлай емес, бiрақ кез-келген адам қажет болған жағдайда өз өмiрiнiң мәнiн табуға тырысады.
Өмiр мәнiнiң қажеттiлiгiн қанағаттандыру болып балаға қарау, оған қамқор болу табылуы мүмкiн. Шешесi, әкесi немесе әжесi мен атасы өздерiнiң өмiрiнiң мәнi баланың баланың физикалық жағдайына қарау мен оны тәрбиелеу деп қана санауы мүмкiн. Олар өздерiнiң өмiрдегi мақсаты басқа бiр нәрсе деп, бала тәрбиесiн әрқашан мойындамауы мүмкiн. Олар өздерiн бақыттымын деп тек олар бiреуге қажеттi болғанда ғана сезiнедi. Егер балалары ер жетiп, олардан кетсе, ата-аналар өз өмiрiмiздiң мәнiн жоғалттық деп санауы да мүмкiн. Ол үшiн олар өздерiнiң қамқоршы деге натауын сақтауға тырысып, " балам мұны дұрыс iстей алмайды" деп баланың барлық ұсақ-түйекжұмыстарын өзi iстеп беретiн ата-аналарды мысалға келтiруге болады. Осының нәтижесiнде баласы өзiнiң қажеттiгiн сезiнедi, бiрақ оның кез келген өз бетiнше бiр әрекет етуi ендiгi жерде ата-анасы жағынан кедергiге ұшырап отырады. Ал мұндай әркеттер бала өмiрiнiң тиiмдiдамуына керiсiнше зиянды болып келедi.
Кейбiр ата-аналарды баланы тәрбиелеу жетiстiк мотивiнен туындауы мүмкiн. Мұндай тәрбиелеудiң мәнi олардың өздерiнiң ата-аналарынан қажеттi жағдайлардың болмауынан немесе өздерiнiң бейiмдi болмауынан жете алмаған нәтижелерге жетуден тұрады. Мысалы, әкесi өзiнiң бала кезiндегi арманы әскери адам болғысы келдi, бiрақ оған жетуге жағдайы болмады. Ендiгi жерде әкесi өз балаларының әскери адам болғанын қалайды.
Ата-аналардың мұндай шаралары олардың эгоизмiнен туындайды: "Бiз өз балаларымызды өзiмiзге ұқсатып қалыптастырғымыз келедi, өйткенi олар бiздiң ұрпағымыз ғой" деп ойлайды. Бұл жағдайларда бала тәуелсiздiктен айырылады, бала өзiнiң жеке тұлғалық қасиеттерiн қалыптастыруға мүмкiншiлiгi болмайды. Осының салдарынан оның мүмкiншiлiгi одан биiк шындарға жететiн алғыр балалардың мүмкiншiлiктерi, қабiлеттерi ескерiлмей қалады. 3
Балалары өз ата-аналарының махабаты және ата-анасының мейiрiмiн қанағаттандырып, олардың үмiтiн үзбес үшiн өзiне тиесiлi емес жат әрекеттердi iстеуге тура келедi. Бұл жағдайда осы әркеттер баланың тұлғасына және табиғи қабiлетiне сәйкес келмейтiн жалған жолға түседi де, ол ақырында жетiстiксiз жағдайларда аяқталады. Кейбiр жағдайларда бала өзiне жат талаптарға қарсы шығуы мүмкiн, бұл әрекетiарқылы бала ата-анасының сенiмдерiн ақтамағаны үшiн ата-анасын ренжiтуi мүмкiн, осының нәтижесiнде бала мен ата-ангаларының арасында белгiлi бiр алшақтық пайда болады.
1.2 Отбасы типологиясы
Отбасы үш махаббаттың біріккен қайнар көзі:
1. Ерлі зайыптылардың, яғни әйелі мен күйеуінің;
2. Ата-аналардың;
3. Балалардың.
Бұл махаббаттар парыздан, адалдықтан, тәртіптіліктен, жалпы қызығушылық пен ортақ мақсаттардан, бірін-бірі сыйлаудан, бірін-бірі сыйлаудан көрініс табады. Осы себепті бүгінде отбасы келесідей топтарда сипатталады:
* Әлеуметтік-сыныптық белгі - жұмысшы отбасысы, ауыл шаруашылығы отбасы, интелектуалдық еңбек отбасысы;
* Қалалық және ауылдық отбасылары;
* Бір ұлттық және көп ұлттық отбасы;
* Өмір сүру уақытына қарай (жас отбасы, жаңа үйленген отбасы, бала күтіп отырған отбасы, орта жастағы отбасы, үлкен отбасылар және кәріліктегі отбасылар),
* Отбасы мүшелеріне байланысты - баласыз отбасы, көп балалы отбасы, баласы аз отбасы. Егер жоғарыдағы аталған үш түрлі жіктелу қарапайым болып келсе, ал соңғы 4-ші және 5-ші типтер көптеген айырмашылқтары бар және күрделі болып табылады.
Осыларға ендігі жерде жеке-жеке тоқталып өтсек:
Жаңа үйленген отбасы - бұл жаңа бас құраған ерлі зайыптылардың отбасысы. Олардың махаббаты әлі де болса жалындап тұрған от, жалын сияқты болып келеді. Олар бір-бірін соншама сүйгендіктен бір-бірінің кемшіліктерін көре алмайды. Олар тату-тәтті өмір сүреді. Бірақ қанша дегенмен мұндай жаңа үйленген отбасылардың өмірлік және отбаслық қарым-қатынастағы тәжірибелері жеткіліксіз болады.
Жаңа отбасы - бұл кезде алғашқы қиындықтар пайда бола бастайды. Осы кезед жастар жалғыз махаббат аздау болды ғой деймін деген оймен оларда өзара мейірімділік пен сыйлаушылық қасиеттері пайда болады. Екі жас ендігі жерде жалындаған махаббат сезімдеріне емес, қайта өзара ортақ сенімділікке, мақсатқа сеніммен қарап, соған қарай бет алады.
Бала күтіп отырған отбасы - осы кезде әйел адам қатты өзгереді, ал болашақ әке өзгеріссіз қалады. Олардың арасында бір-біріне қамқорлық жасау көбірек болады, осындай қарым-қатынас болашақ ана мен балаға екі есе қажет болып табылады. Бұл кезеңде күйеуі ендігі жерде отбасының гендерлік тәрбиенің тірегі ретінде өз әйелі мен баласына қамқор болуға кіріседі.
Ерлі зайыптылардың орта жастағы отбасысы - 3 жылдан 10 жылға дейінгі аралықта бірге өмір сүргендер арасында көрініс табады. Бұл кезең отбасы үшін өте жауапты кезең. Неге? Себебі, осы кезеңде іш пысу басталады, ерлі зайыптылар арасындағы қарым-қатынастарда бірқалыпты өзгеріссіз болады. Халық аузындағы мақалдарда былай айтылған: Жалғыз махаббатпен тоймайсың, ол махабатыңмен өмір бойы құшақтасып отыра алмайсың. Осы аралықта жанжалдардың әр түрлі негіздегі түрлері шыға бастайды. Осыған байланысты осы кезеңде ажырасулыр көп болады.
Ерлі зайыптылардың үлкен жастағы отбасысы - (10 жылдан 20 жыл бірге өмір сүргендер) мұндай отбасының гендерлік тәрбиенің моралдық-психологиялық жақтары жеке адамның байлығына, бір-біріне жаны ашып тұруына, қызығушылықтарын ортақтығына байланысты болады. Олардың өмірлік тәжірибелерінің молаюына байланысты алдан шыққан кез-келген қиыншылықты жеңіп кете алады.
Қартайған ерлі зайыптылардың отбасысысы - (20-40 жыл аралығы) бұл кезеннің екі қанаты болады: біреуі қуанышты әкетеді, екіншісі көз жасыңды сүртеді. Осы кезде олар ана мен ата болады, өз балалары үйленіп, оларда балалы болады, ендігі жерде ата-ана отбасындағы жаңа функцияларды меңгереді, олар бір-бірлерін одан сайын сүйе бастайды.
Қазіргі таңда отбасының гендерлік тәрбиенің нақты түрлері келесілер:
* баласы жоқ,
* баласы аз,
* көп балалы;.
Баласы жоқ отбасында - 10 жыл өтсе де балалары болмаған отбасылары жатады. Елімізде мұндай отбасылар 10%-ды құрайды, олардың 2%-ы табиғи-медициналық себептер болса, ал қалған бөлігі өздері баланы қаламағандар. Мұндай отбасылардың алдыға қойған ортақ мақсаттары мен сенімділіктері әлсіз болғандықтан өзара және қоғам үшін тиімсіз ажырасуға жиі ұшырайды. Осындай жағдайларда көбінесе еркектің бастауы бойынша отбасы ажырасуға барады, себебі балалы бола алмағандығына байланысты. Өйткені баласы жоқ отбасыларында береке, ортақ мақсаттар, өзара сенімділік пайда болмайды және әлсіз болады. Бұл отбасы түрі көбінесе халықтың менталитетіне және әлеуметтік жағдайларға байланысты болады.
Бір баласы бар отбасылар - мұндай отбасылар бүгінгі таңда күннен күнге көбейіп келеді. Олардың әрбір екіншісі ажырасып кетеді. Бірақ оның себебі тек бір ғана баланың болуы емес. Көбінесе бір балалы отбасынан интелектуалдық жақсы дамыған, бірақ та морально-психологиялық және коммуникативтік жағынан нашар дамыған адам шығады. Ол балалар жауапкершіліксіз, еңбекқор емес, өзімшіл, көптеген адамдармен дұрыс қарым-қатынас жасай алмайды. Сондықтан отбасында жалғыз баласы бар отбасыларында ата-анасы баласының достарының көп болуына жағдай жасауы керек.
Баласы аз отбасы - (1 немесе 2 баласы бар) әлеуметтанушы мамандардың байқауы бойынша 2 бала дүниеге келген соң отбасының гендерлік тәрбиенің тұрақтылығы 3 есе артады. Ондай отбасылардың әрбір 6-шісі ғана ажырасады.
Көп балалы отбасы - мұндай отбасыларда ажырасу өте сирек кездеседі. Бұл отбасында әйелдің еңбегі зор - әйел анаға батыр ана атағы беріледі. Қазіргі кезде көбінесе әйелдер мұндай ерлікке бара бермейді. Көп балалы отбасыларында егер де сол отбасының гендерлік тәрбиенің әлеуметтік жағдайы нашар болса, онда бұндай отбасылардың кейбіреулерінде жасөспірім балалар толық отбасылық тәрбие мен қажеттіліктерін ала алмай қалуы мүмкін.
Толық емес отбасы - мұнда балаларымен бір ғана ата-ана болады, көбінесе - шешесі болады. Мұндай жағдайдың себептері - ерлі зайыптылардың біреуінің қаза табуы, ажырасу не баланың некесіз туылуы, не жеке басты әйелдің бала асырап алуы жатады. Отбасының гендерлік тәрбиенің мұндай түрлері әлеуметтік қоғам тұрғысынан тиімді емес. Шешелері немесе әкесі жұмыста болғанда бала бос болады да бұзықтыққа ұшырайды, жас өспірім бала өзінің өсуі барысында ананың немесе әкенің сүйіспеншілігін және оның қамқорын көре алмайды, сондықтан жаман қылықтар жасайтын балалардың 50%-ы осындай отбасыларынан шыққан балалар жатады. Бір жағынан қарасақ осындай отбасынан шыққан балалар еңбекке ерте араласады, түсініктері ерте қалыптасып, эмоциялық мықты, тұрақты болып қалыптасады.
Жеке, қарапайым отбасы - оны баласы бар немесе баласы ата-аналарынан бөлек тұратын, туыстарынан бөлек және шалғайда тұратын ерлі-зайыптылар отбасы құрайды. Олар ешкімге бағынбайтын дербес болады да, өз бетімен өмір сүреді. Осы отбасылардың өздерін көрсетуге, жеке қасиеттерін, қабілеттерін байқауға толық мүмкіндік болады. Бірақ кейде теріс жақтары да болады. Бір болымсыз нәрселерге ажырасып кетуі жиі болады, себебі оларды татуластыратын туыстардың алыс немесе хабарсыз болуымен байланысты орын алады. .
Күрделі отбасы - бұл отбасында бірнеше ұрпақтар болуын сипаттайды. Бұндай отбасылар әсіресе қазақ ұлтында жиі кездеседі. Бұл отбасылардың тұрмыстары жақсы, бос уақыттары көп болады. Бір-бірінің пікірлеріне құлақ салады, олармен ылғи да ақылдасып отырады. Бірақ та кейде ажырасу кезінде көптеген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz