Delta Bank акционерлік қоғамының тәжірибесі негізінде тұтыну несиеcін ұйымдастыру
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ТҰТЫНУ НЕСИЕСІ ЖӘНЕ ОНЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Коммерциялық банктердің халықты тұтыну несиесімен қамтамасыз етудің қажеттіліктерінің мәні мен экономикадағы ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Тұтыну несиесінің маңыздылығы мен сыныпталу ерекшеліктері ... ... ... ... 13
1.3 Халықты тұтыну несиесімен қамтамасыз етудің шетелдік тәжірибесі ... ... .20
2 «DELTA BANK» АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ ТӘЖІРИБЕСІ НЕГІЗІНДЕ ТҰТЫНУ НЕСИЕCІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ТАЛДАУ
2.1«Delta Bank» АҚ.ның қаржылық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.2 «Delta Bank» АҚ.ның несиелік қоржыны сапасын кешенді талдау ... ... ... 38
2.3«Delta Bank» АҚ.ның тұтыну несиесін ұйымдастыру үрдісін талдау ... ... ...49
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТҰТЫНУ НЕСИЕСІНІҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ДАМУ ПЕРЕСПЕКТИВАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ТҰТЫНУ НЕСИЕСІ ЖӘНЕ ОНЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Коммерциялық банктердің халықты тұтыну несиесімен қамтамасыз етудің қажеттіліктерінің мәні мен экономикадағы ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Тұтыну несиесінің маңыздылығы мен сыныпталу ерекшеліктері ... ... ... ... 13
1.3 Халықты тұтыну несиесімен қамтамасыз етудің шетелдік тәжірибесі ... ... .20
2 «DELTA BANK» АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ ТӘЖІРИБЕСІ НЕГІЗІНДЕ ТҰТЫНУ НЕСИЕCІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ТАЛДАУ
2.1«Delta Bank» АҚ.ның қаржылық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.2 «Delta Bank» АҚ.ның несиелік қоржыны сапасын кешенді талдау ... ... ... 38
2.3«Delta Bank» АҚ.ның тұтыну несиесін ұйымдастыру үрдісін талдау ... ... ...49
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТҰТЫНУ НЕСИЕСІНІҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ДАМУ ПЕРЕСПЕКТИВАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
Президенттің 2012 жыл 27 қаңтар «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты» Қазақстан халқына Жолдауында: “Қазақстан экономикасын тұрлаулы экономикалық өрлеудің іргетасы ретінде одан әрі жаңарту мен әртараптандыру үшін мемлекет қазынагерлік, банктердің несие жүйесінің қалыптасу саясатының, өндірістің негізгі факторларын тиімді қайта бөлуді мемлекеттік реттеу тетіктерін пайдаланып, жоғары сапалы өнім мен қызметіне деген сұранысты көтермелеп отыруға міндетті” деп баяндады[1].
1. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2012 жылғы 27 қаңтардағы «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы.
2. Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы Қазақстан Республикасының 1995 ж. 31 тамыздағы № 2444 Заңы
3. Мақыш С.Б. Банк ісі : Оқулық – Алматы: Жеті жарғы, 2011ж
4. О.И.Лаврушин « Банковское дело» Москва, 2008
5. Искаков.У.М.Банковское дело-2011г под редакции Искаков.У.М.
6. Костерина Т.М. Кредитная политика и кредитные риски .Московская финансово – промышленная академия: МФПА - 2007.- 104 б.
7. Хамитов Н.Н. Қазіргі кезеңдегі кредиттік іс: Оқу құралы - Алматы. Экономика ,2009 -320 б.
8. Абулгазина А.А. « Формирование ссудного портфеля коммерческого банка » // Банки Казахстана – 2011. - №5. 47 б.
9. «Delta Bank» АҚ күмәнді несиелер бойынша департаменті. « Қаржылық анализдің негіздері » 2011 жыл.
10. Шелекбай Ә.Д., Әлмереков Н.А. Банк ісіндегі тәуекел - менеджмент: теориясы, әлемдік практика, Қазақстан тәжірибесі:Оқу құралы – Алматы: Экономика,2007 - 208 б.
2. Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы Қазақстан Республикасының 1995 ж. 31 тамыздағы № 2444 Заңы
3. Мақыш С.Б. Банк ісі : Оқулық – Алматы: Жеті жарғы, 2011ж
4. О.И.Лаврушин « Банковское дело» Москва, 2008
5. Искаков.У.М.Банковское дело-2011г под редакции Искаков.У.М.
6. Костерина Т.М. Кредитная политика и кредитные риски .Московская финансово – промышленная академия: МФПА - 2007.- 104 б.
7. Хамитов Н.Н. Қазіргі кезеңдегі кредиттік іс: Оқу құралы - Алматы. Экономика ,2009 -320 б.
8. Абулгазина А.А. « Формирование ссудного портфеля коммерческого банка » // Банки Казахстана – 2011. - №5. 47 б.
9. «Delta Bank» АҚ күмәнді несиелер бойынша департаменті. « Қаржылық анализдің негіздері » 2011 жыл.
10. Шелекбай Ә.Д., Әлмереков Н.А. Банк ісіндегі тәуекел - менеджмент: теориясы, әлемдік практика, Қазақстан тәжірибесі:Оқу құралы – Алматы: Экономика,2007 - 208 б.
ӘЛ- ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БИЗНЕС ЖОҒАРЫ МЕКТЕБІ
050509– ҚАРЖЫ мамaндығы
Қаржы кафедрасы
4 курс Ф09К3 тобының студенті Жапаркулова Мөлдір_Болатбайқызы
Тұтыну несиесі, оны ұйымдастыру және даму переспективалары атты
тақырыбында диплом жұмысын орындауға арналған
ТАПСЫРМА
16
қазан 2012 ж
№
4-3131
бұйрығымен бекітілді.
Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі 17 мамыр 2013 жыл
Жұмыстың бастапқы мәліметтері: Қазақстан Республикасындағы банктер
және банк қызметі туралы ҚР Заңы, Мақыш С.Б. Банк ісі, Искаков.У.М.
Банковское дело оқулықтары, басқа да отандық және шетелдік экономистер
мен
ғалымдардың
еңбектеріне
және
соңғы
жылдардағы
отандық
басылымдардағы мақалаларға негізделген.
Диплом жұмысындағы толықтырылуы қажет сұрақтар тізімі немесе
жұмыстың қысқаша мазмұны:
а) Коммерциялық банктердің халықты тұтыну несиесімен қамтамасыз етудің
қажеттіліктерінің мәні мен экономикадағы рөлін айқындау;
ә) Тұтыну несиесінің маңыздылығы мен сыныпталу ерекшеліктеріне тоқталу;
б) Delta Bank акционерлік қоғамының тәжірибесі негізінде тұтыну несиесін
ұйымдастыруды талдау;
в) Қазақстан Республикасындағы тұтыну несиесінің мәселелері мен оны шешу
жолдарын анықтау.
Диплом жұмысын дайындау
КЕСТЕСІ
Реттік
№
Қарастырылатын сұрақтар тізімі
Әдебиеттерді таңдау, оларды зерттеу
мен өңдеу. Негізгі көздер бойынша
библиография жасау
Диплом жұмысының жоспарын
жасау және оны
жетекшімен
қарастыру
Бірінші бөлімді жазу және оны
тексеруге ұсыну
Ғылыми
жетекшіге
тапсыру
мерзімі
21.01.2013
07.02.2013
20.02.2013
Практикалық материалдарды және
т.б. жинақтау, жүйелеу және талдау.
12.03.2013
Қорытынды
мен
ұсыныстарды
ғылыми жетекшімен келісу.
Ескертуге сәйкес диплом жұмысын
қайта өңдеу (толықтыру). Аяқталған
жұмысты кафедраға ұсыну.
Рецензия мен пікірлермен танысу
15.04.2013
Рецензия мен пікірлерді ескере
отырып,қорғауға
дайындықты
аяқтау.
05.05.2013
Тапсырманың берілген күні
30.04.2013
02.05.2013
Ескертулер
Бірінші тарау бойынша
әдебиет көздерін
қарастыру
Eкінші тарау бойынша
маңызды мәселелерді
белгілеу
Графиктері мен
сызбалары қосымшаға
кірістіру.
www.minfin.kz
статистикалық
мәліметтеріне талдау
жасау
Графиктері талдаулармен
толықтыру
Методикалық
нұсқауларға сай
жұмысты өңдеу
Рецензенттің сынпікірімен танысу
Презентацияны даярлау
27.12.2012 ж__
Кафедра меңгерушісі
міндетін атқарушы
________________
Жұмыс жетекшісі
оқытушы
_______________
Кукиев А.Ж.
Тапсырманы орындауға
алған студент
________________
Жапаркулова М.Б.
Мустафина А.К.
РЕФЕРАТ
Диплом жұмысының өзектілігі: Бүгінгі таңда
Қазақстан
Республикасында
тұтыну несиенің дамуы ел экономикасында үлкен роль
атқарады, дұрыс ұйымдастырылған жа ғдайда елді тек инвестициялы қ қана
емес, инфляциялы қ да ғдарыстан да шы ғара алады. Т ұтыну несиені ң
көмегімен қаржылар ағымды айналымнан ішкі жина қтар ға қосылады.
Қазақстандық коммерциялы қ банктерді ң қызметтері үшін т ұтыну несиесіні ң
одан әрі дамуы перспективалы ба ғыт болып саналады.
Жеке тұлғаларды несиелеу нарықтық экономиканың ең маңызды әрі
динамикалық құрылымы болып табылады. Өйткені жеке тұлғаларды несиелеу
халықтың әл-ауқатын жақсартуға көмектеседі. Халық өзі қалаған тауарын
таңдап, несие алу арқылы сатып ала алады. Сол ар қылы тауар өндірушілерді ң
өнімдері тез өтіп, өндіріс көлемін кеңейтеді, қосымша жұмыс орындары
ашылады. Жеке тұлғаларды несиелеу мемлекетке де, кәсіпорындарға да, жеке
тұлағаларға да өте тиімді.
Сондықтан несие мәселесін, несие түрлерін және беру шарттарын
қарастыру өзектілігі орын алып отыр. Осындай несиенің негізгі түрлерінің бірі тұтыну несиесінің рөлі мен атқаратын қызметі ерекше. Себебі, қазіргі таңда
халыққа тауарларды сатуды ынталандыратын тұтыну несиесі. Тұтыну несиесі,
бір жағынан, тауар айналымының ұлғаюына сай несиенің көлемін өсіріп,
тауарға несие алу сұранысын туындатады, екінші жағынан халы қты
несиелеудің өсуі, сұраныстың төлем қабілеттігін ұлғайтады.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты – жеке тұлғаларды несиелеуді
ұйымдастырудың экономикамикалық мәнін ашып көрсетіп, Delta Bank
акционерлік қоғамының тәжірибесі негізінде жеке тұлғаларды несиелеуді
ұйымдастыру үрдісіне терең талдау жасап, жеке тұлғаларды несиелеуді
ұйымдастырудың негізгі мәселелерін қарастырып оларды шешу мен даму
болашағы бойынша өз ұсынысымды айта білу.
Міндеттері:
- коммерциялық банктердің тұтыну несиесі, оны ұйымдастырудың
теориялық негізін қарастыру;
- Халықты тұтыну несиесімен қамтамасыз етудің қажеттіліктері мен
экономикалық мәнін ашып көрсету;
- Тұтыну несиесінің маңыздылығы мен сыныпталу ерекшеліктері;
- Халықты тұтыну несиесімен қамтамасыз етудің шетелдік тәжірибесі;
- Delta Bank АҚ-ның қаржылық жағдайын талдау;
- Delta Bank АҚ-ның несиелік қоржыны сапасына кешенді талдау;
- Delta Bank АҚ-ның тұтыну несиесін ұйымдастыру үрдісіне талдау;
- Коммерциялық банктер беретін тұтыну несиесін ұйымдастырудың
мәселелерін, оны шешу жолдары мен даму болашағын қарастыру.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ТҰТЫНУ НЕСИЕСІ ЖӘНЕ ОНЫ
ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Коммерциялық банктердің халықты тұтыну несиесімен қамтамасыз етудің
қажеттіліктерінің мәні мен экономикадағы ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Тұтыну несиесінің маңыздылығы мен сыныпталу ерекшеліктері ... ... ... ... 13
1.3 Халықты тұтыну несиесімен қамтамасыз етудің шетелдік тәжірибесі ... ... .20
DELTA BANK АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ
ТӘЖІРИБЕСІ
НЕГІЗІНДЕ ТҰТЫНУ НЕСИЕCІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ТАЛДАУ
2.1Delta Bank АҚ-ның қаржылық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .28
2.2 Delta Bank АҚ-ның несиелік қоржыны сапасын кешенді талдау ... ... ... 38
2.3Delta Bank АҚ-ның тұтыну несиесін ұйымдастыру үрдісін талдау ... ... ...49
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТҰТЫНУ НЕСИЕСІНІҢ
МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ДАМУ ПЕРЕСПЕКТИВАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
КІРІСПЕ
Президенттің 2012 жыл 27 қаңтар Әлеуметтік-экономикалық
жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты Қазақстан халқына
Жолдауында: “Қазақстан экономикасын тұрлаулы экономикалық өрлеудің
іргетасы ретінде одан әрі жаңарту мен әртараптандыру үшін мемлекет
қазынагерлік, банктердің несие жүйесінің қалыптасу саясатының, өндірістің
негізгі факторларын тиімді қайта бөлуді мемлекеттік реттеу тетіктерін
пайдаланып, жоғары сапалы өнім мен қызметіне деген сұранысты көтермелеп
отыруға міндетті” деп баяндады[1].
Қазiргi кезеңде Қазақстан Республикасында несие аясы серпiндi түрде
дамып келе жатқан экономикалық секторлардың бiрi. Бұрын қатал түрде
реттелетiн Қазақстан Республикасында несие жүйесінің қалыптасуы бүгiн
дербес және үлкен банкаралық бәсеке жағдайында халықаралық деңгейде
жұмыс iстеп жатыр.
Диплом жұмысының өзектілігі: Бүгінгі таңда
Қазақстан
Республикасында
тұтыну несиенің дамуы ел экономикасында үлкен роль
атқарады, дұрыс ұйымдастырылған жа ғдайда елді тек инвестициялы қ қана
емес, инфляциялы қ да ғдарыстан да шы ғара алады. Т ұтыну несиені ң
көмегімен қаржылар ағымды айналымнан ішкі жина қтар ға қосылады.
Қазақстандық коммерциялы қ банктерді ң қызметтері үшін т ұтыну несиесіні ң
одан әрі дамуы перспективалы ба ғыт болып саналады.
Жеке тұлғаларды несиелеу нарықтық экономиканың ең маңызды әрі
динамикалық құрылымы болып табылады. Өйткені жеке тұлғаларды несиелеу
халықтың әл-ауқатын жақсартуға көмектеседі. Халық өзі қалаған тауарын
таңдап, несие алу арқылы сатып ала алады. Сол ар қылы тауар өндірушілерді ң
өнімдері тез өтіп, өндіріс көлемін кеңейтеді, қосымша жұмыс орындары
ашылады. Жеке тұлғаларды несиелеу мемлекетке де, кәсіпорындарға да, жеке
тұлағаларға да өте тиімді.
Сондықтан несие мәселесін, несие түрлерін және беру шарттарын
қарастыру өзектілігі орын алып отыр. Осындай несиенің негізгі түрлерінің бірі тұтыну несиесінің рөлі мен атқаратын қызметі ерекше. Себебі, қазіргі таңда
халыққа тауарларды сатуды ынталандыратын тұтыну несиесі. Тұтыну несиесі,
бір жағынан, тауар айналымының ұлғаюына сай несиенің көлемін өсіріп,
тауарға несие алу сұранысын туындатады, екінші жағынан халы қты
несиелеудің өсуі, сұраныстың төлем қабілеттігін ұлғайтады.
Диплом жұмыстың зерттеу объектісі – Delta Bank АҚ-ң жеке
тұлғаларға ұзақ мерзімге тұтынатын тауарларды сатып алу мақсатында
берілетін тұтыну несиесімен байланысты экономикалық несиелік қатынастарды
ұйымдастыру тәжірибесіне талдау жүргізу.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты – жеке тұлғаларды несиелеуді
ұйымдастырудың экономикамикалық мәнін ашып көрсетіп, Delta Bank
акционерлік қоғамының тәжірибесі негізінде жеке тұлғаларды несиелеуді
ұйымдастыру үрдісіне терең талдау жасап, жеке тұлғаларды несиелеуді
ұйымдастырудың негізгі мәселелерін қарастырып оларды шешу мен даму
болашағы бойынша өз ұсынысымды айта білу.
Міндеттері:
- коммерциялық банктердің тұтыну несиесі, оны ұйымдастырудың
теориялық негізін қарастыру;
- Халықты тұтыну несиесімен қамтамасыз етудің қажеттіліктері мен
экономикалық мәнін ашып көрсету;
- Тұтыну несиесінің маңыздылығы мен сыныпталу ерекшеліктері;
- Халықты тұтыну несиесімен қамтамасыз етудің шетелдік тәжірибесі;
- Delta Bank АҚ-ның қаржылық жағдайын талдау;
- Delta Bank АҚ-ның несиелік қоржыны сапасына кешенді талдау;
- Delta Bank АҚ-ның тұтыну несиесін ұйымдастыру үрдісіне талдау;
- Коммерциялық банктер беретін тұтыну несиесін ұйымдастырудың
мәселелерін, оны шешу жолдары мен даму болашағын қарастыру.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, үш бөлімнен, бірнеше
тақырыптардан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
Бірінші бөлім: коммерциялық банктердің тұтыну несиесін
ұйымдастырудың теориялық, бұл жерде коммерциялық банктердің халықты
қамтамасыз ететін тұтыну несиесінің қажеттілігі және экономикалық мәні,
тұтыну несиесі және оның ерекшеліктері, халықты тұтыну несиесімен
қамтамасыз етудің шетелдік тәжірибесі қарастырылған.
Екінші бөлімде: Delta Bank АҚ акционерлік қоғамы мәліметтер
негізінде несиелік портфелі құрылымына, банк тәжірибесінде жеке тұлғаға
тұтыну несиесін беру үрдісіне кешенді талдау жүргізілген.
Үшінші бөлімде: коммерциялық банктер беретін тұтыну несиесін
ұйымдастыру мәселелері қарастырылып оны шешу жолдары мен даму
болашағына нақты ұсыныстар берілген.
Сонымен қатар, диплом жұмысын жазу барысында: отандық ж әне
шетелдік ғалымдардың еңбектері мен білікті банк мамандарының баспа бетінде
жарияланған мақалалары, халықаралық қаржы ұйымдарының жекелеген
әзірлемелері, Қазақстан Республикасы Үкіметінің заңнама актілері, Қазақстан
Республикасы Ұлттық банкінің және Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын
және қаржы институттарын реттеу және қадағалау жөніндегі комитетінің
нормативтік құжаттары, Қазақстан Ұлттық банкінің нақты мәліметтері мен
бұқаралық ақпарат құралдарының жарияланымдары, талдау процесінде Delta
Bank АҚ АҚ-ның нақты статистикалық мәліметтері пайдаланылды.
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ТҰТЫНУ НЕСИЕСІ ЖӘНЕ ОНЫ
ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Коммерциялық банктердің халықты тұтыну несиесімен қамтамасыз
етудің қажеттіліктерінің мәні мен экономикадағы ролі
Тұтыну несиесі халыктың әр түрлі тұтынушылық қажетін
қанағаттандырудың құралы ретінде кызмет етеді. Белгілі бір мөлшерде әр т үрлі
табысы бар халық арасында өмір сүру деңгейлерін салыстырмалы те ңестіруге
көмектеседі, халықтың түрлі топтарының тұтыну денгейі мен құрылымы
арасындағы алшақтықты азайтады.
Тұтыну несиесі - қазіргі кездегі екінші денгейлі банктердің жеке тұлғаға
беретін несие түрі. Бір жағынан, бұл несие нысаны ұзақ мерзім бойы
қолданылатын тауарлар болуы мүмкін, ал екінші жағынан, тұтынушылы қ
мақсатындағы банктік несие болуы мүмкін.
Экономикалық мазмұны жағынан тұтыну несиесі банктік несиесінің бір
түрі, оның объектілері жеке тұлғалардың тұтыну талғамымен тікелей
байланысты, яғни халықтың тұрмыс жағдайының деңгейімен анықталады.
Тұтыну несиесінің негізгі мақсаты - халыққа т ұтыну тауарларын сатуды
ынталандыру. Бұл несие түрі бөлшек саудамен тығыз байланысты: біріншіден,
тауар айналымы өскен сайын, несие көлемі де көбейеді, себебі тауарға деген
несиеге деген сұранысты тудырады. Бұл тәуелділік әсіресе қазір ай қын
көрінеді.
О.И. Лаврушиннің айтуы бойынша, тұтыну несиесінің өзге де несие
нысандарынан басты айырмашылығы – қарыздардың өндірістік емес мақсатта
пайдаланылуы болып табылады. Бұл өз алдына, осы несие нысаныны ң, атауын
анықтады. Өндірістік емес тұтыну – халық пен материалдық игіліктер мен
кызметтерді пайдалану. [4]
Несиенің бұл түрі қымбат және ұзақ мерзімге пайдаланылатын тауар
өнімдерін сатып алу мақсатында беріледі. Тұтыну тауары қымбаттырақ болған
сайын, несиенің бұл түрі жиірек қолданылады. Дегенмен несиені ң м ұндай
түріне сұраныс ең алдымен номиналдық жалақының деңгейімен анықталары
сөзсіз. Дамыған елдердегі несиенің жартысынан көбі автакөлік сатып алу
мақсатына беріледі, қалған тауарларды көбінесе қолма- қол ақша арқылы сатып
алынады.
Нарықтық экономикалы елдерде халыққа қызмет көрсетудің қолайлы әрі
пайдалы формасы ретінде тұтыну несиесі экономикада үлкен рөл ойнайды.
Сондықтан да ол мемлекет тарапынан белсенді түрде реттеледі. Реттеу несие
берудің және оны пайдаланудың деңгейінде жүзеге асырылады әрі бұл реттеу
несиеленетін операцияға өзіндік қаражатпен бастапқы қатысу, несие мерзімі,
процент мөлшерлемесі арқылы түпкілікті тұтынушының несиеленуін
макұлдауда немесе несиелеу режимін қатайтуда көрінеді.
Әр түрлі елдерде жеке қарыз алушыларды несиелеуге байланысты әр
қилы заңдар қолданылады, алайда, олардың бәрі баршаға ортақ нұсқама
біріктіреді: тұтынушылардың өмір деңгейін арттыруға қажетті мөлшерінде
несиеге қол жеткізу.
Біздің елімізде қайта құру процесіне дейін экономикада екі түрлі тұтыну
несиесі басымдыққа ие болды:
- ұзак уақыт пайдалануға жарамды тауарларды сатып алуға арналған
несие;
-тұрғын үй кұрылысының (жеке және кооперативтік несиесі).
Ұзақ уақыт пайдалануга жарамды тауарларды сатып алуға арналған несие
жанама сипатта болды, өйткені оны Мемлекеттік банктің делдалдылығы
арқылы әр түрлі сауда үйымдары беріп келді.
Тұрғын үй құрылысының (жеке және кооперативтік) несиесін несие
мекемелері (Мемлекеттік банк және Құрылыс банкі) тікелей берді.
Өндірістің құлдырауымен, соған орай тауар айналымының әлсіреуімен,
сондай-ақ, бөліп-бөліп төлеумен тауарларды сатып алу формасында халықты
несиелейтін жекеше коммерциялық құрылымдардың бөлшек саудада белсенді
түрде құрылуымен бірге шаруашылық жүргізудің нарықтық формасының
қалыптасу процесі басталған кезде қолға алынған осы шаралардың на қты м әні
болмай қалды.
Тұрғын үй несиесін, сонымен қатар, тұтыну несиесінің кейбір түрлерін
беру жүзеге асырылды. Мәселен, несиелер мыналарға:
- құрылысқа және бау учаскелерін көріктендіруге;
- ауылдық жерлердегі
маусымдық тұруға арналған
үйлердің
құрылысына, оларды сатып алу мен жөндеуге;
- мал төлдерін сатып алуға және асырауға берілді.
1987 жылы құрылған Қазақстан Жинақ банкісі тұрмыска аса қажетті
тұтыну несиесін берді.
Тұрмысқа қажетті тұтыну несиесін ҚР Халық банкісі заңды тұлғаларды
несиелеуде қолданатын, атап айтқанда, несиенің қайтарылуы, несие мерзімі,
несиенің мақсатты бағыты, несиенің ақылылығы және қамтамасыз етілуі
секілді принциптерді сақтай отырып берді.
Ссуданы беру кезінде басшылыққа алынатын маңызды өлшемге қарыз
алушының төлем қабілеттілігі жатады.
Бүгінгі таңда Қазақстан банктері тұтыну ссудасының екі түрін ұсынады:
- ағымдағы мақсаттарға (кезек күттірмейтін мұқтажға берілетін)
арналған несие;
- капиталдық сипаттағы шығынға берілетін несие.
Кезек күттірмейтін қажеттілік несиесін (орта мерзімді несие) банк дербес
табыс көзі бар азаматтарға (оның ішінде, зейнеткерлерге де), олардың
тұрғылықты жері бойынша бөлімшелері арқылы береді.
Мынаны айта кету керек, бүгінгі таңда осы несие бойынша мерзімі өткен
берешектердің мөлшері күрт артып кетті. Оған мыналар себеп болды:
- жұмыссыздықтың өсуі;
- ай сайынғы төлемдердің артуы;
- кәсіпорын бухгалтерлерінің несиені өтеуге арнал ған т өлемдерді
аударудан бас тартуы. Бұл өз кезегінде аталмыш ссуданы банктердін беруін
шектейді.
Кезек күттірмейтін қажеттілікке арналған несиені коммерциялық банктер
де біртіндеп бере бастады. Бұл өз иесие ресурстарын қалыптастыру үшін жеке
салымшылардың қаражатын тартудың негізгі тәсілі болып табылады. Кейбір
коммерциялық банктер өз акционерлеріне банк ак-циясымен және өзге де
құнды қағаздармен қамтамасыз етілген несиені ұсынатын болды. Несиені ң
мөлшері несие келісімшартының әрекет етуі және несиелеу мерзімі бастал ған
сәттегі өз иесінің қолындағы акцияның нарықтық құнына қарай белгіленеді.
Несиенің ең көп шамадағы мөлшері акцияның нарықтық құнының 85%-ін
құрайды.
Тұтыну несиесінің екінші түрі - капиталдык шығындарға арналған несие
(ұзак мерзімді) - кезек күттірмейтін кажеттілікке арналған несиеден
айырмашылығы - халықтан оны қалай пайдаланатыны жөнінде есеп беруді
және банктен алынған соманың мақсатты бағыты туралы құжаттарды талап
етеді.
Азаматтардың құрылыс салуына (реконструкция) және тұрғын үй сатып
алуына көмек көрсету мақсатында банктер тұрғын үй несиесінің үш түрін
ұсынады:
алдағы тұрғын үй құрылысына, жерді сатып алуға және
жайғастыруға арналған қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелер (жер
несиесі);
тұрғын үй құрылысына (реконструкция) яғни, құрылыс
жұмыстарын тікелей қаржыландыруға арналған қысқа мерзімді иесие (құрылыс
несиесі);
- тұрғын үй сатып алуға арналған ұзак мерзімді несие.
Тұрғын үй проблемасын шешуде халыққа көрсетілетін қаржылық
несиелік қолдау азаматтардың өз қаражаттарымен, сондай-ақ, құрылыс салу ға
немесе тұрғын үй сатып алуға демеу-қаржыны өтеусіз берудің негізінде ж үзеге
асырылады. Тұрғын үй құрылысын несиелеу құрылысшыға белгіленген
тәртіпте жер учаскесін бөліп беру және тиісті органдардың тұрғын үй
құрылысына рұқсат ету шартымен жүзеге асырылады. Бұл жөніндегі тиісті
құжаттарды қарыз алушы банкке ссуданы беру туралы өтінішімен қоса ұсынуы
керек. Оған қоса, банкке белгіленген тәртіпте келісілген және бекітілген
сметалық жобалау құжаттамалары және клиенттің төлем қабілетін анықтауға
қажетті құжаттар (жұмыс орнынан берілетін анықтама), сонымен бірге
қамтамасыз етілген міндеттеме берілуі тиіс.
Азаматтардың қамтамасыз етілген міндеттемесі ретінде жылжымайтын
мүлік кепілзатының келісімшартын, бір немесе одан да көп азаматардың,
сақтандыру компаниясының және өзге де занды тұлғалардың кепілгерлігін
ұсынуға болады.
Әр түрлі меншік формасындағы кәсіпорындар мен ұйымдарға өз
жұмыскерлерінің түрғын үй жағдайын жақсартуда олардың алған тұрғын үй
несиесінің өтелуіне кепілдік беру арқылы жәрдемдесуіне және бұл несиені
өздерінің (кәсіпорындар мен ұйымдардың) қаражат есебінен бөлектеп немесе
толық өтеуіне рұқсат етілген.
Кепілге салынатын затқа мыналар жатуы мүмкін:
қарыз алушының меншігіне жататын құрылыс салуға арналған жер
учаскесі немесе осы учаскеге өзге де мүліктік құқықтар;
дайын түрғын үй немесе аяқталмаған құрылыс, өзге де мүлік
түрлері мен кепілзат ретінде пайдалануға болатын, ҚР-ның қолданыстағы
заңына сәйкес келетін мүліктік құқық.
Кепілге салынған мүлікті кепілзат беруші одан айырылып қалмау үшін
сақтандыра алады.
Негізгі қарыздың сомасы және ссуда бойынша пайыз толық өтелмейінше
қарыз алушының жылжымайтын мүлікті үшінші түлғаға сатуына немесе оны ң
мүліктік құқығын беруіне банктің жазбаша келісімінсіз қүқығы болмайды. Банк
тұрғын үй несиесін иесиелеудің, атап айтқанда, мақсатты пайдаланылуы,
қамтамасыз етілуі, мерзімділігі, кайтарылуы және ақылылығы секілді негізгі
принциптерін сақтай отырып береді.
Кұрылыс салу үшін немесе тұрғын үй сатып алу үшін алынган ссуданы ң
өз максатында пайдаланылмағаны анықталған жағдайда банк берілген несиені
мерзімінен бұрын өндіріп алуға құқылы болады, ал қарыз алушы несиені
қайтармаған жағдайда банк несиені кепілге салынған мүліктен немесе
кепілгерден өндіріп алады.
Тұрғын үй несиесі туралы ережеге сәйкес банк беретін несиені ң сомасы
жерді сатып алудың және жайғастырудың құнына, құрылыстың (реконструкция)
немесе сатып алынған тұрғын үй құнының 70%-інен аспауы керек.
Несиеленетін объектінің калған бөлігіне (30%-тен төмен болмайтын
мөлшерде) қарыз алушы өз қаражатымен қатысады. Осы сәт пен тұрғын үй
несиесінің өзге де нақты шарттары (мерзімі, мөлшерлемесі ж әне т.б.) қарыз
алушы мен банк арасында бекітілетін несие келісімшартында айтылуы тиіс.
Тұрғын үй несиесінің тағы бір түрі - құрылыс несиесі қарыз алушы ашқан
несие желісінің негізінде беріледі. Әрі-беріден соң ссуда құрылыстықмонтаждау жұмысының аяқталған кезеңінің құнына сәйкес бөлектеп (біртіндеп)
беріледі.
Тауарларды несиеге сатуды барлық меншік формасындағы бөлшек сауда
кәсіпорындары сатылу күніндегі баға бойынша жүзеге асырады (баға кейін
өзгеретін болса да қайта есептелмейді).
Несиеге автокөлік, жиһаз, тоңазытқыш, мұздату камерасы, теледидар
және т.б. секілді ұзақ уақыт пайдаланылатын тауарлар сатылады.
Несие алынатын тауардың қолма-қол ақшамен төленетін бастапқы
жарнасы, сондай-ақ, оны бөліктеп төлеудің мерзімі (не сие мерзімі) тауардың
құнына қарай анықталады.
Егер несиеге сатылатын тауардың бағасы ең аз шамадағы бір айлы қ
еңбекақының 12 еселік мөлшерінен аспайтын болса, онда сатып алушы бірден
осы тауар құнының ең аз дегенде 20%-ін төлейді және қалғанын 6 айдан үш
жылға дейін бөліктеп төлейді. Егер тауардың бағасы аталған шектен асатын
болса, онда тауарды несиеге алу барысынын бастапқысында оны ң құныны ң
40%-ін төлейді, ал, қалған бөлігі 5 жылға дейінгі мерзімде төленетін болады.
Ұзақ уақыт пайдаланылатын тауарларды несиеге сатудың жаңа ережесіне
сәйкес несиелеудің шегі (шекарасы) азаматтардың еңбекақы (табыс) деңгейіне
қарай анықталып белгіленетін болады.
Мәселен, алты айға дейінгі мерзімде бөліктеп төленетін тауар сатылатын
болса, берілетін несиенің сомасы тауарды сатып алушының екі айлық
еңбекақысынан аспауы керек, ал 24 айға - 8 айлық еңбекақыдан, 36 ай ға - 12
айлық еңбекақыдан, 48 айға - 18 айлық еңбекақыдан аспауы тиіс және 60 ай
мерзімінде төленіп бітуі тиіс. Несиенің шекті сомасы сатып алушының 24
айлық еңбекақы деңгейінде белгіленеді.
Тұрғын үйге арналмаған жеке тұлғалар ссудасының маңызды көзіне, оны
қалыптастыратын әрі ауыстыратын құралға несие карточкалары жатады.
Банк карточкалары үш тараптың қатысуын ұйғарады:
- несие карточкасының эмитент-банкісі;
- несие карточкасының иесі;
- несие карточкасын тауарлар мен қызмет көрсетулердің төлем кұралы
ретінде қабылдайтын сауда ұйымдары.
Клиент несие карточкасын алу үшін банк белгілеген ақшалай қаражат
сомасын банкке аударуы қажет. Тауарлар мен көрсетілген қызметтердің ақысын
несие карточкасымен клиент шотында қаражат болмаған жағдайда да, яғни,
банк несиесінің есебінен төлеуге болады.
Банк өз қызметі үшін әрбір операцияның сомасынан белгілі бір процентті
өндіріп алады.
Төлем карточкасын пайдаланушылар, сонымен бірге, жыл сайын белгілі
бір соманы карточкаға қызмет көрсетуі үшін және оны жыл сайын жа ңарту ға
аударып отыруға міндетті.
Тұтыну несиесін тұрақты түрде берудің бұл тәсілі шетелдерде де кеңінен
тарап отыр. ВИЗА, Американ Экспресс, Мастер кард секілді
халықаралық қаржы ассоциациялары осы пластикалык карточканың иелеріне
қызметтің кез келген түрін көрсетуде.
Бүгінгі танда көптеген қазақстандық банктер де әр түрлі несие
карточкаларын шығара бастады.
Тұтыну несиесіне, сондай-ақ, ломбард та жатады.
Ломбардтар (несиені) халыққа жеке пайдаланылатын және үйде
тұтынылатын заттың кепілдігімен береді.
Ссуданың мөлшері кепілге салынған заттың түріне, оның нарықтық
құнына және ломбард белгілеген кепілдікті қамтамасыз етудің шегіне карай
анықталады.
Несиенің мәні барлық экономикалық категориялар сияқты оны ң
қызметтерінен көрінеді. Тұтыну несиесінің немесе несиені ң бас қа да бір
нысанының жеке атқаратын қызметтері болмайды, несиені ң м әні қызметтеріні ң
пайда болуының негізі болып табылады. Қызмет (функция) - несиені ң
қозғалысы процессінде де өзгермелі категория, оны ң м әні бірнеше
қазметтерінен көрінеді.
Бірінші қызметі - қайта бөлу. Несиенің бұл қызметі жалпы құнны ң қайта
бөлінуін көрсетпейді, ол уақытша пайдалану ға уақытша босатыл ған құнны ң
қайта бөлінуін білдіреді. Осы қызметтің тағы бір ерекшелігі несиені ң
көмегімен құнның қолдануы банктердің, маманданған несиелік мекемелерді ң
қатысымен жүзеге асырылуында.
Екінші қызметі - ынталандырушы. Мені ң ойымша, бұл т ұтыну несиесіне
неғұрлым тән қызмет. Тұтынуш несиесі арқылы тұрғындар өздеріні ң тауар
және қызметтерге деген тұтынушылық сұранысын қанағаттандырады ( өмір
сүру деңгейін арттырады), коммерциялық банктер мен несие- қаржылы қ
мекемелер активті операциялар саласын ке ңейте отырып пайдасын молайтады,
кәсіпорындар тауар және қызмет көлемін ұлғайтып, жалпы өндірісті ң
жақсаруына әкеледі.
Тұтыну несиесі экономикалық өсімді ж әне елді ң экономикалы қ сауы ғуын
ынталандырады.
Үшінші қызметі - айналым шығындарын үнемдеу. Бұл қызметі, қарыз
алушымен алынған
қосылған құн ақшаға тән функцияларды орындай
бастағандықтан қайта бөлу қызметіне ұқсас, ал тұтыну несиесінде тауарлыматериалдық құндылықтар сатып алуға қолданылады. Бұл қызметі қолма
қолсыз есеп айырысуларды жетілдіру, ақша айналысын жылдамдату және қолма
қол ақша айналысының несиелік операцияларға ауысуынан көрінеді.
Төртінші қызметі - жинақтау қызметі. Ол қайта бөлушілікпен ты ғыз
байланысты және ақшалай кірістер мен салымдарды капиталға айналдыра
отырып қор жинауды білдіреді.
Тұтыну несиесін сипаттайтын белгілерін қарастыратын болсақ, ол:
Біріншіден, тұтыну несиелер тұрғындарға, яғни жеке тұлғаларға беріледі.
Бұрынғы КСРО-да тұтынушылық несие ұсыну аса көп көлемде жүргізілмеген,
біздің республика мен ТМД-ң басқа елдерінде де осы жағдай сақталған.
Екіншіден, тұтынушылық несиесі экономика секторлары мен тұрғындар
арасында банктік капиталға табыстың орташа нормасының сәйкес келуін
қамтамасыз ете отырып, капиталды қайта бөледі;
Үшіншіден, тауарларды сатып өткізу процесін жылдамдатады, оларды
өндіру нарығын кеңейтеді;
Төртіншіден, капиталдың жинақталуы мен араласу процесін арттырады;
Бесіншіден, тауар айналысымен байланысты, ақша айналысымен
байланысты айналыс шығындарының қысқартуын қамтамасыз етеді.
1.2 Тұтыну несиесінің маңыздылығы мен сыныпталу ерекшеліктері
Жалпы тұтыну несиесін ерекшелейтін өзіндік ерекшеліктері бар: б ұл
қарыз сомасының аса үлкен емес көлемі, рәсімдеудің қарапайымдығы мен
ыңғайлылығы, орташа табыстылық жағдайында несие алу мүмкіндігі.
Жалпы тұтыну
төмендегі суретте көрсетілген сыныптама тұтыну
несиелерінің көп түрлілігін сипаттайды.
Несиені ұсыну нысанына қарай, ұсыну мерзімдеріне қарай, ұйымдастыру
тәсіліне қарай, қаржылардың айналымына қарай, пайыз белгілеу әдістері
бойынша, несиелік қатынас субъектілеріне қарай, мақсатты қолданылуы
бойынша, өтеу тәсіліне қарай, ұсыну тәсіліне қарай, қамсыздандырылуына
қарай жіктеуге болады.
Қамсыздандырылу
ына қарай:
қамсыздандырылм
а
ған (бланктік);
қамсыздандырылғ
ан (кепілзат,
кепілхат,
Ұсыну
кепілдемемен
тәсіліне қарай:)
Ұсыну
нысанына
қарай:
- тауарлы
несие;
- ақшалай
несие.
- тура;
- жанама.
Өтеу тәсіліне
қарай:
-біртіндеп өтеу;
- бірретік
төлеммен өтеу;
-ұзартылған
төлеммен өтеу.
Мақсатты
қолданылуы
бойынша:
- тауарлар сатыт
алу, қызметтерді
төлеу;
-тұрғын үй сатып
алу, жөндеу және
қайта құрылымдау;
- несиелік карталар.
Тұтыну
несиесі
Несиелік қатынас
субъектілеріне
қарай:
- банктік
несиелер;
- тауарлы
несиелер;
-банктік емес
типтегі
мекемелердің
тұтынушы лық несиелері;
-тұтынушылық
несиелер;
- жеке тұлғаларға
берілетін
несиелер.
Ұсыну
мерзімдеріне
қарай::
- қысқа мерзімді;
- ұзақ мерзімді.
Ұйымдастыру
тәсілі қарай:
ұйымдастырылға
н.
Қаржылардың
ұйымдастырылмағ
айналымына
ан
қарай:
- бір реттік;
- қалпына
келтірілетін
(револьверлік)
% белгілеу
әдістері бойынша:
несиені ұсыну
кезінде %
ұсталатын
қарыздар;
% төлемімен
қарыздар;
аннуитеттік
төлеммен
қарыздар.
Сурет 1. Тұтыну несиесінің жіктемесі
Дерек көзі: Искаков.У.М. Банковское дело [5]
Тұтыну несиесінің жіктелуі әр түрлі белгісі бойынша жүргізіледі, соны ң
ішінде несиелік мәміле субъектілері бойынша, мақсатты бағыты бойынша,
қамту нысандарына байланысты, ұсыну шарттарына қарай.
Несиелік мәміле субъекті бойынша (кредитор) бөлінеді:
- банктің тұтынушылық қарыздары;
- тұрғындарға сауда ұйымдарымен берілетін қарыздар;
- банктік емес типтегі несиелік ұйымдардың тұтынушылық қарыздары
(ломардтар, жалға беру пункттері, өзара көмек кассалары, несиелік
кооперативтер, зейнетақы қорлары және т.б.);
- дербес немесе жеке тұтынушылық қарыздары (жеке тұлғалармен
ұсынылатын);
- өздері жұмыс жасайтын кәсіпорындар мен ұйымдардан берілетін
тұтынушылық қарыздар.
Қарыз алушы түріне қарай:
- тұрғындардың барлығына;
- әр түрлі әлеуметтік топтарға;
- табыс деңгейі мен төлем қабілеттілігіне қарай бөлінетін қарыз
алушылардың топтарына;
- студенттерге және т.с.с.
Мақсатты бағыты бойынша қарыздар мақсатты (білім алуға, бағалы
қағаздар кепілдігі есебінен, ипотекалық) және мақсатсыз (кезек к үттірмейтін
шығындарға, овердрафт).
Қамту нысанына байланысты қамтамасыз етілмеген (бланктік) және
қамтамасыз етілген деп бөлінеді. Қамтамасыз ету нысаны ретінде кепілзат,
кепілдеме, кепілдік хат және сақтандыру қабылданады. Тұтынушылы қ несиесін
ұсыну барысында банктер кепілзаты мен кепілдемеге көңіл бөледі. Кепілзаты
болып әр түрлі активтер, соның ішінде тауарлы-материалдық құндылықтар,
бағалы қағаздар, жылжымайтын мүліктер табылады.
Банктердің қамту нысанын талап етудегі басты себеп - бұл қарыз
алушының қарызды уақытында және толық өтеу туралы қалауының немесе
қабілетінің болмауына қарай банктің зиян шегуімен байланысты тәуекелдер.
Қамсыздандыру қарыздың толық өтелуіне кепіл бола алмайды, тек қарыз
өтелмеген жағдайда банк басқа кредиторлар алында банктік қарызды
қамтамасыз етуге қабылданған активтің кез келген түріне байланысты
басымдық көрсете алады.
Банктердің қаржылық жағдайының тұрақтылығымен қамтамасыз ету –
жалпы экономика дамуының басты шарты. Банктік қызмет кәсіпкерліктің басқа
түрлеріне қарағанда жоғары тәуекелділікпен ерекшеленеді. Ал банктердің ең
негізгі қызметтерінің бірі – банктердің несиелік қызметі болғандықтан, банктер
көбіне несиелік тәуекелге ұшырайды.
Несиелік тәуекел - қарызгердің несиелік келісімдегі мерзім мен
жағдайларға сәйкес кредиторға өз міндеттемелерін орындамаудың
ықтималдығы, яғни қарыз алушының банктен алған несиесі бойынша қарызын
немесе оған есептелінген сыйақысын өз уақытында қайтара алмауына
байланысты банктің зиян шегуіне сипаттайды.
Қарызды ұсыну тәсіліне қарай бір реттік және қалпына келтірілетін
болып бөлінеді. Қалпына келтірілетін (револьверлік) несиелерге клиенттерге
несиелік карталар немесе овердрафт түріндегі біріңғай активті-пассивті шоттар
бойынша берілетін несиелер жатады.
Несиелеу мерзіміне қарай тұтынушылық несиелер келесі ретпен бөлінеді:
- қысқа мерзімді (1 күннен 1 жылға дейін);
- орта мерзімді (1 жылдан 3-5 жылға дейін),
- ұзақ мерзімді (3-5 жылдан жоғары мерзімге).
Бүгінгі күні жалпы экономикалық тұрақсыздыққа байланысты
тұтынушылық несиелерді мерзіміне қарай жіктеу шартты сипатта. Банктер
қарыз ұсына отырып, оларды әдетте қысқа мерзімді (1 жылға дейін) және ұзақ
мерзімді (1 жылдан жоғары мерзімге) деп ажыратады.
Қысқа мерзімді қарызды анықталмаған мерзімге рәсімдеуге болады (1
жыл ішінде) немесе талап ету бойынша.
Өтеу әдісі бойынша қарыздарды төлемдер мерзімін ұзартпай өтейтін және
төлемдер мерзімін ұзартып өтелетін қарыздарға бөледі. Төлем мерзімін
ұзартпай өтеудің маңызы зор, мұнда негізгі қарыз және сыйақы бірден өтеледі.
Төлемдер мерзімін ұзартып өтелетін қарыздар белгілі бір кезеңдермен (ай
сайын, тоқсан сайын және т.б.) өтеледі, бірдей емес кезеңдік өтеу кезінде
қарызды өтеу сомасы өзгертіп отырады. Төлемдер мерзімін ұзартып өтелетін
қарыздар кезінде қарыздар бөлшектеліп, несие келісімінің әрекет ету мерзіміні ң
барлық кезеңіне бірдей бөлінеді. Бұл тәртіп қарыз алушы үшін қиындық
туғызбайды. Банк үшін де тиімді. Қарыздың кезеңдермен өтелуі несиенің
айналымдылығын арттырып, несиелік ресурстарды жаңа салымдарға ж ұмсауға
мүмкіндік береді, өтімділікті жоғарылатады.
Төлемдер мерзімін ұзартып өтелетін қарыздар тікелей және жанама
банктік несиелеу болады. Банктік тікелей несиелеу кезінде банк пен қарыз
алушы арасында несиелік келісім шарт толтырылады. Банктік жанама несиелеу
банк пен клиенттің арасында делдалдың болуын қамтамасыз етеді. Мұндай
делдал ролінде көбіне бөлшек сауда кәсіпорындары қызмет етеді. Бұл жағдайда
несиелік келісім шарт клиент пен дүкен арасында жасалады, ол несиені банктен
алған болып саналады.
Банктік тікелей несиелеу жанама несиелеуден несиелеу үрдісінің
қарапайымдылығымен ерекшеленеді, ол қарыз ұсынудың экономикалық
маңыздылығын және қарыздың қолданылуы мен өтелуін анықтауға мүмкіндік
береді. Тікелей банктік несиелеудегі жағымсыз фактор, жанама несиелеумен
салыстырғанда тәуекелділіктің жоғары деңгейде болуы болып отыр. Мұндай
қорытынды келесілермен байланысты:
Біріншіден, жеке тұлғаларды несиелеудің қазіргі тәжірибесі айтарлықтай
қиындықтарға әкеледі;
а) жеке тұлғалардың несие қабілеттілігін талдау жетілдірілу сатысында,
талдауды көптеген банктер жүргізбейді;
б) жеке тұлғалардың несие қабілеттілігін талдау әдістемесі барлық
уақытта тәжірибеге сай келмейді;
в) қамту нысанының болуы көбіне қағаз жүзінде ғана.
Екіншіден,
банктің
жеке
клиенттерін
несиелеуде
елдегі
макроэкономикалық жағдай айтарлықтай әсер етеді.
Тұрғындарды тұтынушылық бағытта банктік жанама несиелеу банктік
тәуекелдерді төмендетуге мүмкіндік береді, заңды тұлғалардың (сауда
ұйымдары, қарыз алушы жұмыс істейтін кәсіпорындар) несие қабілеттілігін
анықтау және негізгі қарыз бен сыйақысын мерзімінде өтеу мүмкіндіктері
айтарлықтай жеңілдіктер береді.
Банкке несие алу туралы өтінішпен бармастан, қаржыға мұқтаждық пайда
болған кезде несие алу клиент тұрғысынан қарағанда өте маңызды.
Жеке тұлғаларға несие ұсыну және өтеу тәртібі. Несие алу үшін банкке
ұсынылатын құжаттар:
- несие алу туралы өтініш;
- төлқұжат немесе оны ауыстырушы құжат;
- қарыз алушы мен кепілдеме берушілердің жұмыс орындарынан барлық
шегерімдерден кейінгі табыстары туралы анықтама;
- кәсіпкерлік қызметпен шұғылданатындар үшін салық инспекциясында
бекітілген табыстары туралы декларация;
- кепілдеме және кепілзатты берушілердің төлқұжаттары (немесе олардың
орнын ауыстыратын басқа да құжаттар);
- қажет болған жағдайда басқа да құжаттар.
Несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз ету мақсатымен мүлікті
кепілдікке салған жағдайда қарыз алушы келесі құжаттарды ұсынуы қажет:
- жылжымайтын мүлік объектісіне меншік құқығы туралы құжаттар: үй,
пәтерге қатысты меншік құқығы туралы куәлік, жекешелендіру туралы келісім
шарт, сатып-өткізу, айырбас туралы келісім шарты және т.б. Сонымен қатар жер
теліміне меншік құқығы туралы куәлік, жерге меншік құқығы туралы
мемлекеттік акт;
- сақтандыру полисі, мұнда табыс іздеуші банк болып табылады, ол әр
жыл сайын (басқа да кезеңдермен) кепілмен қамтылған сомаға немесе
жылжымайтын мүлік объектісінің толық құнына қайта рәсімдеу жүргізіп
отырады;
- жер телімі ауқымының шектесуі туралы құжат;
- үйдің қабат (этаж) аралық жоспары (тұрғын үй, саяжайлар үшін);
- тұрғын үйді эксплуатацияға қабылдау туралы қаулы;
- мемлекеттік мекемелердің құрылыс жүргізуге берген рұқсаты мен
бекітілген тәртіппен келісілген жобаның-сметалық құжаты;
- жылжымайтын мүлік объектісінің тіркелуін және техникалық
инвентаризациясын жүргізетін мекеме анықтамасы;
- қаржылық-дербес бет көшірмесі (пәтерлер үшін);
- үй кітапшасының көшірмесі;
- міндетті төлемдер бойынша берешектің жоқтығын дәлелдейтін құжат;
- ғимараттың сипаттамасы;
- тіркелген тұрғындары туралы анықтама;
- пәтерді кепілдікке ұсыну туралы пәтердің меншік иелерінің нотариалды
куәландырылған келісімі, жанұяда жасы кәмелетке толмағандар болса, асырап
алу және қамқорлыққа алу мекемелерінің рұқсаты болуы тиіс.
Сатып алынатын жылжымайтын объект кепілдігі кезінде тиісті құжаттар
несие алғаннан кейінгі үш ай мерзім ішінде ұсынылады:
а) транспорт құралдарының кепілдігі кезінде:
- техникалық паспорты;
- сақтандыру полисі, банк табыс алушы болып табылатын;
Транспорт зиян мен ұрлықтан сақтандырылуы тиіс.
б) бағалы қағаздар кепілдігі кезінде:
- бағалы қағаздар;
- банк акционерлерінің реестрінен көшірме.
Банк қосымша қамсыздандыру құралы ретінде бекітілмеген бағалы
қағаздарды кепілдікке қабылдай алмайды. Қарыз алушыға бағалы қағаздарды
қабылдау кезінде қол хат беріледі, ол бойынша алдын ала қайта қаралуы тиіс.
Әрі қарай банк клиент ұсынған құжаттарды және құжаттар мен
сауалнамада берілген мәліметтердің шынайылығын, рәсімделуінің дұрыстығын
және қолданбалы заңнамаға сәйкестілігін тексеріп, клиенттің төлем
қабілеттілігін және берілетін несиенің ең жоғары көлемін анықтайды.
Банк келесі жағдайларда клиентке несие беруден бас тартуға құқылы:
- тексеру барысында жалған құжаттар немесе шындыққа келмейтін
мәліметтер анықталса;
- егер қарыз алушының төлемқабілеттілігі немесе кепілге ұсынылған
мүлкі қойылған талаптарға сай келмесе.
Тұтыну есиесін ұсыну және өтеу тәртібі. Несие ұсыну туралы жағымды
шешім қабылданған соң несиелік келісім шарты және жедел міндеттеме
толтырылады.
Несие ұсыну кезіндегі міндетті шарт қарыз алушының несиені уақытында
және толықтай өтеу туралы міндеттемесін қамсыздандыру құралының болуы,
жекелеген несиелер ұсыну туралы ережеге сәйкес қамсыздандыру нысанына
байланысты келісім шарттар, кепілдемелер, кепілзаты туралы шарт және бас қа
да тиісті құжаттар рәсімделеді.
Тұтыну несиесін ұсыну бойынша барлық шарттар екі жақпен - кредитор
және қарыз алушымен келісіледі және келісім шартта көрсетіледі. Несиелік
келісім шартын құру барысында банктер, алдын-ала стандарттық талаптармен
дайындалған, берілетін тұтыну несиесі түрі ескерілген, келісімге қосылуды
ұсынады. Әдетте келісілетін шарттар болып: несиенің сомасы, ол үшін
алынатын ақы, несиені пайдалану мерзімі, айыппұл санкцияларыны ң к өлемі
(өте сирек жағдайларда) табылады.
Бүгінгі күні банктер қамту нысаны ретінде:
- тұрақты табыс көзі бар азаматтардың кепілдемесін;
- банк клиенттері болып саналатын төлем қабілетті ұйымдар мен
кәсіпорындардың кепілдемесін;
- жеке тұлғалармен ұсынылған өтімді бағалы қағаздар кепілдігін;
- заңды тұлғалармен ұсынылған өтімді бағалы қағаздар кепілдігін;
- кепілге ұсынылатын жылжымайтын мүлік, транспорт құралдарымен
басқа да мүліктер.
Қамту нысаны ретінде кепілдеме және кепілзат қолданылған жағдайда
бекітілген тәрітіппен кепілдеме және кепілзаты туралы келісім ж әне банкпен
ұсынылған сақтандыру компаниясымен банктің пайдасына сақтандыру
жасалған соң несие ұсынылады. Кепілзаты ретінде сатып алынатын мүлік пен
құрылыс объектісі қаралған жағдайда, қарыз алушы банкке сақтандыру полисін
және қажетті құжаттарды ұсыну туралы міндеттемесі қаралады:
- сатып алынатын мүлік кепілзатқа қабылданған жағдайда несие
берілгеннен кейінгі екі ай ішінде;
- аяқталмаған құрылыс объекітісі кепілзатқа қабылданған жағдайда, екі
жақпен келісілген мерзім ішінде, бірақ бір жылдан артық емес мерзімде.
Сатып алынатын мүлік немесе салынып жатқан құрылыс объектісін бір
ғана кепілзаты ретінде қабылдауға болмайды.
Қарыз алушылар мен кепілдеме берушілерге байланысты жас
айырмасына шектеу қойылады. Ұсынылған несиенің есебі үшін банк қарыз
шотын ашады. Қарыз шоты ол қарыз алушының шоты емес, банктің баланстан
тыс шоты болып саналады. Бұл шотта қарыз алушыға берілген несиені ң сомасы
көрсетіледі. Банк қарыз алушыға несиені банк кассасынан қолма - қол немесе
қолма - қолсыз оның аталған банкте ашылған талап ету шотына аудару ар қылы,
қарыз алушының пластикалық карточкасы арқылы, сауда және басқа да
ұйымдардың шоттарын төлеу, кәсіпкер азаматтардың шоттарына аудару
жолымен бере алады.
Несие берілгеннен кейін банк клиентпен несиені қайтару бойынша
жұмыстарын жалғастырады. Несиелік келісім шарттың әрекет ету мерзімінде
банк:
1) қарыз алушымен келісімнің шарттарының орындалуын бақылайды;
2) қаражаттың жұмсалуы туралы есеп беруді тексереді. Қарыз алушы
жылжымайтын мүлік объектісін сатып алу туралы несие алғаннан кейін екі ай
мерзім ішінде алынған мүлікке меншік құқығын растайтын құжаттарды ұсынуы
тиіс.
3) жұмыс орнына тексеру жасайды. Тексеру салынып жатқан объекттің
жобаға сәйкестілігін, жұмсалған құрылыс материалдарын, несие бойынша
жұмсалған қаржы есебімен нақты орындалған жұмыс көлемінің сәкестілігін
анықтайды;
4) мерзімі ұзартылған берешекті өтеу шараларын қарастырады;
5) несиелік және басқа да келісімдердің шарттарына өзгерістер жасайды,
қарыз алушы несиелік келісімнің шарттарын бұзған жағдайда келісімді бір
жақты тоқтату туралы шешім қабылдайды;
6) жеке қарыз алушының деректер базасына қажетті ақпараттарды
енгізеді;
7) қарыз бойынша мүмкін болатын шығындарды жабу үшін
операцияларды жүзеге асырады.
Егер қарыз алушы несиені рәсімдегеннен кейін бір ай мерзімі ішінде
несие алу құқығын қолданбаса, банк келісімді бір жақты тоқтату туралы шешім
қабылдайды. Несиені өтеу шарттары несиелік келісім шартта к өрсетіледі
немесе келісімнің ажырамас бөлігі болып табылатын несиені өтеу кестесінде
және жедел міндеттемеде көрсетіледі.
Несиелік келісімінің шарттарына сәйкес қарыз алушымен несиені өтеуге
қабылданған сомалар төлемнің мақсатына қарамастан келесі кезекпен
орналастырылады:
- тұрақсыздық сомасын төлеуге;
- мерзімі ұзартылған пайыздарды төлеуге;
- мерзімді пайыздарды төлеуге;
- қарыз бойынша мерзімі ұзартылған берешектерді өтеуге.
Несиені өтеу, пайыздарды және тұрақсыздық сомасын төлеуді:
- қолма қол ақшамен банк кассасы арқылы,
- салым шоттарынан аудару арқылы;
- жалақы, зейнетақыдан шегеру арқылы;
- байланыс мекемелері арқылы аудару жолымен және т.б.
Сонымен қатар банк несиені жедел іздестіру құқығын белгілейді. Несие
бойынша берешекті өтеуге төлемдер түспесе, банк аталған несие бойынша
белгіленген қамтамсыз ету нысанын іздестіре бастайды. Банкпен іздестіру
мүмкін болмаған қарыздар, қарыздар бойынша күтілетін шығындарға арналған
резервтер шотынан өтеледі.
Тұтыну несиесінің дамуы ел экономикасында үлкен роль ат қарады,
дұрыс ұйымдастырылған жа ғдайда елді тек инвестициялы қ қана емес,
инфляциялық дағдарыстан да шы ғара алады. Т ұтыну несиесіні ң к өмегімен
қаржылар ағымды айналымнан ішкі жина қтар ға қосылады. Қаза қстанды қ
коммерциялық банктерді ң қызметтері үшін т ұтыну несиесіні ң одан әрі дамуы
перспективалы ба ғыт болып саналады.
1.3 Халықты тұтыну несиесімен қамтамасыз етудің шетелдік тәжірибесі
Тұтыну несиесi мәселелерiн ашып көрсету үшiн, отандық екiншi
деңгейлi банктер әлемдiк тәжiрибеге үлкен көңiл аударып, соның көмегi арқылы
Қазақстан Республикасында қолдануға тиiмдi де пайдалы үлгiлерiн
қарастырып, оған бейiмделу үшiн қажеттi әдiстемелердi саралап отырмыз.
Европалық қаржы нарығында тұтыну нарығы ең тез дамитын әрі
пайдалы секторлардың бірі. Соңғы бес жылда нарықтың өсуі жылына 7% -ды
құраса, несиелердың жиынтығы 900 млрд. евроға жетті, осыған байланысты
тұтыну несиесінен түсетін пайда 2011 жылдың басында 19 млрд. евроны
құрады. Қарастырылып отырған нарықтың болашағы бар. Алдағы бес жылда әр
жыл сайынғы пайда 26 млрд. евродан асып түседі деп күтілуде.
Еуропа одағының (ЕО) елдерінің тұтыну нарығы айырмашылықты
сипаттамаларына ие. Мәселен, Ұлыбританияның, Норвегияның және
Швецияның нарықтары қарыздың жоғары деңгейімен, жан басына шаққандағы
табыстармен және қарызға алудың жоғары орналастырылуымен сипатталса, ал
Шығыс Европа елдерінде - Польшада, Венгрияда, Чехияда ж әне Түркияда
табыстар мен нарықтың дамуы мұншалықты жоғары емес, яғни кері ба ғыт
байқалады.
Қарастырылып отырған жағдайда нарықтың потенциалы келешек
экономикалық өсуге байланысты болады. Нарықтар арасындағы кейбір
айырмашылықтардың болуы анық. Ж1Ө-ге қатысты несиелер 3%-дан (Венгрия,
Чехия) 10 және одан жоғары пайыз (Германия, Норвегия, Швеция ж әне
Ұлыбритания) болып өзгереді. Европаның басқа елдеріне қарағанда,
Ұлыбритания жоғары деңгейлі берешегі бар ең бір дамыған нарық ретінде
ерекшеленеді. Көрсетілген айырмашылықтар елдің болашағын бағалауда
қателіктерге бой алдыруы мүмкін үстіртін салыстырулар болып табылады.
Нарықтық өсудің жалғыз факторы немесе ең қажетті көрсеткіші болып
табылмайды. Егер күшті бәсекелестік, либералдық реттеу мен Еуро Одақ
елдерінің макроэконмикалық келешегін басшықыққа алатын болсақ, онда
Ұлыбритания Германияға қарағанда өсудің үлкен мүмкіндіктеріне ие ел болып
табылады.
Еуро Одақ елдері нарықтың болашақ өсу мүмкіндіктерін-нарықтың
келешегін сипаттайтын нарықтың 5 типі арқылы бағалау ға болады: серпінділік,
еркіндік, шектілік, толықтыру, әрекетсіздік (1-кесте).
Кесте 1. Еуро Одақ елдер нарығының болашақ өсу мүмкіндіктері
Серпінді
Әлдеқашан жоғары дамыған нарықтарда
жаңа
енгізілімнің
жоғары
деңгейі,
бәсекелестік,
либеральдық реттеу арқылы өсуді қолдау.
Еркін
Либеральдық реттеу мен өсуге қолайлы келешек.
Шекті
Қатаң (әрі жақсы қорғалған) реттеу.
Толықтырылған
Парызды қабылдаудағы мәдени қарсылық тарапынан
болған дамудың аз ғана мүмкіндіктері, әлсіз
макроэкономикалық өсу, бәсекелестіктің төмен
деңгейі мен реттеудің шектеулігі.
Әрекетсіз
Бәсекелестіктің төмен деңгейі, нарықтық дамуды
тежеу.
Дерек көзі: О.И.Лаврушин Банковское дело Москва, 2008 [4]
Болжам бойынша, серпінді типке жататын елдер үшін әр жыл сайынғы
өсу мөлшерлемесі 6-27% аралығында ауытқиды, толықтырылған типке жататын
елдер үшін тек 2-4 % аралығында.
Еуро Одақ елдері арасындағы тағы бір айырмашылықты атап өткен жөн.
Мәселен, Ұлыбритания, Нидерланды, Франция, Италия, Швейцария сия қты
елдерде тұтыну несиесі нарығының 50% банктік емес мекемелердің үлесінде
болса, Германия, Испания, Түркияда негізгі үлесті банкілер алады. Осы ған
сәйкес нарықтық шоғырландыру да өзгереді. Австрия мен Белгияның үш ірі
банкілері осы елдердің бүкіл тұтыну нарығының жартысын басқарады, ал
Германияның тұтыну несиелер нарығы жергілікті және аймақтық банкілер
арасында өте қатты бөлінуге ұшыраған. Нарықтық шоғырландырудың деңгейі
бәсекелестік деңгейіне және жаңа ойыншының нарыққа еркін кіруіне әсер етеді.
Бұл жағдай келер бірнеше жылдарда өзгереді деп күтілуде, өйткені, барған
сайын көптеген қаржы институттары тұтыну несиесіне мән беріп, б әсекелесуде
және осы аталмыш нарықта өз үлестерін алуға тырысуда, ал бұл өз кезегінде әр
түрлі бизнес жобалардың пайда болуына алып келеді.
Тұтыну несиенің нарығының жоғары серпінділікпен дамудан Түркия
банктері алда келеді. Бірақ, Түркия экономикасындағы инфляция деңгейі
жоғары екенін есте сақтауымыз қажет. Ұлыбритания, Германия және Франция
Европалық тұтыну нарығын несиелеуде көшбасшылар болып табылады. Бұл
елдер бүкіл Европа елдерінің тұтыну нарығының 23 бөлігін құрайды.
Төмендегі 2 - кестеден тұтыну несиесінің нарығы банктер мен банктік
емес ұйымдарға (мамандандырылған мекемелер, делдалдар және т.б. ұйымдар)
бөліп көрсетілген.
Кесте 2. Тұтыну нарығындағы банктер мен банктік емес ұйымдардың
позициялары
Үстемдік
Күшті позицияларды
позицияларды банктер банктер алады (нарық
алады
(нарық
үлесі үлесі 50-80%)
80%)
Германия
Греция
Венгрия
Ирландия
Испания
Түркия
Күшті позицияларды
мамандырылған
банктік емес
мекемелер (нарық
үлесі 50%)
Франция
Италия
Нидерланды
Ұлыбритания
Швейцария
Австрия
Бельгия
Чехия
Дания
Финляндия
Люксембург
Норвегия
Польша
Швеция
Дерек көзі: О.И.Лаврушин Банковское дело Москва, 2008 [4]
Кесте 3. Еуро Одақ елдеріне тұтынуды несиелендіруде жетекші орын
алатын негізгі банктер
1
Германия Франция
Нидерланды
Ұлыбритания
Түркия
Швеция
HVB
Credіt
Agricote
ABN Amro
Barclays
IS
Bankasi
Forenings
Sparbanker
Presdner
BND
Paribas
ING
Lloids TSB
Yapi
Kredi
Svenska
Hahdels
Banken
Citibank
Societe
Generate
Fortis
Nat West
Garanty
Bankasi
Nordea
Deutsche
Bank
Caisse
d’Epargne
Rabobank
HSBC
Akbank
SEB
SNS Reaal
RBS
Vakiflar
DZ Bank
Дерек көзі: Интернет көзі www.banks.ru [28]
Польшада Bank Polski тұтыну несиесінің нарығында көшбасшы болып
табылады. Сонымен қатар, Польша нарығындағы тұтыну несиесінің үштен бірі
Bank Polski үлесінде.
Тұтыну несиесі бойынша әр Еуро Одақ елдеріндегі негізгі
мамандырылған банктік емес мекемелер 4-кестемен берілген.
Кесте 4. ЕО елдеріндегі тұтыну несиесі нарығына қызмет етуші басты
мамандырылған банктік емес мекемелер
Германия
СС
Bank
(Santander CF)
Citibank
Barlaycard
ING-DIBa
Франция
Ұлыбритания
Cetelem (BNP
GE Consumer
Paribas)
Finance
OTP
Sufonco (Credit
HFC Bank
Agricole)
Budapest
Cofinogo (BNP
Barclaycard
Bank(GECF)
Paribas)
Credigen (Sufinco)
Cofidis
MBNA
Венгрия
Cetelem
SWK Bank
Дерек көзі: интернет көзінен www.banks.ru [28]
Capital One
Еуро Одақ елдеріне, ол елдің дамығандығына, экономикалық кезеңіне
және елдің экономикалық тұрақтылығына байланысты дефолт деңгейі өзгереді.
Венгрия, Чехия, Польша сияқты елдерде дефолт деңгей 7 % шамасында болуы
мүмкін. Бұл деңгей дамуға қатысты төмендейді, өйткені кредиторлар
тұтынушылар жайлы көп ақпарат жинап, осыған қатысты дефолт тәуекелін
үлкен дәлдікпен бағалай алады. Дания, Австрия, Нидерланды, Германия
сияқты экономикасы тұрақты елдерде дефолт деңгейі шамамен 1%, берілген
көрсеткіш кредиторлардың қаншалықты тәуекелі жоғары тұрғындар сегментін
несиелендіре бастауына байланысты өзгерді.
Тәуекел деңгейі сонымен қатар несиелендіру өнімінің табиғатына да
байланысты болады. Автокредиттер төмен тәуекел деңгейіне ие, өйткені
төлемеген жағдайда автокөліктен айырудың потенциалды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БИЗНЕС ЖОҒАРЫ МЕКТЕБІ
050509– ҚАРЖЫ мамaндығы
Қаржы кафедрасы
4 курс Ф09К3 тобының студенті Жапаркулова Мөлдір_Болатбайқызы
Тұтыну несиесі, оны ұйымдастыру және даму переспективалары атты
тақырыбында диплом жұмысын орындауға арналған
ТАПСЫРМА
16
қазан 2012 ж
№
4-3131
бұйрығымен бекітілді.
Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі 17 мамыр 2013 жыл
Жұмыстың бастапқы мәліметтері: Қазақстан Республикасындағы банктер
және банк қызметі туралы ҚР Заңы, Мақыш С.Б. Банк ісі, Искаков.У.М.
Банковское дело оқулықтары, басқа да отандық және шетелдік экономистер
мен
ғалымдардың
еңбектеріне
және
соңғы
жылдардағы
отандық
басылымдардағы мақалаларға негізделген.
Диплом жұмысындағы толықтырылуы қажет сұрақтар тізімі немесе
жұмыстың қысқаша мазмұны:
а) Коммерциялық банктердің халықты тұтыну несиесімен қамтамасыз етудің
қажеттіліктерінің мәні мен экономикадағы рөлін айқындау;
ә) Тұтыну несиесінің маңыздылығы мен сыныпталу ерекшеліктеріне тоқталу;
б) Delta Bank акционерлік қоғамының тәжірибесі негізінде тұтыну несиесін
ұйымдастыруды талдау;
в) Қазақстан Республикасындағы тұтыну несиесінің мәселелері мен оны шешу
жолдарын анықтау.
Диплом жұмысын дайындау
КЕСТЕСІ
Реттік
№
Қарастырылатын сұрақтар тізімі
Әдебиеттерді таңдау, оларды зерттеу
мен өңдеу. Негізгі көздер бойынша
библиография жасау
Диплом жұмысының жоспарын
жасау және оны
жетекшімен
қарастыру
Бірінші бөлімді жазу және оны
тексеруге ұсыну
Ғылыми
жетекшіге
тапсыру
мерзімі
21.01.2013
07.02.2013
20.02.2013
Практикалық материалдарды және
т.б. жинақтау, жүйелеу және талдау.
12.03.2013
Қорытынды
мен
ұсыныстарды
ғылыми жетекшімен келісу.
Ескертуге сәйкес диплом жұмысын
қайта өңдеу (толықтыру). Аяқталған
жұмысты кафедраға ұсыну.
Рецензия мен пікірлермен танысу
15.04.2013
Рецензия мен пікірлерді ескере
отырып,қорғауға
дайындықты
аяқтау.
05.05.2013
Тапсырманың берілген күні
30.04.2013
02.05.2013
Ескертулер
Бірінші тарау бойынша
әдебиет көздерін
қарастыру
Eкінші тарау бойынша
маңызды мәселелерді
белгілеу
Графиктері мен
сызбалары қосымшаға
кірістіру.
www.minfin.kz
статистикалық
мәліметтеріне талдау
жасау
Графиктері талдаулармен
толықтыру
Методикалық
нұсқауларға сай
жұмысты өңдеу
Рецензенттің сынпікірімен танысу
Презентацияны даярлау
27.12.2012 ж__
Кафедра меңгерушісі
міндетін атқарушы
________________
Жұмыс жетекшісі
оқытушы
_______________
Кукиев А.Ж.
Тапсырманы орындауға
алған студент
________________
Жапаркулова М.Б.
Мустафина А.К.
РЕФЕРАТ
Диплом жұмысының өзектілігі: Бүгінгі таңда
Қазақстан
Республикасында
тұтыну несиенің дамуы ел экономикасында үлкен роль
атқарады, дұрыс ұйымдастырылған жа ғдайда елді тек инвестициялы қ қана
емес, инфляциялы қ да ғдарыстан да шы ғара алады. Т ұтыну несиені ң
көмегімен қаржылар ағымды айналымнан ішкі жина қтар ға қосылады.
Қазақстандық коммерциялы қ банктерді ң қызметтері үшін т ұтыну несиесіні ң
одан әрі дамуы перспективалы ба ғыт болып саналады.
Жеке тұлғаларды несиелеу нарықтық экономиканың ең маңызды әрі
динамикалық құрылымы болып табылады. Өйткені жеке тұлғаларды несиелеу
халықтың әл-ауқатын жақсартуға көмектеседі. Халық өзі қалаған тауарын
таңдап, несие алу арқылы сатып ала алады. Сол ар қылы тауар өндірушілерді ң
өнімдері тез өтіп, өндіріс көлемін кеңейтеді, қосымша жұмыс орындары
ашылады. Жеке тұлғаларды несиелеу мемлекетке де, кәсіпорындарға да, жеке
тұлағаларға да өте тиімді.
Сондықтан несие мәселесін, несие түрлерін және беру шарттарын
қарастыру өзектілігі орын алып отыр. Осындай несиенің негізгі түрлерінің бірі тұтыну несиесінің рөлі мен атқаратын қызметі ерекше. Себебі, қазіргі таңда
халыққа тауарларды сатуды ынталандыратын тұтыну несиесі. Тұтыну несиесі,
бір жағынан, тауар айналымының ұлғаюына сай несиенің көлемін өсіріп,
тауарға несие алу сұранысын туындатады, екінші жағынан халы қты
несиелеудің өсуі, сұраныстың төлем қабілеттігін ұлғайтады.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты – жеке тұлғаларды несиелеуді
ұйымдастырудың экономикамикалық мәнін ашып көрсетіп, Delta Bank
акционерлік қоғамының тәжірибесі негізінде жеке тұлғаларды несиелеуді
ұйымдастыру үрдісіне терең талдау жасап, жеке тұлғаларды несиелеуді
ұйымдастырудың негізгі мәселелерін қарастырып оларды шешу мен даму
болашағы бойынша өз ұсынысымды айта білу.
Міндеттері:
- коммерциялық банктердің тұтыну несиесі, оны ұйымдастырудың
теориялық негізін қарастыру;
- Халықты тұтыну несиесімен қамтамасыз етудің қажеттіліктері мен
экономикалық мәнін ашып көрсету;
- Тұтыну несиесінің маңыздылығы мен сыныпталу ерекшеліктері;
- Халықты тұтыну несиесімен қамтамасыз етудің шетелдік тәжірибесі;
- Delta Bank АҚ-ның қаржылық жағдайын талдау;
- Delta Bank АҚ-ның несиелік қоржыны сапасына кешенді талдау;
- Delta Bank АҚ-ның тұтыну несиесін ұйымдастыру үрдісіне талдау;
- Коммерциялық банктер беретін тұтыну несиесін ұйымдастырудың
мәселелерін, оны шешу жолдары мен даму болашағын қарастыру.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ТҰТЫНУ НЕСИЕСІ ЖӘНЕ ОНЫ
ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Коммерциялық банктердің халықты тұтыну несиесімен қамтамасыз етудің
қажеттіліктерінің мәні мен экономикадағы ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Тұтыну несиесінің маңыздылығы мен сыныпталу ерекшеліктері ... ... ... ... 13
1.3 Халықты тұтыну несиесімен қамтамасыз етудің шетелдік тәжірибесі ... ... .20
DELTA BANK АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ
ТӘЖІРИБЕСІ
НЕГІЗІНДЕ ТҰТЫНУ НЕСИЕCІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ТАЛДАУ
2.1Delta Bank АҚ-ның қаржылық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .28
2.2 Delta Bank АҚ-ның несиелік қоржыны сапасын кешенді талдау ... ... ... 38
2.3Delta Bank АҚ-ның тұтыну несиесін ұйымдастыру үрдісін талдау ... ... ...49
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТҰТЫНУ НЕСИЕСІНІҢ
МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ДАМУ ПЕРЕСПЕКТИВАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
КІРІСПЕ
Президенттің 2012 жыл 27 қаңтар Әлеуметтік-экономикалық
жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты Қазақстан халқына
Жолдауында: “Қазақстан экономикасын тұрлаулы экономикалық өрлеудің
іргетасы ретінде одан әрі жаңарту мен әртараптандыру үшін мемлекет
қазынагерлік, банктердің несие жүйесінің қалыптасу саясатының, өндірістің
негізгі факторларын тиімді қайта бөлуді мемлекеттік реттеу тетіктерін
пайдаланып, жоғары сапалы өнім мен қызметіне деген сұранысты көтермелеп
отыруға міндетті” деп баяндады[1].
Қазiргi кезеңде Қазақстан Республикасында несие аясы серпiндi түрде
дамып келе жатқан экономикалық секторлардың бiрi. Бұрын қатал түрде
реттелетiн Қазақстан Республикасында несие жүйесінің қалыптасуы бүгiн
дербес және үлкен банкаралық бәсеке жағдайында халықаралық деңгейде
жұмыс iстеп жатыр.
Диплом жұмысының өзектілігі: Бүгінгі таңда
Қазақстан
Республикасында
тұтыну несиенің дамуы ел экономикасында үлкен роль
атқарады, дұрыс ұйымдастырылған жа ғдайда елді тек инвестициялы қ қана
емес, инфляциялы қ да ғдарыстан да шы ғара алады. Т ұтыну несиені ң
көмегімен қаржылар ағымды айналымнан ішкі жина қтар ға қосылады.
Қазақстандық коммерциялы қ банктерді ң қызметтері үшін т ұтыну несиесіні ң
одан әрі дамуы перспективалы ба ғыт болып саналады.
Жеке тұлғаларды несиелеу нарықтық экономиканың ең маңызды әрі
динамикалық құрылымы болып табылады. Өйткені жеке тұлғаларды несиелеу
халықтың әл-ауқатын жақсартуға көмектеседі. Халық өзі қалаған тауарын
таңдап, несие алу арқылы сатып ала алады. Сол ар қылы тауар өндірушілерді ң
өнімдері тез өтіп, өндіріс көлемін кеңейтеді, қосымша жұмыс орындары
ашылады. Жеке тұлғаларды несиелеу мемлекетке де, кәсіпорындарға да, жеке
тұлағаларға да өте тиімді.
Сондықтан несие мәселесін, несие түрлерін және беру шарттарын
қарастыру өзектілігі орын алып отыр. Осындай несиенің негізгі түрлерінің бірі тұтыну несиесінің рөлі мен атқаратын қызметі ерекше. Себебі, қазіргі таңда
халыққа тауарларды сатуды ынталандыратын тұтыну несиесі. Тұтыну несиесі,
бір жағынан, тауар айналымының ұлғаюына сай несиенің көлемін өсіріп,
тауарға несие алу сұранысын туындатады, екінші жағынан халы қты
несиелеудің өсуі, сұраныстың төлем қабілеттігін ұлғайтады.
Диплом жұмыстың зерттеу объектісі – Delta Bank АҚ-ң жеке
тұлғаларға ұзақ мерзімге тұтынатын тауарларды сатып алу мақсатында
берілетін тұтыну несиесімен байланысты экономикалық несиелік қатынастарды
ұйымдастыру тәжірибесіне талдау жүргізу.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты – жеке тұлғаларды несиелеуді
ұйымдастырудың экономикамикалық мәнін ашып көрсетіп, Delta Bank
акционерлік қоғамының тәжірибесі негізінде жеке тұлғаларды несиелеуді
ұйымдастыру үрдісіне терең талдау жасап, жеке тұлғаларды несиелеуді
ұйымдастырудың негізгі мәселелерін қарастырып оларды шешу мен даму
болашағы бойынша өз ұсынысымды айта білу.
Міндеттері:
- коммерциялық банктердің тұтыну несиесі, оны ұйымдастырудың
теориялық негізін қарастыру;
- Халықты тұтыну несиесімен қамтамасыз етудің қажеттіліктері мен
экономикалық мәнін ашып көрсету;
- Тұтыну несиесінің маңыздылығы мен сыныпталу ерекшеліктері;
- Халықты тұтыну несиесімен қамтамасыз етудің шетелдік тәжірибесі;
- Delta Bank АҚ-ның қаржылық жағдайын талдау;
- Delta Bank АҚ-ның несиелік қоржыны сапасына кешенді талдау;
- Delta Bank АҚ-ның тұтыну несиесін ұйымдастыру үрдісіне талдау;
- Коммерциялық банктер беретін тұтыну несиесін ұйымдастырудың
мәселелерін, оны шешу жолдары мен даму болашағын қарастыру.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, үш бөлімнен, бірнеше
тақырыптардан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
Бірінші бөлім: коммерциялық банктердің тұтыну несиесін
ұйымдастырудың теориялық, бұл жерде коммерциялық банктердің халықты
қамтамасыз ететін тұтыну несиесінің қажеттілігі және экономикалық мәні,
тұтыну несиесі және оның ерекшеліктері, халықты тұтыну несиесімен
қамтамасыз етудің шетелдік тәжірибесі қарастырылған.
Екінші бөлімде: Delta Bank АҚ акционерлік қоғамы мәліметтер
негізінде несиелік портфелі құрылымына, банк тәжірибесінде жеке тұлғаға
тұтыну несиесін беру үрдісіне кешенді талдау жүргізілген.
Үшінші бөлімде: коммерциялық банктер беретін тұтыну несиесін
ұйымдастыру мәселелері қарастырылып оны шешу жолдары мен даму
болашағына нақты ұсыныстар берілген.
Сонымен қатар, диплом жұмысын жазу барысында: отандық ж әне
шетелдік ғалымдардың еңбектері мен білікті банк мамандарының баспа бетінде
жарияланған мақалалары, халықаралық қаржы ұйымдарының жекелеген
әзірлемелері, Қазақстан Республикасы Үкіметінің заңнама актілері, Қазақстан
Республикасы Ұлттық банкінің және Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын
және қаржы институттарын реттеу және қадағалау жөніндегі комитетінің
нормативтік құжаттары, Қазақстан Ұлттық банкінің нақты мәліметтері мен
бұқаралық ақпарат құралдарының жарияланымдары, талдау процесінде Delta
Bank АҚ АҚ-ның нақты статистикалық мәліметтері пайдаланылды.
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ТҰТЫНУ НЕСИЕСІ ЖӘНЕ ОНЫ
ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Коммерциялық банктердің халықты тұтыну несиесімен қамтамасыз
етудің қажеттіліктерінің мәні мен экономикадағы ролі
Тұтыну несиесі халыктың әр түрлі тұтынушылық қажетін
қанағаттандырудың құралы ретінде кызмет етеді. Белгілі бір мөлшерде әр т үрлі
табысы бар халық арасында өмір сүру деңгейлерін салыстырмалы те ңестіруге
көмектеседі, халықтың түрлі топтарының тұтыну денгейі мен құрылымы
арасындағы алшақтықты азайтады.
Тұтыну несиесі - қазіргі кездегі екінші денгейлі банктердің жеке тұлғаға
беретін несие түрі. Бір жағынан, бұл несие нысаны ұзақ мерзім бойы
қолданылатын тауарлар болуы мүмкін, ал екінші жағынан, тұтынушылы қ
мақсатындағы банктік несие болуы мүмкін.
Экономикалық мазмұны жағынан тұтыну несиесі банктік несиесінің бір
түрі, оның объектілері жеке тұлғалардың тұтыну талғамымен тікелей
байланысты, яғни халықтың тұрмыс жағдайының деңгейімен анықталады.
Тұтыну несиесінің негізгі мақсаты - халыққа т ұтыну тауарларын сатуды
ынталандыру. Бұл несие түрі бөлшек саудамен тығыз байланысты: біріншіден,
тауар айналымы өскен сайын, несие көлемі де көбейеді, себебі тауарға деген
несиеге деген сұранысты тудырады. Бұл тәуелділік әсіресе қазір ай қын
көрінеді.
О.И. Лаврушиннің айтуы бойынша, тұтыну несиесінің өзге де несие
нысандарынан басты айырмашылығы – қарыздардың өндірістік емес мақсатта
пайдаланылуы болып табылады. Бұл өз алдына, осы несие нысаныны ң, атауын
анықтады. Өндірістік емес тұтыну – халық пен материалдық игіліктер мен
кызметтерді пайдалану. [4]
Несиенің бұл түрі қымбат және ұзақ мерзімге пайдаланылатын тауар
өнімдерін сатып алу мақсатында беріледі. Тұтыну тауары қымбаттырақ болған
сайын, несиенің бұл түрі жиірек қолданылады. Дегенмен несиені ң м ұндай
түріне сұраныс ең алдымен номиналдық жалақының деңгейімен анықталары
сөзсіз. Дамыған елдердегі несиенің жартысынан көбі автакөлік сатып алу
мақсатына беріледі, қалған тауарларды көбінесе қолма- қол ақша арқылы сатып
алынады.
Нарықтық экономикалы елдерде халыққа қызмет көрсетудің қолайлы әрі
пайдалы формасы ретінде тұтыну несиесі экономикада үлкен рөл ойнайды.
Сондықтан да ол мемлекет тарапынан белсенді түрде реттеледі. Реттеу несие
берудің және оны пайдаланудың деңгейінде жүзеге асырылады әрі бұл реттеу
несиеленетін операцияға өзіндік қаражатпен бастапқы қатысу, несие мерзімі,
процент мөлшерлемесі арқылы түпкілікті тұтынушының несиеленуін
макұлдауда немесе несиелеу режимін қатайтуда көрінеді.
Әр түрлі елдерде жеке қарыз алушыларды несиелеуге байланысты әр
қилы заңдар қолданылады, алайда, олардың бәрі баршаға ортақ нұсқама
біріктіреді: тұтынушылардың өмір деңгейін арттыруға қажетті мөлшерінде
несиеге қол жеткізу.
Біздің елімізде қайта құру процесіне дейін экономикада екі түрлі тұтыну
несиесі басымдыққа ие болды:
- ұзак уақыт пайдалануға жарамды тауарларды сатып алуға арналған
несие;
-тұрғын үй кұрылысының (жеке және кооперативтік несиесі).
Ұзақ уақыт пайдалануга жарамды тауарларды сатып алуға арналған несие
жанама сипатта болды, өйткені оны Мемлекеттік банктің делдалдылығы
арқылы әр түрлі сауда үйымдары беріп келді.
Тұрғын үй құрылысының (жеке және кооперативтік) несиесін несие
мекемелері (Мемлекеттік банк және Құрылыс банкі) тікелей берді.
Өндірістің құлдырауымен, соған орай тауар айналымының әлсіреуімен,
сондай-ақ, бөліп-бөліп төлеумен тауарларды сатып алу формасында халықты
несиелейтін жекеше коммерциялық құрылымдардың бөлшек саудада белсенді
түрде құрылуымен бірге шаруашылық жүргізудің нарықтық формасының
қалыптасу процесі басталған кезде қолға алынған осы шаралардың на қты м әні
болмай қалды.
Тұрғын үй несиесін, сонымен қатар, тұтыну несиесінің кейбір түрлерін
беру жүзеге асырылды. Мәселен, несиелер мыналарға:
- құрылысқа және бау учаскелерін көріктендіруге;
- ауылдық жерлердегі
маусымдық тұруға арналған
үйлердің
құрылысына, оларды сатып алу мен жөндеуге;
- мал төлдерін сатып алуға және асырауға берілді.
1987 жылы құрылған Қазақстан Жинақ банкісі тұрмыска аса қажетті
тұтыну несиесін берді.
Тұрмысқа қажетті тұтыну несиесін ҚР Халық банкісі заңды тұлғаларды
несиелеуде қолданатын, атап айтқанда, несиенің қайтарылуы, несие мерзімі,
несиенің мақсатты бағыты, несиенің ақылылығы және қамтамасыз етілуі
секілді принциптерді сақтай отырып берді.
Ссуданы беру кезінде басшылыққа алынатын маңызды өлшемге қарыз
алушының төлем қабілеттілігі жатады.
Бүгінгі таңда Қазақстан банктері тұтыну ссудасының екі түрін ұсынады:
- ағымдағы мақсаттарға (кезек күттірмейтін мұқтажға берілетін)
арналған несие;
- капиталдық сипаттағы шығынға берілетін несие.
Кезек күттірмейтін қажеттілік несиесін (орта мерзімді несие) банк дербес
табыс көзі бар азаматтарға (оның ішінде, зейнеткерлерге де), олардың
тұрғылықты жері бойынша бөлімшелері арқылы береді.
Мынаны айта кету керек, бүгінгі таңда осы несие бойынша мерзімі өткен
берешектердің мөлшері күрт артып кетті. Оған мыналар себеп болды:
- жұмыссыздықтың өсуі;
- ай сайынғы төлемдердің артуы;
- кәсіпорын бухгалтерлерінің несиені өтеуге арнал ған т өлемдерді
аударудан бас тартуы. Бұл өз кезегінде аталмыш ссуданы банктердін беруін
шектейді.
Кезек күттірмейтін қажеттілікке арналған несиені коммерциялық банктер
де біртіндеп бере бастады. Бұл өз иесие ресурстарын қалыптастыру үшін жеке
салымшылардың қаражатын тартудың негізгі тәсілі болып табылады. Кейбір
коммерциялық банктер өз акционерлеріне банк ак-циясымен және өзге де
құнды қағаздармен қамтамасыз етілген несиені ұсынатын болды. Несиені ң
мөлшері несие келісімшартының әрекет етуі және несиелеу мерзімі бастал ған
сәттегі өз иесінің қолындағы акцияның нарықтық құнына қарай белгіленеді.
Несиенің ең көп шамадағы мөлшері акцияның нарықтық құнының 85%-ін
құрайды.
Тұтыну несиесінің екінші түрі - капиталдык шығындарға арналған несие
(ұзак мерзімді) - кезек күттірмейтін кажеттілікке арналған несиеден
айырмашылығы - халықтан оны қалай пайдаланатыны жөнінде есеп беруді
және банктен алынған соманың мақсатты бағыты туралы құжаттарды талап
етеді.
Азаматтардың құрылыс салуына (реконструкция) және тұрғын үй сатып
алуына көмек көрсету мақсатында банктер тұрғын үй несиесінің үш түрін
ұсынады:
алдағы тұрғын үй құрылысына, жерді сатып алуға және
жайғастыруға арналған қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелер (жер
несиесі);
тұрғын үй құрылысына (реконструкция) яғни, құрылыс
жұмыстарын тікелей қаржыландыруға арналған қысқа мерзімді иесие (құрылыс
несиесі);
- тұрғын үй сатып алуға арналған ұзак мерзімді несие.
Тұрғын үй проблемасын шешуде халыққа көрсетілетін қаржылық
несиелік қолдау азаматтардың өз қаражаттарымен, сондай-ақ, құрылыс салу ға
немесе тұрғын үй сатып алуға демеу-қаржыны өтеусіз берудің негізінде ж үзеге
асырылады. Тұрғын үй құрылысын несиелеу құрылысшыға белгіленген
тәртіпте жер учаскесін бөліп беру және тиісті органдардың тұрғын үй
құрылысына рұқсат ету шартымен жүзеге асырылады. Бұл жөніндегі тиісті
құжаттарды қарыз алушы банкке ссуданы беру туралы өтінішімен қоса ұсынуы
керек. Оған қоса, банкке белгіленген тәртіпте келісілген және бекітілген
сметалық жобалау құжаттамалары және клиенттің төлем қабілетін анықтауға
қажетті құжаттар (жұмыс орнынан берілетін анықтама), сонымен бірге
қамтамасыз етілген міндеттеме берілуі тиіс.
Азаматтардың қамтамасыз етілген міндеттемесі ретінде жылжымайтын
мүлік кепілзатының келісімшартын, бір немесе одан да көп азаматардың,
сақтандыру компаниясының және өзге де занды тұлғалардың кепілгерлігін
ұсынуға болады.
Әр түрлі меншік формасындағы кәсіпорындар мен ұйымдарға өз
жұмыскерлерінің түрғын үй жағдайын жақсартуда олардың алған тұрғын үй
несиесінің өтелуіне кепілдік беру арқылы жәрдемдесуіне және бұл несиені
өздерінің (кәсіпорындар мен ұйымдардың) қаражат есебінен бөлектеп немесе
толық өтеуіне рұқсат етілген.
Кепілге салынатын затқа мыналар жатуы мүмкін:
қарыз алушының меншігіне жататын құрылыс салуға арналған жер
учаскесі немесе осы учаскеге өзге де мүліктік құқықтар;
дайын түрғын үй немесе аяқталмаған құрылыс, өзге де мүлік
түрлері мен кепілзат ретінде пайдалануға болатын, ҚР-ның қолданыстағы
заңына сәйкес келетін мүліктік құқық.
Кепілге салынған мүлікті кепілзат беруші одан айырылып қалмау үшін
сақтандыра алады.
Негізгі қарыздың сомасы және ссуда бойынша пайыз толық өтелмейінше
қарыз алушының жылжымайтын мүлікті үшінші түлғаға сатуына немесе оны ң
мүліктік құқығын беруіне банктің жазбаша келісімінсіз қүқығы болмайды. Банк
тұрғын үй несиесін иесиелеудің, атап айтқанда, мақсатты пайдаланылуы,
қамтамасыз етілуі, мерзімділігі, кайтарылуы және ақылылығы секілді негізгі
принциптерін сақтай отырып береді.
Кұрылыс салу үшін немесе тұрғын үй сатып алу үшін алынган ссуданы ң
өз максатында пайдаланылмағаны анықталған жағдайда банк берілген несиені
мерзімінен бұрын өндіріп алуға құқылы болады, ал қарыз алушы несиені
қайтармаған жағдайда банк несиені кепілге салынған мүліктен немесе
кепілгерден өндіріп алады.
Тұрғын үй несиесі туралы ережеге сәйкес банк беретін несиені ң сомасы
жерді сатып алудың және жайғастырудың құнына, құрылыстың (реконструкция)
немесе сатып алынған тұрғын үй құнының 70%-інен аспауы керек.
Несиеленетін объектінің калған бөлігіне (30%-тен төмен болмайтын
мөлшерде) қарыз алушы өз қаражатымен қатысады. Осы сәт пен тұрғын үй
несиесінің өзге де нақты шарттары (мерзімі, мөлшерлемесі ж әне т.б.) қарыз
алушы мен банк арасында бекітілетін несие келісімшартында айтылуы тиіс.
Тұрғын үй несиесінің тағы бір түрі - құрылыс несиесі қарыз алушы ашқан
несие желісінің негізінде беріледі. Әрі-беріден соң ссуда құрылыстықмонтаждау жұмысының аяқталған кезеңінің құнына сәйкес бөлектеп (біртіндеп)
беріледі.
Тауарларды несиеге сатуды барлық меншік формасындағы бөлшек сауда
кәсіпорындары сатылу күніндегі баға бойынша жүзеге асырады (баға кейін
өзгеретін болса да қайта есептелмейді).
Несиеге автокөлік, жиһаз, тоңазытқыш, мұздату камерасы, теледидар
және т.б. секілді ұзақ уақыт пайдаланылатын тауарлар сатылады.
Несие алынатын тауардың қолма-қол ақшамен төленетін бастапқы
жарнасы, сондай-ақ, оны бөліктеп төлеудің мерзімі (не сие мерзімі) тауардың
құнына қарай анықталады.
Егер несиеге сатылатын тауардың бағасы ең аз шамадағы бір айлы қ
еңбекақының 12 еселік мөлшерінен аспайтын болса, онда сатып алушы бірден
осы тауар құнының ең аз дегенде 20%-ін төлейді және қалғанын 6 айдан үш
жылға дейін бөліктеп төлейді. Егер тауардың бағасы аталған шектен асатын
болса, онда тауарды несиеге алу барысынын бастапқысында оны ң құныны ң
40%-ін төлейді, ал, қалған бөлігі 5 жылға дейінгі мерзімде төленетін болады.
Ұзақ уақыт пайдаланылатын тауарларды несиеге сатудың жаңа ережесіне
сәйкес несиелеудің шегі (шекарасы) азаматтардың еңбекақы (табыс) деңгейіне
қарай анықталып белгіленетін болады.
Мәселен, алты айға дейінгі мерзімде бөліктеп төленетін тауар сатылатын
болса, берілетін несиенің сомасы тауарды сатып алушының екі айлық
еңбекақысынан аспауы керек, ал 24 айға - 8 айлық еңбекақыдан, 36 ай ға - 12
айлық еңбекақыдан, 48 айға - 18 айлық еңбекақыдан аспауы тиіс және 60 ай
мерзімінде төленіп бітуі тиіс. Несиенің шекті сомасы сатып алушының 24
айлық еңбекақы деңгейінде белгіленеді.
Тұрғын үйге арналмаған жеке тұлғалар ссудасының маңызды көзіне, оны
қалыптастыратын әрі ауыстыратын құралға несие карточкалары жатады.
Банк карточкалары үш тараптың қатысуын ұйғарады:
- несие карточкасының эмитент-банкісі;
- несие карточкасының иесі;
- несие карточкасын тауарлар мен қызмет көрсетулердің төлем кұралы
ретінде қабылдайтын сауда ұйымдары.
Клиент несие карточкасын алу үшін банк белгілеген ақшалай қаражат
сомасын банкке аударуы қажет. Тауарлар мен көрсетілген қызметтердің ақысын
несие карточкасымен клиент шотында қаражат болмаған жағдайда да, яғни,
банк несиесінің есебінен төлеуге болады.
Банк өз қызметі үшін әрбір операцияның сомасынан белгілі бір процентті
өндіріп алады.
Төлем карточкасын пайдаланушылар, сонымен бірге, жыл сайын белгілі
бір соманы карточкаға қызмет көрсетуі үшін және оны жыл сайын жа ңарту ға
аударып отыруға міндетті.
Тұтыну несиесін тұрақты түрде берудің бұл тәсілі шетелдерде де кеңінен
тарап отыр. ВИЗА, Американ Экспресс, Мастер кард секілді
халықаралық қаржы ассоциациялары осы пластикалык карточканың иелеріне
қызметтің кез келген түрін көрсетуде.
Бүгінгі танда көптеген қазақстандық банктер де әр түрлі несие
карточкаларын шығара бастады.
Тұтыну несиесіне, сондай-ақ, ломбард та жатады.
Ломбардтар (несиені) халыққа жеке пайдаланылатын және үйде
тұтынылатын заттың кепілдігімен береді.
Ссуданың мөлшері кепілге салынған заттың түріне, оның нарықтық
құнына және ломбард белгілеген кепілдікті қамтамасыз етудің шегіне карай
анықталады.
Несиенің мәні барлық экономикалық категориялар сияқты оны ң
қызметтерінен көрінеді. Тұтыну несиесінің немесе несиені ң бас қа да бір
нысанының жеке атқаратын қызметтері болмайды, несиені ң м әні қызметтеріні ң
пайда болуының негізі болып табылады. Қызмет (функция) - несиені ң
қозғалысы процессінде де өзгермелі категория, оны ң м әні бірнеше
қазметтерінен көрінеді.
Бірінші қызметі - қайта бөлу. Несиенің бұл қызметі жалпы құнны ң қайта
бөлінуін көрсетпейді, ол уақытша пайдалану ға уақытша босатыл ған құнны ң
қайта бөлінуін білдіреді. Осы қызметтің тағы бір ерекшелігі несиені ң
көмегімен құнның қолдануы банктердің, маманданған несиелік мекемелерді ң
қатысымен жүзеге асырылуында.
Екінші қызметі - ынталандырушы. Мені ң ойымша, бұл т ұтыну несиесіне
неғұрлым тән қызмет. Тұтынуш несиесі арқылы тұрғындар өздеріні ң тауар
және қызметтерге деген тұтынушылық сұранысын қанағаттандырады ( өмір
сүру деңгейін арттырады), коммерциялық банктер мен несие- қаржылы қ
мекемелер активті операциялар саласын ке ңейте отырып пайдасын молайтады,
кәсіпорындар тауар және қызмет көлемін ұлғайтып, жалпы өндірісті ң
жақсаруына әкеледі.
Тұтыну несиесі экономикалық өсімді ж әне елді ң экономикалы қ сауы ғуын
ынталандырады.
Үшінші қызметі - айналым шығындарын үнемдеу. Бұл қызметі, қарыз
алушымен алынған
қосылған құн ақшаға тән функцияларды орындай
бастағандықтан қайта бөлу қызметіне ұқсас, ал тұтыну несиесінде тауарлыматериалдық құндылықтар сатып алуға қолданылады. Бұл қызметі қолма
қолсыз есеп айырысуларды жетілдіру, ақша айналысын жылдамдату және қолма
қол ақша айналысының несиелік операцияларға ауысуынан көрінеді.
Төртінші қызметі - жинақтау қызметі. Ол қайта бөлушілікпен ты ғыз
байланысты және ақшалай кірістер мен салымдарды капиталға айналдыра
отырып қор жинауды білдіреді.
Тұтыну несиесін сипаттайтын белгілерін қарастыратын болсақ, ол:
Біріншіден, тұтыну несиелер тұрғындарға, яғни жеке тұлғаларға беріледі.
Бұрынғы КСРО-да тұтынушылық несие ұсыну аса көп көлемде жүргізілмеген,
біздің республика мен ТМД-ң басқа елдерінде де осы жағдай сақталған.
Екіншіден, тұтынушылық несиесі экономика секторлары мен тұрғындар
арасында банктік капиталға табыстың орташа нормасының сәйкес келуін
қамтамасыз ете отырып, капиталды қайта бөледі;
Үшіншіден, тауарларды сатып өткізу процесін жылдамдатады, оларды
өндіру нарығын кеңейтеді;
Төртіншіден, капиталдың жинақталуы мен араласу процесін арттырады;
Бесіншіден, тауар айналысымен байланысты, ақша айналысымен
байланысты айналыс шығындарының қысқартуын қамтамасыз етеді.
1.2 Тұтыну несиесінің маңыздылығы мен сыныпталу ерекшеліктері
Жалпы тұтыну несиесін ерекшелейтін өзіндік ерекшеліктері бар: б ұл
қарыз сомасының аса үлкен емес көлемі, рәсімдеудің қарапайымдығы мен
ыңғайлылығы, орташа табыстылық жағдайында несие алу мүмкіндігі.
Жалпы тұтыну
төмендегі суретте көрсетілген сыныптама тұтыну
несиелерінің көп түрлілігін сипаттайды.
Несиені ұсыну нысанына қарай, ұсыну мерзімдеріне қарай, ұйымдастыру
тәсіліне қарай, қаржылардың айналымына қарай, пайыз белгілеу әдістері
бойынша, несиелік қатынас субъектілеріне қарай, мақсатты қолданылуы
бойынша, өтеу тәсіліне қарай, ұсыну тәсіліне қарай, қамсыздандырылуына
қарай жіктеуге болады.
Қамсыздандырылу
ына қарай:
қамсыздандырылм
а
ған (бланктік);
қамсыздандырылғ
ан (кепілзат,
кепілхат,
Ұсыну
кепілдемемен
тәсіліне қарай:)
Ұсыну
нысанына
қарай:
- тауарлы
несие;
- ақшалай
несие.
- тура;
- жанама.
Өтеу тәсіліне
қарай:
-біртіндеп өтеу;
- бірретік
төлеммен өтеу;
-ұзартылған
төлеммен өтеу.
Мақсатты
қолданылуы
бойынша:
- тауарлар сатыт
алу, қызметтерді
төлеу;
-тұрғын үй сатып
алу, жөндеу және
қайта құрылымдау;
- несиелік карталар.
Тұтыну
несиесі
Несиелік қатынас
субъектілеріне
қарай:
- банктік
несиелер;
- тауарлы
несиелер;
-банктік емес
типтегі
мекемелердің
тұтынушы лық несиелері;
-тұтынушылық
несиелер;
- жеке тұлғаларға
берілетін
несиелер.
Ұсыну
мерзімдеріне
қарай::
- қысқа мерзімді;
- ұзақ мерзімді.
Ұйымдастыру
тәсілі қарай:
ұйымдастырылға
н.
Қаржылардың
ұйымдастырылмағ
айналымына
ан
қарай:
- бір реттік;
- қалпына
келтірілетін
(револьверлік)
% белгілеу
әдістері бойынша:
несиені ұсыну
кезінде %
ұсталатын
қарыздар;
% төлемімен
қарыздар;
аннуитеттік
төлеммен
қарыздар.
Сурет 1. Тұтыну несиесінің жіктемесі
Дерек көзі: Искаков.У.М. Банковское дело [5]
Тұтыну несиесінің жіктелуі әр түрлі белгісі бойынша жүргізіледі, соны ң
ішінде несиелік мәміле субъектілері бойынша, мақсатты бағыты бойынша,
қамту нысандарына байланысты, ұсыну шарттарына қарай.
Несиелік мәміле субъекті бойынша (кредитор) бөлінеді:
- банктің тұтынушылық қарыздары;
- тұрғындарға сауда ұйымдарымен берілетін қарыздар;
- банктік емес типтегі несиелік ұйымдардың тұтынушылық қарыздары
(ломардтар, жалға беру пункттері, өзара көмек кассалары, несиелік
кооперативтер, зейнетақы қорлары және т.б.);
- дербес немесе жеке тұтынушылық қарыздары (жеке тұлғалармен
ұсынылатын);
- өздері жұмыс жасайтын кәсіпорындар мен ұйымдардан берілетін
тұтынушылық қарыздар.
Қарыз алушы түріне қарай:
- тұрғындардың барлығына;
- әр түрлі әлеуметтік топтарға;
- табыс деңгейі мен төлем қабілеттілігіне қарай бөлінетін қарыз
алушылардың топтарына;
- студенттерге және т.с.с.
Мақсатты бағыты бойынша қарыздар мақсатты (білім алуға, бағалы
қағаздар кепілдігі есебінен, ипотекалық) және мақсатсыз (кезек к үттірмейтін
шығындарға, овердрафт).
Қамту нысанына байланысты қамтамасыз етілмеген (бланктік) және
қамтамасыз етілген деп бөлінеді. Қамтамасыз ету нысаны ретінде кепілзат,
кепілдеме, кепілдік хат және сақтандыру қабылданады. Тұтынушылы қ несиесін
ұсыну барысында банктер кепілзаты мен кепілдемеге көңіл бөледі. Кепілзаты
болып әр түрлі активтер, соның ішінде тауарлы-материалдық құндылықтар,
бағалы қағаздар, жылжымайтын мүліктер табылады.
Банктердің қамту нысанын талап етудегі басты себеп - бұл қарыз
алушының қарызды уақытында және толық өтеу туралы қалауының немесе
қабілетінің болмауына қарай банктің зиян шегуімен байланысты тәуекелдер.
Қамсыздандыру қарыздың толық өтелуіне кепіл бола алмайды, тек қарыз
өтелмеген жағдайда банк басқа кредиторлар алында банктік қарызды
қамтамасыз етуге қабылданған активтің кез келген түріне байланысты
басымдық көрсете алады.
Банктердің қаржылық жағдайының тұрақтылығымен қамтамасыз ету –
жалпы экономика дамуының басты шарты. Банктік қызмет кәсіпкерліктің басқа
түрлеріне қарағанда жоғары тәуекелділікпен ерекшеленеді. Ал банктердің ең
негізгі қызметтерінің бірі – банктердің несиелік қызметі болғандықтан, банктер
көбіне несиелік тәуекелге ұшырайды.
Несиелік тәуекел - қарызгердің несиелік келісімдегі мерзім мен
жағдайларға сәйкес кредиторға өз міндеттемелерін орындамаудың
ықтималдығы, яғни қарыз алушының банктен алған несиесі бойынша қарызын
немесе оған есептелінген сыйақысын өз уақытында қайтара алмауына
байланысты банктің зиян шегуіне сипаттайды.
Қарызды ұсыну тәсіліне қарай бір реттік және қалпына келтірілетін
болып бөлінеді. Қалпына келтірілетін (револьверлік) несиелерге клиенттерге
несиелік карталар немесе овердрафт түріндегі біріңғай активті-пассивті шоттар
бойынша берілетін несиелер жатады.
Несиелеу мерзіміне қарай тұтынушылық несиелер келесі ретпен бөлінеді:
- қысқа мерзімді (1 күннен 1 жылға дейін);
- орта мерзімді (1 жылдан 3-5 жылға дейін),
- ұзақ мерзімді (3-5 жылдан жоғары мерзімге).
Бүгінгі күні жалпы экономикалық тұрақсыздыққа байланысты
тұтынушылық несиелерді мерзіміне қарай жіктеу шартты сипатта. Банктер
қарыз ұсына отырып, оларды әдетте қысқа мерзімді (1 жылға дейін) және ұзақ
мерзімді (1 жылдан жоғары мерзімге) деп ажыратады.
Қысқа мерзімді қарызды анықталмаған мерзімге рәсімдеуге болады (1
жыл ішінде) немесе талап ету бойынша.
Өтеу әдісі бойынша қарыздарды төлемдер мерзімін ұзартпай өтейтін және
төлемдер мерзімін ұзартып өтелетін қарыздарға бөледі. Төлем мерзімін
ұзартпай өтеудің маңызы зор, мұнда негізгі қарыз және сыйақы бірден өтеледі.
Төлемдер мерзімін ұзартып өтелетін қарыздар белгілі бір кезеңдермен (ай
сайын, тоқсан сайын және т.б.) өтеледі, бірдей емес кезеңдік өтеу кезінде
қарызды өтеу сомасы өзгертіп отырады. Төлемдер мерзімін ұзартып өтелетін
қарыздар кезінде қарыздар бөлшектеліп, несие келісімінің әрекет ету мерзіміні ң
барлық кезеңіне бірдей бөлінеді. Бұл тәртіп қарыз алушы үшін қиындық
туғызбайды. Банк үшін де тиімді. Қарыздың кезеңдермен өтелуі несиенің
айналымдылығын арттырып, несиелік ресурстарды жаңа салымдарға ж ұмсауға
мүмкіндік береді, өтімділікті жоғарылатады.
Төлемдер мерзімін ұзартып өтелетін қарыздар тікелей және жанама
банктік несиелеу болады. Банктік тікелей несиелеу кезінде банк пен қарыз
алушы арасында несиелік келісім шарт толтырылады. Банктік жанама несиелеу
банк пен клиенттің арасында делдалдың болуын қамтамасыз етеді. Мұндай
делдал ролінде көбіне бөлшек сауда кәсіпорындары қызмет етеді. Бұл жағдайда
несиелік келісім шарт клиент пен дүкен арасында жасалады, ол несиені банктен
алған болып саналады.
Банктік тікелей несиелеу жанама несиелеуден несиелеу үрдісінің
қарапайымдылығымен ерекшеленеді, ол қарыз ұсынудың экономикалық
маңыздылығын және қарыздың қолданылуы мен өтелуін анықтауға мүмкіндік
береді. Тікелей банктік несиелеудегі жағымсыз фактор, жанама несиелеумен
салыстырғанда тәуекелділіктің жоғары деңгейде болуы болып отыр. Мұндай
қорытынды келесілермен байланысты:
Біріншіден, жеке тұлғаларды несиелеудің қазіргі тәжірибесі айтарлықтай
қиындықтарға әкеледі;
а) жеке тұлғалардың несие қабілеттілігін талдау жетілдірілу сатысында,
талдауды көптеген банктер жүргізбейді;
б) жеке тұлғалардың несие қабілеттілігін талдау әдістемесі барлық
уақытта тәжірибеге сай келмейді;
в) қамту нысанының болуы көбіне қағаз жүзінде ғана.
Екіншіден,
банктің
жеке
клиенттерін
несиелеуде
елдегі
макроэкономикалық жағдай айтарлықтай әсер етеді.
Тұрғындарды тұтынушылық бағытта банктік жанама несиелеу банктік
тәуекелдерді төмендетуге мүмкіндік береді, заңды тұлғалардың (сауда
ұйымдары, қарыз алушы жұмыс істейтін кәсіпорындар) несие қабілеттілігін
анықтау және негізгі қарыз бен сыйақысын мерзімінде өтеу мүмкіндіктері
айтарлықтай жеңілдіктер береді.
Банкке несие алу туралы өтінішпен бармастан, қаржыға мұқтаждық пайда
болған кезде несие алу клиент тұрғысынан қарағанда өте маңызды.
Жеке тұлғаларға несие ұсыну және өтеу тәртібі. Несие алу үшін банкке
ұсынылатын құжаттар:
- несие алу туралы өтініш;
- төлқұжат немесе оны ауыстырушы құжат;
- қарыз алушы мен кепілдеме берушілердің жұмыс орындарынан барлық
шегерімдерден кейінгі табыстары туралы анықтама;
- кәсіпкерлік қызметпен шұғылданатындар үшін салық инспекциясында
бекітілген табыстары туралы декларация;
- кепілдеме және кепілзатты берушілердің төлқұжаттары (немесе олардың
орнын ауыстыратын басқа да құжаттар);
- қажет болған жағдайда басқа да құжаттар.
Несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз ету мақсатымен мүлікті
кепілдікке салған жағдайда қарыз алушы келесі құжаттарды ұсынуы қажет:
- жылжымайтын мүлік объектісіне меншік құқығы туралы құжаттар: үй,
пәтерге қатысты меншік құқығы туралы куәлік, жекешелендіру туралы келісім
шарт, сатып-өткізу, айырбас туралы келісім шарты және т.б. Сонымен қатар жер
теліміне меншік құқығы туралы куәлік, жерге меншік құқығы туралы
мемлекеттік акт;
- сақтандыру полисі, мұнда табыс іздеуші банк болып табылады, ол әр
жыл сайын (басқа да кезеңдермен) кепілмен қамтылған сомаға немесе
жылжымайтын мүлік объектісінің толық құнына қайта рәсімдеу жүргізіп
отырады;
- жер телімі ауқымының шектесуі туралы құжат;
- үйдің қабат (этаж) аралық жоспары (тұрғын үй, саяжайлар үшін);
- тұрғын үйді эксплуатацияға қабылдау туралы қаулы;
- мемлекеттік мекемелердің құрылыс жүргізуге берген рұқсаты мен
бекітілген тәртіппен келісілген жобаның-сметалық құжаты;
- жылжымайтын мүлік объектісінің тіркелуін және техникалық
инвентаризациясын жүргізетін мекеме анықтамасы;
- қаржылық-дербес бет көшірмесі (пәтерлер үшін);
- үй кітапшасының көшірмесі;
- міндетті төлемдер бойынша берешектің жоқтығын дәлелдейтін құжат;
- ғимараттың сипаттамасы;
- тіркелген тұрғындары туралы анықтама;
- пәтерді кепілдікке ұсыну туралы пәтердің меншік иелерінің нотариалды
куәландырылған келісімі, жанұяда жасы кәмелетке толмағандар болса, асырап
алу және қамқорлыққа алу мекемелерінің рұқсаты болуы тиіс.
Сатып алынатын жылжымайтын объект кепілдігі кезінде тиісті құжаттар
несие алғаннан кейінгі үш ай мерзім ішінде ұсынылады:
а) транспорт құралдарының кепілдігі кезінде:
- техникалық паспорты;
- сақтандыру полисі, банк табыс алушы болып табылатын;
Транспорт зиян мен ұрлықтан сақтандырылуы тиіс.
б) бағалы қағаздар кепілдігі кезінде:
- бағалы қағаздар;
- банк акционерлерінің реестрінен көшірме.
Банк қосымша қамсыздандыру құралы ретінде бекітілмеген бағалы
қағаздарды кепілдікке қабылдай алмайды. Қарыз алушыға бағалы қағаздарды
қабылдау кезінде қол хат беріледі, ол бойынша алдын ала қайта қаралуы тиіс.
Әрі қарай банк клиент ұсынған құжаттарды және құжаттар мен
сауалнамада берілген мәліметтердің шынайылығын, рәсімделуінің дұрыстығын
және қолданбалы заңнамаға сәйкестілігін тексеріп, клиенттің төлем
қабілеттілігін және берілетін несиенің ең жоғары көлемін анықтайды.
Банк келесі жағдайларда клиентке несие беруден бас тартуға құқылы:
- тексеру барысында жалған құжаттар немесе шындыққа келмейтін
мәліметтер анықталса;
- егер қарыз алушының төлемқабілеттілігі немесе кепілге ұсынылған
мүлкі қойылған талаптарға сай келмесе.
Тұтыну есиесін ұсыну және өтеу тәртібі. Несие ұсыну туралы жағымды
шешім қабылданған соң несиелік келісім шарты және жедел міндеттеме
толтырылады.
Несие ұсыну кезіндегі міндетті шарт қарыз алушының несиені уақытында
және толықтай өтеу туралы міндеттемесін қамсыздандыру құралының болуы,
жекелеген несиелер ұсыну туралы ережеге сәйкес қамсыздандыру нысанына
байланысты келісім шарттар, кепілдемелер, кепілзаты туралы шарт және бас қа
да тиісті құжаттар рәсімделеді.
Тұтыну несиесін ұсыну бойынша барлық шарттар екі жақпен - кредитор
және қарыз алушымен келісіледі және келісім шартта көрсетіледі. Несиелік
келісім шартын құру барысында банктер, алдын-ала стандарттық талаптармен
дайындалған, берілетін тұтыну несиесі түрі ескерілген, келісімге қосылуды
ұсынады. Әдетте келісілетін шарттар болып: несиенің сомасы, ол үшін
алынатын ақы, несиені пайдалану мерзімі, айыппұл санкцияларыны ң к өлемі
(өте сирек жағдайларда) табылады.
Бүгінгі күні банктер қамту нысаны ретінде:
- тұрақты табыс көзі бар азаматтардың кепілдемесін;
- банк клиенттері болып саналатын төлем қабілетті ұйымдар мен
кәсіпорындардың кепілдемесін;
- жеке тұлғалармен ұсынылған өтімді бағалы қағаздар кепілдігін;
- заңды тұлғалармен ұсынылған өтімді бағалы қағаздар кепілдігін;
- кепілге ұсынылатын жылжымайтын мүлік, транспорт құралдарымен
басқа да мүліктер.
Қамту нысаны ретінде кепілдеме және кепілзат қолданылған жағдайда
бекітілген тәрітіппен кепілдеме және кепілзаты туралы келісім ж әне банкпен
ұсынылған сақтандыру компаниясымен банктің пайдасына сақтандыру
жасалған соң несие ұсынылады. Кепілзаты ретінде сатып алынатын мүлік пен
құрылыс объектісі қаралған жағдайда, қарыз алушы банкке сақтандыру полисін
және қажетті құжаттарды ұсыну туралы міндеттемесі қаралады:
- сатып алынатын мүлік кепілзатқа қабылданған жағдайда несие
берілгеннен кейінгі екі ай ішінде;
- аяқталмаған құрылыс объекітісі кепілзатқа қабылданған жағдайда, екі
жақпен келісілген мерзім ішінде, бірақ бір жылдан артық емес мерзімде.
Сатып алынатын мүлік немесе салынып жатқан құрылыс объектісін бір
ғана кепілзаты ретінде қабылдауға болмайды.
Қарыз алушылар мен кепілдеме берушілерге байланысты жас
айырмасына шектеу қойылады. Ұсынылған несиенің есебі үшін банк қарыз
шотын ашады. Қарыз шоты ол қарыз алушының шоты емес, банктің баланстан
тыс шоты болып саналады. Бұл шотта қарыз алушыға берілген несиені ң сомасы
көрсетіледі. Банк қарыз алушыға несиені банк кассасынан қолма - қол немесе
қолма - қолсыз оның аталған банкте ашылған талап ету шотына аудару ар қылы,
қарыз алушының пластикалық карточкасы арқылы, сауда және басқа да
ұйымдардың шоттарын төлеу, кәсіпкер азаматтардың шоттарына аудару
жолымен бере алады.
Несие берілгеннен кейін банк клиентпен несиені қайтару бойынша
жұмыстарын жалғастырады. Несиелік келісім шарттың әрекет ету мерзімінде
банк:
1) қарыз алушымен келісімнің шарттарының орындалуын бақылайды;
2) қаражаттың жұмсалуы туралы есеп беруді тексереді. Қарыз алушы
жылжымайтын мүлік объектісін сатып алу туралы несие алғаннан кейін екі ай
мерзім ішінде алынған мүлікке меншік құқығын растайтын құжаттарды ұсынуы
тиіс.
3) жұмыс орнына тексеру жасайды. Тексеру салынып жатқан объекттің
жобаға сәйкестілігін, жұмсалған құрылыс материалдарын, несие бойынша
жұмсалған қаржы есебімен нақты орындалған жұмыс көлемінің сәкестілігін
анықтайды;
4) мерзімі ұзартылған берешекті өтеу шараларын қарастырады;
5) несиелік және басқа да келісімдердің шарттарына өзгерістер жасайды,
қарыз алушы несиелік келісімнің шарттарын бұзған жағдайда келісімді бір
жақты тоқтату туралы шешім қабылдайды;
6) жеке қарыз алушының деректер базасына қажетті ақпараттарды
енгізеді;
7) қарыз бойынша мүмкін болатын шығындарды жабу үшін
операцияларды жүзеге асырады.
Егер қарыз алушы несиені рәсімдегеннен кейін бір ай мерзімі ішінде
несие алу құқығын қолданбаса, банк келісімді бір жақты тоқтату туралы шешім
қабылдайды. Несиені өтеу шарттары несиелік келісім шартта к өрсетіледі
немесе келісімнің ажырамас бөлігі болып табылатын несиені өтеу кестесінде
және жедел міндеттемеде көрсетіледі.
Несиелік келісімінің шарттарына сәйкес қарыз алушымен несиені өтеуге
қабылданған сомалар төлемнің мақсатына қарамастан келесі кезекпен
орналастырылады:
- тұрақсыздық сомасын төлеуге;
- мерзімі ұзартылған пайыздарды төлеуге;
- мерзімді пайыздарды төлеуге;
- қарыз бойынша мерзімі ұзартылған берешектерді өтеуге.
Несиені өтеу, пайыздарды және тұрақсыздық сомасын төлеуді:
- қолма қол ақшамен банк кассасы арқылы,
- салым шоттарынан аудару арқылы;
- жалақы, зейнетақыдан шегеру арқылы;
- байланыс мекемелері арқылы аудару жолымен және т.б.
Сонымен қатар банк несиені жедел іздестіру құқығын белгілейді. Несие
бойынша берешекті өтеуге төлемдер түспесе, банк аталған несие бойынша
белгіленген қамтамсыз ету нысанын іздестіре бастайды. Банкпен іздестіру
мүмкін болмаған қарыздар, қарыздар бойынша күтілетін шығындарға арналған
резервтер шотынан өтеледі.
Тұтыну несиесінің дамуы ел экономикасында үлкен роль ат қарады,
дұрыс ұйымдастырылған жа ғдайда елді тек инвестициялы қ қана емес,
инфляциялық дағдарыстан да шы ғара алады. Т ұтыну несиесіні ң к өмегімен
қаржылар ағымды айналымнан ішкі жина қтар ға қосылады. Қаза қстанды қ
коммерциялық банктерді ң қызметтері үшін т ұтыну несиесіні ң одан әрі дамуы
перспективалы ба ғыт болып саналады.
1.3 Халықты тұтыну несиесімен қамтамасыз етудің шетелдік тәжірибесі
Тұтыну несиесi мәселелерiн ашып көрсету үшiн, отандық екiншi
деңгейлi банктер әлемдiк тәжiрибеге үлкен көңiл аударып, соның көмегi арқылы
Қазақстан Республикасында қолдануға тиiмдi де пайдалы үлгiлерiн
қарастырып, оған бейiмделу үшiн қажеттi әдiстемелердi саралап отырмыз.
Европалық қаржы нарығында тұтыну нарығы ең тез дамитын әрі
пайдалы секторлардың бірі. Соңғы бес жылда нарықтың өсуі жылына 7% -ды
құраса, несиелердың жиынтығы 900 млрд. евроға жетті, осыған байланысты
тұтыну несиесінен түсетін пайда 2011 жылдың басында 19 млрд. евроны
құрады. Қарастырылып отырған нарықтың болашағы бар. Алдағы бес жылда әр
жыл сайынғы пайда 26 млрд. евродан асып түседі деп күтілуде.
Еуропа одағының (ЕО) елдерінің тұтыну нарығы айырмашылықты
сипаттамаларына ие. Мәселен, Ұлыбританияның, Норвегияның және
Швецияның нарықтары қарыздың жоғары деңгейімен, жан басына шаққандағы
табыстармен және қарызға алудың жоғары орналастырылуымен сипатталса, ал
Шығыс Европа елдерінде - Польшада, Венгрияда, Чехияда ж әне Түркияда
табыстар мен нарықтың дамуы мұншалықты жоғары емес, яғни кері ба ғыт
байқалады.
Қарастырылып отырған жағдайда нарықтың потенциалы келешек
экономикалық өсуге байланысты болады. Нарықтар арасындағы кейбір
айырмашылықтардың болуы анық. Ж1Ө-ге қатысты несиелер 3%-дан (Венгрия,
Чехия) 10 және одан жоғары пайыз (Германия, Норвегия, Швеция ж әне
Ұлыбритания) болып өзгереді. Европаның басқа елдеріне қарағанда,
Ұлыбритания жоғары деңгейлі берешегі бар ең бір дамыған нарық ретінде
ерекшеленеді. Көрсетілген айырмашылықтар елдің болашағын бағалауда
қателіктерге бой алдыруы мүмкін үстіртін салыстырулар болып табылады.
Нарықтық өсудің жалғыз факторы немесе ең қажетті көрсеткіші болып
табылмайды. Егер күшті бәсекелестік, либералдық реттеу мен Еуро Одақ
елдерінің макроэконмикалық келешегін басшықыққа алатын болсақ, онда
Ұлыбритания Германияға қарағанда өсудің үлкен мүмкіндіктеріне ие ел болып
табылады.
Еуро Одақ елдері нарықтың болашақ өсу мүмкіндіктерін-нарықтың
келешегін сипаттайтын нарықтың 5 типі арқылы бағалау ға болады: серпінділік,
еркіндік, шектілік, толықтыру, әрекетсіздік (1-кесте).
Кесте 1. Еуро Одақ елдер нарығының болашақ өсу мүмкіндіктері
Серпінді
Әлдеқашан жоғары дамыған нарықтарда
жаңа
енгізілімнің
жоғары
деңгейі,
бәсекелестік,
либеральдық реттеу арқылы өсуді қолдау.
Еркін
Либеральдық реттеу мен өсуге қолайлы келешек.
Шекті
Қатаң (әрі жақсы қорғалған) реттеу.
Толықтырылған
Парызды қабылдаудағы мәдени қарсылық тарапынан
болған дамудың аз ғана мүмкіндіктері, әлсіз
макроэкономикалық өсу, бәсекелестіктің төмен
деңгейі мен реттеудің шектеулігі.
Әрекетсіз
Бәсекелестіктің төмен деңгейі, нарықтық дамуды
тежеу.
Дерек көзі: О.И.Лаврушин Банковское дело Москва, 2008 [4]
Болжам бойынша, серпінді типке жататын елдер үшін әр жыл сайынғы
өсу мөлшерлемесі 6-27% аралығында ауытқиды, толықтырылған типке жататын
елдер үшін тек 2-4 % аралығында.
Еуро Одақ елдері арасындағы тағы бір айырмашылықты атап өткен жөн.
Мәселен, Ұлыбритания, Нидерланды, Франция, Италия, Швейцария сия қты
елдерде тұтыну несиесі нарығының 50% банктік емес мекемелердің үлесінде
болса, Германия, Испания, Түркияда негізгі үлесті банкілер алады. Осы ған
сәйкес нарықтық шоғырландыру да өзгереді. Австрия мен Белгияның үш ірі
банкілері осы елдердің бүкіл тұтыну нарығының жартысын басқарады, ал
Германияның тұтыну несиелер нарығы жергілікті және аймақтық банкілер
арасында өте қатты бөлінуге ұшыраған. Нарықтық шоғырландырудың деңгейі
бәсекелестік деңгейіне және жаңа ойыншының нарыққа еркін кіруіне әсер етеді.
Бұл жағдай келер бірнеше жылдарда өзгереді деп күтілуде, өйткені, барған
сайын көптеген қаржы институттары тұтыну несиесіне мән беріп, б әсекелесуде
және осы аталмыш нарықта өз үлестерін алуға тырысуда, ал бұл өз кезегінде әр
түрлі бизнес жобалардың пайда болуына алып келеді.
Тұтыну несиенің нарығының жоғары серпінділікпен дамудан Түркия
банктері алда келеді. Бірақ, Түркия экономикасындағы инфляция деңгейі
жоғары екенін есте сақтауымыз қажет. Ұлыбритания, Германия және Франция
Европалық тұтыну нарығын несиелеуде көшбасшылар болып табылады. Бұл
елдер бүкіл Европа елдерінің тұтыну нарығының 23 бөлігін құрайды.
Төмендегі 2 - кестеден тұтыну несиесінің нарығы банктер мен банктік
емес ұйымдарға (мамандандырылған мекемелер, делдалдар және т.б. ұйымдар)
бөліп көрсетілген.
Кесте 2. Тұтыну нарығындағы банктер мен банктік емес ұйымдардың
позициялары
Үстемдік
Күшті позицияларды
позицияларды банктер банктер алады (нарық
алады
(нарық
үлесі үлесі 50-80%)
80%)
Германия
Греция
Венгрия
Ирландия
Испания
Түркия
Күшті позицияларды
мамандырылған
банктік емес
мекемелер (нарық
үлесі 50%)
Франция
Италия
Нидерланды
Ұлыбритания
Швейцария
Австрия
Бельгия
Чехия
Дания
Финляндия
Люксембург
Норвегия
Польша
Швеция
Дерек көзі: О.И.Лаврушин Банковское дело Москва, 2008 [4]
Кесте 3. Еуро Одақ елдеріне тұтынуды несиелендіруде жетекші орын
алатын негізгі банктер
1
Германия Франция
Нидерланды
Ұлыбритания
Түркия
Швеция
HVB
Credіt
Agricote
ABN Amro
Barclays
IS
Bankasi
Forenings
Sparbanker
Presdner
BND
Paribas
ING
Lloids TSB
Yapi
Kredi
Svenska
Hahdels
Banken
Citibank
Societe
Generate
Fortis
Nat West
Garanty
Bankasi
Nordea
Deutsche
Bank
Caisse
d’Epargne
Rabobank
HSBC
Akbank
SEB
SNS Reaal
RBS
Vakiflar
DZ Bank
Дерек көзі: Интернет көзі www.banks.ru [28]
Польшада Bank Polski тұтыну несиесінің нарығында көшбасшы болып
табылады. Сонымен қатар, Польша нарығындағы тұтыну несиесінің үштен бірі
Bank Polski үлесінде.
Тұтыну несиесі бойынша әр Еуро Одақ елдеріндегі негізгі
мамандырылған банктік емес мекемелер 4-кестемен берілген.
Кесте 4. ЕО елдеріндегі тұтыну несиесі нарығына қызмет етуші басты
мамандырылған банктік емес мекемелер
Германия
СС
Bank
(Santander CF)
Citibank
Barlaycard
ING-DIBa
Франция
Ұлыбритания
Cetelem (BNP
GE Consumer
Paribas)
Finance
OTP
Sufonco (Credit
HFC Bank
Agricole)
Budapest
Cofinogo (BNP
Barclaycard
Bank(GECF)
Paribas)
Credigen (Sufinco)
Cofidis
MBNA
Венгрия
Cetelem
SWK Bank
Дерек көзі: интернет көзінен www.banks.ru [28]
Capital One
Еуро Одақ елдеріне, ол елдің дамығандығына, экономикалық кезеңіне
және елдің экономикалық тұрақтылығына байланысты дефолт деңгейі өзгереді.
Венгрия, Чехия, Польша сияқты елдерде дефолт деңгей 7 % шамасында болуы
мүмкін. Бұл деңгей дамуға қатысты төмендейді, өйткені кредиторлар
тұтынушылар жайлы көп ақпарат жинап, осыған қатысты дефолт тәуекелін
үлкен дәлдікпен бағалай алады. Дания, Австрия, Нидерланды, Германия
сияқты экономикасы тұрақты елдерде дефолт деңгейі шамамен 1%, берілген
көрсеткіш кредиторлардың қаншалықты тәуекелі жоғары тұрғындар сегментін
несиелендіре бастауына байланысты өзгерді.
Тәуекел деңгейі сонымен қатар несиелендіру өнімінің табиғатына да
байланысты болады. Автокредиттер төмен тәуекел деңгейіне ие, өйткені
төлемеген жағдайда автокөліктен айырудың потенциалды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz