Индустриалды даму
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ИНДУСТРИАЛДЫ ДАМУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қоғамның индустриалды дамуының тарихи.теориялық,эволюциялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Индустриалды дамудың экономикалық,құқықтық механизмдері ... ... ... ... .16
1.3 Ұлттық экономиканың индустриалды дамуы оны жетілдірудің әлемдік тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИНДУСТРИАЛДЫ .ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУ;ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР
2.1 Қазақстан Республикасынның индустриасын қайта құрылымдаудың қажеттілігі және оны дамыту механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.2 Қазақстан Республикасында индустриалды.инновациялық стратегясы жүзеге асуы туралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
2.3 Қазақстан Республикасында индустриалды саясатты дамуын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
ҚОСЫМША
1 ИНДУСТРИАЛДЫ ДАМУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қоғамның индустриалды дамуының тарихи.теориялық,эволюциялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Индустриалды дамудың экономикалық,құқықтық механизмдері ... ... ... ... .16
1.3 Ұлттық экономиканың индустриалды дамуы оны жетілдірудің әлемдік тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИНДУСТРИАЛДЫ .ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУ;ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР
2.1 Қазақстан Республикасынның индустриасын қайта құрылымдаудың қажеттілігі және оны дамыту механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.2 Қазақстан Республикасында индустриалды.инновациялық стратегясы жүзеге асуы туралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
2.3 Қазақстан Республикасында индустриалды саясатты дамуын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
ҚОСЫМША
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық даму үлгісін қалыптастыру алдағы жылдардың басты бағыты болып отыр. Экономиканың негізгі секторы болып табылатын өнеркәсіпті қайта индустрияландыру оның даму үрдістерін жеделдете түсетіні белгілі. Республиканың жалпы ішкі өніміндегі өнеркәсіптің жалпы қосылған кұнының үлесі 30% құрайды. Соңғы жылдары қол жеткен табыстармен катар ол жерде орын алып келе жатқан кемшіліктер де аз емес.
1. Назарбаев Н. Жаңа кезең - жаңа экономика //Егемен
Казахстан - 2004. - желтоксан. 12б.
2. Мировая экономика, Учебник /Под ред. проф. А.С. Булатова,
-М, Юристь, 1999. С. 67- 69, С. 146-147.
3. Monthly Bulletin of Statistics, 1998. P 34-35.
4. Хан В.А, Инновации и закономерности экономического
роста. Казахстан-спектор.- 2003-№4.- С. 40.
5. Львов Д., Дементьев В. Новая промышленная политика
России. //Экономист, -1996. -№10. -С. 12.
6. Пазылхаиров Г. Приватизационные процессы как реальная
основа становления индустриального капитала //Мысль,
2003. №4, С. 48-49.
7. Канатчинова А.К., Оспанов Х.А. Модернизация структуры
производства промышленности Республики Казахстан. -
Алматы: Ғылым. 1999. С. 129.
8. Стратегия научно-технологического прорыва. Сб. научных
трудов /Под ред Ю.В.Яковлев и О.М. Юня. - М.: МФК, 2001.
9. Закон РК "Об инвестициях" Каз. Правда. №9-11.С
11. Қазақстан Республикасының "Инновациялық, қызмет
туралы" Заңы // Егемен Қазақстан. 2002. 9 шілде
12. Қазақстан Респупликасының “Стандартизация туралы” Заңы
//Егемен Казакстан. 1999 жыл. 13 тамыз.
13. Қазақстан Республикасының "Сертификация туралы" Заңы.
//Егемен Казақстан. 1999 жыл, 13 тамыз.
Казахстан - 2004. - желтоксан. 12б.
2. Мировая экономика, Учебник /Под ред. проф. А.С. Булатова,
-М, Юристь, 1999. С. 67- 69, С. 146-147.
3. Monthly Bulletin of Statistics, 1998. P 34-35.
4. Хан В.А, Инновации и закономерности экономического
роста. Казахстан-спектор.- 2003-№4.- С. 40.
5. Львов Д., Дементьев В. Новая промышленная политика
России. //Экономист, -1996. -№10. -С. 12.
6. Пазылхаиров Г. Приватизационные процессы как реальная
основа становления индустриального капитала //Мысль,
2003. №4, С. 48-49.
7. Канатчинова А.К., Оспанов Х.А. Модернизация структуры
производства промышленности Республики Казахстан. -
Алматы: Ғылым. 1999. С. 129.
8. Стратегия научно-технологического прорыва. Сб. научных
трудов /Под ред Ю.В.Яковлев и О.М. Юня. - М.: МФК, 2001.
9. Закон РК "Об инвестициях" Каз. Правда. №9-11.С
11. Қазақстан Республикасының "Инновациялық, қызмет
туралы" Заңы // Егемен Қазақстан. 2002. 9 шілде
12. Қазақстан Респупликасының “Стандартизация туралы” Заңы
//Егемен Казакстан. 1999 жыл. 13 тамыз.
13. Қазақстан Республикасының "Сертификация туралы" Заңы.
//Егемен Казақстан. 1999 жыл, 13 тамыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ИНДУСТРИАЛДЫ ДАМУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
0.1 Қоғамның индустриалды дамуының тарихи-теориялық,эволюциялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
0.2 Индустриалды дамудың экономикалық,құқықтық механизмдері ... ... ... ... .16
0.3 Ұлттық экономиканың индустриалды дамуы оны жетілдірудің әлемдік тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИНДУСТРИАЛДЫ - ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУ;ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР
0.1 Қазақстан Республикасынның индустриасын қайта құрылымдаудың қажеттілігі және оны дамыту механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
0.2 Қазақстан Республикасында индустриалды-инновациялық стратегясы жүзеге асуы туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
0.3 Қазақстан Республикасында индустриалды саясатты дамуын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық даму үлгісін қалыптастыру алдағы жылдардың басты бағыты болып отыр. Экономиканың негізгі секторы болып табылатын өнеркәсіпті қайта индустрияландыру оның даму үрдістерін жеделдете түсетіні белгілі. Республиканың жалпы ішкі өніміндегі өнеркәсіптің жалпы қосылған кұнының үлесі 30% құрайды. Соңғы жылдары қол жеткен табыстармен катар ол жерде орын алып келе жатқан кемшіліктер де аз емес. Өнеркәсіпте шешімін таппаған мәселелер макроэкономикалық, аймақтық-салалық және қаржы аясына теріс ықпалын тигізуде. Өндіргіш күштерді орналастырудағы аумақтық диспропорция, шикізаттық бағыттың басым болуы, толық өндірістік циклды интегралданған кешендердің аздығы, оңдеуші салаларда негізгі қорлардың тозу дәрежесінің 30-40 %-ды құрауы, ірі өнеркәсіптік кәсіпорындардың басым көпшілігінде икемді технологияның аздығынан нарық конъюнктурасының өзгерісіне тез бейімделе алмайтын өндірістік қуаттың 20-50% - дай ғана пайдаланылуы -- өнеркәсіптің индустриялық деңгейін көтеруді талап етіп отыр.
Ғаламдану үрдістері мен халықаралық бәсекелестіктің күшеюі, жаңа технологиялық өндірісті қалыптастыру арқылы ғылыми деңгейі жоғары инновациялық бағытта өнім өндіру отандық өнеркәсіпке тез арада өзгерістер енгізуді қажет етуде.
"Жаңа экономика кең тұрғыда - бұл жоғары технологиялар, ғылымды көп қажет ететін, барлық салалар мен сегменттерде инновациялармен қаныққан экономика. Шикізаттық және индустриялық экономикадан санаткерлік ресурстарға, ғылымды көп қажет ететін және ақпараттық технологияларға негізделген осынау сапалық басқа құбылысқа көшу әлемдік шаруашылықтың барынша маңызды үрдістерінің біріне айналды" -деп Н.Назарбаев атап өткен.[1]
Сондықтан да өнеркәсіпті қайта индустрияландырудың ұзақ мерзімдік бағдарламасын дайындау әлемдік экономикада болып жатқан үрдістерге сәйкес ішкі экономикалық проблемаларды шешуге бағытталады. Демек, ұлттық экономиканың индустриялық саясаты ауқымында өнеркәсіптің инновациялық, ұйымдастыру-технологиялық, құрылымдық деңгейін жаңа сатыға көтеру өзекті проблемаға айналып отыр.
Өнеркәсіпті дамыту бағдарламасының негізгі міндеттеріне отын-энергетикалық қуаттарды толық пайдалану, мұнай-химиялық өнеркәсіпті және оның негізінде әртарапты өнім өндіретін өндірістерді құру
(пласстмассадан тауарлар, лак, бояу бұйымдары, дөңгелектер резіңке-техникалық бұйымдар өндіру және т.б.), қара және түсті металл өңдеу салаларын (құбыр өндірісі, сортталған прокат, кабель өндіру және т.б.), мұнай-газ, металлургия, электроэнергетикалық және көлік кешендері үшін құрал-жабдықтар өндіретін өндірістерін жандандыру жатады.
Өнім сапасын халықаралық стандарттарға сәйкестендіру, амортизациялық саясатты жетілдіру, техникалық және білікті мамандарды дайындау мен қайта даярлау жүйесін құру, сыртқы нарықта өнімді жылжыту және өндірісті әртараптандыруды қамтамасыз ететін жаңаша инфрақұрылым құру - мүның бәрі қазіргі заманның талабы.
Өнеркәсіптің индустриялық деңгейін көтерудің түп қазығына технологиялық базис жатса, ал оны қалыптастыру үшін ғылыми-зерттеу және инновациялық жұмыстарды жандандыру қажет болып отыр. Бәсекеге қабілеті жоғары сұраныс талаптарына сай келетін тауар өндіру үшін өндірістік кәсіпорындардың технологиялық деңгейі мен ғылыми жаңалығы бар өнім өндірумен ерекшеленетін өнеркәсіптің технологиялық базасын көтерудің экономикалық механизмін анықтау таңдалып алынған тақырыптың өзектілігін анықтайды.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Ұлттық өнеркәсіптің нарықтық экономикаға бейімделуінде мемлекеттің ұстанған ұтымды бағытын теориялық және әдіснамалық түрғыда зерттеу үшін оның негізін қалаушылар мен олардың ой-пікірлерін ары қарай жалғастырушы кептеген экономист ғалымдардың еңбектеріне сүйенуді және ондағы маңызды ұсыныстарды қолдануды қажет етеді. Олардың қатарына батыстың Д.Кейнс, А.Смит, Д. Рикардо, И.Шумпетер, П.Самуэльсон, К.Маркс сынды ғалымдарын жатқызуға болады.
ТМД елдерінде өнеркәсіптің салалары мен кәсіпорындарын жаңаша индустрияландыру мәселелерін әртүрлі деңгейде талқылап, экономикалық маңыздылығын зерттеген ғалымдар көптеп кездеседі. Мемлекеттің экономика салаларын әртараптандыру жолымен елдің тұрақты дамуына қол жеткізу, ұзақ мерзімді жоспарда сервистік-технологиялық экономикаға ету үшін жағдай жасау және өнеркәсіпте бәсекеге түсуге қабілетті және экспортқа арналған тауарлар, қызмет түрлерін көрсету өндірісін дамыту тетіктері жөніндегі пікірлерді ресейлік ғалымдар Л.Бокарева, А.Булатова, С.Батчиков, А.Вольский, В.Дементьев, Ю.Корнилов, Д.Львов, А.Лисенков, В.Мартынов, Е.Матросова, А.Пранович, А,Цыгичко, А.Шуваева өз еңбектерінде жан-жақты қарастырған.
Қазақстандағы экономикалық өрлеу үрдістеріне сай өнеркәсіпті қайта индустрияландырудың негізгі басымдықтары мен бағыттарына жататын импорт алмастыру, құрылымдық-салалық, инновациялық, инвестициялық саясатты жүргізуде экономикалық тетіктерді қолдану тиімділігі жайында белгілі экономист-ғалымдар О.Баймұратов, Е.Байбарақов, К.Бердалиев, Ө.Ескараев, Ж.Ихданов, Д.Қабдиев, М.Кенжеғозин, К.Қажымұрат, Н.Мамыров, Қ.Оқаев, К,Сағадиев, А.Сейітқазиева және тағы басқа ғалымдар өздерінің теориялық ізденімдері мен зертгеулерінде, ғылыми еңбектерінде аталған проблеманың әртүрлі тұстарын қарастырып, олардың тәжірибеде қолданыс табуына өз үлестерін косты. Соған қарамастан, жылдам қарқынмен өзгеріп жатқан нарық талаптары мен Қазақстанның Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіру алдындағы дайындық жұмыстары өнеркәсіпті жаңаша индустрияландырудағы инновациялық, инвестициялық саясаттың маңыздылығын зерделеуді, Қазақстан өнеркәсібінің индустриялық деңгейін көтеру жолдарын анықтауды, оның ұйымдастыру-экономикалық, құқықтық тетіктерін жетілдіруді, инновациялық, игвестициялық ресурстармен қамтамасыз етудің жолдарын айқындауды талап етуде. Сондыктан да, аталған мәселені теориялық және әдіснамалық тұрғыда саралау қажеттігі дипломдық зерттеудің мақсаты мен міндеттерін анықтауға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсатына - ҚР-ның индустриасын құрылымын қайта құру, индустриалды даму саясатын жетілдіру арқылы өнеркәсіптің индустриялық деңгейін көтерудің теориялық және әдіснамалык негіздерін қалыптастыру, оны жүзеге асырудың экономикалық,құқықтық механизмі бойынша нақты ұсыныстар жасау жатады. Аталған мақсатқа жету үшін дипломдық жұмыста келесі міндеттерді шешу көзделді:
индустрияландыру және қайта индустрияландыру үрдістерінін тарихи-теориялық мәселелеріне шолу жасау арқылы оның алғы шарттарын, кезеңдерін анықтау, қағидаларын бір жүйеге келтіру
- экономиканы әртараптандыру саясатына сәйкес өнеркәсіпті қайта индустрияландыру үрдістерін жүргізудегі мемлекеттің ұтымды
бағытын анықтау;
- Қазақстан индустриасының құрылымын құрылымдау қажеттілігі;
- өнеркәсіптің индустриялык, деңгейін көтерудің экономикалық механизмін және құқықтық механизмдерін жетілдіру және мемлекеттік қолдау тетіктерін ұсыну;
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізіне отандық және шетелдік экономикалық мектептердің өнеркәсіпті дамыту және оны жаңа индустриялық деңгейге көтеру жөніндегі ізденістері мен зерттеу нәтижелері алынды. Ұлттық өнеркәсіпті өркендетуге бағытталған Қазақстан Республикасы Президентінің Заң күшіне енген жарлықтары, заңнамалық және нормативтік-қүқықтық актілері, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары кеңінен колданылды.
Зерттеу объектісіне Қазақстан Республикасы өнеркәсібінің салалары мен өндірістік кәсіпорындары жатады.
Зерттеудің пәніне индустриалды дамудың экономикалық,құқықтық механизмін жүзеге асырудан туындайтын ұйымдастыру-экономикалық, қатынастары жатады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
-экономикалық жүйені индустрияландыру және қайта индустрия-ландыру үрдістерінің тарихи-теориялық мәселелері жаңа экономикалық жағдайда зерделенді;
- индустрияландыру үрдістерінің мазмұны кеңінен ашылып, алғашқы рет оның даму кезеңдері, алғы шарттары, қағидалары эволюциялық негіздері талданады
-ҚР индустриясын қайта құрудың қажеттілігі және оны дамыту механизмдері.
1 Индустриалды дамудың теориялық және методологиялық негіздері
1.1 Қоғамның индустриалды дамуының тарихи-теориялық,эволюциялық негіздері
Әлемде біртұтас индустриялық қоғам құру туралы ілімнің пайда болуы француз ғалымы Раймон Аронның атымен тығыз байланысты болып келді. Оның айтуынша әртүрлі елдердегі индустрияландыру үрдістері нөтижесінде бірегей индустриялық қоғам құруға болады. Оның советтік жоне батыстағы жүйелерін біртүтас индустриялық қоғамның түрлері деп санауға болады.
Қоғамның экономикалық және әлеуметтік-саяси даму деңгейі ғылыми-техникалық прогресстің деңгейіне байланысты екені бәрімізге белгілі. Өз кезінде австриялық экономист Йозеф Шумпетер индустриялық дамудың циклдық үлгісін үсынған, әрбір циклдың үзақтығы оның пікірінше 50-60 жыл қүрайды екен. Кезекті циклдың басталуы өнеркәсіптік революциямен байланыстырылады, сөйтіп сол қоғамдағы жаңа өндірістік-экономикалық ортаның пайда болуын дөлелдейді.
Әрбір индустриялық цикл, Шумпетердіц айтуы бойынша, қоғамның экономикалық даму негізін қүрайтын факторларға тікелей байланысты болады. Индустриялық циклдың бір мерзімінен екіншісіне өтудегі факторлар арасындағы айырмашылыққа экономика салаларының әркелкі дамуы жатады. Сонымен бірге әрбір индустриялық цикл қоғамдағы экономикалық өркендеудің іргесін қүрайтын жаңа салалардың пайда болуы ғана емес, сонымен бірге осы салалардағы түбегейлі өзгерістерге де байланысты болады.-
Бірінші индустриялық циклдың басталуын Шумпетер бірінші өнеркәсіптік революциямен байланыстырады жөне ол 1785 жылдарда басталды деп түжырым жасайды. Өндірістік үрдістерде судың энергиясын белсенді түрде пайдаланумен сипатталады, сойтіп ол металлургия және тоқыма сияқты іргелі салалардың пайда болуына ықпалын тигізді.
Екінші индустриялық цикл кезінде бу двигателдерінің пайда болуына байланысты тоқыма және металлургия салаларын (болат құю өнеркәсібі пайда болады) әрі қарай дамыта отырып, теміржол көлігі саласының пайда болуы арқылы сол уақыттағы экономиканың инфрақұрылымын түбірімен өзгертті.
Үшінші индустриялық цикл электр жөне химия энергиясын пайдалануға байланысты жаңалықтар ашуға байланысты енеркәсіптік революцияның басталуымен байланысты болды. Бүған, жеке алғанда, ішкі жану двигателін ойлап табуды жаткызуға болады. Осы кезде химия өнеркәсібі мен автокөлікті дамыту салаларының қалыптасуы басталды. Төртінші индустриялық циклдың факторларына атом энергиясы мен электроника жатады. Оларды пайдалану қалыптасқан салалардың құрылымын түбірімен өзгертті. Сөйтіп авиакосмостық, радиоэлектроника, электрондық машина жасау сияқты жаңа салалардың пайда болуына өсер етті.
Осыдан бастап бесінші индустриялық циклдың басталуы ақпараттар мен телекоммуникация облыстарында пайда болған жетістіктер негізінде ақпараттар жүйесінің дамуымен байланыстырылады. Бүл циклдың аяқталуы шамамен 2020 жылдар деп болжануда. Осы бесінші цикл индустриялық дамудың аяқтаушы циклы болып, соданкейінгі жаңа пост индустриялық (индустриядан кейінгі) қоғамға өтудің жаңа сатысы болып табылады. Ауыр қол еңбегін механикалық еңбекпен ауыстыра отырып, адамзат дамуында жаңа дәуір, яғни индустрияландыру дәуірі басталды. Машина мен механизмдердің жаңа түрлерін пайдалану арқасында өндірістік үрдісте адам өзінің әлеуметтік-рухани жағдайын жақсартуға мүмкіндіктер ашты.
Француз ғалымы Эминэльдің пікірі бойынша техникалық прогресс тек экономикалық заңдарды қолдануды жаңартып қоймай, сонымен бірге олардың мазмұнын да өзгертіп отырады, экономикалық билік ірі корпорациялардың, яғни алып алпауыт кәсіпорындардың үлесіне тиеді. Ал, постиндустриялық қоғам тұжырымдамасын түңғыш рет американ социологы Даниель Белл әзірлеген. .Онда индустрияландыру үрдістерін толық аяқтағаннан кейін қоғамда экономикалық ерекшеліктсрге басты назар аударылады да, ол постиндустриялық қоғамның бес белгісімен анықталады:
экономиканың тауар өндіруден қызмет көрсету сфера-
сына бет бүруы;
жүмыскерлердің жалпы санында білікті мамандар мен
техниктер үлесінің артуы;
теориялық білімнің манызьның күшеюі;
технико-экономикалық ортаның технологияны бақылау-
ға бейімделуі;
қоғамның жаңа санаткерлік технология үрдісін дамы-
туға бет бүруы.
Жаңа индустриялық қоғам теориясы Американың көрнекті экономист-ғалымы Джон Гелбрейттіц бірқатар еңбектерінде, соның ішінде жаңа индустриялык қоғам (1967 жыл) еңбегін-де орын алған. Онда жаңаша капитализмііің экономикалық жүйесі екі түрлі сектордың жиынтығынан түратындығы қарас-тырылған. Біріншісіне, баға, шығындар, технологияға негіз-делген қоғам жене мемлекетгегі билігі үстем ірі корпора-циялар жататын болса, екіншісіне үсақ фирмалар, азайып бара жатқан қолөнеркәсібі, қызмет көрсету аясы және т.б. жатады. [2]
XX ғасырдың ортасынан бастап өңдеу өнеркәсібінің жалпы ішкі өнімдегі үлесі белгілі бір деңгейге дейін көтерілді. Мысалы, жедел дамыған елдерде оның деңгейі 60 жылдардың аяғында 13-15 мың АҚШ долларына дейін жетіп, содан кейін оның тұрақтану немесе төмендеу үрдістері қалыптасқан. Едәуір қысқару 60-жылдардың ортасында АҚШ-та, ҰлыБританияда, Францияда байқалды. Индустрияландыруды кеш бастаған елдерде (Жапония, Италия), өңдеу өнеркәсіп салаларының үлесі 70 жылдардың басына дейін өсіп, содан кейін қайта құлдырай бастаған. АҚШ-та, Жапонияда, Францияда жалпы ішкі өнім көлемінде өнеркәсіпке қарағанда қызмет көрсету аясындағы өнім көлемі жоғары болған.
Экономикасы дамыған АҚШ-та 1960-1996 жылдар аралығында жалпы ішкі өнімнің қүрылымында ауылшаруашылығының үлесі 4% дан 2%-ға дейін, енеркәсіпте 34%-дан 28%-ға дейін төмендесе, қызмет көрсету аясында, керісінше 58%-дан 70%-га дейін артқан, Жапонияда ауыл шаруашылығының үлесі 13%-дан 2%-ға, өнеркәсіптің 37%-дан 32%-ға дейін азайып, қызмет керсетуде 45%-дан 60%-ға дейін көтерілген. Ал, Германияда ауыл шаруашылығында 6-дан 2-ге, өнеркәсіпте 46-дан 34-ке түскен, қызмет көрсету аясында 40-тан 59-ға көтерілген, Францияда сәйкес 9-дан 3-ке, 40-тан 24-ке түсіп, қызмет көрсетуде 43-тен 68% артқан. Демек, индустриялық деңгейі жоғары мемлекетгердің бәрінде де ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіпке қарағанда қызмет көрсету аясының жалпы ішкі өнімдегі үлесі көтеріліп отырған .[3]
Одан кейінгі онжылдықта көптеген бағыттар бойынша әлемде алға суырылып шыққан аралас экономикаға негізделген ;'жаңа индустриялық елдер" (Тайвань, Сингапур, Оңтүстік Корея, Гон-Конг) пайда болды. Мәселен, Оңтүстік Корея экономикасының өрістеуіне себепкер болған - мемлекетгік экономикалық жоспарлау Кеңесінің дайындаған шаруашылық-ты дамытудың бес жылдық жоспары еді. Қазіргі кезде оларда экономиканы мемлекет тарапынан реттеудің басты бағытына экономикалық өсуді, өнеркәсіп өнімдерінің экспортың үлғайтуды ынталандыру жатады. Осы елдерде экономикалық ынталандыру әдістерін жүйелі түрде қолдану өз нәтижесін беріп отыр.
Аталған елдерде мемлекет араласатын экономика салаларында импорттық саясат пен қаржы-несие жүйесі қамтылмаған. Көпшілік сүранымдағы тауарларға (үн, қант, кофе, дәрі, телевизор), сонымен қатар, көптеген өндірісі монополияланды-рылған немесе өмірге қажетті экономиканың дамуында маңызды орын алатын (электр қуаты, отын, болат, химиялық өнімдер) тауарларға баға белгілеу орталықтан қатаң бақылауға алынған.
Аралас экономиканың артықшылығын дөлелдейтін екі шартгы факторлар бар:
Біріншісі. Ресурстарды бөлудің тиімділігі. Ол өндірісте ресурстардың жинақталынған түрлерін тиімді пайдалануды талап етеді, жаңа технологияны ендіріске барынша көптеп енгізуге күш салады.
Екіншісі. Еркіндік. Нарықтық аралас жүйенің маңызы экономикалық емес ерекшелігінің маңызына, оның жеке еркіндікке негізделуі жатады.
Демек, ондай елдерде өнеркәсіптің салалық қүрылымында кен өндіру салаларының үлесі төмендеп, өңдеуші өнеркәсіптің үлесі жоғарылап отырады. Әсіресе, машина жасау жоне химия өнеркәсібінің үлесі артып келеді. Дамыған елдердің өңдеу өнеркәсібінде капитал жөне материал сыйымдылығы жоғарғы салалардан (металлургия, химия өнеркәсібі) ғылыми сыйымдылығы жоғары салаларға (электроникаға) қарай ауысуы жүріп жатыр. Соның әсерінен әлемдік нарықта "босаған қуысты" жаңа индустриялық дамыған мемлекеттер иемденуде, Олар дөстүрлі еңбек сыйымдылығы жоғары салалары орташа және төмен деңгейде дамушы елдерге қарай ығыстыруда.
Әлемдік шаруашылықта қүрылымдық озгерістер негізінен салалық кешендердің ішінде қалыптасып, салаішілік пропорцияларды жетілдіруге ықпалын тигізіп отыр.[2]
Зерттеушілердің басым бөлігі дамудың циклдық теориясын (Кондратьев циклдары) қолдайды, оны әлемдік шаруашылықтың ғылыми-техникалық прогрестің табиғатын үлкен циклдары шеңберінде экономикалық даму қарқындарының тербелістерімен байланыстырады. Жаңаша экономикалық даму теориясындағы басым бағытты инновация контексінде қарастырайық: циклдық теория мен қоғамдық даму кезендерін отандық және шетелдік бірқатар ғалымдар индустрияға дейінгі, индустриялық және постиндустриялық даму деп үшке боледі. Индустрияға дейінгі дамуды аграрлық даму кезеңі деп те атайды.
1-кесте
Индустриалды даму сатылары
Экономика
Сипаты
Ауысу факторлары
Аграрлық
Ауылшаруашылық өндірістің басымдылығы
Жұмыс күшінің болуы. Капитал жинау. Қарапайым экономикалық қатынастар.
Индустриялды
Тұрғындар мен өндіріс үшін өнім шығаратын зауыттардың, фабрикалардың болуы. Экономикалық құрылымда өндірістің басымдылығы. Өндіріс құрылымының тік интегралдануының басымдылығы
Жаңалықтар мен ашулар. Капитал нарығын сақтау мен дамыту. Ерекше мобильдену
Постиндустриалды
Жоғарғы технологиялардың дамуы. Өндірістің, сауданың және капиталдың жаһандануы. Қызмет көрсету секторының өсуі. Инфрақұрылымның рөлінің күшеюі.
Инкрементальді инновациялардың күшеюі. Автоматтандыру және роботтандыру. Өндірістік және технологиялық кластерлердің рөлінің күшеюі. Адам капиталына инвестициялардың өсуі. Венчурлық капиталдың рөлін арттыру
Дерек көзі:МукановД.Индустриально-инновац ионное развитие Казахстана
потенциал и механизмы релизаций-Алматы: Дайк - Пресс,2004.-С.18
Қазақстан бет бұрып отырған индустриялық қоғамның оғап дейінгі қоғамнан айырмашылығы қайта индустрияландырылған өнеркәсіптің күрт өсу салдарынан табыс көлемінің қарқынды түрде артуы болмақ. Көптеген салаларда механикалық, автоматты, ақпараттық технологиялар енгізу арқылы инновациялық тауарлар өндіруге қол жеткізу нәтижесінде бәсекеге қабілетті өнімдерді өндіруге мүмкіндіктер пайда болуға тиіс. Әрине бүл үзақ мерзімді алатыны сөзсіз.
Соңғы кезде АҚШ- тың және дамыған елдердің постиндуслриялық қоғамға өту женінде қуанышы қойнына сыймай жариялауы айтулы нәтиже бермеді. [4] Оның себебіне әлемдік нарықта аренаға жаңа технологиялар өндіретін орта азиялық мемлекеттердің инновациялық өнімдер өндіру арқылы суырылып алға шығуы да әсерін тигізді.
Енді советтік кеңістіктегі индустрияландырудың тарихи-теориялық үрдістерін зерттеп қарайтын болсақ, ондағы ғылыми-техникалық прогрестің дамуы салдарынан индустрияландыру шараларын кеңінен жүргізуге үмтылыстың болғанын байқауға болады. Жиырмасыншы ғасырда елімізде эволюциялық даму үрдістерінің салдарынан индустриялық қоғамның негізі қаланды. Тек ғылымда ғана емес, нақты тожірибеде КСРО-ның халықшаруашылық жоспарларында көлем және сапа көрсеткіштсрінің өсу қарқынына ерекше мән берілді. Негізгі салалар бойынша директивті көрсеткіш ретінде қоғамдық өнім өндірісінің өсімшесі саналды және ол қатаң түрде қадағаланып отырды. Елімізде қысқа мерзімде экономиканы индустрияландыру шаралары жүргізілді. Содан кейін соғыс жылдары қираған шаруашылық қалпына келтіріліп, өндірісті техникалық реконструкциялау қолға алынды. Бір салаларда өндірісті кеңейту жөніндегі жоспардың орындалу дәрежесі басқаларының дамуына кедергі келтіріп отырғанын жоққа шығаруға болмайды. Себебі сыртқы экономикалық байланыстардың нашар дамуы жағдайында басқаша болу мүмкін емес еді.
Пайдалы қазба байлықтардың бай кеніштерінің болуы Қазақстанда ауыр индустрияны, өсіресе ол кен өндіру, мұнай, көмір, түсті металлургия салаларын баса дамыту үшін негіз болды. Бүл салалар республиканың индустриялық бейнесін, оның өнеркәсібінің шикізаттық бағытын үзақ уақытқа белгілеп берді. Риддер полиметалл комбинаты, Қарсақпай мыс комбинаты, Ертіс мыс қорыту зауыты және басқа қайта қүрылған кәсіпорындар базасында жүмыс істеді. Шымкент қорғасын зауыты, Балхаш мыс қорыту және Ащысай полиметалл комбинаттары салынды. Текелі полиметалл жөне Жезқазған мыс қорыту комбинаттары, Өскемен қорғасын-мырыш зауыты жоне басқалар салынып, өркендеп жатты. Мүның көпшілігі тек Қазақстанда ғана емес, сонымен қатар Совет еліндегі түсті металлургияның ең ірі кәсіпорындары еді. Әсіресе, ауыр индустрия кәсіпорындарының ескілерін қалпына келтіру, жаңаларын салу және техникалық жағынан кайта қүру, оған сай келетін қуатты энергетикалық база жасауды талап етгі. Осыған байланысты Қарағанды ОЭС-і, Ульба СЭС-і, Балхаш мыс балқыту комбинатының, Шымкент қорғасын зауытының, Ақтөбе химкомбинатының, Ащысай полиметалл комбинатының және т.б. жылу электр станциялары салынды. Электр қуатын өндіру республикада 1913 жылмен салыстырғанда 486 есе өсті. Сонымен бірге, жеңіл және тамақ өнеркесібінде елеулі табыстарға қол жеткізілді. Алматыда аяқ-киім және екі тігін фабрикалары, Семейде тері илейтін комбинат және ет комбинаты, Атырау балық-консерві және Алматы жеміс көкөніс комби-наттары, нан жөне май шығаратын зауыттары қатарға қосылып, ойдағыдай жұмыс істей бастады.Қазақстанның индустриялық дамуының мұндай жоғары қарқында жүргізілуі Ресейдің, Украинаның және Кеңес Одағының басқа өнеркәсібі дамыған республикаларының жан-жақты көмегінің және сан-алуан шаруашылық байланыстардың арқасында жүзеге асырылды.
Қазақстанның индустриялық дамудағы зор табыстарына қарамастан, бүл үрдісте бірқатар кемшіліктерге де жол берілді. Олардың ең негізгісіне республика өнеркәсібінің шикізаттық бағытқа бет бүруы жатады. Бүл оның орасан зор табиғи ресурстарымен айқындалған еді. Статистикалық мәліметтерге сүйене отырып айтатын болсақ, біздің еліміз әлемдік темір рудасы қорының шамамен 8 пайызына, әлемдік уран қорының 25 пайызға жуығына иелік етеді. Мүнайдың барланған қоры бойынша Қазақстан әлемде 12 орын алады. Және болжам бойынша 2015 жылы мүнай өндірудің келемі жағынан алғашқы ондық елдерінің қатарына кіруге тиіс. Қазақстан көмір ендіретін ел ретінде әлдеқашан танылған. Республикадағы көмір қоры 35,8 миллиард тоннаны қүрайды.
Солай бола тұра, машина жасауды айтпағанда мүнайды, газды, түсті металдарды өңдейтін, әсіресе машина жасаудың жетекші салалары станок, прибор, автомобиль, трактор және басқа ауыл шаруашылық машиналарын жасайтын кәсіпорындар аз болды. Жеңіл өнеркәсіптің бірсыпыра жетекші салаларының нашар дамуы немесе болмауы салдарынан түтыну тауарларының көпшілігі (киім, аяқ киім, металдар жене т.б) республикадан тыс жерлерден тасылып әкелінсе, көмір, мүнай, рудамен бірге Қазақстаннан Ресейге, Орта Азия және басқа республикаларға түз, мақта, астық, жүн жоне басқа ауылшаруашылық өнімдері мен шикізаттары жөнелтіліп жатты.
Әсіресе, Қазақстанға негізінен Ресейден көп мөлшерде машиналар, металл бүйымдары, цемент, ағаш жүктері жоне т.б. тасып әкелінді. Сөйте түра, өзінің тұтынуынан артық өнім өндіру экспортты үлғайта отырып, импорт үшін төлейтін қаржы табуға көмектесті. Нарықтық қатынастарға тосқауыл қойылып, оның орнына экономикалық үрдістерді басқаруда қатаң билеп-төстеуші тетікті қолданған тоталитарлық экономика қалыптасты.
Жиырмасыншы ғасырдың аяғында бүл жүйе тарап, нарықтық экономикаға көшу басталды. Бүл транзиттік экономиканың негізін қүрайтын әлеуметтік-экономикалық түрақты түрде дамудың үлгісін жасауды талап етгі.
Индустриялық даму стратегиясын ресейлік экономист-ғалымдар Д.Львов, В. Дементьев 4 кезеңге бөлген.
Бірінші кезенде капиталистік емес, соның ішінде, үйымдастыру-экономикалық сипат алатын шараларды жүргізу басты орын алады. Ол жаңа салаларда мамандар мен шикізаттардың көп жинақталуын қамтамасыз ете отырып. машина жасау өнеркәсібінің технологиялық ядросын күшейтуді, ондағы жинақталған резервтерді жүмылдыра отырып пайдалануды қажет етеді. Ол үшін ішкі нарықтың тұтынушылығын қанағаттандыруға қабілетті өндіріс қуаттарын барынша пайдалану, экспортқа бағытталған салалардың құрал-жабдықтармен жабдықтаушылар байланысын кеңейту; отандық машина жасаудың ұдайы түрде дамитын өндірістік базасын жаңартуды қарастырады.
Екінші кезеңнің негізгі міндетіне базалық салалардағы ресурстарды үнемдейтін технологияға көшу арқылы оның қүрылымын жетілдіру және оны экономиканың басқа салаларында пайдалану жатады
Үшінші кезеңде жаңа технологиялар негізінде отандық өндірісті жаппай қалпына келтіру жүмыстары қолға алынып, Ресей өнеркәсібінде кешіккен индустриялық модернизацияны аяқтау үшін жоғары технологиялық шаралар жүргізіліп, тұтынушылықты қамтамасыз етуді қалпына келтірудің ауқымдары анықталады.
Төртінші кезенде экономикада инновациялық дамудың перспективалық үлгісіне өту перспективасы бар салалардың салыстырмалы артықшылықтарын қалыптастыру негізінде жүргізілуі тиіс. Ал бізде мүндай даму стратегиясын жүзеге асыру үшін барлық жағдай бар деп есептеуге болады.
Енді, әлемдік экономикадағы индустрияландырудың бірнеше негізгі сатыларын атап өтейік. Алғашқы саты жиырмасыншы ғасырдың ортасына дейін жалғасып, ауыр индустрияның дамуымен сипатталады. Экономикалық жағынан қуатты базалық салалар, яғни тау-кен өндірісі, металлургия, энергетика дамыды. Келесі сатыда индустриялық жағынан дамыған тұтынушылық сипаты бар өнім өндіруші салалар басым болды. Оларға телевизордан бастап автомобильге дейін өнім өндіретін салаларды жатқызуға болады .[5]
Қазіргі кезде елдерді аграрлық және индустриялық деп бөлуден гөрі, оның орнына индустриялы-технологиялық экономикасы бар елдерді дамыту қажеттігі туды. Себебі, әлемдегі елдерді аграрлық және индустриялық етіп жіктеу өнеркәсіптік төңкерістен кейін капитализмнің және өндірісте ірі машиналық дәуірдің басталуына байланысты болды. Әйтсе де аграрлық жоне индустриялық деп бөлудің қажет болмауын ауыл шаруашылығында машинаны, автоматтандырылған жүйелерді, кешенді механикаландырылған еңбекті пайдалану, жоғары технологиялардын жаңа үлгілерін енгізумен түсіндіруге болады. Соңғы уақытта индустриялық дамыған елдер арасында белгілі бір градациялар пайда болып, индустрияландыру денгейін анықтауды қажет етіп отыр. Біреулерінде аграрлық сектор басым болса, екіншісінде өнім өндіру, үшіншісінде өңдеу өнеркәсібі үстем болады. Елдер экономикасын ілгері дамуына көп жағдайда климатгық, географиялық орналасуы, шикізат базасының көлемі, ресурстардың қорлары және т.б. көптеген факторлар ықпалын тигізетіні белгілі. Осыған байланысты соңғы кезде ғылыми әдебиеттерде индустриялы-шикізатты және индустриялы-технологиялық деп бөлуге көп мән беріліп жүр. Ұлтгық экономика шикізатты өндіруде техниканың жаңа үлгілерін пайдаланып, автоматтандырылған, механикаландырылғап еңбекті қолданса, индустрияландырудың бірінші түріне жатқызуға болады. Ал, шикізатты өндеуден өнім өндіруге, содан кейін тұтынушыға дайын өнімді жеткізуге дейін барлык технологиялық тізбектілік жаңа техника, технологияға алдыңғы қатарлы инновациялық жетістіктерге негізделсе, онда оны индустрияландырудың екінші түріне, яғни индустриялы-технологиялық деп атауға болады.
Қазір әлемде нашар дамыған, артта қалушы және даму жолына енді түскен елдердің көпшілігіне индустриялық-шикізатты бағыт сәйкес келсе, ал дамыған елдер инустриялык-технологиялық мақсатты ұстанып отыр. Әрине аралық жағдайда қалған елдер де бар. Оларда өндіру мен өндеу секторларының үстемдігі анық емес, түрақсыз, әртүрлі өзгерістерге үшырауға бейім келеді. Совет дәуірі кезінде макроэкономикалық артықшылық ауыр өнеркәсіп кешенінде болуына байланысты советтік жоспарлы экономикада индустриялы-технологиялық деңгей басым болғаны сөзсіз. 1960 жылдардағы шаруашылықтың шығынды жүйесінің басым болуына карамастан жоғарыда аталған индустриялы-технологиялық денгейі жоғары болды.
Әрине. экономикалық жүйенің түбегейлі өзгеруі, қайта құру үрдістері, тоқырау мен дағдарыстар, жекешелендіру меи мемлекет меншігінен алу үрдістерінде болған қарама-қайшылықтар мен шиеленістер ТМД елдері экономикасын индусгриялы-технологиялық державадан индустриялы-шикізатгық деңгейге түсірді. Себебі, бұрын шикізатты саглдан түскен валюта түсімінің 60-70%- ы индустриялық бағыттағы технологияны сатып алуға бағытталатын еді. Яғни. ол өндіргіш күштерді дамытуға, жаңа өндірістер ашуга, жүмыс орындарын техникамен жарақтандыруға, модернизациялау жүмыстарын жүргізуге пайдаланылатынды.
Алайда, нарықтық экономикаға өтуге байланысты меншік түрлерін өзгеріу, жекешелендіру іс-шараларын жүргізу, жалпыхалықтық меншікті кең ауқымда қайта қүру иңдустрияландыру үрдістерінің баяулауына әсерін тигізді. Ол өнеркәсіп кәсіпорындарын еңбек ұжымдарына, ұжымдық немесе акционерлік меншік иелеріне жеңілдікпен беру жәнс сауда мен қызмет көрсету аясының обьектілерін сату немесе түрғын үй купондарына сату арқылы іске асырылды. Мемлекет меншігінен алу және жекешелендіру" туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес концерндер, корпорациялар, бірлестіктер, одақтар ерікті түрде қүрылды. Бүл үрдістер 1991-1992 жылдарда жүргізіліп, жекешеленді-рудің бірінші кезеңін анықтады.
Екінші кезеңде (1993-1995 ж.) 200-500 мыңға дейін адам жүмыс істейтін орташа кәсіпорындарды жаппай жекешелендіру, ірі және бірегей кешендерді жеке жобалар бойынша жекешелендіру жүмыстары орын алды.
Үшінші кезеңде (1996-1998 ж.а.) мемлекетгік меншіктегі ірі және алып кәсіпорындар жекешелендірілді. Конкурстан тыс шетелдік басқаруға қазақстандық Жезказғанцветмет АҚ, Кармет АҚ, Соколово-Сарыбай ТӨК, Донской ТӨК, Феррохром АҚ жоне т.б. кәсіпорындар берілді. Меншік нысандары бойынша 2000 жылы жеке меншік 83%, басқа мемлекеттердің меншігі-14%, мемлекеттік меншік- 3% қүрады 16.
Қазіргі кезде республика енеркәсіп енімінің 85 пайызға жуық көлемі жекеменшік секторда өндіріледі. [1]
Жекешелендіру үрдістерін жүргізуде кешенді түрде әзірленген бағдарламаның болмауынан кейбір субьективті факторлардың орын алуы экономиканың түбірін қүрайтыи өнеркәсіптің технологиялық құрылысының ыдырауына әкеп соқтырды.
Экономикалық жүйеде болған күрт өзгеріс. меншіктің жаңа нысандарының пайда болуымен жекешелендіруге қатысты болған құрылымдық қайта қүру шаралары технологиялық құрылысты дамыту орнына ыдыратуға әкеп соқтырды.
Тұтас өндіріс блоктарын жүйелі түрде өзгертетін әртүрлі кезеңдердегі макрожүйені қалыптастыратын технологиялық құрылыс жөнінде технологиялық кластерлср бойынша дайындамалар бар. Экономикалық ғылымда индустриялы жене басқа да дәуірлерде кездесетін бес негізгі технологиялық құрылысқа сипаттама берілген .[1]
Онда әлемдегі басым технологиялық қүрылыс 60-70 жылдардағы түтас үдайы ондірістік жүйе ретінде қалыптасса, 70 жылдардағы құрылымдық, дағдарыстан кейінгі дамығаи елдердегі экономикалық өсудің технологиялық базасын қүрады. Бүл технологиялық қүрылыстың анықташы компоненті ретінде микроэлектроника, бағдарламамен қамтамасыз ету, есептеуіш техника, ақпаратты өңдеу, ондіріс пен басқарудағы үрдістерді автоматтандыру, космостық байланыстың жаңа түрлеріне жету саналады [8]. Болашақта жаңа технологиялық қүрылыстың компоненттеріне биотехнология, жасанды интеллект жүйесі, ауқымды ақпараттық жүйе, жоғары жылдамдықтағы тасымалдаудың кешенді түрлері және т.б. жатады. Технологиялық қүрылыстағы өзгерісгер экономиканың эволюциялық теориясында слеулі орын алды.
1990 жылдардан бастап постиндустриалдық қоғам термині қолданысқа енуіне байланысты дамыған елдердің бәрінде өнеркәсіптің үлесі қызмет көрсету секторының үлесінен төмендеу қалып, азая түсуін жалғастырды. Халықтың аз ғана бөлігі оөнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы кәсіпорындарындағы нақты еңбекпен айналысты. Мысалы, АҚШ-та өндірістік сектор экономиканың 17%-ынғана қүрайды.
Кейбір елдсрдегі ғылыми сыйымды жоғары технологиялық қүралдарды пайдалану керсеткіштерін қарайтын болсақ, онда 1997-2000 жылдар аралығында едәуір артқанын байқауға болады.
Жоғарыда карастырып өткен экономикасы дамыған АҚШ, Жапония, Ұлыбритания, Германия, Франция, Италия секілді мемлекеттерде ғыльми сыйымдылығы жоғары өнім өндіретін өндірістің жалпы өнеркәсіптегі үлесі 1997 жылы АҚШ-та -14,7%, Жапонияда - 15,7%, Үлыбританияда - 11,7%,
Германияда -8,3% қүраған, ал технологиясы жоғары өндірістің үлесі АҚШ-та - 32%, Жапонияда - 22%, Үлыбританияда - 4,4%, Германияда - 6%, Францияда-3% болды.
1.2 Индустриалды дамудың экономикалық, құқықтық
механизмдері
Өнеркәсіпті өркендетудің негізгі факторына шаруашылық субъектілерінің қызметінің институционалды және заңнама шарттарын нақтылау және бюджет-қаржы жүйесін жетілдіру жатады. Қазіргі кезде өнеркәсіп салаларын жандандыру үшін қолдау көрсету мемлекеттің негізгі міндеті болып көзделуде. Қазақстан өнеркәсібін дамытудың басты бағытына ішкі түтыну нарығын бәсекеге қабілеті жоғары отандық тауарлармен толықтыру мақсатында импорттық тауарларды ығыстыру көлемін 15-20%-ға дейін төмендету болып отыр
Осыған байланысты өнеркәсіптің индустриялық дамудың үйымдастыру-экономикалық механизмін әзірлеу. оның тиімді жүмыс істеу әсерінен экономикада оң нәтижелерге жетудің мүмкіндіктерін анықтау біздің көздеген мақсатымыз болып табылады..
Индустриалды дамудың экономикалық механизмі:
біріншіден, Фискалдық жүені мемлекеттік реттеу механизмі ;
екіншіден, Өнеркәсіптің инвестициялық белсенділігін көтерудің экономикалық механизмі;
үшіншіден, салық саясатын мемлекеттік реттеу механизмі;
төртіншіден, тарифтік жүйені мемлекеттік реттеу механизмі;
бесіншіден, инновациялық саясатты мемлекеттік реттеу механизмі;
2003-2015 жылдарға индустриялық-инновациялық даму стратегиясын жүзеге асыру механизмінде Даму институттарына үлкен мән берілгені жөнінде жоғарыдағы параграфтарда айтып өттік. Себебі Үкіметтің бюджет қаржыларынан құралған арнаулы қорлары коммерция жолына түссе өзінің алдына койған мақсаттарына жете алмай қалу каупі туады. Стратегияны жүзеге асыру үшін Даму банкі, Инвестициялық және Инновациялық қорлар, экспортты сақтандыру Корпорациялары, сонымен бірге маркетингтік - аналитикалық, инжинирингтік және технологияны трансферттеу орталықтары қүрылды. Өндірілген өнім идеясынан, оны өндіріске енгізу және жүзеге асыруға дейінгі буындарды толық қамтитын, сызба бойынша мемлекет бюджет каржыларын стратегияда жоспарланған іс-шараларды жүзеге асыруға жүмсауды жоспарлап отыр. Жаңа институттарды қүру кезінде ҚР Үкіметі мүнайды экспорттаудан түскен табыстың көп бөлігін өңдеу өнеркәсібін дамытуға жүмсауды қарастырып отыр. Жанадан қүрылған мемлекеттік институттар өңдеу өнеркәсібіне бағытталған инвестициялық саясатын жүргізуге ықпалын тигізуі тиіс деп ойлаймыз. Өңдеу өнеркәсібі құрылымында оң өзгерістер болу үшін екінші деңгейлі банктер көмегі аз болып отыр.
Даму банкісінің қаржыландыру орган ретінде жобаларды несиелендіру мүмкіндігі жоғары болуы тиіс. Бірақ, мемлекет бюджетінен қүралған бүл банктің негізгі мақсатына коммерциялық жұмыстар және бизнес кұрылымдардың функцияларын орындаумен шектеліп отыр, сондықтан бюджет каржылары бәсеке қабілеті жоқ жобаларға салынуда. Осыған орай Үкімет басшылары арасында әр түрлі пікірлер қалыптасты. Жаңадан құрылатын немесе жұмыс істеп жатқан өндірістер мен кәсіпорындардың акционерлік капиталына қатысу, яғни өз үлесін косу туралы немесе акцияларын, басқада бағалы қағаздары пакетін сатып алу арқылы, жаңа өндірістер қүру кезінде жана заңды түлғалар ретінде қатысу сияқты пікірлер экономиканың шикізаттық емес секторын, әсіресе жоғары технологиялық жөне ғылыми сыйымды өндірістерді дамытуда қайткенде де бюджет қаржыларын ысырапсыз пайдалануға болатындығын сараптайды. Негізгі мақсат - жеке кәсіпкер екінші деңгейлі банктер үшін жобаның бастапкы сатыларын да тәуекел деңгейінің жоғарылығынан ресурстар тартуға көмектесу болады, Инвестициялық кор шикізаттык емес секторда жеке инвесторлармен олардың жарғылық қорына қатысу жолымен тәуекел деңгейін бөлісу жатады. Фискалдык саясат өнеркәсіп салалары кәсіпорындарының жұмысын ынталандыру үшін белгілі бір деңгейде салық тәртібінің жетілдіруімен байланысты болмақ. Әсіресе ғылыми қамтымды және қосылған қүнның үлесі жоғары өнім өндірумен айналысушы кәсіпорындарға корпоративті табыс салығын біршама азайту, қосылған құн салығын жеңілдету, салық салу режимін саланың түріне, көсіпорынның өнім өндіру ерекшелігіне, ішкі және сыртқы нарықтағы алатын үлесіне, әлеуметтік мәніне, инновациялық белсенділігіне қарай жекеленген (селективті) тәртібін ұйымдастыру қажет. Бұл ғылымды дамыту, ғылыми-техникалық және иннова-циялық үрдістері өнеркәсіп кәсіпорындарындағы негізгі қорларды жаңартуды ынталандыруға, ғылымды көп қажетсінетін және жоғары технологиясы жоғары жаңа өндірістерге инвестициялық тартымды етуге ықпалын тигізеді. Осы орайда салық төлеушілердің жиынтық жылдық табысынан косымша шегерімдерге, қайта енгізілген тіркелген активтер бойынша мүлікке салық төлеуден және нақты инвестициялық немесе инновациялық жобаны іске асыру үшін алынған және пайдаланылатын телімдерге жер салығын телеуден босату құқығы түріндегі инвестициялық салық преференцияларын беру арқылы жүргізу керек екендігі Стратегияда айтылған. Дегенмен ғылым мен инновациялық кызмегті, инновациялық әзірленімдер мен ғылыми жетістіктерді өндіріске енгізу және ғылым мен иннова-циялык зерттеу жүмыстарын ынталандыруда салық заңнамасына өзгерістер жыл сайың енгізіліп отырылуы тиіс деп түжырым жасаймыз. Себебі бүл да өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарына көрсетілетін жеңілдіктердің негізгі түріне жатады.
Өнеркәсіптің индустриялық-инновациялық дамуын қалыптастыратын құрылымға:
-индустриялык-инновациялық дамудың экономикалық тетіктер жүйесіне - салық саясаты-ғылыми шығындарын үнемі арттырып отыратын субъектілер үшін, жаңа технологияны игеруші шағын және орта бизнес үшін салық жеңілдіктерін бекіту, белгілі бір мерзімге венчурлық бизнесті салықтан толық босату; инновациялық қызметтің қаржы- несиелік механизмі -жеңілдік несиелер беру, жеңілдетілген амортизациялар; жаңа технологиялар нарығын дамыту - технологияны сатып алу-сату механизмін пайдалану;
-индустриялық-инновациялық қаржыландыру жүйесіне инновациялық қорлар, инвестициялык-инновациялық банктер, бюджеттік қаржыландыру, шетел инвестициялары, кәсіпорын-ның өз қаржылары;
-инновациялык инфрақүрылымдар жүйесіне - технопарктер, технополистер, бизнес-инкубаторлар және т.б., жаңалықтарды тарататын және өндіріске енгізетін дербес түрде жүмыс істейтін фирма-делдалдар күру, ынталандыру қорларын қалыптастыру және т.б.;
-мемлекеттік және өнеркәсіптік, салалық инновациялық бағдарламалар жасау - мемлекет, өнеркәсіп, сала және халықаралық деңгейде дайындау жатады. Ынталандырудың тағы бір әдісіне салық жеңілдіктер жүйесі жатады, жеке алғанда, жаңа құралдардың амортизация мерзіміне қатысты болады. Жеделдетілген амортизация режимінің экономикалық мазмүны белгілі: негізгі капиталдың кайтарылған қүнының айналым жылдамдығын арттыру арқылы кәсіпкерлер пайда табу мүмкіндігіне ие болады. Инновациялык жобалар үшін жеделдетілген амортизацияны қолдану түтынудағы жаңа бағытқа жол ашуда жоғары бағаға ие болады, Техника мен ресурсты үнемдеуде инвесторларға капиталдан қайтарым мерзімінін алғашқы жылдарында шығындарды азайтуға, сөйтіп жобаны жүзеге асыруда қызығушылықты көтеруге мүмкіндік береді.
Ынталандырудың тиімді әдісіне тағы инвестициялау шарттарын жақсарту несиелік ставкаларды төмендету жолымен жүргізу жатады, ол капиталды алуға жол ашады. Ал инвестициялау тәуекелі төмендеу болады, ол өз кезегінде инновациялық қызметтің тиімділігін көтеруге ықпалын тигізеді.
Жеңілдікпен несиелендіру саясаты бюджеттен жаңа техника мен технологияны енгізуге жеңілдік несиелерін беруді, сонымен бірге банктен несие алуды қамтиды. Банктік несиелендірудің бюджеттен несие алуға қарағанда айырмашылығы берілген қаржылардың қайтарымы мен ақылы қағидаларын орындауында, сөйтіп ол несиелерді мақсатты түрде пайдалануды ынталандыру мен жобаны жүзеге асырудың өте аз мерзімде іске асуын ынталандырады. Сөйтіп, мемлекет несие беруші банкке салық жеңілдіктерін береді (табысқа салық ставкаларын азайту), сөйтіп инновациялық қызметті несиелендіруде банкті ынталандырады. Одан басқа, мемлекет банкке несиені компенсациялау үшін төмендетілген пайызға дотация береді. Бүл несиенін қайтарымдылығы мен ақылы болуына кепілдік береді. Ал кәсіпорынның өзі несиені төлеуде өз инновациялық қорын кепілдікке үсынуына болады
Құқықтық механизмдер
Өнеркәсіпті жандандыру, оны индустриялык-инновациялық бағытта дамыту, құрылымын жетілдіру жөніндегі заңнамалық жүйеге келетін болсақ,, осы уақыт аралығында ҚР-ның ''Инновациялык қызмет туралы" Заңы, ҚР Үкіметінің "2001-2015 жылдарға инновациялық даму бағдарламасы"'. ҚР "Теріс пиғылды бәсеке турлы" Заңы, ҚР "Тауарлар импорты жағдайында ішкі рынокты қорғау шаралары туралы" Заңы, "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" Қазақстан Республикасыньщ Кодексі, ҚР Үкіметінің "Отандық тауар өндірушілерді корғау жөніндегі жекелеген шаралар және оны жандандыру жөніндегі шаралар туралы" Қаулысы, ҚР Үкіметінің "Экономикалық жағдайды түрақтандыру және отандық тауар өндірушілерді қорғау жөніндегі шаралар тураль Қаулысы, ҚР "Демпингке қарсы шаралар туралы'" Заңы, ҚР "Инвестициялық қорлар туралы" Заңы, "Қазақстанның инвестициялық коры туралы". "Сауда қызметі туралы", "Сауда-өнеркәсіп палатасы туралы", жөне тағы бірқатар заң жобалары әзірленіп, Салық кодексі мен "Инвестициялар туралы'" заңға және тағы басқа нормативтік-қүқықтық актілерге өзгерулер мен толықтырулардың топтамасы әзірленді.
Жоғарыда аталған заңдар протекционистікті күшейтуге емес, күрылымдық кайта қүруға ықпал етуте, өндіріс салаларының бәсекелік қабілетін қалпына келтіруге, ішкі нарықтағы бәсеке шарттарын қалпына келтіріп қоймай, сонымен бірге отандық тауар өндірушілердің мүддесін сырткы нарықта да корғауға көмектесуі тиіс деп ойлаймыз. Республикадағы заңдарды жүзеге асыру үшін арнаулы атқару және бақылау функцияларын орындайтын өкілетті органдар қүрылған. Олар демпингке қарсы, қорғау және компенсациялық шараларды қолдану облысында салааралық үйлестірумен айналысады. Дегенмен, осы аталған заңнама-қүқықтық жүйенің жетілдіре түсу өзектілігі басым. Себебі олардың өңдеуші өнеркәсіп кәсіпорындарындағы индустриялық-инновациялық әлеуетті көтеруді басты Инвестициялық преференциялар адрестік сипаттағы артықшылығы бар инвестициялық жобаларды жүзеге асыруда қолданылатыны ҚР Инвестициялар туралы Заңында көрсетілген. Сондықтан өнеркәсіп салаларында инновациялық үлгідегі тауар өндіретін өнеркәсіптік кәсіпорындарға инвестициялық преференциялар мен инновациялық - инвестициялық жобаларды жүзеге асыру үшін Қазақстан Республикасы меншігіндегі мүліктерді қайтарусыз беруде заттық гранттар беру, кеден алымдарынан босату өңдеу өнеркәсібін дамытуға өз үлесін қосады. Инвестициялық салық преференциялары фиксирленген активтегі инвестиция көлеміне байланысты анықталған мерзімге 5 жылдан артық емес уақытқа беріледі. Отандық өндірісті көтеру үшін инвестицияны мемлекеттік қолдау мақсатына қолайлы инвестициялық ахуал қалыптастыру және жана жүмыс орындарын қүру және сақтау, жаңа технологияны қолдануда жүмыс істеп түрған өндірістерді кеңейту және жаңарту, қоршаған ортаны қорғау шараларын жүргізу қажет болады.
Дегенмен, отандық экономикадағы келелі оң өзгерістер Инвестициялар туралы Заңға және тағы басқа заң актілеріне жаңа өзгерістер енгізуді талап етеді. [9]
Үкіметтің 2001 жылы №617 Қаулысымен бекіткен "2001-2015 жылдарға инновациялық дамудың мемлекеттік бағдарламасы'" мен 2002 жылы қабылдан-ған ''Инновациялық қызмет туралы"' ҚР Заңының аясында жүргізілмек [10].
Кәсіпорын өнімінің әлемдік нарыкқа шығуының негізгі жолына халықаралық сапа стандарттарыньщ талаптарын орындау және оны өндіріске енгізу қадамдары жатады.
Бүл үшін, ең алдымен ҚР 1999 жылы қабылданған ''Стандарттау туралы" және "Сертификаттау туралы" Заңдардың кәсіпорындарды халықаралык стандарттарға көшуге ынталан-дыратын жаңа нүсқасын қабылдау қажеттігі туындады. Қазіргі колданыста жүрген бүл заңдардың негізгі максаттарына мына-лар жатады:
-өнімнің сипатына пайдалану мақсатына сай таіаптар мен мөлшерлерді бекіту:
-өнімнің адам өміріне, қоршаған ортаға қауіпсіз болуын қалыптастыру;
-өнімнің сапасына байланысты тұтынушылардың көзқарастарын қорғау;
-мемлекеттің. кәсіпорындардың қауіпсіздігін камтамасыз ету;
-өнімнің бәсекелік қабілетін арттыруда кедергілерді жою және т.с.с. [11, 12].
Аталған мақсаттарға қол жеткізу үшін бәсекелік қабілеттіліктің басты қүралы ретінде ИСО-9000 және 14000 талаптарын өндіріске енгізу, стандарттау, метрология және сертификаттау мәселелері бойынша әлемдік сауда үйымымен өзара байланыс-ты үштастыратын ақпараттық орталықтарды дамыту саналады.
Өндірістегі өнімдердін сапалық қасиеттерін арттыру да осы стандарттау жүйесінің тиімділігімен байланысты. Кез-келген өнімнің жобасынан бастап дайын өнімге айналуына дейінгі кезеңнің барлығы да осы стандарттың талаптарымен қадағала-нады. ҚР Үкіметінің 2000 жылдың қарашасындағы №1787 "Қазақстан Республикасындағы өнімдердің сәйкестігін бакы-лау" туралы каулысына сәйкес міндетті түрде сертификациядан өтуге тиіс біртекті өнімдердің тізімі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ИНДУСТРИАЛДЫ ДАМУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
0.1 Қоғамның индустриалды дамуының тарихи-теориялық,эволюциялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
0.2 Индустриалды дамудың экономикалық,құқықтық механизмдері ... ... ... ... .16
0.3 Ұлттық экономиканың индустриалды дамуы оны жетілдірудің әлемдік тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИНДУСТРИАЛДЫ - ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУ;ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР
0.1 Қазақстан Республикасынның индустриасын қайта құрылымдаудың қажеттілігі және оны дамыту механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
0.2 Қазақстан Республикасында индустриалды-инновациялық стратегясы жүзеге асуы туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
0.3 Қазақстан Республикасында индустриалды саясатты дамуын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық даму үлгісін қалыптастыру алдағы жылдардың басты бағыты болып отыр. Экономиканың негізгі секторы болып табылатын өнеркәсіпті қайта индустрияландыру оның даму үрдістерін жеделдете түсетіні белгілі. Республиканың жалпы ішкі өніміндегі өнеркәсіптің жалпы қосылған кұнының үлесі 30% құрайды. Соңғы жылдары қол жеткен табыстармен катар ол жерде орын алып келе жатқан кемшіліктер де аз емес. Өнеркәсіпте шешімін таппаған мәселелер макроэкономикалық, аймақтық-салалық және қаржы аясына теріс ықпалын тигізуде. Өндіргіш күштерді орналастырудағы аумақтық диспропорция, шикізаттық бағыттың басым болуы, толық өндірістік циклды интегралданған кешендердің аздығы, оңдеуші салаларда негізгі қорлардың тозу дәрежесінің 30-40 %-ды құрауы, ірі өнеркәсіптік кәсіпорындардың басым көпшілігінде икемді технологияның аздығынан нарық конъюнктурасының өзгерісіне тез бейімделе алмайтын өндірістік қуаттың 20-50% - дай ғана пайдаланылуы -- өнеркәсіптің индустриялық деңгейін көтеруді талап етіп отыр.
Ғаламдану үрдістері мен халықаралық бәсекелестіктің күшеюі, жаңа технологиялық өндірісті қалыптастыру арқылы ғылыми деңгейі жоғары инновациялық бағытта өнім өндіру отандық өнеркәсіпке тез арада өзгерістер енгізуді қажет етуде.
"Жаңа экономика кең тұрғыда - бұл жоғары технологиялар, ғылымды көп қажет ететін, барлық салалар мен сегменттерде инновациялармен қаныққан экономика. Шикізаттық және индустриялық экономикадан санаткерлік ресурстарға, ғылымды көп қажет ететін және ақпараттық технологияларға негізделген осынау сапалық басқа құбылысқа көшу әлемдік шаруашылықтың барынша маңызды үрдістерінің біріне айналды" -деп Н.Назарбаев атап өткен.[1]
Сондықтан да өнеркәсіпті қайта индустрияландырудың ұзақ мерзімдік бағдарламасын дайындау әлемдік экономикада болып жатқан үрдістерге сәйкес ішкі экономикалық проблемаларды шешуге бағытталады. Демек, ұлттық экономиканың индустриялық саясаты ауқымында өнеркәсіптің инновациялық, ұйымдастыру-технологиялық, құрылымдық деңгейін жаңа сатыға көтеру өзекті проблемаға айналып отыр.
Өнеркәсіпті дамыту бағдарламасының негізгі міндеттеріне отын-энергетикалық қуаттарды толық пайдалану, мұнай-химиялық өнеркәсіпті және оның негізінде әртарапты өнім өндіретін өндірістерді құру
(пласстмассадан тауарлар, лак, бояу бұйымдары, дөңгелектер резіңке-техникалық бұйымдар өндіру және т.б.), қара және түсті металл өңдеу салаларын (құбыр өндірісі, сортталған прокат, кабель өндіру және т.б.), мұнай-газ, металлургия, электроэнергетикалық және көлік кешендері үшін құрал-жабдықтар өндіретін өндірістерін жандандыру жатады.
Өнім сапасын халықаралық стандарттарға сәйкестендіру, амортизациялық саясатты жетілдіру, техникалық және білікті мамандарды дайындау мен қайта даярлау жүйесін құру, сыртқы нарықта өнімді жылжыту және өндірісті әртараптандыруды қамтамасыз ететін жаңаша инфрақұрылым құру - мүның бәрі қазіргі заманның талабы.
Өнеркәсіптің индустриялық деңгейін көтерудің түп қазығына технологиялық базис жатса, ал оны қалыптастыру үшін ғылыми-зерттеу және инновациялық жұмыстарды жандандыру қажет болып отыр. Бәсекеге қабілеті жоғары сұраныс талаптарына сай келетін тауар өндіру үшін өндірістік кәсіпорындардың технологиялық деңгейі мен ғылыми жаңалығы бар өнім өндірумен ерекшеленетін өнеркәсіптің технологиялық базасын көтерудің экономикалық механизмін анықтау таңдалып алынған тақырыптың өзектілігін анықтайды.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Ұлттық өнеркәсіптің нарықтық экономикаға бейімделуінде мемлекеттің ұстанған ұтымды бағытын теориялық және әдіснамалық түрғыда зерттеу үшін оның негізін қалаушылар мен олардың ой-пікірлерін ары қарай жалғастырушы кептеген экономист ғалымдардың еңбектеріне сүйенуді және ондағы маңызды ұсыныстарды қолдануды қажет етеді. Олардың қатарына батыстың Д.Кейнс, А.Смит, Д. Рикардо, И.Шумпетер, П.Самуэльсон, К.Маркс сынды ғалымдарын жатқызуға болады.
ТМД елдерінде өнеркәсіптің салалары мен кәсіпорындарын жаңаша индустрияландыру мәселелерін әртүрлі деңгейде талқылап, экономикалық маңыздылығын зерттеген ғалымдар көптеп кездеседі. Мемлекеттің экономика салаларын әртараптандыру жолымен елдің тұрақты дамуына қол жеткізу, ұзақ мерзімді жоспарда сервистік-технологиялық экономикаға ету үшін жағдай жасау және өнеркәсіпте бәсекеге түсуге қабілетті және экспортқа арналған тауарлар, қызмет түрлерін көрсету өндірісін дамыту тетіктері жөніндегі пікірлерді ресейлік ғалымдар Л.Бокарева, А.Булатова, С.Батчиков, А.Вольский, В.Дементьев, Ю.Корнилов, Д.Львов, А.Лисенков, В.Мартынов, Е.Матросова, А.Пранович, А,Цыгичко, А.Шуваева өз еңбектерінде жан-жақты қарастырған.
Қазақстандағы экономикалық өрлеу үрдістеріне сай өнеркәсіпті қайта индустрияландырудың негізгі басымдықтары мен бағыттарына жататын импорт алмастыру, құрылымдық-салалық, инновациялық, инвестициялық саясатты жүргізуде экономикалық тетіктерді қолдану тиімділігі жайында белгілі экономист-ғалымдар О.Баймұратов, Е.Байбарақов, К.Бердалиев, Ө.Ескараев, Ж.Ихданов, Д.Қабдиев, М.Кенжеғозин, К.Қажымұрат, Н.Мамыров, Қ.Оқаев, К,Сағадиев, А.Сейітқазиева және тағы басқа ғалымдар өздерінің теориялық ізденімдері мен зертгеулерінде, ғылыми еңбектерінде аталған проблеманың әртүрлі тұстарын қарастырып, олардың тәжірибеде қолданыс табуына өз үлестерін косты. Соған қарамастан, жылдам қарқынмен өзгеріп жатқан нарық талаптары мен Қазақстанның Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіру алдындағы дайындық жұмыстары өнеркәсіпті жаңаша индустрияландырудағы инновациялық, инвестициялық саясаттың маңыздылығын зерделеуді, Қазақстан өнеркәсібінің индустриялық деңгейін көтеру жолдарын анықтауды, оның ұйымдастыру-экономикалық, құқықтық тетіктерін жетілдіруді, инновациялық, игвестициялық ресурстармен қамтамасыз етудің жолдарын айқындауды талап етуде. Сондыктан да, аталған мәселені теориялық және әдіснамалық тұрғыда саралау қажеттігі дипломдық зерттеудің мақсаты мен міндеттерін анықтауға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсатына - ҚР-ның индустриасын құрылымын қайта құру, индустриалды даму саясатын жетілдіру арқылы өнеркәсіптің индустриялық деңгейін көтерудің теориялық және әдіснамалык негіздерін қалыптастыру, оны жүзеге асырудың экономикалық,құқықтық механизмі бойынша нақты ұсыныстар жасау жатады. Аталған мақсатқа жету үшін дипломдық жұмыста келесі міндеттерді шешу көзделді:
индустрияландыру және қайта индустрияландыру үрдістерінін тарихи-теориялық мәселелеріне шолу жасау арқылы оның алғы шарттарын, кезеңдерін анықтау, қағидаларын бір жүйеге келтіру
- экономиканы әртараптандыру саясатына сәйкес өнеркәсіпті қайта индустрияландыру үрдістерін жүргізудегі мемлекеттің ұтымды
бағытын анықтау;
- Қазақстан индустриасының құрылымын құрылымдау қажеттілігі;
- өнеркәсіптің индустриялык, деңгейін көтерудің экономикалық механизмін және құқықтық механизмдерін жетілдіру және мемлекеттік қолдау тетіктерін ұсыну;
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізіне отандық және шетелдік экономикалық мектептердің өнеркәсіпті дамыту және оны жаңа индустриялық деңгейге көтеру жөніндегі ізденістері мен зерттеу нәтижелері алынды. Ұлттық өнеркәсіпті өркендетуге бағытталған Қазақстан Республикасы Президентінің Заң күшіне енген жарлықтары, заңнамалық және нормативтік-қүқықтық актілері, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары кеңінен колданылды.
Зерттеу объектісіне Қазақстан Республикасы өнеркәсібінің салалары мен өндірістік кәсіпорындары жатады.
Зерттеудің пәніне индустриалды дамудың экономикалық,құқықтық механизмін жүзеге асырудан туындайтын ұйымдастыру-экономикалық, қатынастары жатады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
-экономикалық жүйені индустрияландыру және қайта индустрия-ландыру үрдістерінің тарихи-теориялық мәселелері жаңа экономикалық жағдайда зерделенді;
- индустрияландыру үрдістерінің мазмұны кеңінен ашылып, алғашқы рет оның даму кезеңдері, алғы шарттары, қағидалары эволюциялық негіздері талданады
-ҚР индустриясын қайта құрудың қажеттілігі және оны дамыту механизмдері.
1 Индустриалды дамудың теориялық және методологиялық негіздері
1.1 Қоғамның индустриалды дамуының тарихи-теориялық,эволюциялық негіздері
Әлемде біртұтас индустриялық қоғам құру туралы ілімнің пайда болуы француз ғалымы Раймон Аронның атымен тығыз байланысты болып келді. Оның айтуынша әртүрлі елдердегі индустрияландыру үрдістері нөтижесінде бірегей индустриялық қоғам құруға болады. Оның советтік жоне батыстағы жүйелерін біртүтас индустриялық қоғамның түрлері деп санауға болады.
Қоғамның экономикалық және әлеуметтік-саяси даму деңгейі ғылыми-техникалық прогресстің деңгейіне байланысты екені бәрімізге белгілі. Өз кезінде австриялық экономист Йозеф Шумпетер индустриялық дамудың циклдық үлгісін үсынған, әрбір циклдың үзақтығы оның пікірінше 50-60 жыл қүрайды екен. Кезекті циклдың басталуы өнеркәсіптік революциямен байланыстырылады, сөйтіп сол қоғамдағы жаңа өндірістік-экономикалық ортаның пайда болуын дөлелдейді.
Әрбір индустриялық цикл, Шумпетердіц айтуы бойынша, қоғамның экономикалық даму негізін қүрайтын факторларға тікелей байланысты болады. Индустриялық циклдың бір мерзімінен екіншісіне өтудегі факторлар арасындағы айырмашылыққа экономика салаларының әркелкі дамуы жатады. Сонымен бірге әрбір индустриялық цикл қоғамдағы экономикалық өркендеудің іргесін қүрайтын жаңа салалардың пайда болуы ғана емес, сонымен бірге осы салалардағы түбегейлі өзгерістерге де байланысты болады.-
Бірінші индустриялық циклдың басталуын Шумпетер бірінші өнеркәсіптік революциямен байланыстырады жөне ол 1785 жылдарда басталды деп түжырым жасайды. Өндірістік үрдістерде судың энергиясын белсенді түрде пайдаланумен сипатталады, сойтіп ол металлургия және тоқыма сияқты іргелі салалардың пайда болуына ықпалын тигізді.
Екінші индустриялық цикл кезінде бу двигателдерінің пайда болуына байланысты тоқыма және металлургия салаларын (болат құю өнеркәсібі пайда болады) әрі қарай дамыта отырып, теміржол көлігі саласының пайда болуы арқылы сол уақыттағы экономиканың инфрақұрылымын түбірімен өзгертті.
Үшінші индустриялық цикл электр жөне химия энергиясын пайдалануға байланысты жаңалықтар ашуға байланысты енеркәсіптік революцияның басталуымен байланысты болды. Бүған, жеке алғанда, ішкі жану двигателін ойлап табуды жаткызуға болады. Осы кезде химия өнеркәсібі мен автокөлікті дамыту салаларының қалыптасуы басталды. Төртінші индустриялық циклдың факторларына атом энергиясы мен электроника жатады. Оларды пайдалану қалыптасқан салалардың құрылымын түбірімен өзгертті. Сөйтіп авиакосмостық, радиоэлектроника, электрондық машина жасау сияқты жаңа салалардың пайда болуына өсер етті.
Осыдан бастап бесінші индустриялық циклдың басталуы ақпараттар мен телекоммуникация облыстарында пайда болған жетістіктер негізінде ақпараттар жүйесінің дамуымен байланыстырылады. Бүл циклдың аяқталуы шамамен 2020 жылдар деп болжануда. Осы бесінші цикл индустриялық дамудың аяқтаушы циклы болып, соданкейінгі жаңа пост индустриялық (индустриядан кейінгі) қоғамға өтудің жаңа сатысы болып табылады. Ауыр қол еңбегін механикалық еңбекпен ауыстыра отырып, адамзат дамуында жаңа дәуір, яғни индустрияландыру дәуірі басталды. Машина мен механизмдердің жаңа түрлерін пайдалану арқасында өндірістік үрдісте адам өзінің әлеуметтік-рухани жағдайын жақсартуға мүмкіндіктер ашты.
Француз ғалымы Эминэльдің пікірі бойынша техникалық прогресс тек экономикалық заңдарды қолдануды жаңартып қоймай, сонымен бірге олардың мазмұнын да өзгертіп отырады, экономикалық билік ірі корпорациялардың, яғни алып алпауыт кәсіпорындардың үлесіне тиеді. Ал, постиндустриялық қоғам тұжырымдамасын түңғыш рет американ социологы Даниель Белл әзірлеген. .Онда индустрияландыру үрдістерін толық аяқтағаннан кейін қоғамда экономикалық ерекшеліктсрге басты назар аударылады да, ол постиндустриялық қоғамның бес белгісімен анықталады:
экономиканың тауар өндіруден қызмет көрсету сфера-
сына бет бүруы;
жүмыскерлердің жалпы санында білікті мамандар мен
техниктер үлесінің артуы;
теориялық білімнің манызьның күшеюі;
технико-экономикалық ортаның технологияны бақылау-
ға бейімделуі;
қоғамның жаңа санаткерлік технология үрдісін дамы-
туға бет бүруы.
Жаңа индустриялық қоғам теориясы Американың көрнекті экономист-ғалымы Джон Гелбрейттіц бірқатар еңбектерінде, соның ішінде жаңа индустриялык қоғам (1967 жыл) еңбегін-де орын алған. Онда жаңаша капитализмііің экономикалық жүйесі екі түрлі сектордың жиынтығынан түратындығы қарас-тырылған. Біріншісіне, баға, шығындар, технологияға негіз-делген қоғам жене мемлекетгегі билігі үстем ірі корпора-циялар жататын болса, екіншісіне үсақ фирмалар, азайып бара жатқан қолөнеркәсібі, қызмет көрсету аясы және т.б. жатады. [2]
XX ғасырдың ортасынан бастап өңдеу өнеркәсібінің жалпы ішкі өнімдегі үлесі белгілі бір деңгейге дейін көтерілді. Мысалы, жедел дамыған елдерде оның деңгейі 60 жылдардың аяғында 13-15 мың АҚШ долларына дейін жетіп, содан кейін оның тұрақтану немесе төмендеу үрдістері қалыптасқан. Едәуір қысқару 60-жылдардың ортасында АҚШ-та, ҰлыБританияда, Францияда байқалды. Индустрияландыруды кеш бастаған елдерде (Жапония, Италия), өңдеу өнеркәсіп салаларының үлесі 70 жылдардың басына дейін өсіп, содан кейін қайта құлдырай бастаған. АҚШ-та, Жапонияда, Францияда жалпы ішкі өнім көлемінде өнеркәсіпке қарағанда қызмет көрсету аясындағы өнім көлемі жоғары болған.
Экономикасы дамыған АҚШ-та 1960-1996 жылдар аралығында жалпы ішкі өнімнің қүрылымында ауылшаруашылығының үлесі 4% дан 2%-ға дейін, енеркәсіпте 34%-дан 28%-ға дейін төмендесе, қызмет көрсету аясында, керісінше 58%-дан 70%-га дейін артқан, Жапонияда ауыл шаруашылығының үлесі 13%-дан 2%-ға, өнеркәсіптің 37%-дан 32%-ға дейін азайып, қызмет керсетуде 45%-дан 60%-ға дейін көтерілген. Ал, Германияда ауыл шаруашылығында 6-дан 2-ге, өнеркәсіпте 46-дан 34-ке түскен, қызмет көрсету аясында 40-тан 59-ға көтерілген, Францияда сәйкес 9-дан 3-ке, 40-тан 24-ке түсіп, қызмет көрсетуде 43-тен 68% артқан. Демек, индустриялық деңгейі жоғары мемлекетгердің бәрінде де ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіпке қарағанда қызмет көрсету аясының жалпы ішкі өнімдегі үлесі көтеріліп отырған .[3]
Одан кейінгі онжылдықта көптеген бағыттар бойынша әлемде алға суырылып шыққан аралас экономикаға негізделген ;'жаңа индустриялық елдер" (Тайвань, Сингапур, Оңтүстік Корея, Гон-Конг) пайда болды. Мәселен, Оңтүстік Корея экономикасының өрістеуіне себепкер болған - мемлекетгік экономикалық жоспарлау Кеңесінің дайындаған шаруашылық-ты дамытудың бес жылдық жоспары еді. Қазіргі кезде оларда экономиканы мемлекет тарапынан реттеудің басты бағытына экономикалық өсуді, өнеркәсіп өнімдерінің экспортың үлғайтуды ынталандыру жатады. Осы елдерде экономикалық ынталандыру әдістерін жүйелі түрде қолдану өз нәтижесін беріп отыр.
Аталған елдерде мемлекет араласатын экономика салаларында импорттық саясат пен қаржы-несие жүйесі қамтылмаған. Көпшілік сүранымдағы тауарларға (үн, қант, кофе, дәрі, телевизор), сонымен қатар, көптеген өндірісі монополияланды-рылған немесе өмірге қажетті экономиканың дамуында маңызды орын алатын (электр қуаты, отын, болат, химиялық өнімдер) тауарларға баға белгілеу орталықтан қатаң бақылауға алынған.
Аралас экономиканың артықшылығын дөлелдейтін екі шартгы факторлар бар:
Біріншісі. Ресурстарды бөлудің тиімділігі. Ол өндірісте ресурстардың жинақталынған түрлерін тиімді пайдалануды талап етеді, жаңа технологияны ендіріске барынша көптеп енгізуге күш салады.
Екіншісі. Еркіндік. Нарықтық аралас жүйенің маңызы экономикалық емес ерекшелігінің маңызына, оның жеке еркіндікке негізделуі жатады.
Демек, ондай елдерде өнеркәсіптің салалық қүрылымында кен өндіру салаларының үлесі төмендеп, өңдеуші өнеркәсіптің үлесі жоғарылап отырады. Әсіресе, машина жасау жоне химия өнеркәсібінің үлесі артып келеді. Дамыған елдердің өңдеу өнеркәсібінде капитал жөне материал сыйымдылығы жоғарғы салалардан (металлургия, химия өнеркәсібі) ғылыми сыйымдылығы жоғары салаларға (электроникаға) қарай ауысуы жүріп жатыр. Соның әсерінен әлемдік нарықта "босаған қуысты" жаңа индустриялық дамыған мемлекеттер иемденуде, Олар дөстүрлі еңбек сыйымдылығы жоғары салалары орташа және төмен деңгейде дамушы елдерге қарай ығыстыруда.
Әлемдік шаруашылықта қүрылымдық озгерістер негізінен салалық кешендердің ішінде қалыптасып, салаішілік пропорцияларды жетілдіруге ықпалын тигізіп отыр.[2]
Зерттеушілердің басым бөлігі дамудың циклдық теориясын (Кондратьев циклдары) қолдайды, оны әлемдік шаруашылықтың ғылыми-техникалық прогрестің табиғатын үлкен циклдары шеңберінде экономикалық даму қарқындарының тербелістерімен байланыстырады. Жаңаша экономикалық даму теориясындағы басым бағытты инновация контексінде қарастырайық: циклдық теория мен қоғамдық даму кезендерін отандық және шетелдік бірқатар ғалымдар индустрияға дейінгі, индустриялық және постиндустриялық даму деп үшке боледі. Индустрияға дейінгі дамуды аграрлық даму кезеңі деп те атайды.
1-кесте
Индустриалды даму сатылары
Экономика
Сипаты
Ауысу факторлары
Аграрлық
Ауылшаруашылық өндірістің басымдылығы
Жұмыс күшінің болуы. Капитал жинау. Қарапайым экономикалық қатынастар.
Индустриялды
Тұрғындар мен өндіріс үшін өнім шығаратын зауыттардың, фабрикалардың болуы. Экономикалық құрылымда өндірістің басымдылығы. Өндіріс құрылымының тік интегралдануының басымдылығы
Жаңалықтар мен ашулар. Капитал нарығын сақтау мен дамыту. Ерекше мобильдену
Постиндустриалды
Жоғарғы технологиялардың дамуы. Өндірістің, сауданың және капиталдың жаһандануы. Қызмет көрсету секторының өсуі. Инфрақұрылымның рөлінің күшеюі.
Инкрементальді инновациялардың күшеюі. Автоматтандыру және роботтандыру. Өндірістік және технологиялық кластерлердің рөлінің күшеюі. Адам капиталына инвестициялардың өсуі. Венчурлық капиталдың рөлін арттыру
Дерек көзі:МукановД.Индустриально-инновац ионное развитие Казахстана
потенциал и механизмы релизаций-Алматы: Дайк - Пресс,2004.-С.18
Қазақстан бет бұрып отырған индустриялық қоғамның оғап дейінгі қоғамнан айырмашылығы қайта индустрияландырылған өнеркәсіптің күрт өсу салдарынан табыс көлемінің қарқынды түрде артуы болмақ. Көптеген салаларда механикалық, автоматты, ақпараттық технологиялар енгізу арқылы инновациялық тауарлар өндіруге қол жеткізу нәтижесінде бәсекеге қабілетті өнімдерді өндіруге мүмкіндіктер пайда болуға тиіс. Әрине бүл үзақ мерзімді алатыны сөзсіз.
Соңғы кезде АҚШ- тың және дамыған елдердің постиндуслриялық қоғамға өту женінде қуанышы қойнына сыймай жариялауы айтулы нәтиже бермеді. [4] Оның себебіне әлемдік нарықта аренаға жаңа технологиялар өндіретін орта азиялық мемлекеттердің инновациялық өнімдер өндіру арқылы суырылып алға шығуы да әсерін тигізді.
Енді советтік кеңістіктегі индустрияландырудың тарихи-теориялық үрдістерін зерттеп қарайтын болсақ, ондағы ғылыми-техникалық прогрестің дамуы салдарынан индустрияландыру шараларын кеңінен жүргізуге үмтылыстың болғанын байқауға болады. Жиырмасыншы ғасырда елімізде эволюциялық даму үрдістерінің салдарынан индустриялық қоғамның негізі қаланды. Тек ғылымда ғана емес, нақты тожірибеде КСРО-ның халықшаруашылық жоспарларында көлем және сапа көрсеткіштсрінің өсу қарқынына ерекше мән берілді. Негізгі салалар бойынша директивті көрсеткіш ретінде қоғамдық өнім өндірісінің өсімшесі саналды және ол қатаң түрде қадағаланып отырды. Елімізде қысқа мерзімде экономиканы индустрияландыру шаралары жүргізілді. Содан кейін соғыс жылдары қираған шаруашылық қалпына келтіріліп, өндірісті техникалық реконструкциялау қолға алынды. Бір салаларда өндірісті кеңейту жөніндегі жоспардың орындалу дәрежесі басқаларының дамуына кедергі келтіріп отырғанын жоққа шығаруға болмайды. Себебі сыртқы экономикалық байланыстардың нашар дамуы жағдайында басқаша болу мүмкін емес еді.
Пайдалы қазба байлықтардың бай кеніштерінің болуы Қазақстанда ауыр индустрияны, өсіресе ол кен өндіру, мұнай, көмір, түсті металлургия салаларын баса дамыту үшін негіз болды. Бүл салалар республиканың индустриялық бейнесін, оның өнеркәсібінің шикізаттық бағытын үзақ уақытқа белгілеп берді. Риддер полиметалл комбинаты, Қарсақпай мыс комбинаты, Ертіс мыс қорыту зауыты және басқа қайта қүрылған кәсіпорындар базасында жүмыс істеді. Шымкент қорғасын зауыты, Балхаш мыс қорыту және Ащысай полиметалл комбинаттары салынды. Текелі полиметалл жөне Жезқазған мыс қорыту комбинаттары, Өскемен қорғасын-мырыш зауыты жоне басқалар салынып, өркендеп жатты. Мүның көпшілігі тек Қазақстанда ғана емес, сонымен қатар Совет еліндегі түсті металлургияның ең ірі кәсіпорындары еді. Әсіресе, ауыр индустрия кәсіпорындарының ескілерін қалпына келтіру, жаңаларын салу және техникалық жағынан кайта қүру, оған сай келетін қуатты энергетикалық база жасауды талап етгі. Осыған байланысты Қарағанды ОЭС-і, Ульба СЭС-і, Балхаш мыс балқыту комбинатының, Шымкент қорғасын зауытының, Ақтөбе химкомбинатының, Ащысай полиметалл комбинатының және т.б. жылу электр станциялары салынды. Электр қуатын өндіру республикада 1913 жылмен салыстырғанда 486 есе өсті. Сонымен бірге, жеңіл және тамақ өнеркесібінде елеулі табыстарға қол жеткізілді. Алматыда аяқ-киім және екі тігін фабрикалары, Семейде тері илейтін комбинат және ет комбинаты, Атырау балық-консерві және Алматы жеміс көкөніс комби-наттары, нан жөне май шығаратын зауыттары қатарға қосылып, ойдағыдай жұмыс істей бастады.Қазақстанның индустриялық дамуының мұндай жоғары қарқында жүргізілуі Ресейдің, Украинаның және Кеңес Одағының басқа өнеркәсібі дамыған республикаларының жан-жақты көмегінің және сан-алуан шаруашылық байланыстардың арқасында жүзеге асырылды.
Қазақстанның индустриялық дамудағы зор табыстарына қарамастан, бүл үрдісте бірқатар кемшіліктерге де жол берілді. Олардың ең негізгісіне республика өнеркәсібінің шикізаттық бағытқа бет бүруы жатады. Бүл оның орасан зор табиғи ресурстарымен айқындалған еді. Статистикалық мәліметтерге сүйене отырып айтатын болсақ, біздің еліміз әлемдік темір рудасы қорының шамамен 8 пайызына, әлемдік уран қорының 25 пайызға жуығына иелік етеді. Мүнайдың барланған қоры бойынша Қазақстан әлемде 12 орын алады. Және болжам бойынша 2015 жылы мүнай өндірудің келемі жағынан алғашқы ондық елдерінің қатарына кіруге тиіс. Қазақстан көмір ендіретін ел ретінде әлдеқашан танылған. Республикадағы көмір қоры 35,8 миллиард тоннаны қүрайды.
Солай бола тұра, машина жасауды айтпағанда мүнайды, газды, түсті металдарды өңдейтін, әсіресе машина жасаудың жетекші салалары станок, прибор, автомобиль, трактор және басқа ауыл шаруашылық машиналарын жасайтын кәсіпорындар аз болды. Жеңіл өнеркәсіптің бірсыпыра жетекші салаларының нашар дамуы немесе болмауы салдарынан түтыну тауарларының көпшілігі (киім, аяқ киім, металдар жене т.б) республикадан тыс жерлерден тасылып әкелінсе, көмір, мүнай, рудамен бірге Қазақстаннан Ресейге, Орта Азия және басқа республикаларға түз, мақта, астық, жүн жоне басқа ауылшаруашылық өнімдері мен шикізаттары жөнелтіліп жатты.
Әсіресе, Қазақстанға негізінен Ресейден көп мөлшерде машиналар, металл бүйымдары, цемент, ағаш жүктері жоне т.б. тасып әкелінді. Сөйте түра, өзінің тұтынуынан артық өнім өндіру экспортты үлғайта отырып, импорт үшін төлейтін қаржы табуға көмектесті. Нарықтық қатынастарға тосқауыл қойылып, оның орнына экономикалық үрдістерді басқаруда қатаң билеп-төстеуші тетікті қолданған тоталитарлық экономика қалыптасты.
Жиырмасыншы ғасырдың аяғында бүл жүйе тарап, нарықтық экономикаға көшу басталды. Бүл транзиттік экономиканың негізін қүрайтын әлеуметтік-экономикалық түрақты түрде дамудың үлгісін жасауды талап етгі.
Индустриялық даму стратегиясын ресейлік экономист-ғалымдар Д.Львов, В. Дементьев 4 кезеңге бөлген.
Бірінші кезенде капиталистік емес, соның ішінде, үйымдастыру-экономикалық сипат алатын шараларды жүргізу басты орын алады. Ол жаңа салаларда мамандар мен шикізаттардың көп жинақталуын қамтамасыз ете отырып. машина жасау өнеркәсібінің технологиялық ядросын күшейтуді, ондағы жинақталған резервтерді жүмылдыра отырып пайдалануды қажет етеді. Ол үшін ішкі нарықтың тұтынушылығын қанағаттандыруға қабілетті өндіріс қуаттарын барынша пайдалану, экспортқа бағытталған салалардың құрал-жабдықтармен жабдықтаушылар байланысын кеңейту; отандық машина жасаудың ұдайы түрде дамитын өндірістік базасын жаңартуды қарастырады.
Екінші кезеңнің негізгі міндетіне базалық салалардағы ресурстарды үнемдейтін технологияға көшу арқылы оның қүрылымын жетілдіру және оны экономиканың басқа салаларында пайдалану жатады
Үшінші кезеңде жаңа технологиялар негізінде отандық өндірісті жаппай қалпына келтіру жүмыстары қолға алынып, Ресей өнеркәсібінде кешіккен индустриялық модернизацияны аяқтау үшін жоғары технологиялық шаралар жүргізіліп, тұтынушылықты қамтамасыз етуді қалпына келтірудің ауқымдары анықталады.
Төртінші кезенде экономикада инновациялық дамудың перспективалық үлгісіне өту перспективасы бар салалардың салыстырмалы артықшылықтарын қалыптастыру негізінде жүргізілуі тиіс. Ал бізде мүндай даму стратегиясын жүзеге асыру үшін барлық жағдай бар деп есептеуге болады.
Енді, әлемдік экономикадағы индустрияландырудың бірнеше негізгі сатыларын атап өтейік. Алғашқы саты жиырмасыншы ғасырдың ортасына дейін жалғасып, ауыр индустрияның дамуымен сипатталады. Экономикалық жағынан қуатты базалық салалар, яғни тау-кен өндірісі, металлургия, энергетика дамыды. Келесі сатыда индустриялық жағынан дамыған тұтынушылық сипаты бар өнім өндіруші салалар басым болды. Оларға телевизордан бастап автомобильге дейін өнім өндіретін салаларды жатқызуға болады .[5]
Қазіргі кезде елдерді аграрлық және индустриялық деп бөлуден гөрі, оның орнына индустриялы-технологиялық экономикасы бар елдерді дамыту қажеттігі туды. Себебі, әлемдегі елдерді аграрлық және индустриялық етіп жіктеу өнеркәсіптік төңкерістен кейін капитализмнің және өндірісте ірі машиналық дәуірдің басталуына байланысты болды. Әйтсе де аграрлық жоне индустриялық деп бөлудің қажет болмауын ауыл шаруашылығында машинаны, автоматтандырылған жүйелерді, кешенді механикаландырылған еңбекті пайдалану, жоғары технологиялардын жаңа үлгілерін енгізумен түсіндіруге болады. Соңғы уақытта индустриялық дамыған елдер арасында белгілі бір градациялар пайда болып, индустрияландыру денгейін анықтауды қажет етіп отыр. Біреулерінде аграрлық сектор басым болса, екіншісінде өнім өндіру, үшіншісінде өңдеу өнеркәсібі үстем болады. Елдер экономикасын ілгері дамуына көп жағдайда климатгық, географиялық орналасуы, шикізат базасының көлемі, ресурстардың қорлары және т.б. көптеген факторлар ықпалын тигізетіні белгілі. Осыған байланысты соңғы кезде ғылыми әдебиеттерде индустриялы-шикізатты және индустриялы-технологиялық деп бөлуге көп мән беріліп жүр. Ұлтгық экономика шикізатты өндіруде техниканың жаңа үлгілерін пайдаланып, автоматтандырылған, механикаландырылғап еңбекті қолданса, индустрияландырудың бірінші түріне жатқызуға болады. Ал, шикізатты өндеуден өнім өндіруге, содан кейін тұтынушыға дайын өнімді жеткізуге дейін барлык технологиялық тізбектілік жаңа техника, технологияға алдыңғы қатарлы инновациялық жетістіктерге негізделсе, онда оны индустрияландырудың екінші түріне, яғни индустриялы-технологиялық деп атауға болады.
Қазір әлемде нашар дамыған, артта қалушы және даму жолына енді түскен елдердің көпшілігіне индустриялық-шикізатты бағыт сәйкес келсе, ал дамыған елдер инустриялык-технологиялық мақсатты ұстанып отыр. Әрине аралық жағдайда қалған елдер де бар. Оларда өндіру мен өндеу секторларының үстемдігі анық емес, түрақсыз, әртүрлі өзгерістерге үшырауға бейім келеді. Совет дәуірі кезінде макроэкономикалық артықшылық ауыр өнеркәсіп кешенінде болуына байланысты советтік жоспарлы экономикада индустриялы-технологиялық деңгей басым болғаны сөзсіз. 1960 жылдардағы шаруашылықтың шығынды жүйесінің басым болуына карамастан жоғарыда аталған индустриялы-технологиялық денгейі жоғары болды.
Әрине. экономикалық жүйенің түбегейлі өзгеруі, қайта құру үрдістері, тоқырау мен дағдарыстар, жекешелендіру меи мемлекет меншігінен алу үрдістерінде болған қарама-қайшылықтар мен шиеленістер ТМД елдері экономикасын индусгриялы-технологиялық державадан индустриялы-шикізатгық деңгейге түсірді. Себебі, бұрын шикізатты саглдан түскен валюта түсімінің 60-70%- ы индустриялық бағыттағы технологияны сатып алуға бағытталатын еді. Яғни. ол өндіргіш күштерді дамытуға, жаңа өндірістер ашуга, жүмыс орындарын техникамен жарақтандыруға, модернизациялау жүмыстарын жүргізуге пайдаланылатынды.
Алайда, нарықтық экономикаға өтуге байланысты меншік түрлерін өзгеріу, жекешелендіру іс-шараларын жүргізу, жалпыхалықтық меншікті кең ауқымда қайта қүру иңдустрияландыру үрдістерінің баяулауына әсерін тигізді. Ол өнеркәсіп кәсіпорындарын еңбек ұжымдарына, ұжымдық немесе акционерлік меншік иелеріне жеңілдікпен беру жәнс сауда мен қызмет көрсету аясының обьектілерін сату немесе түрғын үй купондарына сату арқылы іске асырылды. Мемлекет меншігінен алу және жекешелендіру" туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес концерндер, корпорациялар, бірлестіктер, одақтар ерікті түрде қүрылды. Бүл үрдістер 1991-1992 жылдарда жүргізіліп, жекешеленді-рудің бірінші кезеңін анықтады.
Екінші кезеңде (1993-1995 ж.) 200-500 мыңға дейін адам жүмыс істейтін орташа кәсіпорындарды жаппай жекешелендіру, ірі және бірегей кешендерді жеке жобалар бойынша жекешелендіру жүмыстары орын алды.
Үшінші кезеңде (1996-1998 ж.а.) мемлекетгік меншіктегі ірі және алып кәсіпорындар жекешелендірілді. Конкурстан тыс шетелдік басқаруға қазақстандық Жезказғанцветмет АҚ, Кармет АҚ, Соколово-Сарыбай ТӨК, Донской ТӨК, Феррохром АҚ жоне т.б. кәсіпорындар берілді. Меншік нысандары бойынша 2000 жылы жеке меншік 83%, басқа мемлекеттердің меншігі-14%, мемлекеттік меншік- 3% қүрады 16.
Қазіргі кезде республика енеркәсіп енімінің 85 пайызға жуық көлемі жекеменшік секторда өндіріледі. [1]
Жекешелендіру үрдістерін жүргізуде кешенді түрде әзірленген бағдарламаның болмауынан кейбір субьективті факторлардың орын алуы экономиканың түбірін қүрайтыи өнеркәсіптің технологиялық құрылысының ыдырауына әкеп соқтырды.
Экономикалық жүйеде болған күрт өзгеріс. меншіктің жаңа нысандарының пайда болуымен жекешелендіруге қатысты болған құрылымдық қайта қүру шаралары технологиялық құрылысты дамыту орнына ыдыратуға әкеп соқтырды.
Тұтас өндіріс блоктарын жүйелі түрде өзгертетін әртүрлі кезеңдердегі макрожүйені қалыптастыратын технологиялық құрылыс жөнінде технологиялық кластерлср бойынша дайындамалар бар. Экономикалық ғылымда индустриялы жене басқа да дәуірлерде кездесетін бес негізгі технологиялық құрылысқа сипаттама берілген .[1]
Онда әлемдегі басым технологиялық қүрылыс 60-70 жылдардағы түтас үдайы ондірістік жүйе ретінде қалыптасса, 70 жылдардағы құрылымдық, дағдарыстан кейінгі дамығаи елдердегі экономикалық өсудің технологиялық базасын қүрады. Бүл технологиялық қүрылыстың анықташы компоненті ретінде микроэлектроника, бағдарламамен қамтамасыз ету, есептеуіш техника, ақпаратты өңдеу, ондіріс пен басқарудағы үрдістерді автоматтандыру, космостық байланыстың жаңа түрлеріне жету саналады [8]. Болашақта жаңа технологиялық қүрылыстың компоненттеріне биотехнология, жасанды интеллект жүйесі, ауқымды ақпараттық жүйе, жоғары жылдамдықтағы тасымалдаудың кешенді түрлері және т.б. жатады. Технологиялық қүрылыстағы өзгерісгер экономиканың эволюциялық теориясында слеулі орын алды.
1990 жылдардан бастап постиндустриалдық қоғам термині қолданысқа енуіне байланысты дамыған елдердің бәрінде өнеркәсіптің үлесі қызмет көрсету секторының үлесінен төмендеу қалып, азая түсуін жалғастырды. Халықтың аз ғана бөлігі оөнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы кәсіпорындарындағы нақты еңбекпен айналысты. Мысалы, АҚШ-та өндірістік сектор экономиканың 17%-ынғана қүрайды.
Кейбір елдсрдегі ғылыми сыйымды жоғары технологиялық қүралдарды пайдалану керсеткіштерін қарайтын болсақ, онда 1997-2000 жылдар аралығында едәуір артқанын байқауға болады.
Жоғарыда карастырып өткен экономикасы дамыған АҚШ, Жапония, Ұлыбритания, Германия, Франция, Италия секілді мемлекеттерде ғыльми сыйымдылығы жоғары өнім өндіретін өндірістің жалпы өнеркәсіптегі үлесі 1997 жылы АҚШ-та -14,7%, Жапонияда - 15,7%, Үлыбританияда - 11,7%,
Германияда -8,3% қүраған, ал технологиясы жоғары өндірістің үлесі АҚШ-та - 32%, Жапонияда - 22%, Үлыбританияда - 4,4%, Германияда - 6%, Францияда-3% болды.
1.2 Индустриалды дамудың экономикалық, құқықтық
механизмдері
Өнеркәсіпті өркендетудің негізгі факторына шаруашылық субъектілерінің қызметінің институционалды және заңнама шарттарын нақтылау және бюджет-қаржы жүйесін жетілдіру жатады. Қазіргі кезде өнеркәсіп салаларын жандандыру үшін қолдау көрсету мемлекеттің негізгі міндеті болып көзделуде. Қазақстан өнеркәсібін дамытудың басты бағытына ішкі түтыну нарығын бәсекеге қабілеті жоғары отандық тауарлармен толықтыру мақсатында импорттық тауарларды ығыстыру көлемін 15-20%-ға дейін төмендету болып отыр
Осыған байланысты өнеркәсіптің индустриялық дамудың үйымдастыру-экономикалық механизмін әзірлеу. оның тиімді жүмыс істеу әсерінен экономикада оң нәтижелерге жетудің мүмкіндіктерін анықтау біздің көздеген мақсатымыз болып табылады..
Индустриалды дамудың экономикалық механизмі:
біріншіден, Фискалдық жүені мемлекеттік реттеу механизмі ;
екіншіден, Өнеркәсіптің инвестициялық белсенділігін көтерудің экономикалық механизмі;
үшіншіден, салық саясатын мемлекеттік реттеу механизмі;
төртіншіден, тарифтік жүйені мемлекеттік реттеу механизмі;
бесіншіден, инновациялық саясатты мемлекеттік реттеу механизмі;
2003-2015 жылдарға индустриялық-инновациялық даму стратегиясын жүзеге асыру механизмінде Даму институттарына үлкен мән берілгені жөнінде жоғарыдағы параграфтарда айтып өттік. Себебі Үкіметтің бюджет қаржыларынан құралған арнаулы қорлары коммерция жолына түссе өзінің алдына койған мақсаттарына жете алмай қалу каупі туады. Стратегияны жүзеге асыру үшін Даму банкі, Инвестициялық және Инновациялық қорлар, экспортты сақтандыру Корпорациялары, сонымен бірге маркетингтік - аналитикалық, инжинирингтік және технологияны трансферттеу орталықтары қүрылды. Өндірілген өнім идеясынан, оны өндіріске енгізу және жүзеге асыруға дейінгі буындарды толық қамтитын, сызба бойынша мемлекет бюджет каржыларын стратегияда жоспарланған іс-шараларды жүзеге асыруға жүмсауды жоспарлап отыр. Жаңа институттарды қүру кезінде ҚР Үкіметі мүнайды экспорттаудан түскен табыстың көп бөлігін өңдеу өнеркәсібін дамытуға жүмсауды қарастырып отыр. Жанадан қүрылған мемлекеттік институттар өңдеу өнеркәсібіне бағытталған инвестициялық саясатын жүргізуге ықпалын тигізуі тиіс деп ойлаймыз. Өңдеу өнеркәсібі құрылымында оң өзгерістер болу үшін екінші деңгейлі банктер көмегі аз болып отыр.
Даму банкісінің қаржыландыру орган ретінде жобаларды несиелендіру мүмкіндігі жоғары болуы тиіс. Бірақ, мемлекет бюджетінен қүралған бүл банктің негізгі мақсатына коммерциялық жұмыстар және бизнес кұрылымдардың функцияларын орындаумен шектеліп отыр, сондықтан бюджет каржылары бәсеке қабілеті жоқ жобаларға салынуда. Осыған орай Үкімет басшылары арасында әр түрлі пікірлер қалыптасты. Жаңадан құрылатын немесе жұмыс істеп жатқан өндірістер мен кәсіпорындардың акционерлік капиталына қатысу, яғни өз үлесін косу туралы немесе акцияларын, басқада бағалы қағаздары пакетін сатып алу арқылы, жаңа өндірістер қүру кезінде жана заңды түлғалар ретінде қатысу сияқты пікірлер экономиканың шикізаттық емес секторын, әсіресе жоғары технологиялық жөне ғылыми сыйымды өндірістерді дамытуда қайткенде де бюджет қаржыларын ысырапсыз пайдалануға болатындығын сараптайды. Негізгі мақсат - жеке кәсіпкер екінші деңгейлі банктер үшін жобаның бастапкы сатыларын да тәуекел деңгейінің жоғарылығынан ресурстар тартуға көмектесу болады, Инвестициялық кор шикізаттык емес секторда жеке инвесторлармен олардың жарғылық қорына қатысу жолымен тәуекел деңгейін бөлісу жатады. Фискалдык саясат өнеркәсіп салалары кәсіпорындарының жұмысын ынталандыру үшін белгілі бір деңгейде салық тәртібінің жетілдіруімен байланысты болмақ. Әсіресе ғылыми қамтымды және қосылған қүнның үлесі жоғары өнім өндірумен айналысушы кәсіпорындарға корпоративті табыс салығын біршама азайту, қосылған құн салығын жеңілдету, салық салу режимін саланың түріне, көсіпорынның өнім өндіру ерекшелігіне, ішкі және сыртқы нарықтағы алатын үлесіне, әлеуметтік мәніне, инновациялық белсенділігіне қарай жекеленген (селективті) тәртібін ұйымдастыру қажет. Бұл ғылымды дамыту, ғылыми-техникалық және иннова-циялық үрдістері өнеркәсіп кәсіпорындарындағы негізгі қорларды жаңартуды ынталандыруға, ғылымды көп қажетсінетін және жоғары технологиясы жоғары жаңа өндірістерге инвестициялық тартымды етуге ықпалын тигізеді. Осы орайда салық төлеушілердің жиынтық жылдық табысынан косымша шегерімдерге, қайта енгізілген тіркелген активтер бойынша мүлікке салық төлеуден және нақты инвестициялық немесе инновациялық жобаны іске асыру үшін алынған және пайдаланылатын телімдерге жер салығын телеуден босату құқығы түріндегі инвестициялық салық преференцияларын беру арқылы жүргізу керек екендігі Стратегияда айтылған. Дегенмен ғылым мен инновациялық кызмегті, инновациялық әзірленімдер мен ғылыми жетістіктерді өндіріске енгізу және ғылым мен иннова-циялык зерттеу жүмыстарын ынталандыруда салық заңнамасына өзгерістер жыл сайың енгізіліп отырылуы тиіс деп түжырым жасаймыз. Себебі бүл да өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарына көрсетілетін жеңілдіктердің негізгі түріне жатады.
Өнеркәсіптің индустриялық-инновациялық дамуын қалыптастыратын құрылымға:
-индустриялык-инновациялық дамудың экономикалық тетіктер жүйесіне - салық саясаты-ғылыми шығындарын үнемі арттырып отыратын субъектілер үшін, жаңа технологияны игеруші шағын және орта бизнес үшін салық жеңілдіктерін бекіту, белгілі бір мерзімге венчурлық бизнесті салықтан толық босату; инновациялық қызметтің қаржы- несиелік механизмі -жеңілдік несиелер беру, жеңілдетілген амортизациялар; жаңа технологиялар нарығын дамыту - технологияны сатып алу-сату механизмін пайдалану;
-индустриялық-инновациялық қаржыландыру жүйесіне инновациялық қорлар, инвестициялык-инновациялық банктер, бюджеттік қаржыландыру, шетел инвестициялары, кәсіпорын-ның өз қаржылары;
-инновациялык инфрақүрылымдар жүйесіне - технопарктер, технополистер, бизнес-инкубаторлар және т.б., жаңалықтарды тарататын және өндіріске енгізетін дербес түрде жүмыс істейтін фирма-делдалдар күру, ынталандыру қорларын қалыптастыру және т.б.;
-мемлекеттік және өнеркәсіптік, салалық инновациялық бағдарламалар жасау - мемлекет, өнеркәсіп, сала және халықаралық деңгейде дайындау жатады. Ынталандырудың тағы бір әдісіне салық жеңілдіктер жүйесі жатады, жеке алғанда, жаңа құралдардың амортизация мерзіміне қатысты болады. Жеделдетілген амортизация режимінің экономикалық мазмүны белгілі: негізгі капиталдың кайтарылған қүнының айналым жылдамдығын арттыру арқылы кәсіпкерлер пайда табу мүмкіндігіне ие болады. Инновациялык жобалар үшін жеделдетілген амортизацияны қолдану түтынудағы жаңа бағытқа жол ашуда жоғары бағаға ие болады, Техника мен ресурсты үнемдеуде инвесторларға капиталдан қайтарым мерзімінін алғашқы жылдарында шығындарды азайтуға, сөйтіп жобаны жүзеге асыруда қызығушылықты көтеруге мүмкіндік береді.
Ынталандырудың тиімді әдісіне тағы инвестициялау шарттарын жақсарту несиелік ставкаларды төмендету жолымен жүргізу жатады, ол капиталды алуға жол ашады. Ал инвестициялау тәуекелі төмендеу болады, ол өз кезегінде инновациялық қызметтің тиімділігін көтеруге ықпалын тигізеді.
Жеңілдікпен несиелендіру саясаты бюджеттен жаңа техника мен технологияны енгізуге жеңілдік несиелерін беруді, сонымен бірге банктен несие алуды қамтиды. Банктік несиелендірудің бюджеттен несие алуға қарағанда айырмашылығы берілген қаржылардың қайтарымы мен ақылы қағидаларын орындауында, сөйтіп ол несиелерді мақсатты түрде пайдалануды ынталандыру мен жобаны жүзеге асырудың өте аз мерзімде іске асуын ынталандырады. Сөйтіп, мемлекет несие беруші банкке салық жеңілдіктерін береді (табысқа салық ставкаларын азайту), сөйтіп инновациялық қызметті несиелендіруде банкті ынталандырады. Одан басқа, мемлекет банкке несиені компенсациялау үшін төмендетілген пайызға дотация береді. Бүл несиенін қайтарымдылығы мен ақылы болуына кепілдік береді. Ал кәсіпорынның өзі несиені төлеуде өз инновациялық қорын кепілдікке үсынуына болады
Құқықтық механизмдер
Өнеркәсіпті жандандыру, оны индустриялык-инновациялық бағытта дамыту, құрылымын жетілдіру жөніндегі заңнамалық жүйеге келетін болсақ,, осы уақыт аралығында ҚР-ның ''Инновациялык қызмет туралы" Заңы, ҚР Үкіметінің "2001-2015 жылдарға инновациялық даму бағдарламасы"'. ҚР "Теріс пиғылды бәсеке турлы" Заңы, ҚР "Тауарлар импорты жағдайында ішкі рынокты қорғау шаралары туралы" Заңы, "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" Қазақстан Республикасыньщ Кодексі, ҚР Үкіметінің "Отандық тауар өндірушілерді корғау жөніндегі жекелеген шаралар және оны жандандыру жөніндегі шаралар туралы" Қаулысы, ҚР Үкіметінің "Экономикалық жағдайды түрақтандыру және отандық тауар өндірушілерді қорғау жөніндегі шаралар тураль Қаулысы, ҚР "Демпингке қарсы шаралар туралы'" Заңы, ҚР "Инвестициялық қорлар туралы" Заңы, "Қазақстанның инвестициялық коры туралы". "Сауда қызметі туралы", "Сауда-өнеркәсіп палатасы туралы", жөне тағы бірқатар заң жобалары әзірленіп, Салық кодексі мен "Инвестициялар туралы'" заңға және тағы басқа нормативтік-қүқықтық актілерге өзгерулер мен толықтырулардың топтамасы әзірленді.
Жоғарыда аталған заңдар протекционистікті күшейтуге емес, күрылымдық кайта қүруға ықпал етуте, өндіріс салаларының бәсекелік қабілетін қалпына келтіруге, ішкі нарықтағы бәсеке шарттарын қалпына келтіріп қоймай, сонымен бірге отандық тауар өндірушілердің мүддесін сырткы нарықта да корғауға көмектесуі тиіс деп ойлаймыз. Республикадағы заңдарды жүзеге асыру үшін арнаулы атқару және бақылау функцияларын орындайтын өкілетті органдар қүрылған. Олар демпингке қарсы, қорғау және компенсациялық шараларды қолдану облысында салааралық үйлестірумен айналысады. Дегенмен, осы аталған заңнама-қүқықтық жүйенің жетілдіре түсу өзектілігі басым. Себебі олардың өңдеуші өнеркәсіп кәсіпорындарындағы индустриялық-инновациялық әлеуетті көтеруді басты Инвестициялық преференциялар адрестік сипаттағы артықшылығы бар инвестициялық жобаларды жүзеге асыруда қолданылатыны ҚР Инвестициялар туралы Заңында көрсетілген. Сондықтан өнеркәсіп салаларында инновациялық үлгідегі тауар өндіретін өнеркәсіптік кәсіпорындарға инвестициялық преференциялар мен инновациялық - инвестициялық жобаларды жүзеге асыру үшін Қазақстан Республикасы меншігіндегі мүліктерді қайтарусыз беруде заттық гранттар беру, кеден алымдарынан босату өңдеу өнеркәсібін дамытуға өз үлесін қосады. Инвестициялық салық преференциялары фиксирленген активтегі инвестиция көлеміне байланысты анықталған мерзімге 5 жылдан артық емес уақытқа беріледі. Отандық өндірісті көтеру үшін инвестицияны мемлекеттік қолдау мақсатына қолайлы инвестициялық ахуал қалыптастыру және жана жүмыс орындарын қүру және сақтау, жаңа технологияны қолдануда жүмыс істеп түрған өндірістерді кеңейту және жаңарту, қоршаған ортаны қорғау шараларын жүргізу қажет болады.
Дегенмен, отандық экономикадағы келелі оң өзгерістер Инвестициялар туралы Заңға және тағы басқа заң актілеріне жаңа өзгерістер енгізуді талап етеді. [9]
Үкіметтің 2001 жылы №617 Қаулысымен бекіткен "2001-2015 жылдарға инновациялық дамудың мемлекеттік бағдарламасы'" мен 2002 жылы қабылдан-ған ''Инновациялық қызмет туралы"' ҚР Заңының аясында жүргізілмек [10].
Кәсіпорын өнімінің әлемдік нарыкқа шығуының негізгі жолына халықаралық сапа стандарттарыньщ талаптарын орындау және оны өндіріске енгізу қадамдары жатады.
Бүл үшін, ең алдымен ҚР 1999 жылы қабылданған ''Стандарттау туралы" және "Сертификаттау туралы" Заңдардың кәсіпорындарды халықаралык стандарттарға көшуге ынталан-дыратын жаңа нүсқасын қабылдау қажеттігі туындады. Қазіргі колданыста жүрген бүл заңдардың негізгі максаттарына мына-лар жатады:
-өнімнің сипатына пайдалану мақсатына сай таіаптар мен мөлшерлерді бекіту:
-өнімнің адам өміріне, қоршаған ортаға қауіпсіз болуын қалыптастыру;
-өнімнің сапасына байланысты тұтынушылардың көзқарастарын қорғау;
-мемлекеттің. кәсіпорындардың қауіпсіздігін камтамасыз ету;
-өнімнің бәсекелік қабілетін арттыруда кедергілерді жою және т.с.с. [11, 12].
Аталған мақсаттарға қол жеткізу үшін бәсекелік қабілеттіліктің басты қүралы ретінде ИСО-9000 және 14000 талаптарын өндіріске енгізу, стандарттау, метрология және сертификаттау мәселелері бойынша әлемдік сауда үйымымен өзара байланыс-ты үштастыратын ақпараттық орталықтарды дамыту саналады.
Өндірістегі өнімдердін сапалық қасиеттерін арттыру да осы стандарттау жүйесінің тиімділігімен байланысты. Кез-келген өнімнің жобасынан бастап дайын өнімге айналуына дейінгі кезеңнің барлығы да осы стандарттың талаптарымен қадағала-нады. ҚР Үкіметінің 2000 жылдың қарашасындағы №1787 "Қазақстан Республикасындағы өнімдердің сәйкестігін бакы-лау" туралы каулысына сәйкес міндетті түрде сертификациядан өтуге тиіс біртекті өнімдердің тізімі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz