Агроөнеркәсіптік кешеніндегі бәсеке
1. Агроөнеркәсіптік кешенінің бәсекеге қабілеттілігінің теоретикалық аспектілері
1.1 Агроөнеркәсіптік кешеніндегі бәсеке
1.2АӨК бәсекеге қабілеттілігі және оның қазіргі аграрлық саясатта жүзеге асуы
1.3Кластерлік тәсіл . ауыл шаруашылығы өнімінің бәсекеге қабілеттілігін арттырудың негізі
2 Заманауи жағдайда Қазақстанның мал шаруашылығы салаларын дамыту деңгейі
2.1 ҚР мал шаруашылығының ағымдағы жағдайы мен мәселелеріне талдау жасау
3. Қaнaғaттaндырaрлықсыз жaғдaйлaр
3.1 Жем.шөп бaзaсы
2.2 Әлемдегі және Қазақстандағы мал шаруашылығы өнімдерінің нарығы
2.3 Қазақстандағы қаракөл саласының дамуы мен жаңғыртылуы
Пайданылған әдебиеттер тізімі
1.1 Агроөнеркәсіптік кешеніндегі бәсеке
1.2АӨК бәсекеге қабілеттілігі және оның қазіргі аграрлық саясатта жүзеге асуы
1.3Кластерлік тәсіл . ауыл шаруашылығы өнімінің бәсекеге қабілеттілігін арттырудың негізі
2 Заманауи жағдайда Қазақстанның мал шаруашылығы салаларын дамыту деңгейі
2.1 ҚР мал шаруашылығының ағымдағы жағдайы мен мәселелеріне талдау жасау
3. Қaнaғaттaндырaрлықсыз жaғдaйлaр
3.1 Жем.шөп бaзaсы
2.2 Әлемдегі және Қазақстандағы мал шаруашылығы өнімдерінің нарығы
2.3 Қазақстандағы қаракөл саласының дамуы мен жаңғыртылуы
Пайданылған әдебиеттер тізімі
Қазіргі уақытта бәсекеге қабілеттілік термині тек ғылыми әдебиеттер де емес,сондай-ақ саясаткерлердің, экономистердің,бизнесмендердің және журналистердің күнделікті өмірінде де кеңінен қолдануда.
Бәcекеге қабілеттілік қоғaмның дaму деңгейін aнықтaйды:елдің бәсекеге қaбілеттілігі неғұрлым жоғaры болған сaйын,соғұрлым осы елдің тұрмыс жaғдaйы жоғaры болaды.
Бәсeке- шaруaшылық жүргізудің ең қoлaйлы жaғдaйлaры мен жоғары пайда алудың ең жақсы мүмкіншіліктері үшін тaуaр өндірушілердің aрaсындағы экономикaлық күрес. Сoнымен қатар,бәсeке тaуaр өндіру мен өткізуде,сондай ақ кaпитaл сaлу шеңберіндегі рынoктық субъектілeрдің әрекет ету бағыттaрын aнықтaйтын рынoктық меxaнизмнің элементі бoлып табылады[1].
Бәcекеге қабілеттілік қоғaмның дaму деңгейін aнықтaйды:елдің бәсекеге қaбілеттілігі неғұрлым жоғaры болған сaйын,соғұрлым осы елдің тұрмыс жaғдaйы жоғaры болaды.
Бәсeке- шaруaшылық жүргізудің ең қoлaйлы жaғдaйлaры мен жоғары пайда алудың ең жақсы мүмкіншіліктері үшін тaуaр өндірушілердің aрaсындағы экономикaлық күрес. Сoнымен қатар,бәсeке тaуaр өндіру мен өткізуде,сондай ақ кaпитaл сaлу шеңберіндегі рынoктық субъектілeрдің әрекет ету бағыттaрын aнықтaйтын рынoктық меxaнизмнің элементі бoлып табылады[1].
1. Жатқанбаев Е.Б :экономикалық теория бойынша практикалық оқу құралы,Алматы 2006
2. О.Сәбден Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі: Бағалау критерийлері мен арртыру жолдары ,Алматы 2008
3. Рубин Ю.,Шустов В.Конкуренция:реалии и перспективы.-М.,1990.-С.6.
4. Токсейтова Рабига Альбековна // Проблемы Конкурентоспособности животноводческой отрасли Казахстана,Алматы 2010
5. ОРейли Дирах, Гибас Джулиан Джи. //Деловые отношения с покупателями: успешная торговля и маркетинг в бизнесе / пер. с англ. – Минск: Амалфея, 1978. – 272 с
6. Соловьев Б.А. Управление маркетингом. – М., 1999
7. Sheth J., Gardner D., Garret D. Marketing Theory: Evolution and Evaluation. John Wiley S. Sons, Inc., 1988. - P. 138-144
8. Блауг М. Экономическая мысль в ретроспективе. Москва, 1994
9. Аубакиров Я.А. Конкуренция- закономерность рыночных отношений //«Қазақстанның ұлттық бәсекеге қабілеттілігі: теориясы, тәжірибесі, болашағы». ҚР-ның 15 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары, 1-бөлім. Алматы, 2006
10. Сағадиев К. Бәсекеге қабілеттілікті өзіміз жасауымыз керек //Егемен Қазақстан, 2008 жыл 16 мамыр
2. О.Сәбден Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі: Бағалау критерийлері мен арртыру жолдары ,Алматы 2008
3. Рубин Ю.,Шустов В.Конкуренция:реалии и перспективы.-М.,1990.-С.6.
4. Токсейтова Рабига Альбековна // Проблемы Конкурентоспособности животноводческой отрасли Казахстана,Алматы 2010
5. ОРейли Дирах, Гибас Джулиан Джи. //Деловые отношения с покупателями: успешная торговля и маркетинг в бизнесе / пер. с англ. – Минск: Амалфея, 1978. – 272 с
6. Соловьев Б.А. Управление маркетингом. – М., 1999
7. Sheth J., Gardner D., Garret D. Marketing Theory: Evolution and Evaluation. John Wiley S. Sons, Inc., 1988. - P. 138-144
8. Блауг М. Экономическая мысль в ретроспективе. Москва, 1994
9. Аубакиров Я.А. Конкуренция- закономерность рыночных отношений //«Қазақстанның ұлттық бәсекеге қабілеттілігі: теориясы, тәжірибесі, болашағы». ҚР-ның 15 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары, 1-бөлім. Алматы, 2006
10. Сағадиев К. Бәсекеге қабілеттілікті өзіміз жасауымыз керек //Егемен Қазақстан, 2008 жыл 16 мамыр
1. Агроөнеркәсіптік кешенінің бәсекеге қабілеттілігінің теоретикалық аспектілері
1.1 Агроөнеркәсіптік кешеніндегі бәсеке
Қазіргі уақытта бәсекеге қабілеттілік термині тек ғылыми әдебиеттер де емес,сондай-ақ саясаткерлердің, экономистердің,бизнесмендердің және журналистердің күнделікті өмірінде де кеңінен қолдануда.
Бәcекеге қабілеттілік қоғaмның дaму деңгейін aнықтaйды:елдің бәсекеге қaбілеттілігі неғұрлым жоғaры болған сaйын,соғұрлым осы елдің тұрмыс жaғдaйы жоғaры болaды.
Бәсeке- шaруaшылық жүргізудің ең қoлaйлы жaғдaйлaры мен жоғары пайда алудың ең жақсы мүмкіншіліктері үшін тaуaр өндірушілердің aрaсындағы экономикaлық күрес. Сoнымен қатар,бәсeке тaуaр өндіру мен өткізуде,сондай ақ кaпитaл сaлу шеңберіндегі рынoктық субъектілeрдің әрекет ету бағыттaрын aнықтaйтын рынoктық меxaнизмнің элементі бoлып табылады[1].
Бәсекелестік - екі немесе көп агенттердің олардың тарапынан қандай да бір күш жұмсау арқылы қолжетімді болатын бір ғана шектеулі ресурсқа бағытталған әрекеттері [2,9 б].
Бәсекеге қабілеттілік санаты жан-жақтылық қасиетіне ие және нарықтық қатынастардың объектісімен қатар (тауар, қызмет), субъектісіне де (ұйым,сала,жалпы мемлекет) таралады.
Бәсекеге қабілеттілік көп деңгейлі (микро,мезо,макро және әр деңгейде бәсекеге қабілеттілікті анықтауда өзінің анықтамасы бар) [3].
Бәсекеге қабілеттілік - әр түрлі деңгейде қарастырылатын күрделі экономикалық категория [4 ](1- кесте)
Кесте 1- Бәсекеге қабілеттілік деңгейі
Бәсекеге қабілеттіліктің деңгейі
Бәсекеге қабілеттіліктің объектісі мен субъектісі
Бәсекеге қабілеттіліктің кейбір факторлары
Тауарлы
Тауарлар(жұмыс,қызмет)
Өнімнің сапасы,стандарттар мен нормаларға сай келуі,Баға,тұтынушылық сұранысқа сай келуі
Микродеңгей
Тауар өндіруші
(ұйым,кәсіпорын)
Өнімнің салыстырмалы бәсекеге қабілеттілігі
Өндірістік қызметтің тиімділігі
Қызметтің қаржылық көрсеткіштері
Ұйымның тиімділігі мен нарықта өнімнің өтуі мен оның үлесі сбыта продукции на рынке и его доля
Мезодеңгей
Өнеркәсіп,саланың бірігуі объединение предприятий
Саланың ішкі құрылысы
Сыртқы ортаның ықпалы
Жеке элементтердің бәсекеге қабілеттілігі
Жүйенің элементтері арасындағы өзара іс-әрекет
Макродеңгей
Халық шаруашылығы,
елдің бәсекеге қабілеттілігі,
аймақтардың бәсекеге қабілеттілігі
Инвестициялық климат
Ғылыми-техникалық деңгей
Конкурентоспособность промышленности и отраслей народнохозяйственного комплекса в целом
Жалпы халық шаруашылық кешен саласы мен өнеркәсіптің бәсекеге қабілеттілігі
1 Сондай-ақ экономист ғалымдардың көптеген еңбектерінде бәсекеге қабілеттілік ұғымының анықтамасына қатысты әртүрлі тәсілдемелері бар. Профессор Садовский Т.Г. пікірінше, бәсекеге қабілеттілік - нарықта бар үздік ұқсас объектілерімен салыстырғанда нақты қажеттілікті қанағаттандыру деңгейін сипаттайтын объектілердің ерекшелігі [5, 272 б].
Профессор Томилов В. В. бәсекеге қабілеттілікті бәсекелес компанияға қарағанда ең үздік ұсыныспен қамтамасыз ету қабілеттілігі ретінде айқындайды [6, 13 б].
Бәсекеге қабілеттілік - ішкі және сыртқы нарықтарда елдің немесе тауар өндірушінің экономикалық, әлеуметтік, саяси факторларымен шартталған жағдайы, - деген анықтаманы профессор Селезнёв А. Я. көрсетті .
Бәсекеге қабілеттілік термині тауарға (өнімге) қатысты қолданылады, яғни бәсекеге қабілеттілік өнім тұрғысынан қарастырылады. Алайда мұндай түсініктеме, Яновский А.И. пікірінше, біржақты ғана, өйткені өнім өндірушінің бәселестік позициясын және ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін көрсетпейді. Бұл мәселе батыс авторларымен барынша жоғары деңгейде қарастырған, олар бәсекеге қабілеттілік ұғымын жеке мемлекеттердің немесе тауарлармен, фермалар экономикасымен байланыстырады [4].
Американдық экономистер М.Эрлих пен Дж.Хайн халықаралық бәсекеге қабілеттілікті мемлекет неесе фирманың өзінің тауарын сату қабілеттілігі ретінде анықтайды [7, 138-144б].
Америка авторларының пікірінше ұлттық бәсекеге қабілеттілік тұжырымдамасы ұлттық экономиканың басқа елдерде өндірілетін тауарлар және қызмет түрлерімен бәсекелестік күрес жағдайындағы тауар және қызмет түрлерін өндіруі мен тұтынуына қабілеттілігі, бұған қоса мұның нәтижесінде халықаралық экологиялық стандартты сақтай отырып, халықтың өмір сүру деңгейі артуға тиіс.
Елдің бәсекеге қабілеттілігі - ел экономикасының халықаралық саудаға қатынасу,әлемдік нарықта белгілі сегменттерін кеңейту және ұстап тұру,әлемдік үлгіге сай өнім өндіру қабілеттілігі [8,117 б].
Ұлттық бәсекеге қабілеттілік ұғымы туралы қазақстандық ғалымдардың көзқарастарына тоқталар болсақ, ҚР ҰҒА академигі Я.Ә.Әубәкіровтің пікірінше, кейінгі жылдары бәсекелестік теориясында жаһандану аясының кеңеюіне байланысты жаңа аспектілер пайда болды. Егер бұрын экономикалық әдебиеттерде бәсеке тауар өндірушілер арасындағы қарым-қатынас ретінде қарастырылса, қазір бәсеке заңдылықтары қоғамдық қатынастар аясын кеңінен қамтып, елдің, ұлттың, мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігін кеңінен қамтуда [9,39б].
ҚР-ның белгілі ғалымы К.Сағадиев бәсекеге қабілеттілікті экономиканың тұрақты өсуінің салдары деп қарастырады. Тұрлаулы даму - бұл келешек ұрпақтың қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіндіктеріне кедергі келтірмей, бүгінгі ұрпақ қажеттіліктерін қанағаттандыра алу. Бұл экологиялық, әлеуметтік, экономикалық, саяси мәселелерді де тұтастай қамтитын ұғым [10,5 б].
XX ғасырдың екінші жартысында бәсекелестік жаңа белгілерге толығады.
Біріншіден, бастапқы ашық нарықтардағы жеке тауар өндірушілердің еркін бәсекелестігі әртүрлі формада біршама жабық нарықтардағы монополистік және олигополистік құрылымдардың бәсекелестігімен үйлеседі.
Екіншіден, бәсекелестіктің бағалық әдістерінен бірте-бірте бейбағалық әдістерге қарай жылысу байқалады, дегенмен де ақиқаттағы экономикаларда әрдайым бұлардың үйлесіп отыруы байқалады.
Үшіншіден, сұраныс құрылымының жаппай біркелкілендірілген өнімді тұтынудың жеке тұтынушылық және инвестициялық сұраныстарды қанағаттандыруға қарай өзгеруі бәсекелестік қарқынының дамуымен байланысты әртүрлі бөліктерге ыдыраған нарықтардың туындауына алып келеді.
Әлемдік экономикалық әдебиетте бәсекеге қабілеттілік тақырыбы соңғы жиырма бес жылдың ішінде өзектілердің біріне айналып отыр.
Бұл мәселе (нақты нарықтардағы бәсекеге қабілеттілік ретінде емес) кең көлемде алғанда АҚШ-та XX ғасырдың 80-жылдардың басында жапон экономикасы табыстылығының себептеріне, америка экономикасын бейиндустриалдау қаупінің алдын алу жолдарына жауап іздеудің нәтижесінде пайда болып, ұлттық бәсекеге қабілеттілік бойынша Кеңестің сараптамалық басылымдарында көтеріліп отырды.
Жаһандық бәсекеге қабілеттілікке қатысты ғылыми зерттеулер ішінде жылдық баяндамаларында жарияланып тұратын Бүкіләлемдік экономикалық форумның әзірлемелері ( Word Economic Forum- WEF) ерекше орын алады. WEF-тің салыстырмалы бағыттағы зерттеулері әлемдік экономикалық жүйенің жаһандануының қарыштап өскен 20 ғасырдың 90-жылдары ерекше танымалдылыққа ие болды.
Бәсекеге қабілеттілік проблемасына қатысты шетел авторларының іргелі еңбектерінің санатында Гарвард университетінің профессоры М.Портердің 1993 жылы Халықаралық бәсекелестік атымен орыс тілінде жарық көрген Елдердің бәсекелік басымдығы атты зерттеуін атауға болады. Мұнда автор жаһандық көлемдегі елдердің бәсекелік басымдығының эволюциясын, халықаралық қарсыластықтағы елдердің бәсекелік басымдықтарының детерминанттары мен динамикасынан тұратын елдердің бәсекелік басымдығының жаңа теориясын (кеңейтілген тұжырымдамасын) жасайды [2, 11б,13б].
М.Портердің пікірінше Бәсекеге қабілеттілік тұжырымдамасы тек ресурстарды пайдаланудың өнімділігіне ғана негізделеді. Елдегі өмір сүру деңгейінің өсімі ресурстарды пайдалану өнімділігіне тікелей байланысты.
М. Вебердің классикалық анықтамасы бойынша бәсекелестік- басқалар үшін де қалаулы мүмкіншіліктер мен артықшылықтар үстінен бақылау орнатудың бейбіт тәсілдері.Бәсекелестіктің туындауының бастапқы алғышартына қандай да бір күш жұмсаудың нәтижесінде қол жеткізе алатын бірнеше агенттердің бір мезгілдегі қалауына ілінген шектеулі көлемдегі ресурстардың болуы жатады. Олар ресурстың шектеулілігі, оның тартымдылығы және бірнеше нарыққа қатысушылардың оған қол жетімділігі сияқты элементтердің болуы бәсекелестіктің тууы үшін міндетті болып саналады. Егер ресурс шектеулі немесе тартымды болмаса бәсекелестік проблемасы туындамайды.Себебі ол тараптар жағынан қиындықтарды жеңу, күш салу әрекеттерін талап етеді. Егер ресурсқа тек қана бір агент таласса, онда жарыс алаңы болмайды.Сондай-ақ принципті түрде ресурс бірнеше жарысушылар үшін қол жетімсіз болса, мұнда да бәсекелестік туралы айтудың қажеті жоқ [2,8 б].
Бәсекеге қабілеттілікті экономикалық жарыс субъектісі үшін артықшылықтар жасайтын қабілеттілікке ие ретінде қарастыруға болады. Бұл түсінік өнімнің бәсекеге қабілеттілігі, кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі, аймақтың бәсекеге қабілеттілігі, саланың бәсекеге қабілеттілігі, елдің бәсекеге қабілеттілігі және т.б. секілді жеке ұғымдардың үлкен тобына қатынасы бойынша жинақтаушы болып табылады. Бәсекеге қабілеттілік, өз кезегінде, бәсекелестік артықшылықтарға негізделеді. Түсініктеме аппаратын зерттеу келесідей қорытындылар жасауға мүмкіндік берді:
бәсекеге қабілеттілік ұғымы зерттеушінің мақсаттары мен міндеттеріне, нарықтық қатынастар субъектілерінің талаптарына (тұтынушы, бәсекелестер, инвесторлар, серіктестер) және қызмет ауқымына (ішкі, сыртқы нарықтар) байланысты түрленеді;
бәсекеге қабілеттілік ұғымы көп жағдайда бәсекеге қабілеттіліктің өсу әлеуетін айқындайтын факторларды ескеруінсіз, ағымдағы уақытта деңгейді бағалауға бағдарланған;
кәсіпорын (компания) өнімінің бәсекеге қабілеттілігі өзара байланысты ұғым болып табылады, кәсіпорын (компания) бұл жағдайда өзінің тауарлары мен қызметтері арқылы бәсекеге қабілеттілікті жанама тасымаллаушысы болып табылады; кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі тауардың бәсекеге қабілеттілігін айқындау кезінде қолданылатын ерекшеленетін сипаттамалармен айқындалады;
бәсекеге қабілеттілік - нарықта бар үздік ұқсас объектілерімен салыстырғанда нақты қажеттілікті қанағаттандыру деңгейін сипаттайтын объектілердің ерекшелігі [4].
Бәсекеге қабілетті сала - бейімделген (қарқынды) технология, машина жүйесін оңтайлы іріктеу, жоғары білікті еңбекті қолдану негізінде жоғары сапалы өнімді өндіруді үйлестіретін сала.
Келесі агроөнеркәсіптік кешеніне толық тоқталуымды жөн көрдім.
Табиғи ұсақ тауарлардағы шаруашылық жағдайларында шаруалар өзіне қажетті,сонымен бірге,пайдалануға дайын еңбек түсімдерін өндіріп базарларға сатуға өздері жеткізетін.Экономикадағы осы өрістің эволюция кезеніңде байырғы ауыл-шаруашылық өнім өндірушілердің атқаратын жұмыстарынан басқа өзіне жұмыс атқаратын дербес өнімдер бөлініп шықты.Аграрлық өндірістің әдістеріне,күрделенуіне байланысты ауыл шаруашылық өндірістің маманданған салалары қажет болды.Сондай-ақ азық-түлікті жинап,сақтау және тасымалдау экономиканың өздігінше айналмалы болып қалды.Аграрлық секторымен байланысты экономиканың салалар тізбегі құрылды.Постсоветтік мемлекеттерде осы салалардың жиынтығы агроөнеркәсіптік кешені деп аталды,қысқаша айтқанда-АӨК.Нарықтық экономикасы жетілген елдерде ауыл шаруашылығына қатысы бар салаларды агробизнес деп атайтын болды.Бұл терминді 1955 жылы американдық экономист Гарвард Университетінің профессоры Джем Дэвис енгізген [11, 4-6 б]
Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенін орнықты дамыту жөніндегі 2009-2011 жылдарға арналған шаралар кешенінде Агроөнеркәсіптік кешен - экономиалық потенциалы бар, қоғамға аса қажетті өнім өндірілетін ұлттық экономиканың негізгі құрамдас бөлігі.Ол қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық жағдайды,мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігінің деңгейін,экономиканың барлық саласының жағдайын анықтайды[12].
Агроөнеркәсіптік кешен - ауыл шаруашылығы үшін өндіріс құралдарын өндіру - ауыл шаруашылығы - қайта өңдеу өнеркәсібі - қызмет көрсететін салалар мен сауда жүйесіндегі әртүрлі салалы кәсіпорындар арасындағы ұйымдық-экономикалық байланыстары бар әкімшілік-аумақтық бірлік.
Агроөнеркәсіптік кешені ауыл және балық шаруашылығы өнімдерін өндірісі,тасымалдау,қайта өңдеу және сату бойынша экономика салаларының, сондай-ақ оларды қазіргі заманға сай техникамен,технологиялық жабдықтармен қаржылық,ақпараттық және басқа ресурстармен, ветиринарлық, фитосанитарлық, қауіпсіздік,ғылыми және кадрлер дайындаумен қамтамасыз ететін,ілеспе өндіріс пен қызмет салаларының жиынтығы болып табылады [13,1058].
Агроөнеркәсіптік кешен немесе қысқаша АӨК, ауыл шаруашылығының дамуымен байланысты,оның өндірісіне қызмет ету мен ауыл шаруашылық, өнімін тұтынушыға жеткізу сияқты халық шаруашылығының салалар жиынтығы болып табылады.
Қaзaқстaнның aгроөнeркәсіптік кeшeні- еліміздің aзық-түлік қaуіпсіздігін қaмтaмaсыз eтeтін жәнe рeспубликa тұрғындaрының жaртыcынa жуығының тұрмыс-жaғдaйына тікелей әсері бaр экономикaмыздың aсa мaңызды сaлaлaрының бірі[14].
Аграрлық саясаттың объектісі экономиканың аграрлық секторы болып табылады. Экономиканың аграрлық секторы экономикалық категория ретінде тар және кең мағынада түсіндіруге болады. Бірінші жағдайда - ауыл шаруашылығы, яғни азық-түлік және өнеркәсіп үшін шикізаттың жеке түрлерінің өндірісі. Кең мағынада аграрлық сектор агроөнеркәсіптік кешен ұғымымен теңдестіріледі. АӨК - өнімді өндіру, оны сақтау, қайта өңдеуімен және тұтынушыға дейін жеткізумен айналысатын халық шаруашылық салаларының жиынтығы. АӨК - ауыл шаруашылығы және онымен ауыл шаруашылығы үшін өндіріс құралдарын өндіру, ауыл шаруашылық өнімдерін қайта өңдеу мен іске асыру бойынша қатарласа жүретін экономика салаларымен өзара тығыз байланыстылығымен және өзара әрекеттесуімен қамтамасыз етілген функционалдық көпсалалы жүйе. АӨК - әртүрлі меншік нысандары мен шаруашылық жүргізуге жататын кәсіпорындарды қамтитын күрделі әлеуметтік-экономикалық жүйе. АӨК - күрделі биотехникалық-технологиялық жүйе, оның орталық звеносы - ауыл шаруашылығында табиғи өндіріс құралдары қолданылады. Сонымен, агроөнеркәсіптік кешенін қазіргі таңда кластер деп атауға болады, бұл дегеніміз түйіні бір немесе шексіз жетекші өндірісі (біздің жағдайымызда - ауыл шаруашылығы) болатын белгілі бір өндірістік топты білдіреді.
АӨК қызметінде халық шаруашылығының 80 жуық салалары қатысады.Ең негізгі кешенді қалыптастырушы бөлім - ауыл шаруашылығы. Сондай-ақ кең салааралық қызметтерді жүзеге асыратын ,халық шаруашылығының кейбір салалары- машина жасау,мұнай өндеу өнеркәсібі,мұнай-химия өнеркәсібі,энергетика және т.б агроөнеркәсіп кешенінің қызметінде белсенді қатысады.
Агроөнеркәсіптік кешен сансыз көп әкімшілік-басқарушылық аймақтарға,табиғи- әкімшілік аймақтарға бөлінетін мемлекеттің бүкіл шаруашылық территориясын қамтиды.Бұл кешенге қарағанда,халық шаруашылық кешеніне жататын металлургиялық,мұнай-химия,машина жасау
және басқа да салааралық өндірістік кешендер мемлекеттің территориясында жер асты минералды шикізатты қорлары орналасқан жері бойынша жергілікті орналасқан.
АӨК басқа халық шаруашылық кешендерге қарағанда өзінің құрама мөлшері алуан түрлі,меншік нысандары бойынша біртекті болып табылмайды [15,139-140] Әр түрлі өндіріс салаларына қатысты шаруашылықтың әлеметтік-экономикалық типінің түрлілігімен байланысты.Нарықтық экономика жағдайында бұл жерде мемлекеттік кәсіпорындар және ұйымдар,шаруашылық құрамаларының кооперативті,жеке және аралас нысандары, шаруашылық -аралық,қосалқы шаруашылық өндіріс кәсіпорындары,халықтың жеке қосалқы шаруашылығы,бау-бақша серіктестігі және т.б
АӨК әлеуметтік-экономикалық құрылымының негізгі ерекшелігі жұмыспен қамтылған халықтың көп бөлігі ауылдық жерде тұрады.Олардың көп бөлігі қала үлгісіндегі ауылдарда,сондай-ақ үлкен және кіші қалаларда тұрады.Бұл агроөнеркәсіптік кешенінің әр түрлі сферасындағы жұмысбасты халықтың тұрмыс жағдайы мен жұмыс жағдайындағы айырмашылықтардың
болуымен байланысты.
Барлық АӨК негізгі бөлімі болып табылатын ауыл шаруашылығынан басқа,осы салааралық кешенінің тиімді қызмет көрсетуінде негізгі рөлді барлық деңгейде өндірістің техникалық қызмет көрсетуі және тасымал ойнайды.
АӨК технологиялық қызмет көрсету аясына - өзіне өндеуші кәсіпорыннан басқа , өнімді дайындау мен өткізуді жүзеге асыратын көптеген кәсіпорындар мен ұйымдарды қосатын жеңіл және азық-түлік өнеркәсіб өндеуші салалары жатады.Мемлекттік сауда желілерімен қатар дамыған өндеуші өндірісі бар жеке және тұтыну кооперациясының сауда желілері жұмыс жасайды.Сондай-ақ азық-түлікті сатумен айналысатын базарлар да үлкен рөл атқарады [15,141 б].
Экономикалық әдебиеттерде АӨК мақсаттары ретінде келесілер көрсетіледі: ақырғы өніммен қоғамдық қажеттіліктерді барынша толық ұтымды қанағаттандыру және қоғамдық ресурстарды барынша тиімді пайдалану.
Ауыл шаруашылығының құрылымы мал шаруашылығы мен өсімдік шаруашылығымен шектелінеді. АӨК құрылымын негізгі төрт ая айқындайды:
Ауыл шаруашылығына өндіріс құралдарын жеткізетін өнеркәсіп салалары (Аубакиров Я.А. өндіріс құралдарымен қамтамасыз ететін саланың
1 аясына ауыл шаруашылығымен қатар, жеңіл, тамақ, ет-сүт өнеркәсібі мен дайындау жүйесін жатқызады);
2. Ауыл шаруашылығы;
3. Қайта өңдеу өндірісі;
4. Инфрақұрылым, яғни АӨК қызмет көрсететін салалар мен кәсіпорындары (байланыс, ақпарат, сақтау, тасымалдау, іске асыру).
Экономикалық әдебиеттерде АӨК құрылымы негізінен үш аяның жиынтығы ретінде көрсетілген: қор өндіретін салалар, ауыл шаруашылығы және дайындау, сақтау, қайта өңдеу, іске асыру. АӨК жеке аясына қайта өңдеу саласын ерекшелеп көрсету қажетті болып көрінеді. Бұл әдіснамалық тұрғыда маңызды, себебі, біріншіден, ауыл шаруашылық өнімін өндірісі көлемінің ұлғаюы, сондай-ақ ысыраптың өсуіне алып келеді. Ысырапты қысқарту өнеркәсіптік қайта өңдеу нәтижесінде мүмкін. Екіншіден, АӨК аяларының мұндай құрылымдалуы олардың игіліктер мен қызметтерді өндіру деген қатынастарымен байланысты. Алғашқы үш ая материалды игіліктерді өндіретін салалар мен кәсіпорындарды қосады. Төртінші аяны құрайтын кәсіпорындар мен салалар материалды және материалды емес қызметтерді көрсетуге олардың бағыттылығын біріктіреді. Үшіншіден, инфрақұрылымды құрайтын кәсіпорындар қайта өңдеу аямен қатар, ауыл шаруашылығы және ауыл шаруашылығы үшін құралдар өндіретін кәсіпорындарға қызмет көрсетеді. Инфрқұрылымды толығымен АӨК негізгі үш аяларына жатқызуға болмайды. Сәйкес тізбек олардың әрқайсысында бар.
АӨК нарықтық нысаны ретінде агробизнес болады. Агробизнес қызметі жалпы жүйелік мақсаттарға қол жеткізуге бағытталған ұлттық экономикалық жүйенің ірі блогы болып табылады. Сол уақытта өзіндік дербес жылжуының едәуір автономдылығына ие. Агробизнес экономикалық құбылыс ретінде ауыл шаруашылығы мен ауыл шаруашылығы құралдарын өндіретін салалар және аграрлық өнімді тұтынушыға дейін жеткізетін қызметтердің интегралдық бірлестігін, сонымен қатар кеңейтілген ұдайы өндіріс жағдайында материалды-заттай және қаржылық ағымдардың тиімді жүруін қамтамасыз ететін нарықтық құрылымдардың жиынтығын білдіреді.
Өтпелі экономика жағдайында агробизнес жүйесін құрайтын звено оның ақша-несие қосалқы жүйесі болады, ол өзіндік негізде қалыптасу мен дамуы бойынша АӨК төртінші құрылымының сипаттарына ие бола бастайды. Агробизнестің несиелік қосалқы жүйесі маңызды жүйе құраушы звено қызметтерін атқарады:
oo АӨК экономикалық жекеленген бөлімдерін топтастырады және қаржылық тұрғыда біріктіреді;
oo Аграрлық секторда ұдайы өндіріс үдерісін қаржылай қамтамасыз етеді;
oo АӨК салалары мен аяларын дамыту үшін экономикалық жағдайлар жасайды.
Агробизнес үдеріс ретінде ірі банк капиталының аграрлық және өнеркәсіптік капиталмен тұтасуын, сонымен қатар ірі аграрлық капиталының өнеркәсіптің сабақтас салаларына және банк аяларына енуін білдіреді. Бұл үдерістердің аймағына қандай да бір деңгейде ірі агрофирмаларының бөлімдеріне технологиялық және экономикалық тәуелді болатын шағын және орта фермер қожалығы, жеке көмекші шаруашылығын тарта бастайды, стандартты сападағы ауыл шаруашылық өнімдерін олармен келісім-шарт бойынша өндіреді.
Бұл үдерістер ортақ экономикалық-саяси негіздер мен идеологиясы бола тұра, кезең мен саты мазмұны бойынша, үдеріс орын алатын елдердің әлеуметтік-экономикалық жағдайларына байланысты олардың ұзақтылығы мен кезектілігі едәуір айрықшаланады. ҚР нарықтық экономикасына қалыптасу жағдайына қатысты бұл үдерістер келесідей ірі кезеңдерден өтеді:
oo АӨК экономикасын ырықтандыру мен ұжымшар-кеңшар жүйесін бөлшектеу;
oo өндіріс құралдарына жеке меншік жағдайында қызмет ететін көптеген дербес және экономикалық жекеленген шаруашылық жүргізуші
субъектілерінің туындауы;
oo АӨК шаруашылық жүргізуші субъектілерінің әлеуметтік-экономикалық саралануы, ірі кәсіпорындардың, негізінен, АӨК екінші бөлімінде қалыптасуы, ауыл шаруашылық өндірісінің шоғырлануы;
oo аграрлық халық тығыздығының ашық нысанға өтуі, экономикалық әлсіз шаруашылықтардың кедейленуі және ауыл халқының едәуірбөлігінің
өмір сүру деңгейінің төмендеуі;
oo ауыл шаруашылық тыңайтқыштарына жеке меншікті енгізу, өндірістік және несие-ақша аясында аграрлық заңнамасының жетілуі, агробизнес саласында мемлекет рөлінің күшеюі.
АӨК елдің халық шаруашылығындағы орны қоғамдық өндіріс пен қоғамдық еңбек бөлінісіндегі функционалдық жүктемесімен айқындалады. Азық-түлік өнімдерінің өндірісі адамдардың тіршілік ету және жұмыс күші ұдайы өндірісінің негізі болып табылады. Ауыл шаруашылығы тұтынушылық тауардың көп түрінің және өндірістік мақсаттағы өнім өндірісін шикізатпен қамтамасыз етеді. Мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігі көп жадайда ауыл шаруашылығының даму деңгейіне байланысты. Ауыл шаруашылығын дамыту, осы саланы инвестициялау елдің ЖҰӨ мультипликациялық өсуіне алып келеді, себебі барлық түйіндес салалардың кеңеюін және дамуын қажет етеді. Осының барлығы аграрлық сектордың кез келген елдің экономикасында ерекше рөлін айқындайды.
Басқа халық шаруашылық кешендерімен салыстырғанда АӨК ерекшелігі оның әртүрлі аяларында әрекет ететін интеграциялық өндірістік бірліктерінің үлкен әлеуметтік-экономикалық әртектілігі болып табылады. Ауыл шаруашылығындағы капитал мен өндірістің шоғырлану деңгейі АӨК бірінші және үшінші салаларындағы осы көрсетіш едәуір төмен.
АӨК салаларын дамыту кешенді болуы тиіс: минералды тыңайтқыштар өндірісінің ұлғаюы оларды ендіру үшін машиналарды жасаумен қатар жүруі керек; суландыру құрылысы аграрлық секторын энергиямен жабдықтандырудың өсуімен, сонымен қатар жер өңдеу машина жасауын дамуымен тығыз байланысты; мал шаруашылық кешенін жемшөп қорын, құрама жем өнеркәсібі өнімдерін арттырмай салудың мәні жоқ.
Қоғамдық өндірістік қандай да бір саласын АӨК-ке жатқызу жеткілікті күрделі, себебі олар толығымен, не бөлшектей АӨК қажеттіліктеріне қызмет көрсетуі мүмкін. Біріншісіне сенімділікпен ауыл шаруашылық машиналарын, тыңайтқыштарды, құрама жем өндірісі мен мал шаруашылығы үшін жабдықтар өндіретін кәсіпорындарын, ауыл шаруашылық өнімдерін қайта өңдейтін кәсіпорындарды жатқызуға болады. Ал инфрақұрылым АӨК салаларымен қатар, осы кешенмен байланысты емес басқа салаларға қызмет көрсетуі мүмкін. Инфрақұрылым кәсіпорындары АӨК функционалдық құрылымына ауыл шаруашылық өнімдерін қаншалықты өндіруіне және жылжытуына байланысты қосылады. Өнеркәсіп салалары ауыл шаруашылық өндірісін дамыту мен қызмет етудің материалды-техникалық жағдайларын құрайды. Ауылдың техникаға, тыңайтқыштарға, отынға деген қажеттілігінің артуы ауыл шаруашылығының жалпы шығынындағы өнеркәсіп өнімінің үлес салмағының өсуіне алып келеді[16].
Агроөнеркәсіп кешенінің базалық саласы болып ауыл шаруашылығы саналады. Оны растау үшін Ж.Ж. Руссоның пікірлеріне жүгінейік: Мемлекетті ешкімнен тәуелсіз жағдайда ұстап тұрудың бір ғана құралы ол ауыл шаруашылығы.Әлемнің барлық байлығы сіздің қолыңызда болса да,егер жейтін ештеңе болмаса сіз басқаларға тәуелдісіз...Сауда байлық құрады,ал ауыл шаруашылығы еркіндікті қамтамасыз етеді [17].
Ауыл шаруашылығының көп салалы болатынын білеміз.Себебі,ол өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығының сан алуан түрлерін өндірумен айналысады.Сонымен бірге ауыл шаруашылығы - бұл салаішілікпен қатар,салааралық бәсеке көрінетін АӨК жүйесінің бір саласы.Ауыл шаруашылығына қатысты салааралық бәсеке- бұл ауылдың тауар өндірушілерінің капиталды салатын,сонымен қатар әлеуетті тауарлардың ұқсас немесе біртектес түрлерін өндіру мен сатудың пайдалы салалары үшін қақтығыс.Салааралық қандай да бір саланың (астық шаруашылығы,шошқа өсіру) өнімнің (тауарының) бір түрін басым дамыту үшін салалар арасындағы болатын қақтығыс.Нарықтағы қатынас дамуының қазіргі кезеңі,осы бәсеке нәтижесінде оның төменгі рентабельділігі салдарынан мал шаруашылығы өнімдерінің қысқаруымен ерекшелінеді.
Ауыл шаруашылығын нарықтық экономиканың құрылымдық элементі ретінде сипаттай келе, келесідей оның негізгі сипаттамаларын көрсетуге болады: өндірістің жалпы көлемінің елеусіз бөлігін өндіретін тәуелсіз кәсіпорындар көп саны; бағаға ықпал ете алмауы; жеткілікті жоғары стандартталған өнімнің өндірісі. Осы сипаттамаларға байланысты ауыл шаруашылығы жетілген бәсекенің заңдары қолданылатын жалғыз сала болып табылады. Сонымен қатар, ауыл шаруашылық өнімі бірінші деңгейдегі барлық қажеттілік тауарлар секілді икемсіз сұранысқа ие. Егер жанұя күніне бір бөлке нанның бағасының, мәселен 5 есе төмендеген кезде, ол бес есе нанды тұтынбайды. Адамдар үш реттік тамақтанудан бес не алты реттік тамақтануға көшпейді. Сондықтан, егер экономиканың басқа салаларындағы бағаның төмендеуі сұраныстың артуына және нәтижесінде өндірушілер табысынығ артуына алып келсе, онда ауыл шаруашылығында бағаның төмендеуі сұраныстың едәуір өсуіне алып келмейді, тиісінше фермердің табысы артпайды. Ауыл шаруашылығының жоғары бәсекелестік табиғаты экономика дағдарыы кезеңінде оны ерекше әлсіз етеді. Ауыл шаруашылығын өндірушілер нарық билігінде бола тұрыпы, өз өнімдерінің бағасына ықпал ете алмайды және кез келген бағаны қабылдауға мұқтаж.
Бірінші, үшінші және төртінші аяның кәсіпорындары жетілмеген бәсеке нарығына жатады және өзінің шарттарын әкімшілікпен ұсына алады: өз өнімдеріне жоғары, немесе, керісінше, төмен бағаны белгілеу, қажетті талаптарға сәйкес келмейтін төмен сапалы тауарларды сатып алуға мәжбүрлеу, яғни едәуір нарықтық билікке ие. Ауыл шаруашылық өндірушілері олардан ауыл шаруашылық техникаларын, жанармай, ақпаратты және т.б. сатып алатын және фермерлер өздерінің өнімдерін қайта өңдеуге немесе іске асыруға жеткізетін ірі фирмалар осы тауарларға бағаны бақылау мүмкіндігіне ие [18,10 б ].
Агроөнеркәсіптік кешенін әдебиеттерде ауқымды аспектте қарастырудың нақтылау шеңберінде халық шаруашылығының агроөнеркәсіптік кешені, аймақтық агроөнеркәсіптік кешені мен жергілікті агроөнеркәсіптік кешені көрсетілген.
Халық шаруашылығының АӨК ұғымы астарында ауыл шаруашылық шикізаттарынан азық-түлік тауарлары мен тұтыну заттарын өндіру, өнімді қолдану мен ел ауқымында қызмет көрсетудің технологиялық үдерістердің белгілі бір жүйелілігі тәртібінде өзара байланысқан салалардың жиынтығы ұғынылады. Халық шаруашылығының АӨК өз алдына халық шаруашылық жоспары мен салааралық байланысы негізінде ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру, тасымалдау, өңдеу, сақтау, қайта өңдеу және іске асыруды жүзеге асыратын, сонымен қатар осы салаларды өндіріс құралдарымен жабдықтайтын өнеркәсіптің өзара байланысты салалары, ауыл шаруашылығы, қызмет көрсету мен өтініштерінің жиынтығын білдіреді.
Халық шаруашылығының агроөнеркәсіптік кешенінің негізгі критерийі, бірқатар экономистер пікірінше, салалардың саны емес, азық-түліктің қажетті көлемін өндірудің қамтамасыз ететін олардың байланыстар тығыздығы болуы тиіс. Салалар құрамы мен олардың халық шаруашылығы кешеннің еңбек пен материалды шығындағы үлес салмағына байланысты аграрлық, агроөнеркәсіптік, өнеркәсіптік-аграрлық болуы мүмкін.
Аймақтық агроөнеркәсітік кешені дегеніміз республика мен экономикалық аудан шеңберінде табиғи және экономикалық жағдайлардың үлкен әртектілігі әсерінен қалыптасатын, халық шаруашылығынан кейбір салалардан жоқтығымен ерекшеленетін, өндіріс құралдарын басым өндіретін сәйкес салалардың агроөнеркәсіптік кешені.
Жергілікті (аумақтық, өндірістік-аумақтық) агроөнеркәсібінің кешені тікелей және делдалдар арқылы бір-бірімен тығыз байланыста болатын тамақтану өнімдерін өндіру үдерісінде жеке операциялар атқаратын мамандандырылған кәсіпорынның жиынтығын білдіреді. Кәсіпорындардың бұл жиынтығы әкімшілік аудан немесе массалық өнімді қайта өңдейтін өнеркәсіптік кәсіпорынның шикізат аймағымен шектелген аумақта қалыптасады[19].
Аграрлық нарық АӨК өнімдерін айырбас саласында экономикалық өзара қарым-қатынастарды көрсетеді және агроөнеркәсіптік өндірістің реттеушісі болып табылады. Ол аумақтық және мамандандырылғар нарықтарды қосады. Біріншіге ауылдық көтерме-бөлшектей сату нарықтары (базар), аудандық, ұсақ көтерме, қалалық, азық-түліктік, аймақаралық нарықтар жатады. Аймақаралық нарықтар әртекті өндірістік бағыттылығы бар аймақтар арасында ауыл шаруашылық шикізат пен өнім айырбасын қамтамасыз етеді. Ет, сүт, материалды-техникалық ресурстар нарықтары мамандандырылған нарықтарға жатады. Олар нақты тұтынушылық тауарларды белгілі бір жерге шоғырландыру мүмкіндігін береді.
Нарықтар халықты тамақтану өнімдерімен жыл бойына жабдықтауды, ал тауар өндірушілердіқажетті материалды-техникалық ресурстар мен қызметтермен қамтамасыз етеді.
Нарықтық қатынастарда халықты тамақтану өнімдерімен жыл бойына
жабдықтауды, ал тауар өндірушілердіқажетті материалды-техникалық ресурстар мен қызметтермен қамтамасыз етуі сурет - 2 көрсетілген.
Аграрлық нарық қызметтері: көтерме және бөлшектей сатушылар мен тұтынушыларды, өндірушілердің екі жақты қызығушылығы негізінде өнімді өндіру, қайта өңдеу және іске асыруды ынталандыру; бағаның тұрақтылығын қамтамасыз етеді; өінм бірлігіне кеткен шығындарды төмендету ынталандыру; оның сапасын арттыруды және ғылыми-техникалық жетістіктерін ендіруді қамтамасыз етеді.
Агроөнеркәсіптік (тауар) нарығы өзіне үш секторды қосады: ауыл шаруашылық өнім нарығы, ауыл шаруашылық шикізат нарығы мен азық-түлік нарығы. Ауыл шаруашылық өнімінің нарығында балғын түрде (картоп, көкөністер, сүт және т.б.) тұтынылатын өнімдерді өткіщуді жүзеге асырады. Ауыл шаруашылық шикізат нарығында өнеркәсіптік қайта өңдеуде қолданылатын өнім (бидай, сүт, ет және т.б.) іске асырылады. Азық-түлік нарығы шикізатті қайта өңдегеннен кейін алынған азық-түлік тауарлармен сатып алушылардың қажеттілігін қанағаттандырады [4].
Профессор Нурмаганбетова К.Р ойынша АӨК бәсеке келесі обьективті шартарынан туады:
әрбір өндірісшілердің толық шаруашылық даралығымен,
оның нарық жағдаятынан толық тәуелділігімен;
сатып алу сұраныс бәсекелесіндегі барлық басқа өндірушілерімен тайталасы[20,73 б].
АӨК бәсекенің қалыптасуы мен дамуының негізгі алғышарттары:
oo жалпы экономикалық дамудың қарқынды өсуі;
oo кәсіпкелік субъектілерінің жіктелуі;
oo бәсекенің жоғарғы деңгей қарқындылығы;
oo ғылыми техникалық прогресстің дамуы мен жаңашыл инновацияның пайда болуы;
oo ауыл шаруашылық өнеркәсібінің өндірілетін өніміне тұтынушы сұранысының өсуі
Бәсеке алғышарттарының анализі оның АӨК шаруашылық қатынасында кең таралу себептерін және оның даму жағдайын құруына тиімді жолдарды анықтауға мүмкіндік берді.Осы мәселе Қазақстан Республикасында көкейкесті болып табылады және мемлекет тарапынан қолдауды қажет етеді.
Қорытындылай келе,қазіргі шаруашылық жағдайларына бағытталған АӨК бәсеке атауы ұсынылып отыр.
Агроөнеркәсіп кешеніндегі бәсеке - бұл бәсекелестермен күресте сатып алушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында өндірушілердің өзімен сондай-ақ мемлекетпен анықталатын заңды әдістер мен тәсілдерді қолдану арқылы өзінің бәсекелі артықшылықтарымен АӨК субъектілерін басқару үрдісі.
Агроөнеркәсіп кешеніндегі бәсеке тұтыну сұранысына бағытталған агроөндірістік тауарлар өндірісшілерін ынталандырады. АӨК-гі бәсеке бәсекелестіктегі неғұрлым прогрессивтік әдістерді қолдануға бағыттылғын.Соның ішінде өндірілген өнімнің міндетті талаптарға сай болуы, сәйкес келетін сертификаттардың болуы,прогрессивтік аз шығынды технологиялардың енгізуі,қауіпсіздік ережелерінің сақталуы,өндірісшілердің кәсіпқойлығы мен ұқыптылықтылығы,жаһандану жағдайындағы агроөндірістік нарықтағы халықаралық стандартты енгізуі.
Аграрлық сұрақтар әр қашанда қоғамның,мемлекеттің,ғылымның назарында болған және диалектикалық таным үрдісі ретінде ешқашан соңына дейін шешілмейді.Ауыл шаруашылықтың дамуы қосымша зерттеулерді қажет ететін, жаңа мәселелерді алдына қоюда[21, 3б].
Экономикалық дамудың қарқынды өсуі мен мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету жағдайында агроөндірістік нарықтағы бәсекенің мәні мен рөлі маңызды,себебі бәсекесіз өндірістің дамуы,ең ақырында жалпы экономиканың дамуы мүмкін емес.
Егер өндірісші өзінің өндірісін сақтап қалу мен кеңейту және ұйым мен
технологиясын жетілдіру қамын ойлап,жағдай жасаса нарықтық бәсеке табысқа әкеледі.Бәсеке болған жағдайда,даму ынталылығы болады.
АӨК тауарлардың алуан түрлілігі мен бәсекенің жоғары деңгейімен ерекшелінетін бақылау нарық ортасында қызмет етеді.
Бәсекелік ортаның осы деңгейіндегі негізгі міндеті- сатып алушылардың қызығушылығына жауап беретін және ұдайы өндірістің жағдайын қамтамасыз етуші бағаны белгілеу.Бәсекенің негізгі шартына сай, Агроөндірістік нарықта еш бір шаруашылық нарықтық бағаға елеулі ықпал ете алмайды.
Агроөндірістік нарығында ең көп таралған бәсекенің нысаны- монополистік бәсеке.Нарықта ол жетілген бәсекеден сапасы,бағасы,топ мөлшері,жеткізілім шарты,сыртқы түрі бойынша ерекшелінеді.Барлық ауыл шаруашылық тауар өндірушілер нарыққа еркін кіруге ,шығуға және ірі топтармен тауар өткізуге,өндірілген өнім бағасын аздап өзгертуге,бірдей немесе біртекті өнім-сүт,ет,астық және т.б өнімдерді шығаруға мүмкіндігі бар.Сонымен қатар әр жеке кәсіпорын бәсекелес тауарынан сапасы, шарты,бағасымен ерекшеленетін өз тауарын өндіреді [22, 65 б].
Олигополия қантқызылшасын,көкөністі,жемістерді , жұмыртқаларды, етті,жемді өндірумен айналасатын тар мамандандырылған кәсіпорындарға тән болады.Сүт,консерві зауыттары сияқты өндеуші кәсіпорындар нарықтың олигопольды құрылымына жатады.
Агрoөндірістік нарықта, кәсіпoрындар мен өндірісшілер арасындағы бәсеке- бәсекенің барлық түрінде кездеседі және бәсекенің тек бір ғана түріне жатпайды,өйткені:
біріншіден,алуан түрлі топтарға өнімдер жеткізетін өндірісшілердің әр түрлі түрі тіркелген;
екіншіден, табиғи жағдайлардың өндірісті алдын ала анықтауы,кейбір өндірісшілерді олигополиялық деңгейге шығарады;
үшіншіден,ауыл шаруашылық шикізат нарығындағы бағалар тек сұраныс пен ұсыныс қатынасында анықталмайды,мемлекеттік реттеуді де қажет етеді.
Агроөнеркәсіп кешеніндегі бәсеке тауар өндірушілерді бәсекеге қабілетті тауар өндіруді міндеттейді.Агроөнеркәсіптік өнеркәсіп не саламен өндірілген агроөнеркәсіп өнімінің бәсекеге қабілеттілігі,өндірілген өнімнің санын,оның құрылым номенклатурасын,есеп айырысу шарттарын,сервистік қызмет көрсету,нарық жағдаяттарын және басқа да жағдайларды қосады.
Қазіргі кезде өндірістік өнеркәсіптердегі бәсеке бір жағынан жеке кәсіпорындар арасында,екінші жағынан жеке кәсіпорындар мен басқа кәсіпорындар арасында:серіктестіктер,акционерлік қоғамдар және шаруа қожалықтарымен іске асды.
Осыған байланысты,өркениетті Қазақстан нарығының бірден-бір міндеті-АӨК барлық саласында бәсекені жетілдіру және дамыту болып табылады. Біздің мемлекетіміздің ең басты міндеті - аграрлық секторда бәсекеге қабілетті нарықты құру болып табылады.Қазіргі кезде толық бәсеке дамуы келесі факторлармен тежелуде:
1. Ашық бәсекелі экономикадағы қызметке шаруашылық субъектілерінің көпшілігі бәсең бейімделуі
2. Отандық тауар өндірушілері мен тұтынушыларды қорғау тетігінің жеткілікті дәрежеде істелмеуі
3. Нарық жағдаяттары туралы шынайы және мезгілінде ақпарат алуға мүмкіндік беретін,маркетингтік және ақпараттық қызметтерінің дамымауы
1.2АӨК бәсекеге қабілеттілігі және оның қазіргі аграрлық саясатта жүзеге асуы
Елбасымыз Н.Ә Назарбаев 2012 жылғы 14 желтоқсандағы Қазақстан-2050 Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауында Қазақстан 2050 жылға қарай әлемнің ең дамыған отыз елінің қатарында болуға тиіс.Дамушы елдер арасында осы бәсекелестік қатал болып, күн астындағы орын тек ең мықтыларға арналғанын нақты сезіне отырып, ұлтымыз жаһандық экономикалық тайталасқа дайын болуына шақырды. Бәсекеге ең қабілетті салаларда отандық өндірушілер үшін жаңа нарықтық тауарлар қалыптастыру стратегиясын белсенді әзірлеуі,ДСҰ-ға кіру перспективаларын ескере отырып, кері индустрияландырудың ықтимал ыдыратушы әсерлерін болдырмауға мүмкіндік беретіндігін және отандық тауарлардың бәсекеге қабілетті болуы тиіс екенін атап өтті [23].
ҚР тәуелсіздік жылдары еліміздің АӨК едәуір нәтижелерге қол жеткізді: нарықтық қатынастар негізінде өндірістің тұрақты өсуі байқалуда, еңбек өнімділігі мен өндіргіштігі артуда, саланың негізгі қорлардың жаңарту мен инфрақұрылымының қайта қалпына келтіру жүргізілуде, азық-түліктің негізгі өнімдері бойынша өзіндік қамсыздандыруға қол жетізілді, бидай, зәйтүн дақылдары, балық шаруашылық өнімдерінің экспорты біршама өсуіне қол жеткізілді[24].
2011 жылы елдің жалпы ішкі өнімінің (бұдан әрі - ЖІӨ) көлеміндегі ауыл шаруашылығы өнімінің үлесі 5,1%-ды құрады, ауыл шаруашылығында жұмыс істейтіндердің еңбек өндіргіштігі 2005 жылдан бастап 2011 жылдар аралығындағы кезеңде жылына 9,3% орташа жылдық өсу қарқынымен бір жұмыс істейтін адамға 304,2 мың теңгеден 498 мың теңгеге дейін өзгерді, ауылды жерлерде шамамен 7,48 млн. адам немесе Қазақстанның жалпы халқының 45%-ы тұрды.
ҚР АӨК жалпы өнімінің көлемі ауыл шаруашылығы өнімдерінің
2007 жылғы 1089,4 млрд. теңгеден 2011 жылғы 2286 млрд. теңгеге дейінгі және қайта өңдеу өнімдерінің 2007 жылғы 490,8 млрд. теңгеден 2011 жылғы
828 млрд. теңгеге дейінгі өсуімен орнықты үрдісті көрсетті. Соңғы 5 жылда ауыл шаруашылығы өнімдерінің жалпы көлемінің орташа өсу қарқыны
20 %-ды, қайта өңдеу өнімдері 12,2 %-ды құрады[25].
Қазақстан Республикасы ТМД-дағы жылдам дамушы елдердің бірі ретінде, стратегиялық ресурстардың үлкен қорына ие бола отырып, барына кеңейіп жатқан әлемдік интеграциядан шет қала алмайды. Қазіргі уақытта әлемдік аграрлық экономиканың және демографияның жаңа үрдістері қалыптасып келеді, аймақтардағы интеграциялық үрдістері де дамуда, ғаламдық климаттың өзгеруі өтуде. Қазақстан Кеден Одағына еніп, жақын арада Дүниежүзілік Сауда ұйымына кіруді де болжап отыр.
Алайда, ауыл шаруашылығы саласындағы төмен еңбек өнімділігі, пайдаланылып жатқан технологиялардың дамымауы, өндірістің ұсақ тауарлануы ауыл шаруашылығы өндірісін интенсивті негізде жүргізуге, материалдық, еңбек және басқа де ресурстардың барынша толық пайдаланылуын қамтамасыз етуге, экологиялық талаптарды сақтауға мүмкіндік бермеуде. Бұл факторлар отандық аграрлық сектордың бәсекеге қабілеттілігін төмендетеді, бұл, өз кезегінде, ДСҰ мен Кеден Одағы жағдайында шетелдік өнімдер импортының басым болуына, жергілікті өндірушілердің сату нарығынан ығысуына алып келуі мүмкін [26].
Қазақстан АӨК жалпы дамуы соңғы жылдары жеткілікті оң нәтижелер көрсетуде, алайда сыртқы қауіптердің әсерінің күшеюі, ішкі тәуекелдердің сақталуы, әлемдік агроөнеркәсіптік нарық келешегінің қалыптасуының жағдайы бойынша мемлекеттік қолдау шараларын оңтайландыру, аграрлық өндірісте интеграция және кооперация үдерістерін ынталандыру, табиғи-климаттық және әлеуметтік-экономикалық факторларға сәйкес өндірісті әртараптандыру қажеттілігі туындады[27,61 б ].
Елдің агроөнеркәсіптік кешенінің бәсекеге қабілеттілігін дамыту үшін мемлекеттік бағдарламалар қабылданды:
Қазақстан Республикасының 2000-2002 жылдарға ауыл шаруашылық өндірісін дамыту бағдарламасы мал шаруашылығы мен өсімдік шаруашылығының негізгі өнімдерін өндірісін тұрақтандыруға, ауыл шаруашылық бәсекеге қабілетті салаларының экономикалық өсуін қамтамасыз етуге бағытталған. Оның ережелерін іске асыруға 250 млрд. теңге бөлінді.
Қазақстан Республикасының 2003-2005 жылдарға мемлекеттік азық-түлік бағдарламасы іске асырылды, оның мақсаты агроөнеркәсіптік кешеннің тиімді жүйесін және бәсекеге қабілетті өнім өндірісін қалыптастыру негізінде Қазақстанның азық-түлік қауіпсздігін қамтамасыз ету болып табылды. Ет-сүт, жеміс-көкөніс, қант және АӨК басқа да салаларының өңдеуін дамыту бойынша салалық бағдарламалар да іске асырылуда. Осының барлығы көптеген кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігін қайта келтіруге, кәсіпорындардың қаржылық жағдайын жақсартуға, отандық өнімдердің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға, жаппай импортқа қарсы тұруына және отандық өндіріс өнімінің үлесін арттуға мүмкіндік берді [28].
2004-2010 жылдарға ҚР ауыл аймақтарын дамытудың мемлекеттік бағдарламасы енгізілді. Оның негізгі міндеті ауылды жерлерде таратып орналастыруды оңтайландыру негізінде ауылдың өмір сүруін қамтамасыз етуіне қажетті жағдайлар жасау болды, бұл міндет еңбек ресурстарын барынша ұтымды пайдалану мен үлкен ұтқырлықты қамтамасыз етумен байланысты болды. Осы бағдарламаны іске асыру үшін 2004-2006 жылдарының өзінде 177,1 млрд. теңге бөлінді, ал 2009 жылы республиканың ауыл аймақтарында дамытуына барлық көздерден 230,3 млрд. теңге бағытталды. 2010 жылға ауыл аймақтарын дамытудың мемлекеттік бағдарламаларын іске асыру бойынша шаралар жоспарына сәйкес 173,7 млрд. теңге бөліну жоспарлануда[29].
Қазақстан АӨК бағдарлама триадасын іске асыру нәтижесінде экономиканы басқарудың нарықтық тетіктеріне алмастыру кезеңіне келген өндірістің құлдырау шыңын еңсеруге мүмкіндік берді және 1999 жылдан бастап ауыл шаруашылық өндірісінің салалары және осы өнімдердің қайта өңдеуімен байланысты салалар елдің барлық аймақтарында жеткілікті қарқындармен дами бастайды. Бұған тауар өндірушілерінің жаңа экономикалық жағдайларға бейімделуіне, халық шаруашылығының жақын салаларды дамыту, халық табысын кезекті артуына байланысты саясатты іске асыруға себін тигізді, бұл өз кезегінде ауыл шаруашылық өнімдеріне және оның өңделіміне сұраныстың артуына, сонымен қатар мемлекет тарапынан АӨК қолдау мен ауыл шаруашылық экспортын әртараптандыруға әкелді[30].
2006 жалдан бастап экономиканың аграрлық саласында 2006-2010 ж арналған агроөнеркәсіптік кешенінің тұрақты даму Концепциясы жүзеге асырылды және Ауыл жылдары жүзеге асырылған мемлекеттік агроөндірістік бағдарламаның жалғасы болып табылатын, бастапқы шаралар бағдарламасы.
Азық-түлік қауіпсіздігін және өнім экспортын артуын қамтамасыз ететін, агроөнеркәсіптік кешенінің тиімді даму мақсатында 2010-2014 жылдарға арналған агроөнеркәсіптік кешенінің дамыту бағдарламасы.
Ауыл шаруашылық министрілігі Агробизнес - 2020 атты 2013-2020 жылдарға ҚР-да АӨК дамытудың жаңа бағдарламасын бекітті. Кеден Одағы жағдайында бәсекенің күшеюіне, сондай-ақ алдағы ДСҰ-ға кіруімен байланысты Бағдарламаның мақсаты АӨК субъектілерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін жағдай жасау болды.
Бағдарлама мақсаттарына жету үшін келесідей төрт бағыт бойынша жұмыстар жүргізілетін болады:
1. Қаржылық сауықтыру;
2. АӨК субъектілері үшін тауарлар, жұмыс пен қызметтер қол жетімділігін арттыру;
3. АӨК субъектілерін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйелерін дамыту;
4. АӨК мемлекеттік реттеу жүйелерінің тиімділігін арттыру.
Қаржылық сауықтыру АӨК субъектілерін мемлекеттік қолдаудың негізгі бағыты болып табылады және несиелер мен жобаларды қаржыландыру, қайта қаржыландыру және қайта құрылымдау бойынша бір жолғы шараларды, несиелер бойынша марапаттау мөлшерлемесін субсидиялау, сонымен қатар ауыл шаруашылық өндірушілерінде бар міндеттемелерді өтеуін қаржыландыруды білдіреді. Осы барлық шаралар несиелік жүктемені жеңілдетуге және ауыл шаруашылық өндірушілердің көптеген санын банкротқа ұшырауына жол бермеуге көмектеседі. Ол үшін 375,6 млрд. теңге қажет.
АӨК субъектілері үшін тауарлар, жұмыс пен қызметтер қол жетімділігін арттыру бағыты шеңберінде мал шаруашылығы, өсімдік шаруашылығы өнімдерін және қайта өңдеу өнімдерін отандық өндірушілерін субсидиялау жалғасатын болады. Ауыл шаруашылық өнімдерінің өндірісін ұлғайту, АӨК - ге инвестициялық жобалардың тартымдылығы мен тиімділігін арттыру үшін кәсіпкерлердің шығындарын бөлшектей өтеу түрінде қосымша мемлекеттік қолдау ендірілетін болады. Елбасының фермерлерді қаржыландыруға қол жетімділігін кеңейту бойынша бұйрығын орындау мақсатында Бағдарламада қаржы институттары алдында АӨК субъектілерін сақтандыру мен қарыздарын кепілдендіру жүйелерін ендіру қарастырылған. Қазіргі таңда өндірушілер үшін мәселелердің бірі негізгі және айналмалы құралдарды толтыруға несиелер бойынша сыйақының жоғарылығы, бұл өз кезегінде өнім бірлігінің өндірісінің өзіндік құнын арттыруға және оның бәсекеге қабілеттілігін төмендетуге алып келеді. Қаржылық жүктемені төмендету мәселесін шешу мақсатында өндірушілерге берілген несиелер мен лизинг бойынша сыйақы мөлшерлемесін субсидиялау қарастырылатын болады.
АӨК субъектілерін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйелерін дамыту бағыты бойынша елдің фитосанитарлық және ветеринарлық қауіпсіздігі жөнінде бірқатар шаралар жүргізілу қарастырылады. Ауыл шаруашылық тауар өндірушілеріне бақша және жеміс дақылдарын, ашық және жабық жерлі көкөніс дақылдарын, мақтаны өңдеуге арналған биопрепараттар мен биоагенттер (энтомофагтер) құнын арзандатуға субсидиялар бөлуді жүзеге асыратын болады. Ветеринария саласында көрсетілген көрсеткіштерге жетуде жүйелі диагностикалық, емдеу-профилактикалық және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.1 Агроөнеркәсіптік кешеніндегі бәсеке
Қазіргі уақытта бәсекеге қабілеттілік термині тек ғылыми әдебиеттер де емес,сондай-ақ саясаткерлердің, экономистердің,бизнесмендердің және журналистердің күнделікті өмірінде де кеңінен қолдануда.
Бәcекеге қабілеттілік қоғaмның дaму деңгейін aнықтaйды:елдің бәсекеге қaбілеттілігі неғұрлым жоғaры болған сaйын,соғұрлым осы елдің тұрмыс жaғдaйы жоғaры болaды.
Бәсeке- шaруaшылық жүргізудің ең қoлaйлы жaғдaйлaры мен жоғары пайда алудың ең жақсы мүмкіншіліктері үшін тaуaр өндірушілердің aрaсындағы экономикaлық күрес. Сoнымен қатар,бәсeке тaуaр өндіру мен өткізуде,сондай ақ кaпитaл сaлу шеңберіндегі рынoктық субъектілeрдің әрекет ету бағыттaрын aнықтaйтын рынoктық меxaнизмнің элементі бoлып табылады[1].
Бәсекелестік - екі немесе көп агенттердің олардың тарапынан қандай да бір күш жұмсау арқылы қолжетімді болатын бір ғана шектеулі ресурсқа бағытталған әрекеттері [2,9 б].
Бәсекеге қабілеттілік санаты жан-жақтылық қасиетіне ие және нарықтық қатынастардың объектісімен қатар (тауар, қызмет), субъектісіне де (ұйым,сала,жалпы мемлекет) таралады.
Бәсекеге қабілеттілік көп деңгейлі (микро,мезо,макро және әр деңгейде бәсекеге қабілеттілікті анықтауда өзінің анықтамасы бар) [3].
Бәсекеге қабілеттілік - әр түрлі деңгейде қарастырылатын күрделі экономикалық категория [4 ](1- кесте)
Кесте 1- Бәсекеге қабілеттілік деңгейі
Бәсекеге қабілеттіліктің деңгейі
Бәсекеге қабілеттіліктің объектісі мен субъектісі
Бәсекеге қабілеттіліктің кейбір факторлары
Тауарлы
Тауарлар(жұмыс,қызмет)
Өнімнің сапасы,стандарттар мен нормаларға сай келуі,Баға,тұтынушылық сұранысқа сай келуі
Микродеңгей
Тауар өндіруші
(ұйым,кәсіпорын)
Өнімнің салыстырмалы бәсекеге қабілеттілігі
Өндірістік қызметтің тиімділігі
Қызметтің қаржылық көрсеткіштері
Ұйымның тиімділігі мен нарықта өнімнің өтуі мен оның үлесі сбыта продукции на рынке и его доля
Мезодеңгей
Өнеркәсіп,саланың бірігуі объединение предприятий
Саланың ішкі құрылысы
Сыртқы ортаның ықпалы
Жеке элементтердің бәсекеге қабілеттілігі
Жүйенің элементтері арасындағы өзара іс-әрекет
Макродеңгей
Халық шаруашылығы,
елдің бәсекеге қабілеттілігі,
аймақтардың бәсекеге қабілеттілігі
Инвестициялық климат
Ғылыми-техникалық деңгей
Конкурентоспособность промышленности и отраслей народнохозяйственного комплекса в целом
Жалпы халық шаруашылық кешен саласы мен өнеркәсіптің бәсекеге қабілеттілігі
1 Сондай-ақ экономист ғалымдардың көптеген еңбектерінде бәсекеге қабілеттілік ұғымының анықтамасына қатысты әртүрлі тәсілдемелері бар. Профессор Садовский Т.Г. пікірінше, бәсекеге қабілеттілік - нарықта бар үздік ұқсас объектілерімен салыстырғанда нақты қажеттілікті қанағаттандыру деңгейін сипаттайтын объектілердің ерекшелігі [5, 272 б].
Профессор Томилов В. В. бәсекеге қабілеттілікті бәсекелес компанияға қарағанда ең үздік ұсыныспен қамтамасыз ету қабілеттілігі ретінде айқындайды [6, 13 б].
Бәсекеге қабілеттілік - ішкі және сыртқы нарықтарда елдің немесе тауар өндірушінің экономикалық, әлеуметтік, саяси факторларымен шартталған жағдайы, - деген анықтаманы профессор Селезнёв А. Я. көрсетті .
Бәсекеге қабілеттілік термині тауарға (өнімге) қатысты қолданылады, яғни бәсекеге қабілеттілік өнім тұрғысынан қарастырылады. Алайда мұндай түсініктеме, Яновский А.И. пікірінше, біржақты ғана, өйткені өнім өндірушінің бәселестік позициясын және ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін көрсетпейді. Бұл мәселе батыс авторларымен барынша жоғары деңгейде қарастырған, олар бәсекеге қабілеттілік ұғымын жеке мемлекеттердің немесе тауарлармен, фермалар экономикасымен байланыстырады [4].
Американдық экономистер М.Эрлих пен Дж.Хайн халықаралық бәсекеге қабілеттілікті мемлекет неесе фирманың өзінің тауарын сату қабілеттілігі ретінде анықтайды [7, 138-144б].
Америка авторларының пікірінше ұлттық бәсекеге қабілеттілік тұжырымдамасы ұлттық экономиканың басқа елдерде өндірілетін тауарлар және қызмет түрлерімен бәсекелестік күрес жағдайындағы тауар және қызмет түрлерін өндіруі мен тұтынуына қабілеттілігі, бұған қоса мұның нәтижесінде халықаралық экологиялық стандартты сақтай отырып, халықтың өмір сүру деңгейі артуға тиіс.
Елдің бәсекеге қабілеттілігі - ел экономикасының халықаралық саудаға қатынасу,әлемдік нарықта белгілі сегменттерін кеңейту және ұстап тұру,әлемдік үлгіге сай өнім өндіру қабілеттілігі [8,117 б].
Ұлттық бәсекеге қабілеттілік ұғымы туралы қазақстандық ғалымдардың көзқарастарына тоқталар болсақ, ҚР ҰҒА академигі Я.Ә.Әубәкіровтің пікірінше, кейінгі жылдары бәсекелестік теориясында жаһандану аясының кеңеюіне байланысты жаңа аспектілер пайда болды. Егер бұрын экономикалық әдебиеттерде бәсеке тауар өндірушілер арасындағы қарым-қатынас ретінде қарастырылса, қазір бәсеке заңдылықтары қоғамдық қатынастар аясын кеңінен қамтып, елдің, ұлттың, мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігін кеңінен қамтуда [9,39б].
ҚР-ның белгілі ғалымы К.Сағадиев бәсекеге қабілеттілікті экономиканың тұрақты өсуінің салдары деп қарастырады. Тұрлаулы даму - бұл келешек ұрпақтың қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіндіктеріне кедергі келтірмей, бүгінгі ұрпақ қажеттіліктерін қанағаттандыра алу. Бұл экологиялық, әлеуметтік, экономикалық, саяси мәселелерді де тұтастай қамтитын ұғым [10,5 б].
XX ғасырдың екінші жартысында бәсекелестік жаңа белгілерге толығады.
Біріншіден, бастапқы ашық нарықтардағы жеке тауар өндірушілердің еркін бәсекелестігі әртүрлі формада біршама жабық нарықтардағы монополистік және олигополистік құрылымдардың бәсекелестігімен үйлеседі.
Екіншіден, бәсекелестіктің бағалық әдістерінен бірте-бірте бейбағалық әдістерге қарай жылысу байқалады, дегенмен де ақиқаттағы экономикаларда әрдайым бұлардың үйлесіп отыруы байқалады.
Үшіншіден, сұраныс құрылымының жаппай біркелкілендірілген өнімді тұтынудың жеке тұтынушылық және инвестициялық сұраныстарды қанағаттандыруға қарай өзгеруі бәсекелестік қарқынының дамуымен байланысты әртүрлі бөліктерге ыдыраған нарықтардың туындауына алып келеді.
Әлемдік экономикалық әдебиетте бәсекеге қабілеттілік тақырыбы соңғы жиырма бес жылдың ішінде өзектілердің біріне айналып отыр.
Бұл мәселе (нақты нарықтардағы бәсекеге қабілеттілік ретінде емес) кең көлемде алғанда АҚШ-та XX ғасырдың 80-жылдардың басында жапон экономикасы табыстылығының себептеріне, америка экономикасын бейиндустриалдау қаупінің алдын алу жолдарына жауап іздеудің нәтижесінде пайда болып, ұлттық бәсекеге қабілеттілік бойынша Кеңестің сараптамалық басылымдарында көтеріліп отырды.
Жаһандық бәсекеге қабілеттілікке қатысты ғылыми зерттеулер ішінде жылдық баяндамаларында жарияланып тұратын Бүкіләлемдік экономикалық форумның әзірлемелері ( Word Economic Forum- WEF) ерекше орын алады. WEF-тің салыстырмалы бағыттағы зерттеулері әлемдік экономикалық жүйенің жаһандануының қарыштап өскен 20 ғасырдың 90-жылдары ерекше танымалдылыққа ие болды.
Бәсекеге қабілеттілік проблемасына қатысты шетел авторларының іргелі еңбектерінің санатында Гарвард университетінің профессоры М.Портердің 1993 жылы Халықаралық бәсекелестік атымен орыс тілінде жарық көрген Елдердің бәсекелік басымдығы атты зерттеуін атауға болады. Мұнда автор жаһандық көлемдегі елдердің бәсекелік басымдығының эволюциясын, халықаралық қарсыластықтағы елдердің бәсекелік басымдықтарының детерминанттары мен динамикасынан тұратын елдердің бәсекелік басымдығының жаңа теориясын (кеңейтілген тұжырымдамасын) жасайды [2, 11б,13б].
М.Портердің пікірінше Бәсекеге қабілеттілік тұжырымдамасы тек ресурстарды пайдаланудың өнімділігіне ғана негізделеді. Елдегі өмір сүру деңгейінің өсімі ресурстарды пайдалану өнімділігіне тікелей байланысты.
М. Вебердің классикалық анықтамасы бойынша бәсекелестік- басқалар үшін де қалаулы мүмкіншіліктер мен артықшылықтар үстінен бақылау орнатудың бейбіт тәсілдері.Бәсекелестіктің туындауының бастапқы алғышартына қандай да бір күш жұмсаудың нәтижесінде қол жеткізе алатын бірнеше агенттердің бір мезгілдегі қалауына ілінген шектеулі көлемдегі ресурстардың болуы жатады. Олар ресурстың шектеулілігі, оның тартымдылығы және бірнеше нарыққа қатысушылардың оған қол жетімділігі сияқты элементтердің болуы бәсекелестіктің тууы үшін міндетті болып саналады. Егер ресурс шектеулі немесе тартымды болмаса бәсекелестік проблемасы туындамайды.Себебі ол тараптар жағынан қиындықтарды жеңу, күш салу әрекеттерін талап етеді. Егер ресурсқа тек қана бір агент таласса, онда жарыс алаңы болмайды.Сондай-ақ принципті түрде ресурс бірнеше жарысушылар үшін қол жетімсіз болса, мұнда да бәсекелестік туралы айтудың қажеті жоқ [2,8 б].
Бәсекеге қабілеттілікті экономикалық жарыс субъектісі үшін артықшылықтар жасайтын қабілеттілікке ие ретінде қарастыруға болады. Бұл түсінік өнімнің бәсекеге қабілеттілігі, кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі, аймақтың бәсекеге қабілеттілігі, саланың бәсекеге қабілеттілігі, елдің бәсекеге қабілеттілігі және т.б. секілді жеке ұғымдардың үлкен тобына қатынасы бойынша жинақтаушы болып табылады. Бәсекеге қабілеттілік, өз кезегінде, бәсекелестік артықшылықтарға негізделеді. Түсініктеме аппаратын зерттеу келесідей қорытындылар жасауға мүмкіндік берді:
бәсекеге қабілеттілік ұғымы зерттеушінің мақсаттары мен міндеттеріне, нарықтық қатынастар субъектілерінің талаптарына (тұтынушы, бәсекелестер, инвесторлар, серіктестер) және қызмет ауқымына (ішкі, сыртқы нарықтар) байланысты түрленеді;
бәсекеге қабілеттілік ұғымы көп жағдайда бәсекеге қабілеттіліктің өсу әлеуетін айқындайтын факторларды ескеруінсіз, ағымдағы уақытта деңгейді бағалауға бағдарланған;
кәсіпорын (компания) өнімінің бәсекеге қабілеттілігі өзара байланысты ұғым болып табылады, кәсіпорын (компания) бұл жағдайда өзінің тауарлары мен қызметтері арқылы бәсекеге қабілеттілікті жанама тасымаллаушысы болып табылады; кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі тауардың бәсекеге қабілеттілігін айқындау кезінде қолданылатын ерекшеленетін сипаттамалармен айқындалады;
бәсекеге қабілеттілік - нарықта бар үздік ұқсас объектілерімен салыстырғанда нақты қажеттілікті қанағаттандыру деңгейін сипаттайтын объектілердің ерекшелігі [4].
Бәсекеге қабілетті сала - бейімделген (қарқынды) технология, машина жүйесін оңтайлы іріктеу, жоғары білікті еңбекті қолдану негізінде жоғары сапалы өнімді өндіруді үйлестіретін сала.
Келесі агроөнеркәсіптік кешеніне толық тоқталуымды жөн көрдім.
Табиғи ұсақ тауарлардағы шаруашылық жағдайларында шаруалар өзіне қажетті,сонымен бірге,пайдалануға дайын еңбек түсімдерін өндіріп базарларға сатуға өздері жеткізетін.Экономикадағы осы өрістің эволюция кезеніңде байырғы ауыл-шаруашылық өнім өндірушілердің атқаратын жұмыстарынан басқа өзіне жұмыс атқаратын дербес өнімдер бөлініп шықты.Аграрлық өндірістің әдістеріне,күрделенуіне байланысты ауыл шаруашылық өндірістің маманданған салалары қажет болды.Сондай-ақ азық-түлікті жинап,сақтау және тасымалдау экономиканың өздігінше айналмалы болып қалды.Аграрлық секторымен байланысты экономиканың салалар тізбегі құрылды.Постсоветтік мемлекеттерде осы салалардың жиынтығы агроөнеркәсіптік кешені деп аталды,қысқаша айтқанда-АӨК.Нарықтық экономикасы жетілген елдерде ауыл шаруашылығына қатысы бар салаларды агробизнес деп атайтын болды.Бұл терминді 1955 жылы американдық экономист Гарвард Университетінің профессоры Джем Дэвис енгізген [11, 4-6 б]
Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенін орнықты дамыту жөніндегі 2009-2011 жылдарға арналған шаралар кешенінде Агроөнеркәсіптік кешен - экономиалық потенциалы бар, қоғамға аса қажетті өнім өндірілетін ұлттық экономиканың негізгі құрамдас бөлігі.Ол қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық жағдайды,мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігінің деңгейін,экономиканың барлық саласының жағдайын анықтайды[12].
Агроөнеркәсіптік кешен - ауыл шаруашылығы үшін өндіріс құралдарын өндіру - ауыл шаруашылығы - қайта өңдеу өнеркәсібі - қызмет көрсететін салалар мен сауда жүйесіндегі әртүрлі салалы кәсіпорындар арасындағы ұйымдық-экономикалық байланыстары бар әкімшілік-аумақтық бірлік.
Агроөнеркәсіптік кешені ауыл және балық шаруашылығы өнімдерін өндірісі,тасымалдау,қайта өңдеу және сату бойынша экономика салаларының, сондай-ақ оларды қазіргі заманға сай техникамен,технологиялық жабдықтармен қаржылық,ақпараттық және басқа ресурстармен, ветиринарлық, фитосанитарлық, қауіпсіздік,ғылыми және кадрлер дайындаумен қамтамасыз ететін,ілеспе өндіріс пен қызмет салаларының жиынтығы болып табылады [13,1058].
Агроөнеркәсіптік кешен немесе қысқаша АӨК, ауыл шаруашылығының дамуымен байланысты,оның өндірісіне қызмет ету мен ауыл шаруашылық, өнімін тұтынушыға жеткізу сияқты халық шаруашылығының салалар жиынтығы болып табылады.
Қaзaқстaнның aгроөнeркәсіптік кeшeні- еліміздің aзық-түлік қaуіпсіздігін қaмтaмaсыз eтeтін жәнe рeспубликa тұрғындaрының жaртыcынa жуығының тұрмыс-жaғдaйына тікелей әсері бaр экономикaмыздың aсa мaңызды сaлaлaрының бірі[14].
Аграрлық саясаттың объектісі экономиканың аграрлық секторы болып табылады. Экономиканың аграрлық секторы экономикалық категория ретінде тар және кең мағынада түсіндіруге болады. Бірінші жағдайда - ауыл шаруашылығы, яғни азық-түлік және өнеркәсіп үшін шикізаттың жеке түрлерінің өндірісі. Кең мағынада аграрлық сектор агроөнеркәсіптік кешен ұғымымен теңдестіріледі. АӨК - өнімді өндіру, оны сақтау, қайта өңдеуімен және тұтынушыға дейін жеткізумен айналысатын халық шаруашылық салаларының жиынтығы. АӨК - ауыл шаруашылығы және онымен ауыл шаруашылығы үшін өндіріс құралдарын өндіру, ауыл шаруашылық өнімдерін қайта өңдеу мен іске асыру бойынша қатарласа жүретін экономика салаларымен өзара тығыз байланыстылығымен және өзара әрекеттесуімен қамтамасыз етілген функционалдық көпсалалы жүйе. АӨК - әртүрлі меншік нысандары мен шаруашылық жүргізуге жататын кәсіпорындарды қамтитын күрделі әлеуметтік-экономикалық жүйе. АӨК - күрделі биотехникалық-технологиялық жүйе, оның орталық звеносы - ауыл шаруашылығында табиғи өндіріс құралдары қолданылады. Сонымен, агроөнеркәсіптік кешенін қазіргі таңда кластер деп атауға болады, бұл дегеніміз түйіні бір немесе шексіз жетекші өндірісі (біздің жағдайымызда - ауыл шаруашылығы) болатын белгілі бір өндірістік топты білдіреді.
АӨК қызметінде халық шаруашылығының 80 жуық салалары қатысады.Ең негізгі кешенді қалыптастырушы бөлім - ауыл шаруашылығы. Сондай-ақ кең салааралық қызметтерді жүзеге асыратын ,халық шаруашылығының кейбір салалары- машина жасау,мұнай өндеу өнеркәсібі,мұнай-химия өнеркәсібі,энергетика және т.б агроөнеркәсіп кешенінің қызметінде белсенді қатысады.
Агроөнеркәсіптік кешен сансыз көп әкімшілік-басқарушылық аймақтарға,табиғи- әкімшілік аймақтарға бөлінетін мемлекеттің бүкіл шаруашылық территориясын қамтиды.Бұл кешенге қарағанда,халық шаруашылық кешеніне жататын металлургиялық,мұнай-химия,машина жасау
және басқа да салааралық өндірістік кешендер мемлекеттің территориясында жер асты минералды шикізатты қорлары орналасқан жері бойынша жергілікті орналасқан.
АӨК басқа халық шаруашылық кешендерге қарағанда өзінің құрама мөлшері алуан түрлі,меншік нысандары бойынша біртекті болып табылмайды [15,139-140] Әр түрлі өндіріс салаларына қатысты шаруашылықтың әлеметтік-экономикалық типінің түрлілігімен байланысты.Нарықтық экономика жағдайында бұл жерде мемлекеттік кәсіпорындар және ұйымдар,шаруашылық құрамаларының кооперативті,жеке және аралас нысандары, шаруашылық -аралық,қосалқы шаруашылық өндіріс кәсіпорындары,халықтың жеке қосалқы шаруашылығы,бау-бақша серіктестігі және т.б
АӨК әлеуметтік-экономикалық құрылымының негізгі ерекшелігі жұмыспен қамтылған халықтың көп бөлігі ауылдық жерде тұрады.Олардың көп бөлігі қала үлгісіндегі ауылдарда,сондай-ақ үлкен және кіші қалаларда тұрады.Бұл агроөнеркәсіптік кешенінің әр түрлі сферасындағы жұмысбасты халықтың тұрмыс жағдайы мен жұмыс жағдайындағы айырмашылықтардың
болуымен байланысты.
Барлық АӨК негізгі бөлімі болып табылатын ауыл шаруашылығынан басқа,осы салааралық кешенінің тиімді қызмет көрсетуінде негізгі рөлді барлық деңгейде өндірістің техникалық қызмет көрсетуі және тасымал ойнайды.
АӨК технологиялық қызмет көрсету аясына - өзіне өндеуші кәсіпорыннан басқа , өнімді дайындау мен өткізуді жүзеге асыратын көптеген кәсіпорындар мен ұйымдарды қосатын жеңіл және азық-түлік өнеркәсіб өндеуші салалары жатады.Мемлекттік сауда желілерімен қатар дамыған өндеуші өндірісі бар жеке және тұтыну кооперациясының сауда желілері жұмыс жасайды.Сондай-ақ азық-түлікті сатумен айналысатын базарлар да үлкен рөл атқарады [15,141 б].
Экономикалық әдебиеттерде АӨК мақсаттары ретінде келесілер көрсетіледі: ақырғы өніммен қоғамдық қажеттіліктерді барынша толық ұтымды қанағаттандыру және қоғамдық ресурстарды барынша тиімді пайдалану.
Ауыл шаруашылығының құрылымы мал шаруашылығы мен өсімдік шаруашылығымен шектелінеді. АӨК құрылымын негізгі төрт ая айқындайды:
Ауыл шаруашылығына өндіріс құралдарын жеткізетін өнеркәсіп салалары (Аубакиров Я.А. өндіріс құралдарымен қамтамасыз ететін саланың
1 аясына ауыл шаруашылығымен қатар, жеңіл, тамақ, ет-сүт өнеркәсібі мен дайындау жүйесін жатқызады);
2. Ауыл шаруашылығы;
3. Қайта өңдеу өндірісі;
4. Инфрақұрылым, яғни АӨК қызмет көрсететін салалар мен кәсіпорындары (байланыс, ақпарат, сақтау, тасымалдау, іске асыру).
Экономикалық әдебиеттерде АӨК құрылымы негізінен үш аяның жиынтығы ретінде көрсетілген: қор өндіретін салалар, ауыл шаруашылығы және дайындау, сақтау, қайта өңдеу, іске асыру. АӨК жеке аясына қайта өңдеу саласын ерекшелеп көрсету қажетті болып көрінеді. Бұл әдіснамалық тұрғыда маңызды, себебі, біріншіден, ауыл шаруашылық өнімін өндірісі көлемінің ұлғаюы, сондай-ақ ысыраптың өсуіне алып келеді. Ысырапты қысқарту өнеркәсіптік қайта өңдеу нәтижесінде мүмкін. Екіншіден, АӨК аяларының мұндай құрылымдалуы олардың игіліктер мен қызметтерді өндіру деген қатынастарымен байланысты. Алғашқы үш ая материалды игіліктерді өндіретін салалар мен кәсіпорындарды қосады. Төртінші аяны құрайтын кәсіпорындар мен салалар материалды және материалды емес қызметтерді көрсетуге олардың бағыттылығын біріктіреді. Үшіншіден, инфрақұрылымды құрайтын кәсіпорындар қайта өңдеу аямен қатар, ауыл шаруашылығы және ауыл шаруашылығы үшін құралдар өндіретін кәсіпорындарға қызмет көрсетеді. Инфрқұрылымды толығымен АӨК негізгі үш аяларына жатқызуға болмайды. Сәйкес тізбек олардың әрқайсысында бар.
АӨК нарықтық нысаны ретінде агробизнес болады. Агробизнес қызметі жалпы жүйелік мақсаттарға қол жеткізуге бағытталған ұлттық экономикалық жүйенің ірі блогы болып табылады. Сол уақытта өзіндік дербес жылжуының едәуір автономдылығына ие. Агробизнес экономикалық құбылыс ретінде ауыл шаруашылығы мен ауыл шаруашылығы құралдарын өндіретін салалар және аграрлық өнімді тұтынушыға дейін жеткізетін қызметтердің интегралдық бірлестігін, сонымен қатар кеңейтілген ұдайы өндіріс жағдайында материалды-заттай және қаржылық ағымдардың тиімді жүруін қамтамасыз ететін нарықтық құрылымдардың жиынтығын білдіреді.
Өтпелі экономика жағдайында агробизнес жүйесін құрайтын звено оның ақша-несие қосалқы жүйесі болады, ол өзіндік негізде қалыптасу мен дамуы бойынша АӨК төртінші құрылымының сипаттарына ие бола бастайды. Агробизнестің несиелік қосалқы жүйесі маңызды жүйе құраушы звено қызметтерін атқарады:
oo АӨК экономикалық жекеленген бөлімдерін топтастырады және қаржылық тұрғыда біріктіреді;
oo Аграрлық секторда ұдайы өндіріс үдерісін қаржылай қамтамасыз етеді;
oo АӨК салалары мен аяларын дамыту үшін экономикалық жағдайлар жасайды.
Агробизнес үдеріс ретінде ірі банк капиталының аграрлық және өнеркәсіптік капиталмен тұтасуын, сонымен қатар ірі аграрлық капиталының өнеркәсіптің сабақтас салаларына және банк аяларына енуін білдіреді. Бұл үдерістердің аймағына қандай да бір деңгейде ірі агрофирмаларының бөлімдеріне технологиялық және экономикалық тәуелді болатын шағын және орта фермер қожалығы, жеке көмекші шаруашылығын тарта бастайды, стандартты сападағы ауыл шаруашылық өнімдерін олармен келісім-шарт бойынша өндіреді.
Бұл үдерістер ортақ экономикалық-саяси негіздер мен идеологиясы бола тұра, кезең мен саты мазмұны бойынша, үдеріс орын алатын елдердің әлеуметтік-экономикалық жағдайларына байланысты олардың ұзақтылығы мен кезектілігі едәуір айрықшаланады. ҚР нарықтық экономикасына қалыптасу жағдайына қатысты бұл үдерістер келесідей ірі кезеңдерден өтеді:
oo АӨК экономикасын ырықтандыру мен ұжымшар-кеңшар жүйесін бөлшектеу;
oo өндіріс құралдарына жеке меншік жағдайында қызмет ететін көптеген дербес және экономикалық жекеленген шаруашылық жүргізуші
субъектілерінің туындауы;
oo АӨК шаруашылық жүргізуші субъектілерінің әлеуметтік-экономикалық саралануы, ірі кәсіпорындардың, негізінен, АӨК екінші бөлімінде қалыптасуы, ауыл шаруашылық өндірісінің шоғырлануы;
oo аграрлық халық тығыздығының ашық нысанға өтуі, экономикалық әлсіз шаруашылықтардың кедейленуі және ауыл халқының едәуірбөлігінің
өмір сүру деңгейінің төмендеуі;
oo ауыл шаруашылық тыңайтқыштарына жеке меншікті енгізу, өндірістік және несие-ақша аясында аграрлық заңнамасының жетілуі, агробизнес саласында мемлекет рөлінің күшеюі.
АӨК елдің халық шаруашылығындағы орны қоғамдық өндіріс пен қоғамдық еңбек бөлінісіндегі функционалдық жүктемесімен айқындалады. Азық-түлік өнімдерінің өндірісі адамдардың тіршілік ету және жұмыс күші ұдайы өндірісінің негізі болып табылады. Ауыл шаруашылығы тұтынушылық тауардың көп түрінің және өндірістік мақсаттағы өнім өндірісін шикізатпен қамтамасыз етеді. Мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігі көп жадайда ауыл шаруашылығының даму деңгейіне байланысты. Ауыл шаруашылығын дамыту, осы саланы инвестициялау елдің ЖҰӨ мультипликациялық өсуіне алып келеді, себебі барлық түйіндес салалардың кеңеюін және дамуын қажет етеді. Осының барлығы аграрлық сектордың кез келген елдің экономикасында ерекше рөлін айқындайды.
Басқа халық шаруашылық кешендерімен салыстырғанда АӨК ерекшелігі оның әртүрлі аяларында әрекет ететін интеграциялық өндірістік бірліктерінің үлкен әлеуметтік-экономикалық әртектілігі болып табылады. Ауыл шаруашылығындағы капитал мен өндірістің шоғырлану деңгейі АӨК бірінші және үшінші салаларындағы осы көрсетіш едәуір төмен.
АӨК салаларын дамыту кешенді болуы тиіс: минералды тыңайтқыштар өндірісінің ұлғаюы оларды ендіру үшін машиналарды жасаумен қатар жүруі керек; суландыру құрылысы аграрлық секторын энергиямен жабдықтандырудың өсуімен, сонымен қатар жер өңдеу машина жасауын дамуымен тығыз байланысты; мал шаруашылық кешенін жемшөп қорын, құрама жем өнеркәсібі өнімдерін арттырмай салудың мәні жоқ.
Қоғамдық өндірістік қандай да бір саласын АӨК-ке жатқызу жеткілікті күрделі, себебі олар толығымен, не бөлшектей АӨК қажеттіліктеріне қызмет көрсетуі мүмкін. Біріншісіне сенімділікпен ауыл шаруашылық машиналарын, тыңайтқыштарды, құрама жем өндірісі мен мал шаруашылығы үшін жабдықтар өндіретін кәсіпорындарын, ауыл шаруашылық өнімдерін қайта өңдейтін кәсіпорындарды жатқызуға болады. Ал инфрақұрылым АӨК салаларымен қатар, осы кешенмен байланысты емес басқа салаларға қызмет көрсетуі мүмкін. Инфрақұрылым кәсіпорындары АӨК функционалдық құрылымына ауыл шаруашылық өнімдерін қаншалықты өндіруіне және жылжытуына байланысты қосылады. Өнеркәсіп салалары ауыл шаруашылық өндірісін дамыту мен қызмет етудің материалды-техникалық жағдайларын құрайды. Ауылдың техникаға, тыңайтқыштарға, отынға деген қажеттілігінің артуы ауыл шаруашылығының жалпы шығынындағы өнеркәсіп өнімінің үлес салмағының өсуіне алып келеді[16].
Агроөнеркәсіп кешенінің базалық саласы болып ауыл шаруашылығы саналады. Оны растау үшін Ж.Ж. Руссоның пікірлеріне жүгінейік: Мемлекетті ешкімнен тәуелсіз жағдайда ұстап тұрудың бір ғана құралы ол ауыл шаруашылығы.Әлемнің барлық байлығы сіздің қолыңызда болса да,егер жейтін ештеңе болмаса сіз басқаларға тәуелдісіз...Сауда байлық құрады,ал ауыл шаруашылығы еркіндікті қамтамасыз етеді [17].
Ауыл шаруашылығының көп салалы болатынын білеміз.Себебі,ол өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығының сан алуан түрлерін өндірумен айналысады.Сонымен бірге ауыл шаруашылығы - бұл салаішілікпен қатар,салааралық бәсеке көрінетін АӨК жүйесінің бір саласы.Ауыл шаруашылығына қатысты салааралық бәсеке- бұл ауылдың тауар өндірушілерінің капиталды салатын,сонымен қатар әлеуетті тауарлардың ұқсас немесе біртектес түрлерін өндіру мен сатудың пайдалы салалары үшін қақтығыс.Салааралық қандай да бір саланың (астық шаруашылығы,шошқа өсіру) өнімнің (тауарының) бір түрін басым дамыту үшін салалар арасындағы болатын қақтығыс.Нарықтағы қатынас дамуының қазіргі кезеңі,осы бәсеке нәтижесінде оның төменгі рентабельділігі салдарынан мал шаруашылығы өнімдерінің қысқаруымен ерекшелінеді.
Ауыл шаруашылығын нарықтық экономиканың құрылымдық элементі ретінде сипаттай келе, келесідей оның негізгі сипаттамаларын көрсетуге болады: өндірістің жалпы көлемінің елеусіз бөлігін өндіретін тәуелсіз кәсіпорындар көп саны; бағаға ықпал ете алмауы; жеткілікті жоғары стандартталған өнімнің өндірісі. Осы сипаттамаларға байланысты ауыл шаруашылығы жетілген бәсекенің заңдары қолданылатын жалғыз сала болып табылады. Сонымен қатар, ауыл шаруашылық өнімі бірінші деңгейдегі барлық қажеттілік тауарлар секілді икемсіз сұранысқа ие. Егер жанұя күніне бір бөлке нанның бағасының, мәселен 5 есе төмендеген кезде, ол бес есе нанды тұтынбайды. Адамдар үш реттік тамақтанудан бес не алты реттік тамақтануға көшпейді. Сондықтан, егер экономиканың басқа салаларындағы бағаның төмендеуі сұраныстың артуына және нәтижесінде өндірушілер табысынығ артуына алып келсе, онда ауыл шаруашылығында бағаның төмендеуі сұраныстың едәуір өсуіне алып келмейді, тиісінше фермердің табысы артпайды. Ауыл шаруашылығының жоғары бәсекелестік табиғаты экономика дағдарыы кезеңінде оны ерекше әлсіз етеді. Ауыл шаруашылығын өндірушілер нарық билігінде бола тұрыпы, өз өнімдерінің бағасына ықпал ете алмайды және кез келген бағаны қабылдауға мұқтаж.
Бірінші, үшінші және төртінші аяның кәсіпорындары жетілмеген бәсеке нарығына жатады және өзінің шарттарын әкімшілікпен ұсына алады: өз өнімдеріне жоғары, немесе, керісінше, төмен бағаны белгілеу, қажетті талаптарға сәйкес келмейтін төмен сапалы тауарларды сатып алуға мәжбүрлеу, яғни едәуір нарықтық билікке ие. Ауыл шаруашылық өндірушілері олардан ауыл шаруашылық техникаларын, жанармай, ақпаратты және т.б. сатып алатын және фермерлер өздерінің өнімдерін қайта өңдеуге немесе іске асыруға жеткізетін ірі фирмалар осы тауарларға бағаны бақылау мүмкіндігіне ие [18,10 б ].
Агроөнеркәсіптік кешенін әдебиеттерде ауқымды аспектте қарастырудың нақтылау шеңберінде халық шаруашылығының агроөнеркәсіптік кешені, аймақтық агроөнеркәсіптік кешені мен жергілікті агроөнеркәсіптік кешені көрсетілген.
Халық шаруашылығының АӨК ұғымы астарында ауыл шаруашылық шикізаттарынан азық-түлік тауарлары мен тұтыну заттарын өндіру, өнімді қолдану мен ел ауқымында қызмет көрсетудің технологиялық үдерістердің белгілі бір жүйелілігі тәртібінде өзара байланысқан салалардың жиынтығы ұғынылады. Халық шаруашылығының АӨК өз алдына халық шаруашылық жоспары мен салааралық байланысы негізінде ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру, тасымалдау, өңдеу, сақтау, қайта өңдеу және іске асыруды жүзеге асыратын, сонымен қатар осы салаларды өндіріс құралдарымен жабдықтайтын өнеркәсіптің өзара байланысты салалары, ауыл шаруашылығы, қызмет көрсету мен өтініштерінің жиынтығын білдіреді.
Халық шаруашылығының агроөнеркәсіптік кешенінің негізгі критерийі, бірқатар экономистер пікірінше, салалардың саны емес, азық-түліктің қажетті көлемін өндірудің қамтамасыз ететін олардың байланыстар тығыздығы болуы тиіс. Салалар құрамы мен олардың халық шаруашылығы кешеннің еңбек пен материалды шығындағы үлес салмағына байланысты аграрлық, агроөнеркәсіптік, өнеркәсіптік-аграрлық болуы мүмкін.
Аймақтық агроөнеркәсітік кешені дегеніміз республика мен экономикалық аудан шеңберінде табиғи және экономикалық жағдайлардың үлкен әртектілігі әсерінен қалыптасатын, халық шаруашылығынан кейбір салалардан жоқтығымен ерекшеленетін, өндіріс құралдарын басым өндіретін сәйкес салалардың агроөнеркәсіптік кешені.
Жергілікті (аумақтық, өндірістік-аумақтық) агроөнеркәсібінің кешені тікелей және делдалдар арқылы бір-бірімен тығыз байланыста болатын тамақтану өнімдерін өндіру үдерісінде жеке операциялар атқаратын мамандандырылған кәсіпорынның жиынтығын білдіреді. Кәсіпорындардың бұл жиынтығы әкімшілік аудан немесе массалық өнімді қайта өңдейтін өнеркәсіптік кәсіпорынның шикізат аймағымен шектелген аумақта қалыптасады[19].
Аграрлық нарық АӨК өнімдерін айырбас саласында экономикалық өзара қарым-қатынастарды көрсетеді және агроөнеркәсіптік өндірістің реттеушісі болып табылады. Ол аумақтық және мамандандырылғар нарықтарды қосады. Біріншіге ауылдық көтерме-бөлшектей сату нарықтары (базар), аудандық, ұсақ көтерме, қалалық, азық-түліктік, аймақаралық нарықтар жатады. Аймақаралық нарықтар әртекті өндірістік бағыттылығы бар аймақтар арасында ауыл шаруашылық шикізат пен өнім айырбасын қамтамасыз етеді. Ет, сүт, материалды-техникалық ресурстар нарықтары мамандандырылған нарықтарға жатады. Олар нақты тұтынушылық тауарларды белгілі бір жерге шоғырландыру мүмкіндігін береді.
Нарықтар халықты тамақтану өнімдерімен жыл бойына жабдықтауды, ал тауар өндірушілердіқажетті материалды-техникалық ресурстар мен қызметтермен қамтамасыз етеді.
Нарықтық қатынастарда халықты тамақтану өнімдерімен жыл бойына
жабдықтауды, ал тауар өндірушілердіқажетті материалды-техникалық ресурстар мен қызметтермен қамтамасыз етуі сурет - 2 көрсетілген.
Аграрлық нарық қызметтері: көтерме және бөлшектей сатушылар мен тұтынушыларды, өндірушілердің екі жақты қызығушылығы негізінде өнімді өндіру, қайта өңдеу және іске асыруды ынталандыру; бағаның тұрақтылығын қамтамасыз етеді; өінм бірлігіне кеткен шығындарды төмендету ынталандыру; оның сапасын арттыруды және ғылыми-техникалық жетістіктерін ендіруді қамтамасыз етеді.
Агроөнеркәсіптік (тауар) нарығы өзіне үш секторды қосады: ауыл шаруашылық өнім нарығы, ауыл шаруашылық шикізат нарығы мен азық-түлік нарығы. Ауыл шаруашылық өнімінің нарығында балғын түрде (картоп, көкөністер, сүт және т.б.) тұтынылатын өнімдерді өткіщуді жүзеге асырады. Ауыл шаруашылық шикізат нарығында өнеркәсіптік қайта өңдеуде қолданылатын өнім (бидай, сүт, ет және т.б.) іске асырылады. Азық-түлік нарығы шикізатті қайта өңдегеннен кейін алынған азық-түлік тауарлармен сатып алушылардың қажеттілігін қанағаттандырады [4].
Профессор Нурмаганбетова К.Р ойынша АӨК бәсеке келесі обьективті шартарынан туады:
әрбір өндірісшілердің толық шаруашылық даралығымен,
оның нарық жағдаятынан толық тәуелділігімен;
сатып алу сұраныс бәсекелесіндегі барлық басқа өндірушілерімен тайталасы[20,73 б].
АӨК бәсекенің қалыптасуы мен дамуының негізгі алғышарттары:
oo жалпы экономикалық дамудың қарқынды өсуі;
oo кәсіпкелік субъектілерінің жіктелуі;
oo бәсекенің жоғарғы деңгей қарқындылығы;
oo ғылыми техникалық прогресстің дамуы мен жаңашыл инновацияның пайда болуы;
oo ауыл шаруашылық өнеркәсібінің өндірілетін өніміне тұтынушы сұранысының өсуі
Бәсеке алғышарттарының анализі оның АӨК шаруашылық қатынасында кең таралу себептерін және оның даму жағдайын құруына тиімді жолдарды анықтауға мүмкіндік берді.Осы мәселе Қазақстан Республикасында көкейкесті болып табылады және мемлекет тарапынан қолдауды қажет етеді.
Қорытындылай келе,қазіргі шаруашылық жағдайларына бағытталған АӨК бәсеке атауы ұсынылып отыр.
Агроөнеркәсіп кешеніндегі бәсеке - бұл бәсекелестермен күресте сатып алушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында өндірушілердің өзімен сондай-ақ мемлекетпен анықталатын заңды әдістер мен тәсілдерді қолдану арқылы өзінің бәсекелі артықшылықтарымен АӨК субъектілерін басқару үрдісі.
Агроөнеркәсіп кешеніндегі бәсеке тұтыну сұранысына бағытталған агроөндірістік тауарлар өндірісшілерін ынталандырады. АӨК-гі бәсеке бәсекелестіктегі неғұрлым прогрессивтік әдістерді қолдануға бағыттылғын.Соның ішінде өндірілген өнімнің міндетті талаптарға сай болуы, сәйкес келетін сертификаттардың болуы,прогрессивтік аз шығынды технологиялардың енгізуі,қауіпсіздік ережелерінің сақталуы,өндірісшілердің кәсіпқойлығы мен ұқыптылықтылығы,жаһандану жағдайындағы агроөндірістік нарықтағы халықаралық стандартты енгізуі.
Аграрлық сұрақтар әр қашанда қоғамның,мемлекеттің,ғылымның назарында болған және диалектикалық таным үрдісі ретінде ешқашан соңына дейін шешілмейді.Ауыл шаруашылықтың дамуы қосымша зерттеулерді қажет ететін, жаңа мәселелерді алдына қоюда[21, 3б].
Экономикалық дамудың қарқынды өсуі мен мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету жағдайында агроөндірістік нарықтағы бәсекенің мәні мен рөлі маңызды,себебі бәсекесіз өндірістің дамуы,ең ақырында жалпы экономиканың дамуы мүмкін емес.
Егер өндірісші өзінің өндірісін сақтап қалу мен кеңейту және ұйым мен
технологиясын жетілдіру қамын ойлап,жағдай жасаса нарықтық бәсеке табысқа әкеледі.Бәсеке болған жағдайда,даму ынталылығы болады.
АӨК тауарлардың алуан түрлілігі мен бәсекенің жоғары деңгейімен ерекшелінетін бақылау нарық ортасында қызмет етеді.
Бәсекелік ортаның осы деңгейіндегі негізгі міндеті- сатып алушылардың қызығушылығына жауап беретін және ұдайы өндірістің жағдайын қамтамасыз етуші бағаны белгілеу.Бәсекенің негізгі шартына сай, Агроөндірістік нарықта еш бір шаруашылық нарықтық бағаға елеулі ықпал ете алмайды.
Агроөндірістік нарығында ең көп таралған бәсекенің нысаны- монополистік бәсеке.Нарықта ол жетілген бәсекеден сапасы,бағасы,топ мөлшері,жеткізілім шарты,сыртқы түрі бойынша ерекшелінеді.Барлық ауыл шаруашылық тауар өндірушілер нарыққа еркін кіруге ,шығуға және ірі топтармен тауар өткізуге,өндірілген өнім бағасын аздап өзгертуге,бірдей немесе біртекті өнім-сүт,ет,астық және т.б өнімдерді шығаруға мүмкіндігі бар.Сонымен қатар әр жеке кәсіпорын бәсекелес тауарынан сапасы, шарты,бағасымен ерекшеленетін өз тауарын өндіреді [22, 65 б].
Олигополия қантқызылшасын,көкөністі,жемістерді , жұмыртқаларды, етті,жемді өндірумен айналасатын тар мамандандырылған кәсіпорындарға тән болады.Сүт,консерві зауыттары сияқты өндеуші кәсіпорындар нарықтың олигопольды құрылымына жатады.
Агрoөндірістік нарықта, кәсіпoрындар мен өндірісшілер арасындағы бәсеке- бәсекенің барлық түрінде кездеседі және бәсекенің тек бір ғана түріне жатпайды,өйткені:
біріншіден,алуан түрлі топтарға өнімдер жеткізетін өндірісшілердің әр түрлі түрі тіркелген;
екіншіден, табиғи жағдайлардың өндірісті алдын ала анықтауы,кейбір өндірісшілерді олигополиялық деңгейге шығарады;
үшіншіден,ауыл шаруашылық шикізат нарығындағы бағалар тек сұраныс пен ұсыныс қатынасында анықталмайды,мемлекеттік реттеуді де қажет етеді.
Агроөнеркәсіп кешеніндегі бәсеке тауар өндірушілерді бәсекеге қабілетті тауар өндіруді міндеттейді.Агроөнеркәсіптік өнеркәсіп не саламен өндірілген агроөнеркәсіп өнімінің бәсекеге қабілеттілігі,өндірілген өнімнің санын,оның құрылым номенклатурасын,есеп айырысу шарттарын,сервистік қызмет көрсету,нарық жағдаяттарын және басқа да жағдайларды қосады.
Қазіргі кезде өндірістік өнеркәсіптердегі бәсеке бір жағынан жеке кәсіпорындар арасында,екінші жағынан жеке кәсіпорындар мен басқа кәсіпорындар арасында:серіктестіктер,акционерлік қоғамдар және шаруа қожалықтарымен іске асды.
Осыған байланысты,өркениетті Қазақстан нарығының бірден-бір міндеті-АӨК барлық саласында бәсекені жетілдіру және дамыту болып табылады. Біздің мемлекетіміздің ең басты міндеті - аграрлық секторда бәсекеге қабілетті нарықты құру болып табылады.Қазіргі кезде толық бәсеке дамуы келесі факторлармен тежелуде:
1. Ашық бәсекелі экономикадағы қызметке шаруашылық субъектілерінің көпшілігі бәсең бейімделуі
2. Отандық тауар өндірушілері мен тұтынушыларды қорғау тетігінің жеткілікті дәрежеде істелмеуі
3. Нарық жағдаяттары туралы шынайы және мезгілінде ақпарат алуға мүмкіндік беретін,маркетингтік және ақпараттық қызметтерінің дамымауы
1.2АӨК бәсекеге қабілеттілігі және оның қазіргі аграрлық саясатта жүзеге асуы
Елбасымыз Н.Ә Назарбаев 2012 жылғы 14 желтоқсандағы Қазақстан-2050 Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауында Қазақстан 2050 жылға қарай әлемнің ең дамыған отыз елінің қатарында болуға тиіс.Дамушы елдер арасында осы бәсекелестік қатал болып, күн астындағы орын тек ең мықтыларға арналғанын нақты сезіне отырып, ұлтымыз жаһандық экономикалық тайталасқа дайын болуына шақырды. Бәсекеге ең қабілетті салаларда отандық өндірушілер үшін жаңа нарықтық тауарлар қалыптастыру стратегиясын белсенді әзірлеуі,ДСҰ-ға кіру перспективаларын ескере отырып, кері индустрияландырудың ықтимал ыдыратушы әсерлерін болдырмауға мүмкіндік беретіндігін және отандық тауарлардың бәсекеге қабілетті болуы тиіс екенін атап өтті [23].
ҚР тәуелсіздік жылдары еліміздің АӨК едәуір нәтижелерге қол жеткізді: нарықтық қатынастар негізінде өндірістің тұрақты өсуі байқалуда, еңбек өнімділігі мен өндіргіштігі артуда, саланың негізгі қорлардың жаңарту мен инфрақұрылымының қайта қалпына келтіру жүргізілуде, азық-түліктің негізгі өнімдері бойынша өзіндік қамсыздандыруға қол жетізілді, бидай, зәйтүн дақылдары, балық шаруашылық өнімдерінің экспорты біршама өсуіне қол жеткізілді[24].
2011 жылы елдің жалпы ішкі өнімінің (бұдан әрі - ЖІӨ) көлеміндегі ауыл шаруашылығы өнімінің үлесі 5,1%-ды құрады, ауыл шаруашылығында жұмыс істейтіндердің еңбек өндіргіштігі 2005 жылдан бастап 2011 жылдар аралығындағы кезеңде жылына 9,3% орташа жылдық өсу қарқынымен бір жұмыс істейтін адамға 304,2 мың теңгеден 498 мың теңгеге дейін өзгерді, ауылды жерлерде шамамен 7,48 млн. адам немесе Қазақстанның жалпы халқының 45%-ы тұрды.
ҚР АӨК жалпы өнімінің көлемі ауыл шаруашылығы өнімдерінің
2007 жылғы 1089,4 млрд. теңгеден 2011 жылғы 2286 млрд. теңгеге дейінгі және қайта өңдеу өнімдерінің 2007 жылғы 490,8 млрд. теңгеден 2011 жылғы
828 млрд. теңгеге дейінгі өсуімен орнықты үрдісті көрсетті. Соңғы 5 жылда ауыл шаруашылығы өнімдерінің жалпы көлемінің орташа өсу қарқыны
20 %-ды, қайта өңдеу өнімдері 12,2 %-ды құрады[25].
Қазақстан Республикасы ТМД-дағы жылдам дамушы елдердің бірі ретінде, стратегиялық ресурстардың үлкен қорына ие бола отырып, барына кеңейіп жатқан әлемдік интеграциядан шет қала алмайды. Қазіргі уақытта әлемдік аграрлық экономиканың және демографияның жаңа үрдістері қалыптасып келеді, аймақтардағы интеграциялық үрдістері де дамуда, ғаламдық климаттың өзгеруі өтуде. Қазақстан Кеден Одағына еніп, жақын арада Дүниежүзілік Сауда ұйымына кіруді де болжап отыр.
Алайда, ауыл шаруашылығы саласындағы төмен еңбек өнімділігі, пайдаланылып жатқан технологиялардың дамымауы, өндірістің ұсақ тауарлануы ауыл шаруашылығы өндірісін интенсивті негізде жүргізуге, материалдық, еңбек және басқа де ресурстардың барынша толық пайдаланылуын қамтамасыз етуге, экологиялық талаптарды сақтауға мүмкіндік бермеуде. Бұл факторлар отандық аграрлық сектордың бәсекеге қабілеттілігін төмендетеді, бұл, өз кезегінде, ДСҰ мен Кеден Одағы жағдайында шетелдік өнімдер импортының басым болуына, жергілікті өндірушілердің сату нарығынан ығысуына алып келуі мүмкін [26].
Қазақстан АӨК жалпы дамуы соңғы жылдары жеткілікті оң нәтижелер көрсетуде, алайда сыртқы қауіптердің әсерінің күшеюі, ішкі тәуекелдердің сақталуы, әлемдік агроөнеркәсіптік нарық келешегінің қалыптасуының жағдайы бойынша мемлекеттік қолдау шараларын оңтайландыру, аграрлық өндірісте интеграция және кооперация үдерістерін ынталандыру, табиғи-климаттық және әлеуметтік-экономикалық факторларға сәйкес өндірісті әртараптандыру қажеттілігі туындады[27,61 б ].
Елдің агроөнеркәсіптік кешенінің бәсекеге қабілеттілігін дамыту үшін мемлекеттік бағдарламалар қабылданды:
Қазақстан Республикасының 2000-2002 жылдарға ауыл шаруашылық өндірісін дамыту бағдарламасы мал шаруашылығы мен өсімдік шаруашылығының негізгі өнімдерін өндірісін тұрақтандыруға, ауыл шаруашылық бәсекеге қабілетті салаларының экономикалық өсуін қамтамасыз етуге бағытталған. Оның ережелерін іске асыруға 250 млрд. теңге бөлінді.
Қазақстан Республикасының 2003-2005 жылдарға мемлекеттік азық-түлік бағдарламасы іске асырылды, оның мақсаты агроөнеркәсіптік кешеннің тиімді жүйесін және бәсекеге қабілетті өнім өндірісін қалыптастыру негізінде Қазақстанның азық-түлік қауіпсздігін қамтамасыз ету болып табылды. Ет-сүт, жеміс-көкөніс, қант және АӨК басқа да салаларының өңдеуін дамыту бойынша салалық бағдарламалар да іске асырылуда. Осының барлығы көптеген кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігін қайта келтіруге, кәсіпорындардың қаржылық жағдайын жақсартуға, отандық өнімдердің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға, жаппай импортқа қарсы тұруына және отандық өндіріс өнімінің үлесін арттуға мүмкіндік берді [28].
2004-2010 жылдарға ҚР ауыл аймақтарын дамытудың мемлекеттік бағдарламасы енгізілді. Оның негізгі міндеті ауылды жерлерде таратып орналастыруды оңтайландыру негізінде ауылдың өмір сүруін қамтамасыз етуіне қажетті жағдайлар жасау болды, бұл міндет еңбек ресурстарын барынша ұтымды пайдалану мен үлкен ұтқырлықты қамтамасыз етумен байланысты болды. Осы бағдарламаны іске асыру үшін 2004-2006 жылдарының өзінде 177,1 млрд. теңге бөлінді, ал 2009 жылы республиканың ауыл аймақтарында дамытуына барлық көздерден 230,3 млрд. теңге бағытталды. 2010 жылға ауыл аймақтарын дамытудың мемлекеттік бағдарламаларын іске асыру бойынша шаралар жоспарына сәйкес 173,7 млрд. теңге бөліну жоспарлануда[29].
Қазақстан АӨК бағдарлама триадасын іске асыру нәтижесінде экономиканы басқарудың нарықтық тетіктеріне алмастыру кезеңіне келген өндірістің құлдырау шыңын еңсеруге мүмкіндік берді және 1999 жылдан бастап ауыл шаруашылық өндірісінің салалары және осы өнімдердің қайта өңдеуімен байланысты салалар елдің барлық аймақтарында жеткілікті қарқындармен дами бастайды. Бұған тауар өндірушілерінің жаңа экономикалық жағдайларға бейімделуіне, халық шаруашылығының жақын салаларды дамыту, халық табысын кезекті артуына байланысты саясатты іске асыруға себін тигізді, бұл өз кезегінде ауыл шаруашылық өнімдеріне және оның өңделіміне сұраныстың артуына, сонымен қатар мемлекет тарапынан АӨК қолдау мен ауыл шаруашылық экспортын әртараптандыруға әкелді[30].
2006 жалдан бастап экономиканың аграрлық саласында 2006-2010 ж арналған агроөнеркәсіптік кешенінің тұрақты даму Концепциясы жүзеге асырылды және Ауыл жылдары жүзеге асырылған мемлекеттік агроөндірістік бағдарламаның жалғасы болып табылатын, бастапқы шаралар бағдарламасы.
Азық-түлік қауіпсіздігін және өнім экспортын артуын қамтамасыз ететін, агроөнеркәсіптік кешенінің тиімді даму мақсатында 2010-2014 жылдарға арналған агроөнеркәсіптік кешенінің дамыту бағдарламасы.
Ауыл шаруашылық министрілігі Агробизнес - 2020 атты 2013-2020 жылдарға ҚР-да АӨК дамытудың жаңа бағдарламасын бекітті. Кеден Одағы жағдайында бәсекенің күшеюіне, сондай-ақ алдағы ДСҰ-ға кіруімен байланысты Бағдарламаның мақсаты АӨК субъектілерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін жағдай жасау болды.
Бағдарлама мақсаттарына жету үшін келесідей төрт бағыт бойынша жұмыстар жүргізілетін болады:
1. Қаржылық сауықтыру;
2. АӨК субъектілері үшін тауарлар, жұмыс пен қызметтер қол жетімділігін арттыру;
3. АӨК субъектілерін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйелерін дамыту;
4. АӨК мемлекеттік реттеу жүйелерінің тиімділігін арттыру.
Қаржылық сауықтыру АӨК субъектілерін мемлекеттік қолдаудың негізгі бағыты болып табылады және несиелер мен жобаларды қаржыландыру, қайта қаржыландыру және қайта құрылымдау бойынша бір жолғы шараларды, несиелер бойынша марапаттау мөлшерлемесін субсидиялау, сонымен қатар ауыл шаруашылық өндірушілерінде бар міндеттемелерді өтеуін қаржыландыруды білдіреді. Осы барлық шаралар несиелік жүктемені жеңілдетуге және ауыл шаруашылық өндірушілердің көптеген санын банкротқа ұшырауына жол бермеуге көмектеседі. Ол үшін 375,6 млрд. теңге қажет.
АӨК субъектілері үшін тауарлар, жұмыс пен қызметтер қол жетімділігін арттыру бағыты шеңберінде мал шаруашылығы, өсімдік шаруашылығы өнімдерін және қайта өңдеу өнімдерін отандық өндірушілерін субсидиялау жалғасатын болады. Ауыл шаруашылық өнімдерінің өндірісін ұлғайту, АӨК - ге инвестициялық жобалардың тартымдылығы мен тиімділігін арттыру үшін кәсіпкерлердің шығындарын бөлшектей өтеу түрінде қосымша мемлекеттік қолдау ендірілетін болады. Елбасының фермерлерді қаржыландыруға қол жетімділігін кеңейту бойынша бұйрығын орындау мақсатында Бағдарламада қаржы институттары алдында АӨК субъектілерін сақтандыру мен қарыздарын кепілдендіру жүйелерін ендіру қарастырылған. Қазіргі таңда өндірушілер үшін мәселелердің бірі негізгі және айналмалы құралдарды толтыруға несиелер бойынша сыйақының жоғарылығы, бұл өз кезегінде өнім бірлігінің өндірісінің өзіндік құнын арттыруға және оның бәсекеге қабілеттілігін төмендетуге алып келеді. Қаржылық жүктемені төмендету мәселесін шешу мақсатында өндірушілерге берілген несиелер мен лизинг бойынша сыйақы мөлшерлемесін субсидиялау қарастырылатын болады.
АӨК субъектілерін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйелерін дамыту бағыты бойынша елдің фитосанитарлық және ветеринарлық қауіпсіздігі жөнінде бірқатар шаралар жүргізілу қарастырылады. Ауыл шаруашылық тауар өндірушілеріне бақша және жеміс дақылдарын, ашық және жабық жерлі көкөніс дақылдарын, мақтаны өңдеуге арналған биопрепараттар мен биоагенттер (энтомофагтер) құнын арзандатуға субсидиялар бөлуді жүзеге асыратын болады. Ветеринария саласында көрсетілген көрсеткіштерге жетуде жүйелі диагностикалық, емдеу-профилактикалық және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz