Біріккен ұлттар үйымы: бітімгершілігі мен жаңа үрдістері
1. БІРІККЕН ҰЛТТАР ҮЙЫМЫ: БІТІМГЕРШІЛІГІ МЕН ЖАҢА ҮРДІСТЕРІ
2. ҚАЗАҚСТАН ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҮЙЫМДАР
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
2. ҚАЗАҚСТАН ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҮЙЫМДАР
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. БІРІККЕН ҰЛТТАР ҮЙЫМЫ: БІТІМГЕРШІЛІГІ МЕН ЖАҢА ҮРДІСТЕРІ
БҰҰ-ның бітімгершілік қайраткерлігінің басты көрінісі - бейбітшілік пен қауіпсіздікті қолдаудағы Ұйымның аса ауыр міндеттерін атқарушы, «көк дулығалы» БҰҰ бітімгершілері - сарбаздар мен офицерлердің бейбітшілікті қолдау операциялары болып табылады.
Бейбітшілікті қолдау жөніндегі операцияларды Ұйымның өз бейнесі деп білген жөн. БҰҰ Бас Ассамблеясы бейбітшілікті қолдау жөніндегі операция-«peacekeeping» терминін айналымға алғаш рет 1965 жыдцың 18 ақпанында енгізді. Жылдар өте бітімгершілік шаралары тартыстарды бейбіт түрде шешудің және теке тірестерге бақылау жасаудың халықаралық деңгейде мойындалған оңтайлы әдісіне айналды. Қажеттіліктен туындаған, жауап қатуды керек еткен мәселелерге жиі қолданылатын бұл тетік - «қырғи қабақ соғыс» жылдарында Қауіпсіздік Кеңесінің бұл мәселелерді шешудегі епсіздігінің жиі орнын толтырып отырды.
БҰҰ жарғысы бейбітшілікті қолдау тұжырымдамасынан және бейбітшілікті қолдау операциясы түсінігінен тұрмайды. Олар бейбітшілікті реттеудегі таза дипломатиялық құралдар шеңберіндегі Жарғының VI Тарауы шеңберінен шығады, сонымен қатар, ол бейбітшілікке әскери және басқа қуралдармен мәжбүр етуіне байланысты VII Тараудың ережесіне де сай келмейді. Осыған орай БҰҰ Бас Хатшысы, БҰҰ бітімгершілік қайраткерлігінің негізін қалаушылардың бірі Даг Хаммаршельд оған «Алты жарымыншы Тарау» деп қараған.
БҰҰ Жарғысының қабылдануынан кейін-ақ басталған «қырғи қабақ соғыс», Кеңес Одағы мен Қауіпсіздік Кеңесінің басқа да тұрақты мүшелері арасындағы теке тіресі нәтижесінде VII Тарауда қарастырылған бейбітшілік пен қауіпсіздікті ұжымдық қолдау тетігі тұйыққа тірелді. 1946 жылдан 1990 жылға дейінгі аралықта Қауіпсіздік Кеңесі «бейбітшілікті бұзуды» белгілеу фактісіне орай екі рет қана шешім қабылдай алды. Бірінші рет - Үндеу қабылдау кезінде мәжіліске байкот жариялаған кеңес өкілдігінің қатысуынсыз 1950 жылы КХДР-ға қарсы (82 үндеу). Екінші рет - Кеңестік түрақты мүшелерінің бірауызды шешімімен 1982 жылы Аргентинаның Фолкленд аралдарын жаулап алуына байланысты.
Осы мерзім ішіңце тек екі мемлекеттің ғана (Израиль және Оңтүстік Африка) әрекеттері «агрессиялық» деп мойындалды, жеті ретте Кеңес жағдайдың біліктілігіне «халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікке туған қатер» деген шешім қабылдады. 45 жыл бойына Қауіпсіздік Кеңесі тек екі рет қана - Оңтүстік Родезияға экономикалық блокада (1966-1970 жж.) және Оңтүстік Африкаға (1974-1994 жылдар) қару жеткізуге эмбарго жариялау сынды бейәскери санкция енгізу жөніндегі келісімге келе алды. Осы аралықта ғаламда 80-дей мемлекетаралық соғыстар болып өтсе, теке тірестер саны (ішкіні қоса есептегенде) 300-ге жуықтады. Бұл мәліметтер бізге «қырғи қабақ соғыс» жылдарында БҰҰ-ның халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті ұжымдық қамтамасыз ету тетігі іс жүзінде жарымжан болғанынан хабар береді.
Осы жағдайдан да «қырғи қабақ соғыс» кезеңінде «бейбітшілікті қолдау» механизмі қалыптасты.
БҰҰ тарихында алғашқы бітімгершілік операциясы 1948 жылдың мамыр айында өткізілді. Қауіпсіздік Кеңесі 50 (1948) ундеуінде бірінші араб-израиль соғысындағы нәзік өлшемдермен бақылау үшін дала операцияларын құру туралы шешім қабылдады. Екі апта өткен соң аймаққа 36 қарусыз әскери бақылаушылар тобы келді. «Бейбітшілік жағдайларын орындау жөніндегі БҰҰ ұйымы» атымен белгілі бұл операция, БҰҰ ұйымының Таяу Шығыстағы бейбітшілікті қолдау жөніндегі басқа да операциялар санында қазір де өмір сүруін тоқтатқан жоқ. «Көк дулығалар» теке тіресті елдердің өзара бейбітшілік пен келісімдері жүзеге асқан соң біртұтастандырушы күштер ретінде қолданылды. БҰҰ бітімгершілік күштері дәстүр бойынша жеңіл қарулануы және ол қаруларды тек қана өзін-өзі қорғау мақсатында ғана қодануға құқылы.
БҰҰ-ның бітімгершілік қайраткерлігінің басты көрінісі - бейбітшілік пен қауіпсіздікті қолдаудағы Ұйымның аса ауыр міндеттерін атқарушы, «көк дулығалы» БҰҰ бітімгершілері - сарбаздар мен офицерлердің бейбітшілікті қолдау операциялары болып табылады.
Бейбітшілікті қолдау жөніндегі операцияларды Ұйымның өз бейнесі деп білген жөн. БҰҰ Бас Ассамблеясы бейбітшілікті қолдау жөніндегі операция-«peacekeeping» терминін айналымға алғаш рет 1965 жыдцың 18 ақпанында енгізді. Жылдар өте бітімгершілік шаралары тартыстарды бейбіт түрде шешудің және теке тірестерге бақылау жасаудың халықаралық деңгейде мойындалған оңтайлы әдісіне айналды. Қажеттіліктен туындаған, жауап қатуды керек еткен мәселелерге жиі қолданылатын бұл тетік - «қырғи қабақ соғыс» жылдарында Қауіпсіздік Кеңесінің бұл мәселелерді шешудегі епсіздігінің жиі орнын толтырып отырды.
БҰҰ жарғысы бейбітшілікті қолдау тұжырымдамасынан және бейбітшілікті қолдау операциясы түсінігінен тұрмайды. Олар бейбітшілікті реттеудегі таза дипломатиялық құралдар шеңберіндегі Жарғының VI Тарауы шеңберінен шығады, сонымен қатар, ол бейбітшілікке әскери және басқа қуралдармен мәжбүр етуіне байланысты VII Тараудың ережесіне де сай келмейді. Осыған орай БҰҰ Бас Хатшысы, БҰҰ бітімгершілік қайраткерлігінің негізін қалаушылардың бірі Даг Хаммаршельд оған «Алты жарымыншы Тарау» деп қараған.
БҰҰ Жарғысының қабылдануынан кейін-ақ басталған «қырғи қабақ соғыс», Кеңес Одағы мен Қауіпсіздік Кеңесінің басқа да тұрақты мүшелері арасындағы теке тіресі нәтижесінде VII Тарауда қарастырылған бейбітшілік пен қауіпсіздікті ұжымдық қолдау тетігі тұйыққа тірелді. 1946 жылдан 1990 жылға дейінгі аралықта Қауіпсіздік Кеңесі «бейбітшілікті бұзуды» белгілеу фактісіне орай екі рет қана шешім қабылдай алды. Бірінші рет - Үндеу қабылдау кезінде мәжіліске байкот жариялаған кеңес өкілдігінің қатысуынсыз 1950 жылы КХДР-ға қарсы (82 үндеу). Екінші рет - Кеңестік түрақты мүшелерінің бірауызды шешімімен 1982 жылы Аргентинаның Фолкленд аралдарын жаулап алуына байланысты.
Осы мерзім ішіңце тек екі мемлекеттің ғана (Израиль және Оңтүстік Африка) әрекеттері «агрессиялық» деп мойындалды, жеті ретте Кеңес жағдайдың біліктілігіне «халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікке туған қатер» деген шешім қабылдады. 45 жыл бойына Қауіпсіздік Кеңесі тек екі рет қана - Оңтүстік Родезияға экономикалық блокада (1966-1970 жж.) және Оңтүстік Африкаға (1974-1994 жылдар) қару жеткізуге эмбарго жариялау сынды бейәскери санкция енгізу жөніндегі келісімге келе алды. Осы аралықта ғаламда 80-дей мемлекетаралық соғыстар болып өтсе, теке тірестер саны (ішкіні қоса есептегенде) 300-ге жуықтады. Бұл мәліметтер бізге «қырғи қабақ соғыс» жылдарында БҰҰ-ның халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті ұжымдық қамтамасыз ету тетігі іс жүзінде жарымжан болғанынан хабар береді.
Осы жағдайдан да «қырғи қабақ соғыс» кезеңінде «бейбітшілікті қолдау» механизмі қалыптасты.
БҰҰ тарихында алғашқы бітімгершілік операциясы 1948 жылдың мамыр айында өткізілді. Қауіпсіздік Кеңесі 50 (1948) ундеуінде бірінші араб-израиль соғысындағы нәзік өлшемдермен бақылау үшін дала операцияларын құру туралы шешім қабылдады. Екі апта өткен соң аймаққа 36 қарусыз әскери бақылаушылар тобы келді. «Бейбітшілік жағдайларын орындау жөніндегі БҰҰ ұйымы» атымен белгілі бұл операция, БҰҰ ұйымының Таяу Шығыстағы бейбітшілікті қолдау жөніндегі басқа да операциялар санында қазір де өмір сүруін тоқтатқан жоқ. «Көк дулығалар» теке тіресті елдердің өзара бейбітшілік пен келісімдері жүзеге асқан соң біртұтастандырушы күштер ретінде қолданылды. БҰҰ бітімгершілік күштері дәстүр бойынша жеңіл қарулануы және ол қаруларды тек қана өзін-өзі қорғау мақсатында ғана қодануға құқылы.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1. Ж.Азыбаева.Қазақстан жэне халқаралық ұйымдар/ География және табиғат, 2004.-№2.-б.32-36.
2. А.Арыстанбекова. Біріккен Ұлттар Ұйымы/ Қазақ тарихы.-2003.-№6.-61-66 б.
3. Қазақстан Республикасы энциклопедиялық анықтама. "Қазақ энциклопедиясы", Алматы, 2001.
4. Қ.Тоқаев. Қазақстан Республикасынық дипломатиясы. ҒО Пбк "GAUHFR", Алматы,2002.
5. К.Токаев. ООН: Пол века служения миру. Атамүра, Алматы, 1995.
1. Ж.Азыбаева.Қазақстан жэне халқаралық ұйымдар/ География және табиғат, 2004.-№2.-б.32-36.
2. А.Арыстанбекова. Біріккен Ұлттар Ұйымы/ Қазақ тарихы.-2003.-№6.-61-66 б.
3. Қазақстан Республикасы энциклопедиялық анықтама. "Қазақ энциклопедиясы", Алматы, 2001.
4. Қ.Тоқаев. Қазақстан Республикасынық дипломатиясы. ҒО Пбк "GAUHFR", Алматы,2002.
5. К.Токаев. ООН: Пол века служения миру. Атамүра, Алматы, 1995.
Жұмыс жоспары:
1. БІРІККЕН ҰЛТТАР ҮЙЫМЫ: БІТІМГЕРШІЛІГІ МЕН ЖАҢА ҮРДІСТЕРІ
2. ҚАЗАҚСТАН ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҮЙЫМДАР
Әдебиеттер тізімі
1. БІРІККЕН ҰЛТТАР ҮЙЫМЫ: БІТІМГЕРШІЛІГІ МЕН ЖАҢА ҮРДІСТЕРІ
БҰҰ-ның бітімгершілік қайраткерлігінің басты көрінісі - бейбітшілік
пен қауіпсіздікті қолдаудағы Ұйымның аса ауыр міндеттерін атқарушы, көк
дулығалы БҰҰ бітімгершілері - сарбаздар мен офицерлердің бейбітшілікті
қолдау операциялары болып табылады.
Бейбітшілікті қолдау жөніндегі операцияларды Ұйымның өз бейнесі деп
білген жөн. БҰҰ Бас Ассамблеясы бейбітшілікті қолдау жөніндегі операция-
peacekeeping терминін айналымға алғаш рет 1965 жыдцың 18 ақпанында
енгізді. Жылдар өте бітімгершілік шаралары тартыстарды бейбіт түрде шешудің
және теке тірестерге бақылау жасаудың халықаралық деңгейде мойындалған
оңтайлы әдісіне айналды. Қажеттіліктен туындаған, жауап қатуды керек еткен
мәселелерге жиі қолданылатын бұл тетік - қырғи қабақ соғыс жылдарында
Қауіпсіздік Кеңесінің бұл мәселелерді шешудегі епсіздігінің жиі орнын
толтырып отырды.
БҰҰ жарғысы бейбітшілікті қолдау тұжырымдамасынан және бейбітшілікті
қолдау операциясы түсінігінен тұрмайды. Олар бейбітшілікті реттеудегі таза
дипломатиялық құралдар шеңберіндегі Жарғының VI Тарауы шеңберінен шығады,
сонымен қатар, ол бейбітшілікке әскери және басқа қуралдармен мәжбүр етуіне
байланысты VII Тараудың ережесіне де сай келмейді. Осыған орай БҰҰ Бас
Хатшысы, БҰҰ бітімгершілік қайраткерлігінің негізін қалаушылардың бірі Даг
Хаммаршельд оған Алты жарымыншы Тарау деп қараған.
БҰҰ Жарғысының қабылдануынан кейін-ақ басталған қырғи қабақ соғыс,
Кеңес Одағы мен Қауіпсіздік Кеңесінің басқа да тұрақты мүшелері арасындағы
теке тіресі нәтижесінде VII Тарауда қарастырылған бейбітшілік пен
қауіпсіздікті ұжымдық қолдау тетігі тұйыққа тірелді. 1946 жылдан 1990 жылға
дейінгі аралықта Қауіпсіздік Кеңесі бейбітшілікті бұзуды белгілеу
фактісіне орай екі рет қана шешім қабылдай алды. Бірінші рет - Үндеу
қабылдау кезінде мәжіліске байкот жариялаған кеңес өкілдігінің қатысуынсыз
1950 жылы КХДР-ға қарсы (82 үндеу). Екінші рет - Кеңестік түрақты
мүшелерінің бірауызды шешімімен 1982 жылы Аргентинаның Фолкленд аралдарын
жаулап алуына байланысты.
Осы мерзім ішіңце тек екі мемлекеттің ғана (Израиль және Оңтүстік
Африка) әрекеттері агрессиялық деп мойындалды, жеті ретте Кеңес жағдайдың
біліктілігіне халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікке туған қатер деген
шешім қабылдады. 45 жыл бойына Қауіпсіздік Кеңесі тек екі рет қана -
Оңтүстік Родезияға экономикалық блокада (1966-1970 жж.) және Оңтүстік
Африкаға (1974-1994 жылдар) қару жеткізуге эмбарго жариялау сынды бейәскери
санкция енгізу жөніндегі келісімге келе алды. Осы аралықта ғаламда 80-дей
мемлекетаралық соғыстар болып өтсе, теке тірестер саны (ішкіні қоса
есептегенде) 300-ге жуықтады. Бұл мәліметтер бізге қырғи қабақ соғыс
жылдарында БҰҰ-ның халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті ұжымдық
қамтамасыз ету тетігі іс жүзінде жарымжан болғанынан хабар береді.
Осы жағдайдан да қырғи қабақ соғыс кезеңінде бейбітшілікті қолдау
механизмі қалыптасты.
БҰҰ тарихында алғашқы бітімгершілік операциясы 1948 жылдың мамыр
айында өткізілді. Қауіпсіздік Кеңесі 50 (1948) ундеуінде бірінші араб-
израиль соғысындағы нәзік өлшемдермен бақылау үшін дала операцияларын құру
туралы шешім қабылдады. Екі апта өткен соң аймаққа 36 қарусыз әскери
бақылаушылар тобы келді. Бейбітшілік жағдайларын орындау жөніндегі БҰҰ
ұйымы атымен белгілі бұл операция, БҰҰ ұйымының Таяу Шығыстағы
бейбітшілікті қолдау жөніндегі басқа да операциялар санында қазір де өмір
сүруін тоқтатқан жоқ. Көк дулығалар теке тіресті елдердің өзара
бейбітшілік пен келісімдері жүзеге асқан соң біртұтастандырушы күштер
ретінде қолданылды. БҰҰ бітімгершілік күштері дәстүр бойынша жеңіл
қарулануы және ол қаруларды тек қана өзін-өзі қорғау мақсатында ғана
қодануға құқылы.
1948 жылдан 2000 жылға дейін бейбітшілікті қолдау жөніндегі БҰҰ (БҚҰ)
54 операциясы өткізілді. Олардың бірқатары 10, 20, 30, тіпті, 50 жылға да
созылды, қазір де жалғасып отыр (Мысалы, Кипрде, Таяу Шығыста, Үңцістан мен
Пәкістаңда).
1948 жылдан бері қарай әлемнің 110 елінен 750 мыңнан астам әскери
қызметкерлер мен әскери бақылаушылар, азаматтық полиция мен халықаралық
азаматтық қызметкерлер БҰҰ бітімгершілік операцияларына қатысты. 1650-ден
астам бітімгершілер БҰҰ туының астында бейбітшілік үшін жандарын қиды.
2000 жылы БҰҰ Еуропа, Азия мен Африкада 15 бітімгершілік операцияларын
жүргізді. Бұл операциялар БҰҰ үшін 2 млрд. долларды, яғни әлемдегі әскери
шығындардың бар болғаны 0,15%-ын құрады. 1948 жылдан 1998 жылға дейін
бейбітшілікті қолдау туралы БҰҰ-ның операцияларының шығыны бар болғаны 18
млрд. долларды құраған.
Бейбітшілікті қолдау жөніндегі операция туралы шешім БҰҰ Қауіпсіздік
Кеңесіңде қабылданады.
Бейбітшілікті қолдау жөніндегі операция, негізінен, от-жалынның
тоқталуы, жасақтарды шығаруға көмектесу және жауласушы күштер арасыңдағы
буферлік зонапарды қамтамасыз ету үшін қолданылады. Алайда, бейбітшілікті
қолдау жөніндегі операциялар жұмсақ құрал болып табылады және даму өлшемі
бойынша қабылдаулардыңтүрлі нұсқаларымен бейімделді.
1988 жылы ауқымды 13 операцияға, дәстүрлі операцияларға қатысты.
Олар, негізінен, құрамы мен қызметі бойынша әскери операциялар және талас-
тартыстарды шешу жөніндегі келіссөздерді қамтамасыз ету үшін майдан
шебіндегі тыныштықты сақтау мақсатында болды. Кей жағдайда бұл табыс
әкелсе, екінші бір жағдайда керісінше де болып отырды.
Қырғи қабақ соғыстың аяқталуы нәтижесінде пайда болған жаңа саяси
ахуал бейбітшілікті реттеу жөніндегі операциялар санының өсуіне жағдай
туғызды. Оның пайда болған кезінен бастап БҰҰ-мен іске асырылған 28
операцияның 15-і ғана 1988 жылдан кейін іске асырылса, олардың бесеуі ғана
қарама-қарсылық кезеңінен кейінгі дәстүрлі әскери операциялар бодды.
Қырғи қабақ соғыс аяқталғаннан кейінгі бейбітшілікті қолдау
операциясының сипаты жаңа халықаралық өзгерістерге жауап ретінде үлкен
өзгерістерге ұшырады және екінші буынның БҚҰ-ның пайда болуына әкелді.
Мемлекеттер арасында емес, жекелеген мемлекеттердің кейбір ішкі
бөліктерінде қаншалықты жаңа талас-тартыстар туып жатқанымен де, бұдан
бұрынғыдай да БҰҰ-на азаматтық соғыстармен, мемлекеттердің бөлімдерімен,
этникалық қақтығыстар және тайпа аралық күрестер ісімен айналысуға тура
келді. Бұндай жағдайлардағы күрделі әскери міндеттер институттарды күшейту
мен саяси қатысулар, адам құқығын қорғау, сайлаулар ұйымдастыру мен
экономикалық және әлеуметтік дамуға әсер ету сынды өлшемдермен толықтырылуы
тиіс еді.
Бітімгершілік қайраткерліктегі өзгерістердің өріс алуы мына сандармен
нақтылана түседі. Егер 1987 жылы БҰҰ-ның кең, көлемді әскери құрамы 10 мың
адам болса, 1993 жылдың мамыр айында бүл көрсеткіш 70 мыңға өсті. 1987 жылы
азаматтық полицияда 35 адам болса, 1993 жылдың мамырында 4,5 мың адамға
жетті. 1987 жылы БҰҰ-ның азаматтық персоналы құрамыңда 900 адам болса, 1993
жылдың мамыр айында бұл көрсеткіш 10 мыңнан астам адамға өсе түскен.
БҰҰ Тобының жаңа буынның бейбітшілікті қолдау жөніндегі бірінші
операциясы 1989 жылдың сәуірінен - 1990 жылдың мамырына дейін тәуелсіздікке
өту кезінде ( UNTAG) Намибияға көмек көрсетті. Оның әскери міндеттері соның
алдындағы БҚҰ міндеттеріне жақын болғанымен де, азаматтық компоненттері
оның табысқа жетуі үшін әскериге тең дерлік болды. Азаматтық өкілдер 1989
жылдың қараша айында ел тарихындағы тұңғыш әділ және еркін сайлауға ұйымды
алып келген күрделі саяси процестердің барлық аспектілеріне бақылау жасай
білді. 1990 жылдың наурыз айында Намибия тәуелсіздігін алды және сол жыдцың
сәуір айында БҰҰ-ның мүшесі болды.
БҰҰ-ның алғашқы көп салалы операцияларының бірі Сальвадордағы (ONUSAL)
1991 жылдың шілдесінен 1995 жылдың сәуіріне дейінгі Миссиясы болды.
Камбоджадағы БҰҰ-ның операциясы Ұйым тарихындағы анағүрлым аүқымды
және күрделі операцияларының бірінен саналады. 1991жылдың қазаныңда төрт
камбоджалық тараптармен жазылған Бейбітшілік туралы келісім, 1992 жылдың
наурызынан 1993 жыдцың қыркүйегіне дейін Камбоджадағы БҰҰ-ның Уақытша
ұйымын құруды керек етті. Ол қызмет атқарып отырған әкімшілікке
бақылаужасады, сайлаулар ұйымдастырды, адам кұқығының сақталуына әсер етті,
350 мың босқындардың оралу үдерісін бақылады және елдің өз қалпына келуіне
көмектесті. Бүл ұйымның бұдан басқа да дәстүрлі әскери қызметтері бар еді.
1992 жылдың басында бұрынғы Югославияда 1992 жылдың наурызынан 1995
жылдың желтоқсанына дейін БҰҰ күзет жөніндегі Күштері ( UNPROFOR) қурылды.
Алғашқы кезде олар Хорватияда мандатқа ие болса, ара ағайындықтың дәстүрлі
қызметтері міндеті бойынша бейбітшілікті қолдау және тартыстың түбегейлі
бейбіт түрде шешілуіне әсер ету керек болды. Алайда, сәл кешірек Босния мен
Герцеговинадағы жағдайдың шиеленісуіне байланысты, Қауіпсіздік Кеңесі
олардың мандатын кеңейтіп, оларға гуманитарлық конвойлар мен азаматтық
түтқындағы тұлғаларды босату конвойларын қорғау міндеттерін жүктеді. БҰҰ-
ның тарихындағы алғашқы бітімгершілік қайраткерлігінің превентивті
операциясы БҰҰ бейбітшілікті қолдау жөніндегі Күштері бұрынғы Югославия
Республикасы Македонияға орналастырыды.
1992 жылдың 31 қаңтарыңда БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі оның тарихыңца
бірінші рет БҰҰ Жарғысының мақсаты мен қағидаларына бекітілген мемлекет
басшылары мен үкіметтері деңгейіндегі кездесу өткізді. Саммит соңғы
жылдардағы бітімгершілік міндеттердің кеңейе және ауқымдана түскенін атап
көрсете отырып Бас Хатшыға превентивті дипломатияда, бітімгершілік пен
бейбітшілікті қодауда БҰҰ-ның ықпалын қалай өсіруге болатыны жөніңде кеңес
дайындауды өтінді. 1992 жыдцың маусым айында Бас Хатшы Бутрос Бутрос-Гали
мүше-мемлекеттер алдында Бейбітшілік үшін күн тәртібі. Превентивті
дипломатия, бітімгершілік және бейбітшілікті қолдау деген тақырыпта
баяндама жасады. Өз баяндамасында ол айрықша потенциалды тартыстардағы,
оның қысқа және ұзақ мерзімді негіздегі шешілуіндегі, тартыстан кейінгі
мерзімде бейбітшілік шараларын ең алдымен жауласушы тараптардың арасында
қамтамасыз етудегі БҰҰ-ның белсенділігін арттырудың маңыздылығы туралы
бірнеше ұсыныстар айтты.
Нақты жобада бейбітшілікке қауіп тудыратын жайттарды ертерек ескерту
жүйесін құру, сенім шараларын жасауды арттыру, БҰҰ-ның превентивті өрістету
күштерін кіргізу немесе әскери қимылдардың басталуын күтпей-ақ, әлеуетті
тартыстар аумағында демилитаризацияланған аймақтарды құру болды.
Баяндамада алғаш рет тартыстан кейінгі бейбітшілікті қалпына келтіру,
яғни тартыстың қайталануын болдырмауды қамтамасыз ететін ыңғайлы
құрылымдарды қолдау мен идентификацияға бағытталған әрекет түсінігі
енгізілді.
Соңғы жылдары бітімгершілік белсенділіктің жаңа түрі-әлеуетті-тартысты
аймақтардағы атқыш қарулардың санын азайту мақсатындағы превентивті
қарусыздану пайда болды. Сальвадор мен Мозамбикте бүл әдіс бейбіт келісімге
келудің бір шарасы ретінде қолданылды.
Бейбітшілікті қолдау жөніндегі операция бейбітшілік пен қауіпсіздікті
сақтаудың қажетті құралына айналды. БҰҰ операциялары өзінің әмбебаптығы
жөнінен тартысты жайттарды шешудің тамаша мүмкіндіктері болып табылады.
Олар түрлі қалыпта болуы және жағдайдың өзгеруін есепке ала отырып әрекет
етуі мүмкін.
Бейбітшілікті қолдау жөніндегі БҰҰ-ның белсенділігі 1988 жылы БҰҰ
бітімгершілік күштері әлемнің Нобель сыйлығына ұсынылған кезде халықаралық
деңгейде мойындалды. 1998 жылы қазан айында Біріккен Ұлттар Ұйымының
бітімгершілік белсенділігінің 50-жылдығын атап өткен Бас Ассамблеяның 53-ші
сессиясында Бас Хатшы Кофи Аннан өз баяндамасында былай деп атап көрсетті:
Біз БҰҰ бітімгершілік күштері әрбір тартысқа кажетті жауап бере алды
немесе геноцидтің қайталануын токтатты деп айта алмаймыз. Бірак. біз БҰҰ-
ның көк дулығалары өзінің өмір сурген жарты ғасыр уақыты ішінде ондаған
мың адамдардың өмірін құтқарып қалғанын мақтанышпен айта аламыз және
айтуымыз керек.
50 жылдан сәл астам уақыт ішінде БҰҰ өзінің бітімгершілік белсенділігі
жолында позитивті, сондай-ақ, негативті тұрғыдан да зор тәжірибе жинақтады.
БҰҰ табысты бітімгершілік белсенділігінің қатарынан саналатындар: Намибия,
Камбоджа, Мозамбик, Эль-Сальвадордағы әрекеттері. Осымен бірге БҰҰ-ның
Сомалидегі, бұрынғы Югославиядағы, Руандағы айтарлықтай сәтсіздіктері
мақсаттар мен бейбітшілікті қолдау жөніндегі операциялар қайта ойластыру
қажеттігін көрсетті.
Жиырмасыншы ғасырдың соңғы онжылдыында БҰҰ шешілуіне атсалысқан,
әлемнің түрлі аймақтарында орын алған тартыстардың өзіндік табиғаты да
өзгерді. Қырғи қабақ соғыс аяқталғаннан кейін мемлекеттің ішінде
тартыстардың пайда болу ағымдары орын ала бастады және бұл тартыстар
гуманитарлық сипаттың ауқымды мәселелерін туғызды. Алғашыңда мемлекеттер
арасыңдағы тартыстарды шешу құралы ретіңде пайда болған бітімгершілік,
уақыт өте келе мемлекеттің ішкі тартыстары мен азаматтық соғыстарға араласа
бастады.
БҰҰ бар мүмкіңціктері әлемнің түрлі аймақтарында орын алып отырған
барлық тартыстарды шешуге жете бермесе де, превентивті дипломатияға
негізделген тартыстарды шешудің анағүрлым әсерлі жүйесін құруға деген
қажеттілік күн өткен сайын өсе түсуде. Превентивті сипаттың табысты және
әзірше бірегей мысалы 1995-99 жж. Бүрынғы Югославия республикасы
Македониядағы БҰҰ превентивті өрістеу Күштері болды. БҰҰ тарихыңда алғаш
рет превентивті әрекеттер мандатына ие бодды және тартыстың туындамауына
жібермеу үшін ара ағайыңдықты қосқанда, келісімдер өлшемі, т.б. бейбіт
әдістер табысты қолданылды. Алайда, өкінішке орай, бітімгершілік БҰҰ
бітімгершілік күштерінің превентивті өрістеу тартысушы тараптар жағынан
туыңдаған көптеген саяси қиыңдықтармен қақтығысып қалып отырды. Әлеуетті
тартыстардың алдын алу үшін тартысты ушықтыратын жағдайлар жөнінде
мүмкіндігінше ертерек ескертулер жасауға қолжеткізеді. Бұл тартыстардың
қайнар көзі этникааралық қысымдар, кедейшілік, экономикалық ауырлық, тосын
апаттар болуы мүмкін бүгінгі күні өте-мөте маңызды.
Осыған орай 1994 жылы БҰҰ-на хабарландырудың қысқа мерзімі ішінде
бітімгершілік күштердің өрістеуіне мүмкіндік беретін БҰҰ-ның қосымша
келісімдер жүйесі енгізілді. Ол пайда болып кележатқан кайшылықтарға БҰҰ-
ның шұғыл түрде дайындалуын, потенциалын көтеруді қамтамасыз етуі тиіс еді.
Аталмыш жүйе Қауіпсіздік Кеңесі іске асырылуына мандат беретін БҰҰ-ның
бейбітшілікті қолдау жөніндегі операциялар жүргізуі үшін келісілген
мерзімге мүше-мемлекеттердің міңдетті нақты керсетілген қорларына (әскери,
саяси және азаматтық қызметкерлер немесе сарапшы) негізделеді. Бұл қорлар
БҰҰ-ның мандатымен бітімгершілердің қажетті кәсіби дайындық жүргізуі тиіс
елдерде қорда тұрады. Қажетті жағдайда олар Бас Хатшымен сұраладьы және
мүше-мемлекеттер келісімі жағдайында қысқаша мерзімге кеңейтіледі (7, 15,
30, 60 немесе 90 күнге хабарландырылумен).
XX ғасырдың соңғы онжылдығының тәжірибесі көрсеткеніндей БҰҰ-ның
келешек ұрпақты соғыс пәлекеттерінен құтқару атты өзінің бейбітшілікті
қамтамасыз ету мен құру аумағындағы оның потенциалын арттыруды қажет ететін
басты міңцеттерімен бірнеше қайта айналысты. Осы мақсатта БҰҰ Бас Хатшысы
Кофи Аннан 2000 жылдың наурызында бітімгершілік пен превентивті дипломатия
аумағындағы халықаралық сарапшылардан жасақталған, 2000 жылдың тамызында
Топтың жетекшілері атынан Брахими Баяндамасы атымен де белгілі,
Бейбітшілік пайдасына Біріккен Ұлттар Ұйымының операциялары бойынша Топ
Баяндамасын ұсынушы жоғары дәрежедегі Топ құрды. Баяндамада бейбітшілік
пен қауіпсіздік қолдау бойынша БҰҰ-ның белсенділігіне жан-жақты баға мен
талдау берілген және Ұйымның осы ауқымдағы әлеуетінің беки түсуі мен
жаңаруы жөнінде нақты және шынайы кеңестер берілген.
Іске асып отырған уйымдастырылған өзгөртулерсіз, мүше-мемлекеттеры
тарапынан болатын үлкен каржы қолдауынсыз және жаңартылған жол
ұстанушылыксыз, - деп, көрсетіледі Баяндамада, - мүше-мемлекеттер алдағы
айлар-жылдар бойы тапсырмамызды бейбітшілік пен бейбітшілікті құру
аймағындағы, аумағындағы аса маңызды міндеттерді БҰҰ орындай алмайды.
Баяндамада болашақ кешенді операциялардың табысқа жетуінің басты жағдайлары
былайша көрсетіледі: саяси қолдау, күштердің өзіндік конфигурациясы бойынша
қуатты, жылдам кеңеюі және бейбітшілікті құрудың сенімді стратегиясы.
Осыған орай мүше-мемлекеттер саяси, қаржылык. және шұғыл операцияларда
өздерінің күштерін есепке алып және толық жабдықтай отырып саяси
белсеңцілігін Біріккен Ұлттар Ұйымын қолдауға жүмылдыруға тиіс. Сонымен
қатар, бейбітшілікке қауіп төндіретін жайттарға ужымдық қимыл көрсете
отырып, біріккен түрде күресу керек. Ұйым негізінде бейбітшілік пайдасына
қатысты істер жататын өзінің доктринасын лайықты үлгіде жүйелеуі керек,
өзінің механизмін талдау мен шешім қабылдауға ыңғайластыра білуі, өзінің
шығармашылық әлеуетін мобилизациялауы, БҰҰ бітімгершілері айналысуға тиісті
емес және айналыса алмайтын жағдайларға жаңа, қосымша шешімдер қабылдауға
қажетті ерік-жігертаба білуі тиіс.
БҰҰ бейбітшілікке бағытталған операциялары негізгі үш әрекетке
бағытталған: қақтығыстарды басу және бейбітшілік орнату; бейбітшілікті
қолдау; бейбітшілікті құру. Қақтығыстарды уақытынан бұрын тоқтату
бейбітшіліктің берік іргетасын құру үшін қақтығыстың құрылымдық
деректерімен айналысуға мүмкіндік береді.
Бейбітшілікті орнату пайда болған қақтығыстарға бағытталған және
делдалдық құралдарды пайдалана отырып, қақтығыстарды тоқтатуға әрекет
жасау. Бейбітшілікті қолдау ісімен БҰҰ 50 жыл бойы айнапысып келеді және ол
соңғы онжылдықта мемлекетаралық соғыстан кейінгі күштерді ажыратудың
дәстүрлі әскери үлгісінен көптеген әскери және азаматтық элементтерден
тұратын кешенді үлгіге көшті.
Шыққанына көп бола қоймаған бейбітшілікті құру термині қақтығыс
аяқталғаннан кейін бейбітшіліктің негізін қалпына келтіру үшін жасалған
шараларды суреттейді. Оған бұрынғы комбатанттарды азаматтық қоғамға
қайтару, құқықтық тәртіпті күшейту (мысалы, жергілікті полицияны дайындау
арқылы, сот және жазалау жүйелерін қайта қалыптастыру арқылы), мониторинг
арқылы адам құқығын құрметтеуді қамтамасыз ету, демократиялық даму
мақсатында техникалық көмек көрсету, оған қоса сайлау өткізуге көмектесу
және тәуелсіз бұқаралық ақпарат құралдарын қодау жатады.
БҰҰ-ның бейбітшілік мақсатындағы операциялары өткен ғасырдың 90-шы
жылдары болған қақтығыстардың үштен бірін қамтыған деп баяндамада
көрсетілген. Бейбітшілікті қолдауға байланысты БҰҰ-ның операцияларының
механизмдері қаншалықты дамыған болса да БҰҰ-ның әлемнің барлық
аймақтарындағы қақтығыстарға араласуына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. БІРІККЕН ҰЛТТАР ҮЙЫМЫ: БІТІМГЕРШІЛІГІ МЕН ЖАҢА ҮРДІСТЕРІ
2. ҚАЗАҚСТАН ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҮЙЫМДАР
Әдебиеттер тізімі
1. БІРІККЕН ҰЛТТАР ҮЙЫМЫ: БІТІМГЕРШІЛІГІ МЕН ЖАҢА ҮРДІСТЕРІ
БҰҰ-ның бітімгершілік қайраткерлігінің басты көрінісі - бейбітшілік
пен қауіпсіздікті қолдаудағы Ұйымның аса ауыр міндеттерін атқарушы, көк
дулығалы БҰҰ бітімгершілері - сарбаздар мен офицерлердің бейбітшілікті
қолдау операциялары болып табылады.
Бейбітшілікті қолдау жөніндегі операцияларды Ұйымның өз бейнесі деп
білген жөн. БҰҰ Бас Ассамблеясы бейбітшілікті қолдау жөніндегі операция-
peacekeeping терминін айналымға алғаш рет 1965 жыдцың 18 ақпанында
енгізді. Жылдар өте бітімгершілік шаралары тартыстарды бейбіт түрде шешудің
және теке тірестерге бақылау жасаудың халықаралық деңгейде мойындалған
оңтайлы әдісіне айналды. Қажеттіліктен туындаған, жауап қатуды керек еткен
мәселелерге жиі қолданылатын бұл тетік - қырғи қабақ соғыс жылдарында
Қауіпсіздік Кеңесінің бұл мәселелерді шешудегі епсіздігінің жиі орнын
толтырып отырды.
БҰҰ жарғысы бейбітшілікті қолдау тұжырымдамасынан және бейбітшілікті
қолдау операциясы түсінігінен тұрмайды. Олар бейбітшілікті реттеудегі таза
дипломатиялық құралдар шеңберіндегі Жарғының VI Тарауы шеңберінен шығады,
сонымен қатар, ол бейбітшілікке әскери және басқа қуралдармен мәжбүр етуіне
байланысты VII Тараудың ережесіне де сай келмейді. Осыған орай БҰҰ Бас
Хатшысы, БҰҰ бітімгершілік қайраткерлігінің негізін қалаушылардың бірі Даг
Хаммаршельд оған Алты жарымыншы Тарау деп қараған.
БҰҰ Жарғысының қабылдануынан кейін-ақ басталған қырғи қабақ соғыс,
Кеңес Одағы мен Қауіпсіздік Кеңесінің басқа да тұрақты мүшелері арасындағы
теке тіресі нәтижесінде VII Тарауда қарастырылған бейбітшілік пен
қауіпсіздікті ұжымдық қолдау тетігі тұйыққа тірелді. 1946 жылдан 1990 жылға
дейінгі аралықта Қауіпсіздік Кеңесі бейбітшілікті бұзуды белгілеу
фактісіне орай екі рет қана шешім қабылдай алды. Бірінші рет - Үндеу
қабылдау кезінде мәжіліске байкот жариялаған кеңес өкілдігінің қатысуынсыз
1950 жылы КХДР-ға қарсы (82 үндеу). Екінші рет - Кеңестік түрақты
мүшелерінің бірауызды шешімімен 1982 жылы Аргентинаның Фолкленд аралдарын
жаулап алуына байланысты.
Осы мерзім ішіңце тек екі мемлекеттің ғана (Израиль және Оңтүстік
Африка) әрекеттері агрессиялық деп мойындалды, жеті ретте Кеңес жағдайдың
біліктілігіне халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікке туған қатер деген
шешім қабылдады. 45 жыл бойына Қауіпсіздік Кеңесі тек екі рет қана -
Оңтүстік Родезияға экономикалық блокада (1966-1970 жж.) және Оңтүстік
Африкаға (1974-1994 жылдар) қару жеткізуге эмбарго жариялау сынды бейәскери
санкция енгізу жөніндегі келісімге келе алды. Осы аралықта ғаламда 80-дей
мемлекетаралық соғыстар болып өтсе, теке тірестер саны (ішкіні қоса
есептегенде) 300-ге жуықтады. Бұл мәліметтер бізге қырғи қабақ соғыс
жылдарында БҰҰ-ның халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті ұжымдық
қамтамасыз ету тетігі іс жүзінде жарымжан болғанынан хабар береді.
Осы жағдайдан да қырғи қабақ соғыс кезеңінде бейбітшілікті қолдау
механизмі қалыптасты.
БҰҰ тарихында алғашқы бітімгершілік операциясы 1948 жылдың мамыр
айында өткізілді. Қауіпсіздік Кеңесі 50 (1948) ундеуінде бірінші араб-
израиль соғысындағы нәзік өлшемдермен бақылау үшін дала операцияларын құру
туралы шешім қабылдады. Екі апта өткен соң аймаққа 36 қарусыз әскери
бақылаушылар тобы келді. Бейбітшілік жағдайларын орындау жөніндегі БҰҰ
ұйымы атымен белгілі бұл операция, БҰҰ ұйымының Таяу Шығыстағы
бейбітшілікті қолдау жөніндегі басқа да операциялар санында қазір де өмір
сүруін тоқтатқан жоқ. Көк дулығалар теке тіресті елдердің өзара
бейбітшілік пен келісімдері жүзеге асқан соң біртұтастандырушы күштер
ретінде қолданылды. БҰҰ бітімгершілік күштері дәстүр бойынша жеңіл
қарулануы және ол қаруларды тек қана өзін-өзі қорғау мақсатында ғана
қодануға құқылы.
1948 жылдан 2000 жылға дейін бейбітшілікті қолдау жөніндегі БҰҰ (БҚҰ)
54 операциясы өткізілді. Олардың бірқатары 10, 20, 30, тіпті, 50 жылға да
созылды, қазір де жалғасып отыр (Мысалы, Кипрде, Таяу Шығыста, Үңцістан мен
Пәкістаңда).
1948 жылдан бері қарай әлемнің 110 елінен 750 мыңнан астам әскери
қызметкерлер мен әскери бақылаушылар, азаматтық полиция мен халықаралық
азаматтық қызметкерлер БҰҰ бітімгершілік операцияларына қатысты. 1650-ден
астам бітімгершілер БҰҰ туының астында бейбітшілік үшін жандарын қиды.
2000 жылы БҰҰ Еуропа, Азия мен Африкада 15 бітімгершілік операцияларын
жүргізді. Бұл операциялар БҰҰ үшін 2 млрд. долларды, яғни әлемдегі әскери
шығындардың бар болғаны 0,15%-ын құрады. 1948 жылдан 1998 жылға дейін
бейбітшілікті қолдау туралы БҰҰ-ның операцияларының шығыны бар болғаны 18
млрд. долларды құраған.
Бейбітшілікті қолдау жөніндегі операция туралы шешім БҰҰ Қауіпсіздік
Кеңесіңде қабылданады.
Бейбітшілікті қолдау жөніндегі операция, негізінен, от-жалынның
тоқталуы, жасақтарды шығаруға көмектесу және жауласушы күштер арасыңдағы
буферлік зонапарды қамтамасыз ету үшін қолданылады. Алайда, бейбітшілікті
қолдау жөніндегі операциялар жұмсақ құрал болып табылады және даму өлшемі
бойынша қабылдаулардыңтүрлі нұсқаларымен бейімделді.
1988 жылы ауқымды 13 операцияға, дәстүрлі операцияларға қатысты.
Олар, негізінен, құрамы мен қызметі бойынша әскери операциялар және талас-
тартыстарды шешу жөніндегі келіссөздерді қамтамасыз ету үшін майдан
шебіндегі тыныштықты сақтау мақсатында болды. Кей жағдайда бұл табыс
әкелсе, екінші бір жағдайда керісінше де болып отырды.
Қырғи қабақ соғыстың аяқталуы нәтижесінде пайда болған жаңа саяси
ахуал бейбітшілікті реттеу жөніндегі операциялар санының өсуіне жағдай
туғызды. Оның пайда болған кезінен бастап БҰҰ-мен іске асырылған 28
операцияның 15-і ғана 1988 жылдан кейін іске асырылса, олардың бесеуі ғана
қарама-қарсылық кезеңінен кейінгі дәстүрлі әскери операциялар бодды.
Қырғи қабақ соғыс аяқталғаннан кейінгі бейбітшілікті қолдау
операциясының сипаты жаңа халықаралық өзгерістерге жауап ретінде үлкен
өзгерістерге ұшырады және екінші буынның БҚҰ-ның пайда болуына әкелді.
Мемлекеттер арасында емес, жекелеген мемлекеттердің кейбір ішкі
бөліктерінде қаншалықты жаңа талас-тартыстар туып жатқанымен де, бұдан
бұрынғыдай да БҰҰ-на азаматтық соғыстармен, мемлекеттердің бөлімдерімен,
этникалық қақтығыстар және тайпа аралық күрестер ісімен айналысуға тура
келді. Бұндай жағдайлардағы күрделі әскери міндеттер институттарды күшейту
мен саяси қатысулар, адам құқығын қорғау, сайлаулар ұйымдастыру мен
экономикалық және әлеуметтік дамуға әсер ету сынды өлшемдермен толықтырылуы
тиіс еді.
Бітімгершілік қайраткерліктегі өзгерістердің өріс алуы мына сандармен
нақтылана түседі. Егер 1987 жылы БҰҰ-ның кең, көлемді әскери құрамы 10 мың
адам болса, 1993 жылдың мамыр айында бүл көрсеткіш 70 мыңға өсті. 1987 жылы
азаматтық полицияда 35 адам болса, 1993 жылдың мамырында 4,5 мың адамға
жетті. 1987 жылы БҰҰ-ның азаматтық персоналы құрамыңда 900 адам болса, 1993
жылдың мамыр айында бұл көрсеткіш 10 мыңнан астам адамға өсе түскен.
БҰҰ Тобының жаңа буынның бейбітшілікті қолдау жөніндегі бірінші
операциясы 1989 жылдың сәуірінен - 1990 жылдың мамырына дейін тәуелсіздікке
өту кезінде ( UNTAG) Намибияға көмек көрсетті. Оның әскери міндеттері соның
алдындағы БҚҰ міндеттеріне жақын болғанымен де, азаматтық компоненттері
оның табысқа жетуі үшін әскериге тең дерлік болды. Азаматтық өкілдер 1989
жылдың қараша айында ел тарихындағы тұңғыш әділ және еркін сайлауға ұйымды
алып келген күрделі саяси процестердің барлық аспектілеріне бақылау жасай
білді. 1990 жылдың наурыз айында Намибия тәуелсіздігін алды және сол жыдцың
сәуір айында БҰҰ-ның мүшесі болды.
БҰҰ-ның алғашқы көп салалы операцияларының бірі Сальвадордағы (ONUSAL)
1991 жылдың шілдесінен 1995 жылдың сәуіріне дейінгі Миссиясы болды.
Камбоджадағы БҰҰ-ның операциясы Ұйым тарихындағы анағүрлым аүқымды
және күрделі операцияларының бірінен саналады. 1991жылдың қазаныңда төрт
камбоджалық тараптармен жазылған Бейбітшілік туралы келісім, 1992 жылдың
наурызынан 1993 жыдцың қыркүйегіне дейін Камбоджадағы БҰҰ-ның Уақытша
ұйымын құруды керек етті. Ол қызмет атқарып отырған әкімшілікке
бақылаужасады, сайлаулар ұйымдастырды, адам кұқығының сақталуына әсер етті,
350 мың босқындардың оралу үдерісін бақылады және елдің өз қалпына келуіне
көмектесті. Бүл ұйымның бұдан басқа да дәстүрлі әскери қызметтері бар еді.
1992 жылдың басында бұрынғы Югославияда 1992 жылдың наурызынан 1995
жылдың желтоқсанына дейін БҰҰ күзет жөніндегі Күштері ( UNPROFOR) қурылды.
Алғашқы кезде олар Хорватияда мандатқа ие болса, ара ағайындықтың дәстүрлі
қызметтері міндеті бойынша бейбітшілікті қолдау және тартыстың түбегейлі
бейбіт түрде шешілуіне әсер ету керек болды. Алайда, сәл кешірек Босния мен
Герцеговинадағы жағдайдың шиеленісуіне байланысты, Қауіпсіздік Кеңесі
олардың мандатын кеңейтіп, оларға гуманитарлық конвойлар мен азаматтық
түтқындағы тұлғаларды босату конвойларын қорғау міндеттерін жүктеді. БҰҰ-
ның тарихындағы алғашқы бітімгершілік қайраткерлігінің превентивті
операциясы БҰҰ бейбітшілікті қолдау жөніндегі Күштері бұрынғы Югославия
Республикасы Македонияға орналастырыды.
1992 жылдың 31 қаңтарыңда БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі оның тарихыңца
бірінші рет БҰҰ Жарғысының мақсаты мен қағидаларына бекітілген мемлекет
басшылары мен үкіметтері деңгейіндегі кездесу өткізді. Саммит соңғы
жылдардағы бітімгершілік міндеттердің кеңейе және ауқымдана түскенін атап
көрсете отырып Бас Хатшыға превентивті дипломатияда, бітімгершілік пен
бейбітшілікті қодауда БҰҰ-ның ықпалын қалай өсіруге болатыны жөніңде кеңес
дайындауды өтінді. 1992 жыдцың маусым айында Бас Хатшы Бутрос Бутрос-Гали
мүше-мемлекеттер алдында Бейбітшілік үшін күн тәртібі. Превентивті
дипломатия, бітімгершілік және бейбітшілікті қолдау деген тақырыпта
баяндама жасады. Өз баяндамасында ол айрықша потенциалды тартыстардағы,
оның қысқа және ұзақ мерзімді негіздегі шешілуіндегі, тартыстан кейінгі
мерзімде бейбітшілік шараларын ең алдымен жауласушы тараптардың арасында
қамтамасыз етудегі БҰҰ-ның белсенділігін арттырудың маңыздылығы туралы
бірнеше ұсыныстар айтты.
Нақты жобада бейбітшілікке қауіп тудыратын жайттарды ертерек ескерту
жүйесін құру, сенім шараларын жасауды арттыру, БҰҰ-ның превентивті өрістету
күштерін кіргізу немесе әскери қимылдардың басталуын күтпей-ақ, әлеуетті
тартыстар аумағында демилитаризацияланған аймақтарды құру болды.
Баяндамада алғаш рет тартыстан кейінгі бейбітшілікті қалпына келтіру,
яғни тартыстың қайталануын болдырмауды қамтамасыз ететін ыңғайлы
құрылымдарды қолдау мен идентификацияға бағытталған әрекет түсінігі
енгізілді.
Соңғы жылдары бітімгершілік белсенділіктің жаңа түрі-әлеуетті-тартысты
аймақтардағы атқыш қарулардың санын азайту мақсатындағы превентивті
қарусыздану пайда болды. Сальвадор мен Мозамбикте бүл әдіс бейбіт келісімге
келудің бір шарасы ретінде қолданылды.
Бейбітшілікті қолдау жөніндегі операция бейбітшілік пен қауіпсіздікті
сақтаудың қажетті құралына айналды. БҰҰ операциялары өзінің әмбебаптығы
жөнінен тартысты жайттарды шешудің тамаша мүмкіндіктері болып табылады.
Олар түрлі қалыпта болуы және жағдайдың өзгеруін есепке ала отырып әрекет
етуі мүмкін.
Бейбітшілікті қолдау жөніндегі БҰҰ-ның белсенділігі 1988 жылы БҰҰ
бітімгершілік күштері әлемнің Нобель сыйлығына ұсынылған кезде халықаралық
деңгейде мойындалды. 1998 жылы қазан айында Біріккен Ұлттар Ұйымының
бітімгершілік белсенділігінің 50-жылдығын атап өткен Бас Ассамблеяның 53-ші
сессиясында Бас Хатшы Кофи Аннан өз баяндамасында былай деп атап көрсетті:
Біз БҰҰ бітімгершілік күштері әрбір тартысқа кажетті жауап бере алды
немесе геноцидтің қайталануын токтатты деп айта алмаймыз. Бірак. біз БҰҰ-
ның көк дулығалары өзінің өмір сурген жарты ғасыр уақыты ішінде ондаған
мың адамдардың өмірін құтқарып қалғанын мақтанышпен айта аламыз және
айтуымыз керек.
50 жылдан сәл астам уақыт ішінде БҰҰ өзінің бітімгершілік белсенділігі
жолында позитивті, сондай-ақ, негативті тұрғыдан да зор тәжірибе жинақтады.
БҰҰ табысты бітімгершілік белсенділігінің қатарынан саналатындар: Намибия,
Камбоджа, Мозамбик, Эль-Сальвадордағы әрекеттері. Осымен бірге БҰҰ-ның
Сомалидегі, бұрынғы Югославиядағы, Руандағы айтарлықтай сәтсіздіктері
мақсаттар мен бейбітшілікті қолдау жөніндегі операциялар қайта ойластыру
қажеттігін көрсетті.
Жиырмасыншы ғасырдың соңғы онжылдыында БҰҰ шешілуіне атсалысқан,
әлемнің түрлі аймақтарында орын алған тартыстардың өзіндік табиғаты да
өзгерді. Қырғи қабақ соғыс аяқталғаннан кейін мемлекеттің ішінде
тартыстардың пайда болу ағымдары орын ала бастады және бұл тартыстар
гуманитарлық сипаттың ауқымды мәселелерін туғызды. Алғашыңда мемлекеттер
арасыңдағы тартыстарды шешу құралы ретіңде пайда болған бітімгершілік,
уақыт өте келе мемлекеттің ішкі тартыстары мен азаматтық соғыстарға араласа
бастады.
БҰҰ бар мүмкіңціктері әлемнің түрлі аймақтарында орын алып отырған
барлық тартыстарды шешуге жете бермесе де, превентивті дипломатияға
негізделген тартыстарды шешудің анағүрлым әсерлі жүйесін құруға деген
қажеттілік күн өткен сайын өсе түсуде. Превентивті сипаттың табысты және
әзірше бірегей мысалы 1995-99 жж. Бүрынғы Югославия республикасы
Македониядағы БҰҰ превентивті өрістеу Күштері болды. БҰҰ тарихыңда алғаш
рет превентивті әрекеттер мандатына ие бодды және тартыстың туындамауына
жібермеу үшін ара ағайыңдықты қосқанда, келісімдер өлшемі, т.б. бейбіт
әдістер табысты қолданылды. Алайда, өкінішке орай, бітімгершілік БҰҰ
бітімгершілік күштерінің превентивті өрістеу тартысушы тараптар жағынан
туыңдаған көптеген саяси қиыңдықтармен қақтығысып қалып отырды. Әлеуетті
тартыстардың алдын алу үшін тартысты ушықтыратын жағдайлар жөнінде
мүмкіндігінше ертерек ескертулер жасауға қолжеткізеді. Бұл тартыстардың
қайнар көзі этникааралық қысымдар, кедейшілік, экономикалық ауырлық, тосын
апаттар болуы мүмкін бүгінгі күні өте-мөте маңызды.
Осыған орай 1994 жылы БҰҰ-на хабарландырудың қысқа мерзімі ішінде
бітімгершілік күштердің өрістеуіне мүмкіндік беретін БҰҰ-ның қосымша
келісімдер жүйесі енгізілді. Ол пайда болып кележатқан кайшылықтарға БҰҰ-
ның шұғыл түрде дайындалуын, потенциалын көтеруді қамтамасыз етуі тиіс еді.
Аталмыш жүйе Қауіпсіздік Кеңесі іске асырылуына мандат беретін БҰҰ-ның
бейбітшілікті қолдау жөніндегі операциялар жүргізуі үшін келісілген
мерзімге мүше-мемлекеттердің міңдетті нақты керсетілген қорларына (әскери,
саяси және азаматтық қызметкерлер немесе сарапшы) негізделеді. Бұл қорлар
БҰҰ-ның мандатымен бітімгершілердің қажетті кәсіби дайындық жүргізуі тиіс
елдерде қорда тұрады. Қажетті жағдайда олар Бас Хатшымен сұраладьы және
мүше-мемлекеттер келісімі жағдайында қысқаша мерзімге кеңейтіледі (7, 15,
30, 60 немесе 90 күнге хабарландырылумен).
XX ғасырдың соңғы онжылдығының тәжірибесі көрсеткеніндей БҰҰ-ның
келешек ұрпақты соғыс пәлекеттерінен құтқару атты өзінің бейбітшілікті
қамтамасыз ету мен құру аумағындағы оның потенциалын арттыруды қажет ететін
басты міңцеттерімен бірнеше қайта айналысты. Осы мақсатта БҰҰ Бас Хатшысы
Кофи Аннан 2000 жылдың наурызында бітімгершілік пен превентивті дипломатия
аумағындағы халықаралық сарапшылардан жасақталған, 2000 жылдың тамызында
Топтың жетекшілері атынан Брахими Баяндамасы атымен де белгілі,
Бейбітшілік пайдасына Біріккен Ұлттар Ұйымының операциялары бойынша Топ
Баяндамасын ұсынушы жоғары дәрежедегі Топ құрды. Баяндамада бейбітшілік
пен қауіпсіздік қолдау бойынша БҰҰ-ның белсенділігіне жан-жақты баға мен
талдау берілген және Ұйымның осы ауқымдағы әлеуетінің беки түсуі мен
жаңаруы жөнінде нақты және шынайы кеңестер берілген.
Іске асып отырған уйымдастырылған өзгөртулерсіз, мүше-мемлекеттеры
тарапынан болатын үлкен каржы қолдауынсыз және жаңартылған жол
ұстанушылыксыз, - деп, көрсетіледі Баяндамада, - мүше-мемлекеттер алдағы
айлар-жылдар бойы тапсырмамызды бейбітшілік пен бейбітшілікті құру
аймағындағы, аумағындағы аса маңызды міндеттерді БҰҰ орындай алмайды.
Баяндамада болашақ кешенді операциялардың табысқа жетуінің басты жағдайлары
былайша көрсетіледі: саяси қолдау, күштердің өзіндік конфигурациясы бойынша
қуатты, жылдам кеңеюі және бейбітшілікті құрудың сенімді стратегиясы.
Осыған орай мүше-мемлекеттер саяси, қаржылык. және шұғыл операцияларда
өздерінің күштерін есепке алып және толық жабдықтай отырып саяси
белсеңцілігін Біріккен Ұлттар Ұйымын қолдауға жүмылдыруға тиіс. Сонымен
қатар, бейбітшілікке қауіп төндіретін жайттарға ужымдық қимыл көрсете
отырып, біріккен түрде күресу керек. Ұйым негізінде бейбітшілік пайдасына
қатысты істер жататын өзінің доктринасын лайықты үлгіде жүйелеуі керек,
өзінің механизмін талдау мен шешім қабылдауға ыңғайластыра білуі, өзінің
шығармашылық әлеуетін мобилизациялауы, БҰҰ бітімгершілері айналысуға тиісті
емес және айналыса алмайтын жағдайларға жаңа, қосымша шешімдер қабылдауға
қажетті ерік-жігертаба білуі тиіс.
БҰҰ бейбітшілікке бағытталған операциялары негізгі үш әрекетке
бағытталған: қақтығыстарды басу және бейбітшілік орнату; бейбітшілікті
қолдау; бейбітшілікті құру. Қақтығыстарды уақытынан бұрын тоқтату
бейбітшіліктің берік іргетасын құру үшін қақтығыстың құрылымдық
деректерімен айналысуға мүмкіндік береді.
Бейбітшілікті орнату пайда болған қақтығыстарға бағытталған және
делдалдық құралдарды пайдалана отырып, қақтығыстарды тоқтатуға әрекет
жасау. Бейбітшілікті қолдау ісімен БҰҰ 50 жыл бойы айнапысып келеді және ол
соңғы онжылдықта мемлекетаралық соғыстан кейінгі күштерді ажыратудың
дәстүрлі әскери үлгісінен көптеген әскери және азаматтық элементтерден
тұратын кешенді үлгіге көшті.
Шыққанына көп бола қоймаған бейбітшілікті құру термині қақтығыс
аяқталғаннан кейін бейбітшіліктің негізін қалпына келтіру үшін жасалған
шараларды суреттейді. Оған бұрынғы комбатанттарды азаматтық қоғамға
қайтару, құқықтық тәртіпті күшейту (мысалы, жергілікті полицияны дайындау
арқылы, сот және жазалау жүйелерін қайта қалыптастыру арқылы), мониторинг
арқылы адам құқығын құрметтеуді қамтамасыз ету, демократиялық даму
мақсатында техникалық көмек көрсету, оған қоса сайлау өткізуге көмектесу
және тәуелсіз бұқаралық ақпарат құралдарын қодау жатады.
БҰҰ-ның бейбітшілік мақсатындағы операциялары өткен ғасырдың 90-шы
жылдары болған қақтығыстардың үштен бірін қамтыған деп баяндамада
көрсетілген. Бейбітшілікті қолдауға байланысты БҰҰ-ның операцияларының
механизмдері қаншалықты дамыған болса да БҰҰ-ның әлемнің барлық
аймақтарындағы қақтығыстарға араласуына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz