Айтыс өнерінің психологиялық табиғаты және этномәдени құндылықтарды дамытудағы рөлі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I .ФОЛЬКЛОРДЫҢ ЭТНОПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТАБИҒАТЫ
1.1 Фолклорды психологиялық зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Айтыс өнерін психологияда зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Тұлғаның этномәдени құндылықтарының психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.4 Айтыс өнері арқылы этномәдени құндылықтарды дамыту ... ... ... ... ... ... ...
I Бөлім бойынша қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II «АЙТЫС ӨНЕРІ АРҚЫЛЫ ТҰЛҒАНЫҢ ЭТОНОМӘДЕНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫН ДАМЫТУДЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ».ДІ ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Эксперименттік зерттеудің мақсаты, міндеті, гипотезасы, сыналушыларға сипаттама, зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Эксперимент нәтижелерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2.1 Айтыс өнерінің психологиялық ерекшеліктерін зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2.2 Этномәдени құндылықтерды зерттеу нәтижелері.
2.2.3 Айтыс өнері арқылы этномәдени құндылықтарды дамыту нәтижелерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТӘІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ..
I .ФОЛЬКЛОРДЫҢ ЭТНОПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТАБИҒАТЫ
1.1 Фолклорды психологиялық зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Айтыс өнерін психологияда зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Тұлғаның этномәдени құндылықтарының психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.4 Айтыс өнері арқылы этномәдени құндылықтарды дамыту ... ... ... ... ... ... ...
I Бөлім бойынша қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II «АЙТЫС ӨНЕРІ АРҚЫЛЫ ТҰЛҒАНЫҢ ЭТОНОМӘДЕНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫН ДАМЫТУДЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ».ДІ ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Эксперименттік зерттеудің мақсаты, міндеті, гипотезасы, сыналушыларға сипаттама, зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Эксперимент нәтижелерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2.1 Айтыс өнерінің психологиялық ерекшеліктерін зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2.2 Этномәдени құндылықтерды зерттеу нәтижелері.
2.2.3 Айтыс өнері арқылы этномәдени құндылықтарды дамыту нәтижелерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТӘІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Біздің елімізде болып жатқан соңғы жылдардың оқиғалары қоғам өміріндегі ұлттық факторлардың жоғарғы мәнділікке ие екенін көрсетуде. Полиэтникалық полимәдениет жағдайында өмір сүріп отырған адамның ұлттық сипатта дамуынна қоғамдық өмірдегі өзгерістер әсер етеді. Қазіргі уақытта біздің полиэтникалық қоғамда өтіп жатқан экономикалық, әлеуметтік-саяси, мәдени, демографиялық және басқа да процестер елімізде өмір сүріп жатқан барлық халықтардың ұлттық сана сезімдерінің көтерілуімен түсіндіріледі. Жеке бір адамның және этностың этникалық сана сезімінің деңгейі, көп ұлтты қоғамның әлеуметтік-психологиялық және атмосферасын белгілі бір мәнді дәрежеде анықтайды. Этникалық сана сезімдердің құрылымы, этникалық эдентификация, өз «менің» бастан кешіруі, әсерленуі, өзіндік қатынасты белсендіру, этнорухани мәдениетке, ұлттық тілге, халық творчествосына, дініне, әдет-ғұрпына, мәдениетіне деген психологиялық орнықтылық сияқты белгілермен анықталады. Этно факторлардың мәнді өсуі этникалық сана сезімдерді күшейтеді. Этникалық сана сезімдер индивидуалды қасиеттердің әртүрлі деңгейдегі ерархиялық байланысын детерминациялайды қасиетердің және интеграцияланған индивидуалдықтың дамуының жүйелі ұйымдастырушысы функцияларының орындайды, әрі реттейді. Этникалық басты объективті тасушысыболып табылатын «ұлттық мәдениеттің » әлсіреуі барысында өтетін этникалық сана сузімдердің күшеюін «этникалық парадокс» деп айтуға болады. Бұл парадокстың болу себебі ұлттық сана сезімдердің конпен сациялаушы функциясымен байланысты, соны күшейту және бекіту, этникалық сана сезімнің объективті негізі – халықтың, этностың, ұлттың өзіндік қайталанбас мәдениеттің әлсіреуінде пайда болатын негативті әсерлерді теңестіреді.
Қазақ халқының ауыз творчествосының этнопсихологиялық тәбиғатын зерттеген этнографтардың, фольклористердің, әдебиетшілердің, психолгтардың жұмыстары өте маңызды (Ш. Уәлиханов, Ә. Диваев, В.В. Радлов, В.В. Стасов, М. Жұмабаев, Ж. Аймаутов, М. Әуезов, С. Мұханов, М. Ғабдулин, М.М. Мұханов, К.А. Нурғалиев, және тағы басқалар) Қазақстандық этнопсихологиялық жұмыстардың мәселен М.М. Мұханов, К.Б. Жарықбаев, А.Ж. Алдамұратов, Ж.Ы. Намазбаева, Д.Д. Дүйсенбеков, Ғ.Р. Рахымбеков, Б. Әубәкіров, Л.К. Комекбаев және осы айтыс өнерін Қазақстанда психологиялық тұрғыдан алғаш зерттеуші ғалым Бердібаева Цвета Қыдырбекқызы, бірлескен диалогты ойлау іс – әрекеті және бірлескен мақсат арқылы мағна құрудың жалпы қорын қалыптастыруды негіздеген методолгиялық концепциясының авторы С.М. Жақыпов зерттеулері – теориялық – экспериментттік – этнопсихологиялық негізін қалауда алатын орыны ерекше. С.Қ. Бердібаева айтыс өнерін жүйелік факторда зерттеді; ол “адамның творчестволық іс – әрекетіне мысал бола алатын творчестволық сөз жарысы айтысты жүйелік ықпалды зерттеу, айтыстың психологиялық ерекшеліктерінің теориялық – эксперименттік зерттеу негізідеуге мүмкіндік берді. Айтысты жүйелік ықпадың методологиясында талдау оны түсінудің процесуалды және мазмұндық аспектілерінің ішкі байланысын құруға мүмкіндік береді” – деп атап көрсетті.
Қазақ халқының ауыз творчествосының этнопсихологиялық тәбиғатын зерттеген этнографтардың, фольклористердің, әдебиетшілердің, психолгтардың жұмыстары өте маңызды (Ш. Уәлиханов, Ә. Диваев, В.В. Радлов, В.В. Стасов, М. Жұмабаев, Ж. Аймаутов, М. Әуезов, С. Мұханов, М. Ғабдулин, М.М. Мұханов, К.А. Нурғалиев, және тағы басқалар) Қазақстандық этнопсихологиялық жұмыстардың мәселен М.М. Мұханов, К.Б. Жарықбаев, А.Ж. Алдамұратов, Ж.Ы. Намазбаева, Д.Д. Дүйсенбеков, Ғ.Р. Рахымбеков, Б. Әубәкіров, Л.К. Комекбаев және осы айтыс өнерін Қазақстанда психологиялық тұрғыдан алғаш зерттеуші ғалым Бердібаева Цвета Қыдырбекқызы, бірлескен диалогты ойлау іс – әрекеті және бірлескен мақсат арқылы мағна құрудың жалпы қорын қалыптастыруды негіздеген методолгиялық концепциясының авторы С.М. Жақыпов зерттеулері – теориялық – экспериментттік – этнопсихологиялық негізін қалауда алатын орыны ерекше. С.Қ. Бердібаева айтыс өнерін жүйелік факторда зерттеді; ол “адамның творчестволық іс – әрекетіне мысал бола алатын творчестволық сөз жарысы айтысты жүйелік ықпалды зерттеу, айтыстың психологиялық ерекшеліктерінің теориялық – эксперименттік зерттеу негізідеуге мүмкіндік берді. Айтысты жүйелік ықпадың методологиясында талдау оны түсінудің процесуалды және мазмұндық аспектілерінің ішкі байланысын құруға мүмкіндік береді” – деп атап көрсетті.
1. Әуезов М. Шығыс жинағы.- Алма-Ата: жазушы 1985.
2. Банфи А. Избранное. –М.,1962. –с92.
3. Гусев В.Е. проблемы фольклора в истории эстетики.-Л.,1963.
4. Чистов К.В. специфика фольклора в свете о теории информации // вопросы философии.-1972.-№6.
5. Грановская Р.М. восприятие и модели памяти и-л., 1941.
6. Рубенштейн С.Л. о мышлении и путях его исследования. –М., 1958.
7. Андреева И.Г. описание средней орды киргиз-кайсаков // новые ежемесячные сочинения. – СПб.,1795.
8. Стасов В.В. Собрание сочинений. – СПб., 1894.
9. Муканов М.М. о казахскам устном творчестве пословицах и «айтыс» в их отношении к трактове интеллектуальной деятельности // генетические и социальные проблемы интелектуальной деятельности. – Алма-Ата.: КазПИ. – 1975. –вып. 4. Психология.
10. Арнаудов М. Психология литературного творчества. – М: Прогресс, 1970.
11. Бердібаева С.Қ. творчестволық іс-әрекетті жүйелік ықпал арқылы зерттеу // современное состояние этнопсихологии и этнопедагогики в республиках центральной Азии и других тюркоязычных народов СНГ, перспективы их развития, посвященной 95-летю академика Т.Тәжибаева: материялы III международной научно теоретической конференции, 22-23 февраля 2005г. – Алматы. – 2005.
12. Бердібаева С.Қ. Адамның творчестволық іс әрекетінің этнопсихологиясы\ Монография.-Алматы, «Қазақ университеті».-2006, 300 б.
13. Муканов М.М., Нургалиев К.А. Изучение процесса отгадывания загадок в зависимости от языка и контекста // Исследование интеллектуальной деятельности в историко-этническом аспекте. - Алма-Ата, 1978. - С.18-37.
14. Диваев А.А. Киргизские причитания по покойнику // Известия общества археологии, истории и этнографии при Казанском университете. - 1898. - Т.14, вып.5. - 630 с.
15. Жармұхамметұлы М. Қазақ поэзиясындағы айтыс жаныры, тегі мен дамуы.2001
16. Айтыс жанырының типологиясы (қазақ және түрік халықтары материялдары негізінде). Из-во.2010
17. Лабаева А.П. қазақ шешендік өнерінің көркемдік ерекшелігі. Алматы. 2009.
18. Айбергенова Салтанат Қазақ ақын әйелдер шығармаларындағы дәстүр жалғастығы. Дис. Док.Наук.1995. - 150б.
19. Айтыс өнерінің публистикалық сипаты 894.342.09.А87 Асанов К.Д 2010.
20. Алмуханова Р.Т. қазақ фолклоры мен антика әдебиетінің типологиясы. 2010
21. Сыр сүлейлерінің жазба айтысы: автореф. 2004ж.
22. Айтыстағы юмер мен сатира. Имашев Б.Қ. 2006ж
2. Банфи А. Избранное. –М.,1962. –с92.
3. Гусев В.Е. проблемы фольклора в истории эстетики.-Л.,1963.
4. Чистов К.В. специфика фольклора в свете о теории информации // вопросы философии.-1972.-№6.
5. Грановская Р.М. восприятие и модели памяти и-л., 1941.
6. Рубенштейн С.Л. о мышлении и путях его исследования. –М., 1958.
7. Андреева И.Г. описание средней орды киргиз-кайсаков // новые ежемесячные сочинения. – СПб.,1795.
8. Стасов В.В. Собрание сочинений. – СПб., 1894.
9. Муканов М.М. о казахскам устном творчестве пословицах и «айтыс» в их отношении к трактове интеллектуальной деятельности // генетические и социальные проблемы интелектуальной деятельности. – Алма-Ата.: КазПИ. – 1975. –вып. 4. Психология.
10. Арнаудов М. Психология литературного творчества. – М: Прогресс, 1970.
11. Бердібаева С.Қ. творчестволық іс-әрекетті жүйелік ықпал арқылы зерттеу // современное состояние этнопсихологии и этнопедагогики в республиках центральной Азии и других тюркоязычных народов СНГ, перспективы их развития, посвященной 95-летю академика Т.Тәжибаева: материялы III международной научно теоретической конференции, 22-23 февраля 2005г. – Алматы. – 2005.
12. Бердібаева С.Қ. Адамның творчестволық іс әрекетінің этнопсихологиясы\ Монография.-Алматы, «Қазақ университеті».-2006, 300 б.
13. Муканов М.М., Нургалиев К.А. Изучение процесса отгадывания загадок в зависимости от языка и контекста // Исследование интеллектуальной деятельности в историко-этническом аспекте. - Алма-Ата, 1978. - С.18-37.
14. Диваев А.А. Киргизские причитания по покойнику // Известия общества археологии, истории и этнографии при Казанском университете. - 1898. - Т.14, вып.5. - 630 с.
15. Жармұхамметұлы М. Қазақ поэзиясындағы айтыс жаныры, тегі мен дамуы.2001
16. Айтыс жанырының типологиясы (қазақ және түрік халықтары материялдары негізінде). Из-во.2010
17. Лабаева А.П. қазақ шешендік өнерінің көркемдік ерекшелігі. Алматы. 2009.
18. Айбергенова Салтанат Қазақ ақын әйелдер шығармаларындағы дәстүр жалғастығы. Дис. Док.Наук.1995. - 150б.
19. Айтыс өнерінің публистикалық сипаты 894.342.09.А87 Асанов К.Д 2010.
20. Алмуханова Р.Т. қазақ фолклоры мен антика әдебиетінің типологиясы. 2010
21. Сыр сүлейлерінің жазба айтысы: автореф. 2004ж.
22. Айтыстағы юмер мен сатира. Имашев Б.Қ. 2006ж
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I .ФОЛЬКЛОРДЫҢ ЭТНОПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТАБИҒАТЫ
1.1 Фолклорды психологиялық зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Айтыс өнерін психологияда зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Тұлғаның этномәдени құндылықтарының психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.4 Айтыс өнері арқылы этномәдени құндылықтарды дамыту ... ... ... ... ... ... ...
I Бөлім бойынша қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II АЙТЫС ӨНЕРІ АРҚЫЛЫ ТҰЛҒАНЫҢ ЭТОНОМӘДЕНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫН ДАМЫТУДЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ-ДІ ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Эксперименттік зерттеудің мақсаты, міндеті, гипотезасы, сыналушыларға сипаттама, зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Эксперимент нәтижелерін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
2.2.1 Айтыс өнерінің психологиялық ерекшеліктерін зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2.2 Этномәдени құндылықтерды зерттеу нәтижелері.
2.2.3 Айтыс өнері арқылы этномәдени құндылықтарды дамыту нәтижелерін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТӘІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Біздің елімізде болып жатқан соңғы жылдардың оқиғалары қоғам өміріндегі ұлттық факторлардың жоғарғы мәнділікке ие екенін көрсетуде. Полиэтникалық полимәдениет жағдайында өмір сүріп отырған адамның ұлттық сипатта дамуынна қоғамдық өмірдегі өзгерістер әсер етеді. Қазіргі уақытта біздің полиэтникалық қоғамда өтіп жатқан экономикалық, әлеуметтік-саяси, мәдени, демографиялық және басқа да процестер елімізде өмір сүріп жатқан барлық халықтардың ұлттық сана сезімдерінің көтерілуімен түсіндіріледі. Жеке бір адамның және этностың этникалық сана сезімінің деңгейі, көп ұлтты қоғамның әлеуметтік-психологиялық және атмосферасын белгілі бір мәнді дәрежеде анықтайды. Этникалық сана сезімдердің құрылымы, этникалық эдентификация, өз менің бастан кешіруі, әсерленуі, өзіндік қатынасты белсендіру, этнорухани мәдениетке, ұлттық тілге, халық творчествосына, дініне, әдет-ғұрпына, мәдениетіне деген психологиялық орнықтылық сияқты белгілермен анықталады. Этно факторлардың мәнді өсуі этникалық сана сезімдерді күшейтеді. Этникалық сана сезімдер индивидуалды қасиеттердің әртүрлі деңгейдегі ерархиялық байланысын детерминациялайды қасиетердің және интеграцияланған индивидуалдықтың дамуының жүйелі ұйымдастырушысы функцияларының орындайды, әрі реттейді. Этникалық басты объективті тасушысыболып табылатын ұлттық мәдениеттің әлсіреуі барысында өтетін этникалық сана сузімдердің күшеюін этникалық парадокс деп айтуға болады. Бұл парадокстың болу себебі ұлттық сана сезімдердің конпен сациялаушы функциясымен байланысты, соны күшейту және бекіту, этникалық сана сезімнің объективті негізі - халықтың, этностың, ұлттың өзіндік қайталанбас мәдениеттің әлсіреуінде пайда болатын негативті әсерлерді теңестіреді.
Қазақ халқының ауыз творчествосының этнопсихологиялық тәбиғатын зерттеген этнографтардың, фольклористердің, әдебиетшілердің, психолгтардың жұмыстары өте маңызды (Ш. Уәлиханов, Ә. Диваев, В.В. Радлов, В.В. Стасов, М. Жұмабаев, Ж. Аймаутов, М. Әуезов, С. Мұханов, М. Ғабдулин, М.М. Мұханов, К.А. Нурғалиев, және тағы басқалар) Қазақстандық этнопсихологиялық жұмыстардың мәселен М.М. Мұханов, К.Б. Жарықбаев, А.Ж. Алдамұратов, Ж.Ы. Намазбаева, Д.Д. Дүйсенбеков, Ғ.Р. Рахымбеков, Б. Әубәкіров, Л.К. Комекбаев және осы айтыс өнерін Қазақстанда психологиялық тұрғыдан алғаш зерттеуші ғалым Бердібаева Цвета Қыдырбекқызы, бірлескен диалогты ойлау іс - әрекеті және бірлескен мақсат арқылы мағна құрудың жалпы қорын қалыптастыруды негіздеген методолгиялық концепциясының авторы С.М. Жақыпов зерттеулері - теориялық - экспериментттік - этнопсихологиялық негізін қалауда алатын орыны ерекше. С.Қ. Бердібаева айтыс өнерін жүйелік факторда зерттеді; ол "адамның творчестволық іс - әрекетіне мысал бола алатын творчестволық сөз жарысы айтысты жүйелік ықпалды зерттеу, айтыстың психологиялық ерекшеліктерінің теориялық - эксперименттік зерттеу негізідеуге мүмкіндік берді. Айтысты жүйелік ықпадың методологиясында талдау оны түсінудің процесуалды және мазмұндық аспектілерінің ішкі байланысын құруға мүмкіндік береді" - деп атап көрсетті.
Және С.Қ. Бердібаева айтыс өнері ұлттық сәйкестілік сезімін сақтауға, құндылықтарға бағдарлануды қалыптастыратын тәрбиелеуші ол адамның этнопсихологиялық ерекшеліктері негізінде түсініледі деп қарастырды.
Қазақтың мәдени өмірінде лайықты орын алған айтыс өнері, диалогты жарыс мына жағдайлармен шарттанады - әр рудың лайықты атқа ие болу құрметі, ақынның творчестволық қоғамдық мәнді мойындау, тыңдаушы - халықтың руханыи талап тілектері. Қазақ фольклоры - көшпелі қоғамның жемісі ретінде бейнеленуі, жейнелілігі жайлы ғана емес, әрі мақалдардың фунькциясын интелектінің логикалық компоненті деп қарастырған М.М. мұханов. Және оның пікірінше, айтыста оның гнеоселогиялық - психологиялық жағын да ескеру керек. Айтыста айтылғандар логикалы дәл болады десек те, оның тағы бір жағы бар - айтыс сөзі тыңдаушыға мәнді әсер етті дегенге қалай сенеміз? Тыңдаушылар объективті баға бергенмен, кейде олар байқамай қалады, көбінесе сөзінің көркемділігіне, құрастыру шеберлігіне ден қояды, ал айтыскер ақын өз заманының дәстүрін, тарихын, ерекшелегін жақсы білуі керек.
Өз этносының тарихына, мәдениетіне, этносытық мәдени құндылықтарына қызығу, ұлттық мәдени дәстүрлерді сақтап және дамыту бұл адамзат өркениетінің мәдениетінің дамуына сәйкес туындаған алғы шарт. Әлем бір тұтастыққа бет алған сайын әрбір этнос өзінің дәстүрлі мәдениетін түсінуге білуге зерттеуге қызығушылық танытып отыр. Жоғардағы этникалық факторлар ол тұлғаның дамуымен, оның бүкіл болмыс бітімімен, психологиялық ерекшеліктерімен тығыз байланысты. Этникалық ерекшеліктер ол адамның рухани дүниесінде айрықша мән алатын маңызды фактордың бірі болып табылатыны ғалымдардың ұзақ жылғы зерттеуінің нәтижесі болып табылады. Экономикалық, әлеуметтік және мәдени трансформациялармен қатар этностық дәстүрлермен (мысалы, фольклор) байланысты, ұлттық құндылықтар да интенцивті дамуда. Дәстүрлі этномәдени құндылықтар негізін құрайтын фольклор, халық творчествосы - айтысқа байланысты мәселелерді қарастыру, көптеген зерттеушілердің назарынан тыс қалмайды, олардың табиғатын, тарихын, этнос өмірінде алатын орнын анықтау, әрқашанда мәнін жоймайтын сұрақтар, этноспен бірге өмір сүрген құбылыс. Этнология ғылымының ірі теорегигі Ю.В. Бромлей этностық мәселелерді зертей отырып, қоғам дамуындағы мәдениетті стандарттау және рубанизация ретінде дамып жатқан жаңа тенденциялар жайлы былай деген: "этностыық ең ең үлкен ерекшеліктер, халықтың дәстүрлі рухани творчествосында сақталады " яғни біз бұл пікірден халқтың рухани шығармашылғы халықтан шығып халықтың өзін - өзі тәрбиелеуін және ұрпақтарға тәрбиені жалғастырудың қайнар көзі екендігін айқын көрсетіп бере алады.
Зерттеудің өзектілігі: Айтыс - қазақ халқының ауызекі әдеби-музыкалық өнерінің көлемді және аса құнды салалалрының бірі. Ол - суырып-салма ақындық өнерінің жемісі болып табылады. Айтыста халықтың әдеп-ғұрпы, тұрмыс-салты, дүниетанымы, эстетикалық, рухани, философиялық және әлеуметтік көзқарасы, ұлттың психологиялық болмысы, қалыптасуы байқалады. Айтыстың түрлері, көтерілетін тақырыптары сан алуан. Егер де айтыстың ең ежелгі түрі "Бәдік" айтысының негізінде адам баласының табиғатқа әсер ету мақсаты жатса, кейіннен айтыстың кемеліне толған ең күрделі түрі - ақндар айтысының тақырыптары әлденеше тарау болып, бұтақталып кетеді және де сол бұтақтардың бәрі халықтың өмір-тұрмысын жан-жақты көрсетіп, барынша толық бейнелейді. Бүгінгі таңда халқымыздың баға жетпес рухани қазынасы болған айтыс өнерін ЮНЕСКО-ның Адамзаттың рухани мұраларын қорғау бағдарламасының 2013 жылғы жоспарына енгізуге ұсыныс жасау туралы жоспарлар ұсынылып отыр. Айтыс өнерін әлемдік деңгейде айшықтап, ЮНЕСКО-ның қорғауына өткізу мәселесі соңғы уақыттары жиі көтеріліп жүр. Бұған дейін де аталмыш ұйым қорғауына дүниежүзінің көптеген елдерінің ұлттық өнер түрлері мен өнер туындылары енген болатын. Мәселен, қытайлардың Пекин операсы, ұйғырлардың 12 мұқамы, қырғыздардың Манас эпосы. Атаған ұйымның қоғауына ие болу осы төл өнерімізді зерттеуге деген қажеттілік тіпті де артуын талап етеді.
Зерттеудің мақсаты: айтыс өнерінің тұлғаның этномәдени құндылықтарына әсерін этнопсихологиялық зерттеу.
Зерттеу объектісі: айтыс өнерінің психологиялық табиғаты және этномәдени құндылықтарды дамытудағы рөлі.
Зерттеу пәні : айтыс өнері мен этномәдени құндылықтардың байланысы.
Зерттеудің болжамы: айтыс өнері мен этномәдени құндылықтар арасында өзара байланыс болады.
Зерттеудің міндеттері:
1) Фольклордың этнопсихологиялық табиғатына талдау жасау
2) Айтыстың этнопсихологиялық табиғатын анықтау
3) Тұлғаның дамуындағы этномәдени құндылықтарды теориялық талдау
4) Тұлғаның этномәдени құндылықтарының даму өзгерісін ұлттық өнерде дәріптеу арқылы бақылау
5) Айтыс өнерімен этномәдени құндылықтар арасындағы өзара сабақтастық байланысты тұжырымдау
Зерттеудің әдістемелері:
1) Айтыстың этнопсихологиялық табиғатын және этномәдени құндылықтарымен байланысын анықтауға арналған сұрақтама
2) Рокичтың құндылық бағдарды анықтауға арналған әдістемесі
3) Адамның үстем бағыттылығын анықтау әдісі (В. Смекал және И. Кучер )
4) Алынған мәліметтерді сапалық көрсеткіш бойынша талдау әдістері
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: айтыс өнерінің этномәдние құндылықтардың дамуна әсерін зерттеу негізінде айтыстың халққа беймәлім қырларын зерттеу, Айты өнерінің мемлекет, қоғам мүшелері тарапынан мойындалған ұлттық құндылық ретінде мағынасын ашу арқылы Қазақ халқының рухани жаңаруына, рухани қажеттілктерінің қамтамасыз етілуіне, сондай-ақ, Қазақ этнопсихолгиясының жан-жақтылы дамуына үлесін қосады деп үміттенеміз.
1. фольклордың психологиялық табиғаты
1.1 фольклорды психологиялық зерттеу
Қазақ Халқының бүкіл болмысы, табиғаты, дүние танымы, этнопсихологиясы, фольклордан айқын көрініс тапқан. Халықтың ғасырлар бойы жинаған асыл қазынасы болып табылатын фольклорда ұлттың тарихы, мәдениеті, әдебиеті, салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, ұлттық мінезі, тұрмыс-тіршілігі, кең ауқымды бейнеленген. Яғни ықылым заманнан бері сан сан алуан қауым, тайп, рулардың, әр түрлі этностық топтардың, сана-сезімі, ой арманының, қуаныш-қайғысының жаңғырығын білдірер, олардың тұрмыс-тіршілігінің, күн көріс әрекетінің сәулесін елестетер, әдет-ғұрпын жөн-жосық, нанаым-сенім, салт-дәстүрінің бағыт-бағдарын танытар халық ауыз творчествосы, халық поэзиясы, эпостық жырлар, фольклор қазынасы - халық қазынасын этнопсихологиялық аспектізе зерттеу өте маңызы мән алады.
Халық шығармашылығының жоғарғы үлгісі болып табылатын халық ауыз поэзиясы, эпостар, фольклор, халық өміріндегі ең жоғарғы рухани құндылықтарды және нормаларды дамытады. Халық даналығын тірі өмірдің болмысымен тікелей қатыстыратын менталдылық деп белгілеп, оны этоностық дәстүрмен анықтауға болады.
Фольклорды ғылымда былай жіктейді:
1) Халық поэзиясының шағын түрлері - үйлену салт жырлары.(жар-жар, беташар, сыңсу), мұң-шер өлеңдері (жоқтау, қоштасу естірту)
2) Еретегі (қиял-ғажайып ертегілері, аңыз ертегілері, күй аңызы) аңыздар,мақал-мәтелдер, жұмбақтар.
3) Батырлар жыры .
4) Ғшықтар жырлары.
5) Тарихи жырлар.
6) Айтыс өлеңдері [1].
Эпос - халықтың естілігін білдіре отырып, ұлттың басынан өткізген сан-қилы оқиғалардың елесін берсе, соған қатысты туындаған этностық сана, ұлттық патриоттық ұғымның діңгенгі.
Этномәдени құндылықтарды қолмен ұстап көзбен көретін емес, құлақпен тыңдап, санамен қабылдайтын, түп тамыры тереңде жатқан, ата-бабаларымыздың қанымен жеткен қуатты да құдыретті құбылыс. Халық творчествосында ұлттық идея нақтыланады (фольклорда)
Этностық мезгілдік, мекендік факторлар арқылы айқындалатын тәжірибе, танылымы және тағылымына байланысты бірте-бірте жаңғырып, жаңаланып отыратын, бірақ өзінің ілкі белгілерін жоғалтпайтын, табиғи-тарихи білім болып болмыстың, сана-сезімнің, мінезімен мәдениетінің соған сәйкес туындайтын әлеуметтік мұрат-мүдделері мен қимыл-қозғалыстарының мәнін айқындайды [2].
Рухани тәжрибені саралап салмақтау үшін мол мағлұмат беретін сарқылмас қазына халқымыздың сөз өнері ұлттық мінезі, халық творчествосы рухынан сондай-ақ ақындық мен лириғалық кеиіпкер лирикалық тұлға бейнелерінен анықтауға болады. Халық ауыз творчествосы қай түрі болмасын өзіндік үрдіске ие.
Халық фольклорында ұлттық психология, тіл, салт- дәстүр сақталады. Халық одан рухани күш алып оны көзінің қарасындай сақтайды. Эпостық жырлардың қуаттылығы сол алғашқы сөзінен- ақ тыңдаушыны өзіне баурап алады. Оның түйсінулерін сезімдерін билейді. Қазақ эпостарының таным мен дүние қабылдаудағы тұлғаның этномәдени құндылықтарын дамытудағы рөлін түсіну үшін халық эпосын рухани мәдениетінің категориясы, құндылықтарды таратушы социумда бағаланудың және иедяларды тәрбиелеудің негізі деп қабылдау керек. Өнердің барлық түрлері тәрізді эпостың да түпкі негізі күллі байлығы, әр алуандылығымен өзіне тән қайшылықтарымен қоса халық өмірінде сол этностың этнопсихологиялық ерекшелігі болып табылады. Халқтық эпостардың функциялары мен оған сәйкес қабілеттері (потенциалдары), ерекше қырлары олардың анропологиялық бағыттылығымен анықталады. Және тұлғалық дамудың негізі болады әрі тұлғаның этномәдени құндылықтарының дамуына жетекшы рөл атқарады.осы идеалды моделдердің көріну сақталу, сақталу, жинақталу формасын Қазақ Халқының эпостық жырларынан көреміз. Қазақ Халқының эпостарындағы көріністер әлеуметтік интеграция оңтайландыруда және жеке дараландыруда, индивидтың жоғарғы құндылыққа бағдарлануына идентификациясындаерекше рөл атқарады. Эпос, тарихи ес сияқты шынайы этникалық дәстүрледі сақтайды.адам психологиясының сезімдік-бейнелік үстемділігі, халықтың мифологиялық көркем әдеби санасының жұмс істеуін қамтиды. Өмірлік ұғынымы - мәдени тәжірибесі, тарихи жазба әдебиеті болмалсада діни нанымдары күшті болса, халықтың ойлау, еңбек ету, жасау қабілетіне кедергі бола алмады. Этнопсихология үшін ең маңыздысы, көп ғасырлар бұрын жазылған эпостарда ұлттық құндылықтардың ирархиясының тұтасымен немесе қандай дәрежеде сақталғанын зерттеу маңызды.
Фольклордың көптеген көптеген ұжымдық өнерді біріктіретін қандай ерекшелігі бар?
Фольклордан өнерді қабылдаудың ерекше типінің бастауы мен эволюциясын табамыз. Онда синестезия және творчестволық процеске бірге қатысатын тыңдаушы - көрермендердің белсенділігі маңызды мәнге ие.
Фолклордың табиғатын анықтайтын негізгі белгілері:
1) Көркем бейнелердің әртүрлі элементтерінің (сөздің логикалық, хореографиялық, бет қимылы) үздіксіз бірлігі.
2) Бұқаралық және индивидуалды творчествоның диалектикалық бірлігін құрайтын творчестволық процестің коллективті сипаты.
3) Үнемі жаңғыртылып және дамып отыратын дәстүрлердің үздіксіздігі және жалғастылығы.
4) Тыңдаушы және орындаушы қатысатын орндаушы - импровизация кезінің өзі творчестволық акт болып табыладтын орындалған шығарманы тікелей естіп және көріп қабылдайтын ерекше формалары [3].
Фольклорды синкретті ғана емес, синтездік өнер деп айта аламыз [4]. Басқа өнерден айрмашылығы, фольклорда творчестволық синтез синхронды түрде жүреді; яғни (айтыста) мәтін, әуені, ойын әрекеті, әкенділігіне қарағанда дербес тәуелсіз сипатқа ие. Фольклорда қабылдау актісі субьектіден (ұжымдық және индивидуалды) тыс жасалған бейнелеу емес субьектінің қатысуымен жасалған акт. Фольклор қабылдаудың белсенділігін жоққа шығармайды. Олардың ұрпақтан-ұрпаққа тарап келе жатқаны сондаықтан. Халық жадында сақталған дәстүрлер фольклорда инвариянттарды сақтайды және бекітеді. Фольклор шығармалры орындау - қабылдау процесінде жүзеге асады [5].
Көркем сөз өнері, өмір құбылыстарын бейнелі ой арқылы жеткізетін халықтың коллективті творчествосы - фольклор болып табылады. Фольклордың өмірі үздіксіз процес. Ондағы шығарылған дәстүрлер өзгергенәрекеттер олар бір мезгілде белсенді қабылдаудың арқасында жаңа цикілдің бастауын береді.
Фольклордың ескеруге тиісті бір ерекшелігі: оның өмір сүруі үшін көрермен тыңдаушының міндетті түнде қажеттілігі жоқ. Фольклорда ерекше қабылдау процесі туындайды.
Ұжымдық орындаушылықтың екі түрлі формасы болады: міндетті (халықтық сауық сайрандарға бәрі қосылады) синестезия мәселесіне келсек, көру және есту қабылдауының қайсысының үстемдік етуіне байланысты фольклор шығармаларын қабылдау типдтері де әртүрлі болып келеді.мысалы ауызша шығармада (ертегі) есту қабылдауы басым. Айтыста сөз мағынасына жаңа аргуметті табу, логикалық байланысқа көңіл бөледі. Мысалы, айтыста домбырада ойнау (музыка) қосымша есту элементі болады.негізгісі ақынның тапқан, қайтарған жауабы болып есептеледі.
Бұдан біз фольклорды халық ауыз екі шығармашылы сөз өнері деп қарастыру бір жақты. Оны психологиялық талдау қажет. Алайда өнердің синтестикалық түрлерін қабылдау жалпы болса да, фольклорды қабылдаудың өзіндік ерекшеліктері бар. Фольклорды жазылған , тіркелген, құбылыс деп (магнитофонға жазу, мәтінін жариялау) қабылдау толық мәнін ашпайды. Ол тірі импровизация мен орындаудың өнері. Ғылымда фольклорды қабылдау жайлы нақты зерттеулер өте аз. Мысалы, белгілі Болгар этногарфы фольклористі Х.Ванарельский фольклорды халықтың қалай қабылдағанын зерттеген. Халықытың ән мітіні мен Әуенінің арасындағы үздіксіз байланысты және оның психологиялық әсерін ұғынады. Фольклорды алғаш психологиялық зертту А.И. Герцен атындағы Ленинград мемлекеттік педагогикалық иниститутының, психология кафедарасында басталы әсіресе А.П. Семенованың жұмыстарын айтуға болады.ол фольклорды меңгеруды зерттеді. Бұл мәселені Ж. Пияже мен Л.С. Выгодский де зерттеді.олардың пікірінше, метоформалардың мазмұны жалпылауды ұғыну процесіне апарылады. Балалардың метоформаларды ұғынуын зерттеуде олар көркем сөзді түсіну ерекшелігін оны сезінуды ескермеді. А.П. Семенов өз зерттеулерінің балалардың метоформаларды түсінуін талдады [6].
Фолклор - синкреттік өнер халықтың тұрмыс - салты сөз, ән, күй өнері немесе халық поэзиясы бір - бірімен тұтастық құрайды. Фольклор ұжымдық және ұлттық сипатта нұсқалық дәстүрлік негізе ауыз екі дамиды. Ақындық дәстүр қазақ халқының ұлттық сөз өнері оның тарихын құрайтын негізгі эстетикалқ ойлау көрсеткіші. Қазақтың ақындық поэзиясы, ақындық өнер психологиясы ұлттық рухани құндылықтарды, сонымен қатар этномәдени құндылықтарды өркениет деңгейінде танудағы өзекті мәселенің бірі . халыққ ұнаған қабылданған туындылар халықтың тыңдаушы ықыласының психологиялық қабылдауы арқылы ғана бағаланады. Өнер тұтастығы (ақындық сезгірлік, жыршылық - айтушы тыңдаушының арасындағы психологиялық байланыстың дәнекері).
Этнопсхология әрбір халықтың рухани әрекетінің (миф, фольклор, тіл, дәстүр, салт, әдет - ғұрып, дін, т.б.) желісін сол халықтың психологиясын, сана - сезімін көрсететін негізгі өлшемдердің бірі.қазақ халқының бүкіл өмірі поэзиядан тұратындай. Бесік жырдан бастап баланың тайға мінуі, келін түсіру, қыз ұзату, өлімді жоқтауы, ас беру, көрісу, өсиет - нақылдары амандасуына да өлеңмен келеді. Сондықтын халқымызда Қазақ өлеңмен туып өлеңмен өледі деген мақал жайдан - жай айтылмаса керек. Тұрмыс салтқа байланысты мұнай творчестволық әрекет (өлең) әдет ғұрыпқа лайық психологиялық күйлерді жеткізеді: бұл жанырлардың қайсысы болмасын адам тағдыры, оның ішкі әлемі.
Өлең - ой мен сезімнің әрекет ету құралы. Ақындардың жеке басының ішкі қайшылықтарын реттейтін эстетикалық серпіліс психикалық поцестермен күштерді жинақтайды. Өлең психологиясындағы ұлттық таным мен ұлттық көркем ойлау халықтың тарихи, әлеуметтік, психологиялық, көркемдік тәжірибесіне сүйенеді.
Фольклорда адам өмірі әрқилы сипатталады, лирикада - ішкі әлемнің эпикалық жырларда сыртқы оқиға , ал лироэпикалық өлеңдерде - ішкі мен сыртқының қослылуы , драмада - өзара қатынас бейнеленеді. Тұтас мәнге ие болу үшін ішкі мен сыртқыны бірге жасау керек.мұндай біріңғай тұтастық тек психологиялық аспектіде ғана жүзеге асады. Көркем шығармадағы психологиялық сипат - рухани өзіндік танымға өту. Сол арқылы қоғамның дүние танымы, сезімдері көрінеды.
Ауыздан ауызға жеткізілген қазақ поэзиясы толықтырылып, өзгертіліп берілсе де алғашқы авторлық сананың өнімі ретінде өзінің негізгі мазмұнын сақтады.қазақ поэзиясының терең көркем функциясына тыңдаушыны сендіру функциясы жатады. Қазақ өлеңдерінің құрлысы аудиторияның есту қабілетіне әсер ету арқылы көкем тиімділікті жасайды. Ертедегі поэзиялардың барлық фонетиклық және ритмикалық интонациялық сипаттамалары есту қабылдауына бағдарланған. Тартымды, нақты, қызықты, мазмұнды өлең жолдары тыңдаушыға эмоцияллы әсер ете отырып, соның негізінде өлең сөздері жатталып қалады. Қазақтардың этнографиялық зерттеуін 1845 жылға дейін Ресей жүргізген. Олар рухани мәдениетті өте нашар зерттеген ХІХ ғасырдың ортасына дейін халық творчествосын, қазақ фольклорын мүлдем қарастырмаған сондықтан, түлдем дамымаған деген болжам жасаған.сонымен қатар, мәдени дамуға қабілетті емес деп ойлаған. Соған байланысты қазақтар жабайы деген ой қалыптасқан.
Қазақтар жайлы арнайы алғашқы этногрфиялық зерттеу XVIII аяғында жарық көрді [7].
ХІХ ғасырда Г.И. Спаскии, А.И. Левшин, С. Бальшой, Г.М. Бороневский жұмыстарында қазақ поэзиясы, ақындар шығармашылығы, импровизациялық өнер жайлы жазылған алайды, алғашқы ғылыми талдау жасаған орыс ғалымы әрі сыншысы В.В. Стасов болды. В. Стасов орыс дастандарын талдап, сол еңбегіне қосымша ретінде қазақ эпостарын салыстырып зерттген.
Қазақ эпостарының кейіпкерлері ішкі жоғарғы жетістікпен ерекшеленеды деді. Халық эпостарға тек қатысып ғана қоймайды басты рөл атқарады, өзі негізгі кейіпкер рөлін орындайды, поэтикалық шығармаларда халықтың ішкі өмірі көрсетіледі,- деді. В.В. Стосов халықтың рухани асыл мұрасын танып таңдаудың, бағалаудың қалыптасқан ғылыми шарттары бар.фольклор - халықтың этностық байлығы, ұлттық психологиялық мәдени құндылықтар [8].
Академик В.В. Радлов қазақтар - өте зерек халық, шебер әңгімешіл, мінезбен іске алғыр, шешендік өнерді жақсы меңгерген, олар таулы, орманды жерді мекендеп, көл жағалап көшіп жүретіндіктен, табиғатқа еліктеп ырғақпен сөйлейді. Сөздері майда, анық, тұнық естіледі. Ой кестесі көркем, бейне бір өлең ұйқасына ұқсайды , - деген еді [9].
ХІХ ғасырда Қазақстанға келген орыс зерттеушілері қазақ халқының екі өнерін ерекше көрсеткен. А) шешен,қарасөзге жүйрік.В) ақын, импровизатор деген, сондай-ақ, мынадай пікірлер де болған: Қазақ халқы үшін сөз өнерінен бағалы мәнді еш нәрсе жоқ, Қазақтар тез-тез сөйлейді сөздлері ағыл-тегіл айтылады,- деді.
Ұлттық дәстүрді танытатын фольклор - халық псхологиясы көзғарастарының жемісі. Халықтық психология адамдардың қоғамдық жеке тәжірибесінен өмірдегі пайымдауларынан туындайтын, психологиялық білімдердің жүйесі.халықтық психологияның теориялық мәселелерімен этнографиямен астарласа дамыған этнопсихология шұғылданады.
Этнопсихология - әрбір халықтың рухани әрекетінің (миф, фольклор, тіл, дәстүр, салт, әдет-ғұрып, дін жене т.б.) жемісін сол халықтың психологиясын сана сезімін көрсететін негізгі өлшемдердің бірі деп көрсетеді. Қ.Б. Жарықбаев этнос - менталдылықты өрнектейтін феномен, ендеше этнос - алғашқы менталдылық феномені. Оның менталдылығы аса ерекше қасиет деп саналады. Ол - әлеуметтік моделдеуге келмейтін халықтың табиғи индивидуалдылығының тірі екзистенциясы. Руханилықпен табиғилық бір-бірімен ұштасып қайталанбас ерекшелікпен олардың жалпы генезисінде үйлеседі. Этнос индивидуалдылығымен халық даналығы ал фольклор - сол даналықтың өзіндік ерекше творчестволық көрінісі.фольклорды жасау процес. Халықтың өмірімен және тұрмысымен эстетикалық санасымен, халықтың мәдениетін құрылуымен байланысты. Фольклор жалпы халықтық, ұжымдық творчество болып табылады. Барлық халықтық рухани мәдениетті тарихи шартталған. Фольклорда творчестволық орындау - қабылдау әрекеті бір тұтастықты құрайды. Ал қабылдаудың өзі орындауға соның салдарынан творчествоға белсенді әсер ететді [10].
Халықтың немесе тұлғаның даналығы ерекше нәсілдік психика емес, ол шоғырлану мен белсенділіктің жоғарғы дәрежесінің әсерімен жеткен рухани энергия. Халықтың тіршілік әрекеті байыту, жаңа жеңістерге жетуге, әлеуметтік және саяаси жағдайды өзгертуге бағытталған рухани күштерді жинау - өнегелі - интелекттік өмір үшін жағымды жағдайды болжайды.
Фольклор шығармалымен қатар өмір бойы ақындар шығармалары да өмір сүреді, мұнда әдеби процестің ішкі заңдылықтарынан басқа этностық процестерді де жаңалндырған.өзінің индивидуалды сана - сезімдеріне ден қою ұлттық сана - сезімдердің дамуына әкеледі.
Айтыс өнері, эпос болсын бәрі көп нұсқалы. Халық шығармашылығы (фольклор - эпостық жырлар, айтыс) тұлғаның рухани дамуына оның этностық сана - сезімдерінің дамуына әсер етеді. Сонымен қатар ұлттық құндылықтардың дамуына өте жоғары деңгейде әсер етеді.
Міне осы сөз, шебердің ауызында адамды найзағайдай таң қалдырып, немесе махаббат сусыны сияқты мас қылады.адам сондықтан да поэзияны көп шығара алмайды [11].
Фольклор шығармаларын тұтас бір жүйеде қарастырсақ, көркемдік танымның нәтижесі деп айта аламыз.зерттелінетін обьект (фольклор) үлкен жүйелер құрлымында қаралады. Құрылымдық элементтерді бөліп алу тұтастықты құрайтын процеспен тығыз байланысты. Ендеше фольклорды тұтастай процес деп қарастырамыз.
Фольклор - этностық мәні ұжымдық байланыстардың горизонталь деңгейінде де (практикалық), вертикаль (теориялық) деңгейінде де ұрпақ аралық диахронды этномәдени ақпараттардың дамуының психологиялық негізін береді. Фольклор этностық тарихпен ғана емес этностық сана - сезімдермен, этностық процестермен де байланысты. Фольклорда ұлттық иедяның, ұлттық мінездің поэтикалық бейнесі көрінеді. Ұлттың тәжірибесі, танымы мен тәбиғаты, ұлттық құндылықтары дамиды. Фольклордың басты көркемдік функциясы - тыңдаушыны сендіреді. Эмоциялық үндеу арқылы күтілген тиімділікке қол жеткізу. Фольклор қоғамдық санада және болмыста болып жатқан өзгерістерді тез байқайды. Адам психологиясын тануға ұмтылады. Фольклорды жасау халықтың өмірімен, тұрмысымен органикалық байланысқан. Этностық санасымен, халық мәдениетімен шарттанады. Фольклор - обстрактілі дерексізденген ұғым.нақты тарихи әлеуметтік мазмұнда ғана шынайы мағнаға ие болады.және әрбір этностың творчествосы ретінде қабылданады.қорта келгенде фольклордың этнопсихологиялық табиғатын айқындауға болады:
Фольклордың өн - бойынан этностық танымның бейнесі айқын көрінеді, фольклор бұл тұлғаның және бүкіл этностың шығармашылығы болып ғана қалмастан осы этностың және тұлғаның этномәдени дамуына негіз болады.
Қазіргі жаңа уақыт талабына орай этностық мәселелердің өсіп, өнуі күш алды, халықтың өз түп тамырына қызығулары күшейді, этномәдени дәстүрлерді жаңғырту, кәсіби мәдениетте фольклорды дамыту, тілін, дінін өзінің ұлттық психологиясын жандандыру мәселелері Қазақ халқының фольклорының психологиялық табиғатын зерттеу аса маңызды сұарқтардың бірі.
Халық творчествосы ұзақ тарихи жолдан өтті. Фольклор қабылдаудың белсенділігін жоққа шығармайды, олардың ұрпақтан ұрпаққа тарап келе жатқаны сондықтан. Халық жадында сақталған дәстүрлер фольклорда инварианттарды сақтайды және бекітеді, фольклор шығармалары орындау-қабылдау процесінде жүзеге асады. Фольклор шығармасы - есту және көру арқылы жасалатын, өзгеретін творчестволық акт. Психологиялық тұрғыдан "жад пен қабылдау"- бір тізбектің звенолары; олардың өзара байланысымен, өзара шарттануымен дамытушы сипатқа айналады [12].
Фольклорды "халық ауыз әдебиет творчествосы", "сөз өнері" деп қарастыру бір жақты түсінік, ұғынымды қабылдау үшін психологиялық ерекшеліктерін талдау қажет.
Халық ауыз әдебиеті творчествосының психологиялық, аспектілері оның ауызша сипатымен анықталады. Жазба өнерінің европалық дәстүрден айырмашылығы сол, қазақ ауыз әдебиет творчествосы дәстүрінде кез-келген шығарма аяқталған көркем берілген дүние ғана емес ол творчестволық еркіндікті ұйғарады.
Фольклор халықтың творчестволық іс-әрекетінің нәтижесі. Әрбір ұлттық творчество ұлттық сана сезімдерді көрсететін "көркем әлемді" туғызады, олар халықтың тарихқа және творчестволық энергиясына қатынасын белгілейді. Халық ауыз әдебиеті творчествосы өнер мен мәдениеттің дамуында ерекше мәнге ие, фольклор - халық тағдырын, оның арманын, тәжірибесін ұмтылуларын жадында сақтайтын қуатты құрал.
Қазақ этносы үшін халық ауыз әдебиеті творчествосы өткенді тек жырлау ғана емес, дамушы, тірі рухани қазына. Фольклор - халықтың интеллекттік деңгейін, мәдениеттілігін бекітеді.
Психологиялық тұрғыдан фольклорға келесі жіктемені беруге болады:
1. Сақтауға бағытталған фольклор түрлері этностық стереотиптерді, ұлттық сезімдерді, этностық сәйкестікті сақтауға әкеледі, өткенге бағдарлану, есте халық бейнесін, әсерленулерді сақтау бағдарына ие болады, оған мынадай фольклор түрлері жатады: эпостар, батырлар жыры, лиро-эпостар, мақал-мәтелдер, халық әндері, ертегілер, аңыз әңгімелер, шешендік сөздер, тұрмыстық-салт жырлар, жырау-жыршы;
2. Болашаққа бағдарланған өзгеруді игерген, өзгеру бағытына бейім фольклордың түрлері өте көп: айтыстар, жұмбақтар, халық әндері, жырлар жатады. Оларда өзгеру бағыты басым болады - мысалы, творчествоның дамуы, халықтың өмір суру қабілетінің даму болып табылады.
Творчество феноменін, киелі мұра, ауыз халық әдебиеті творчествосы, көркем творчество - фольклор арқылы психологиялық аспектіде зерттеу маңызды мәселе болып табылады. Фольклор қазынасы - халық қазынасын психологиялық аспектіде зерттеу әрқашанда маңыздылығын жоғалтпайды.
Халық творчествосы болып табылатын халық ауыз әдебиет поэзиясы, эпостар, фольклор халық творчествосының жоғарғы интеллектік деңгейі жайлы идеяларды дамытады. Халық даналығын - тірі өмірдің болмысымен тікелей қатыстыратын менталдылық деп белгілеп, оны этностық дәстүрлермен анықтауға болады.
Ауызша әдеби творчество шығармалары есту қабылдауына есептелген. Фольклорды "ауызша әдеби поэзиялық творчество", "сөз өнері" ретінде, түсіну оны орындау кезіндегі тірі импровизация өнері деп те түсінуге болады.
Көркем сөз өнері, өмір құбылыстарын бейнелі ой арқылы жеткізетін халықтың ұжымдық творчествосы - фольклорда, мысалы айтыс өнерінде ерекше қабылдау процесі туындайды, яғни "өзін қабылдау", оның мәні әсіресе ұжымдық творчестволық актіде маңызды. Бөгде көзқарастарға, қағытпаларға мән бермей, орындаушы жан тәнімен орындау процесін қабылдайды және онымен оның серіктерінің (көрермендер) арасында пайда болған творчестволық байланысты айқын көреді, мұндай кезде көрермендердің реакциясына емес, өзінің ішкі реакцияларына зейіні шоғырланады.
Ұжымдық орындаушылықтың екі формасы болады: "міндетті" (халықтық сауық сайрандарға бәрі қосылады) және "таңдамалы" (айтысқа ұнағандарға ғана барады). Синестезия мәселесіне келсек, көру және есту қабылдауының қайсысының үстемдік етуіне байланысты фольклор шығармаларын қабылдау типтері де әртүрлі болады.
Мысалы, ауызша шығармада (ертегі) есту қабылдауы басым. Айтыста сөз мағынасына, жаңа аргументті табу, логикалық байланысқа көңіл бөледі. Мысалы айтыста домбырада ойнау (музыка) қосымша есту элементі болады. Негізгісі ақынның тапқан, қайтарған жауабы.
Ендеше фольклорды "халық ауыз әдебиеті творчествосы", "сөз өнері" деп қарастыру бір жақты, оны қабылдау әдебиет арқылы түсінуде ғана мүмкін емес, ендеше олардың психологиялық талдауы қажет. Алайда, өнердің синтетикалық түрлерін қабылдау жалпы болса да, фольклорды қабылдаудың өзіндік ерекшеліктері бар.
Ғылымда фольклорды қабылдау жайлы нақты зерттеулер өте аз. Мысалы белгілі болгар этнографы және фольклорисі Х. Вакарельский [12], фольклорды халықтың қалай қабылдағанын зерттеді, халық ән мәтіні мен әуенінің арасындағы үздіксіз байланысты және оның психологиялық әсерін ұғынады.
Фольклорды алғаш психологиялық зерттеу соғысқа (Ұлы Отан соғысы) дейін А.И. Герцен атындағы Ленинград мемлекеттік педагогикалық институтының, психология кафедрасында басталды.
Әсіресе А.П. Семенованың жұмыстарын айтуға болады, ол фольклорды меңгеруді зерттеді (аллегориялар, метафоралар). А.П. Семенова өз зерттеуінде балалардың метафораларды түсінуін талдады, өзінің психологиялық табиғаты бойынша түсінудің әдебиеттегі түсінуден айырмашылығы бар.
Бұл мәселені Ж. Пиаже мен Л.С. Выготский де зерттеді. Олардың пікірінше, метафоралардың мазмұны жалпылауды ұғыну процесіне апарылады. Балалардың метафораларды ұғынуын зерттеуде, олар көркем сөзді түсіну ерекшелігін, оны сезінуді ескермеді.
Ж. Пиаже балаларға арналған (9-11 жас) мақалды түсінуді талдады, мақалдарда кездесетін таныс емес сөздерді түсіндіру керек. Балалар мақалды қабылдауда түсінікті сөздерді тұтастық схемасын жасап, содан кейін оны түсінбеген сөздерді түсінуге жұмсайды.
Осы тұтастық схемасы Ж. Пиаженің пікірінше, аналитикалық түсінуді басып озады [12]. М.М. Мұқанов өз жұмыстарында жұмбақтарды шешудің тапсырманы шешу процесінен айырмашылығын көрсетті, жұмбақты шешуді адамдардың интеллектісінің сапаларына (тапқырлық, болжай алу, бақылампаздық) қатысты талдады. Ол жұмбақты шешу механизмін таңдау процесіне байланысты іздеді [13].
Балаларға арналған мақалдарды, мысал өлеңдерді, бейнелі салыстыруды зерттеген көптеген жұмыстар бар ( В.И. Малинина, В.Т. Бадудин, Л.К. Балацкая және басқалар [12].
Жұмбақты шешу болсын, фольклордың қайсысын алсақ та олардың ойлау әрекетімен байланысын көреміз, жұмбақты шешуде интеллектуалды қабілеттің кемелденгенін көрсетеді.
Жұмбақты психологиялық тұрғыдан зерттеген К. Нұрғалиевтің жұмыстарында [13] жұмбақтар да, мақалдар да ұлттық сипатқа толы, шығыс жұмбақтарының еуропалық жұмбақтардан айырмашылығы бар деп көрсетіледі.
"Жұмбақты шешу мен тапсырманы шешу процесінде ойлау механизмі бірдей бола ма?", "жұмбақты шешуде жауапты іздеу әдеттегі, әлде кибернетикалық, әлде эвристикалық тәсілдермен (яғни, қысқару процесі) жүзеге аса ма?" - міне осы сұрақтарды зерттеу үшін арнайы эксперимент жүргізді.
Өнер шығармаларын (халық поэзиясы) қабылдау творчестволық процестің әртүрлі сатысы болса да, олар өнердің кейбір түрлерінде (мәселен орындаушылық-жырау, жыршы) бірыңғай творчестволық акт ретінде бір-біріне қосылып кетеді. Фольклор - бұқаралық өнер, ұлттар мен халықтардың мәдениетінде маңызды орын алады. Фольклордан біз өнерді ұжымдық қабылдаудың ерекше типінің эволюциясын көреміз. Мұнда синестезия мен творчестволық процеске тікелей қатысушы тыңдаушы- көрермендер қосылады.
Фольклор синкреттік өнер, халықтың тұрмыс-салты, сөз, би, ән-күй өнері немесе халық поэзиясы бір- бірімен тұтастық құрайды. Фольклор ұжымдық және ұлттық сипатта, нұсқалық, дәстүрлік негізде ауызекі дамиды.
Фольклор - халықтың этностық байлығы, ұлттық психологиялық мәдени құндылықтар.
Академик В.В. Радлов: "Қазақтар - өте зерек халық, шебер әңгімешіл, мінез бен іске алғыр, шешендік өнерді жақсы меңгерген. Олар таулы, орманды жерді мекендеп, көл жағалап көшіп жүргендіктен, табиғатқа еліктеп, ырғақпен сұлу сөйлейді. Сөздері майда, анық, тұнық естіледі. Ой кестесі көркем, бейне бір өлең ұйқасына ұқсайды"- деген еді [12].
Х1Х ғ. Қазақстанға келген орыс зерттеушілері- қазақ халқының екі өнерін ерекше көрсеткен: а) шешен, қарасөзге жүйрік, ә) ақын, импровизатор деген. Сондай-ақ мынадай пікірлер де болған: "Қазақ халқы үшін сөз өнерінен бағалы мәнді ешнәрсе жоқ" [12], "Қазақтар тез-тез сөйлейді, сөздері ағылтегіл айтылады", - деді [12].
Фольклоршы Ә.А. Диваев халық қазынасын қастерлеп, зерттеп, кейінгі ұрпаққа асыл мұра қалдырды. "Эпикалық жырлардан көшпелі халыққа тән мінез-құлықты, ерекшелікті, бет-бейнені көресіз", - дейді Ә. Диваев [14]. Фольклор - халық көзқарасының сәулесі, оның рухани бейнесі мен ұлттық мінезі деді.
Ұлттық дәстүрді танытатын фольклор - халық психологиясы көзқарастарының жемісі
Фольклор қоғамдағы болмыс пен санадағы өзгерістерге сезімтал. Ақын творчествосына тоқталсақ оның авторлық сана сезімі сөз өнерімен ғана емес, сол қоғамның негізімен де байланысты. Мысалы Шалкиіз айтады, сарнайды
Мұнда авторлық сананың негізгі элементі көрінеді, өзінің авторлық "менін" дәл қойып өзін жалпы ағыннан бөліп алады. Тіпті көне түркі елдерінде авторлық және тұлғалық сана сезімдер бастау алған (Баласұғын).
Фольклор шығармаларымен қатар өмір бойы ақындар шығармалары да өмір сүрді. Мұнда әдеби процестің ішкі заңдылықтарынан басқа этностық процестерді де жандандырылған. Өзінің индивидуалды сана сезімдеріне ден қою ұлттық сана сезімдердің дамуына әкелді.
Қазақтың халық творчествосының өзіне тән ерекшелігі бір шығарманың бірнеше нұсқасы болады.
Фольклор қоғамдық санада және болмыста болып жатқан өзгерістерді тез байқайды, адам психологиясын тануға ұмтылады. Фольклорды жасау халықтың өмірімен, тұрмысымен органикалық байланысқан этностық санасымен, халық мәдениетімен шарттанады. Фольклор - жалпы халықтық, ұжымдық және нағыз халықтық творчество. Фольклор, яғни ауыз халық творчествосы- абстрактілі дерексізденген ұғым нақты тарихи әлеуметтік мазмұнда ғана шынайы мағынаға ие болады және әрбір этностың творчествосы ретінде қабылданады.
Сонымен фольклордың психологиялық табиғатын талдау негізінде келесі ой-пікірлерді жасауға болады:
Халық творчествосының асыл мұраларындағы дәстүрде этностық танымды көреміз. Фольклор, халық ауыз әдеби творчествосы - дерексізденген ұғым, нақты тарихи әлеуметтік мазмұнда ғана шынайы мағынаға ие болып, ұлт творчествосы ретінде қабылданады.
Фольклор мен психологияны жақындастыру фольклордың психологиялық аспектісін мойындау негізінде, қазақ ауыз әдеби творчествосының ұзақ ғасырлық тарихының көркемдік ерекшелігіне объективті бойлау. Ең негізгісі, қазақ ауыз әдеби творчествосының көркемдік-танымдық ерекшеліктерін, творчестволық ойлаудың ұлттық тәсілдерін зерттеу .
Қазақ этносының өлең өзегіне өріліп келген төл фольклоры, ұлт өмірінің белестерін сипаттайды. Бүгінгі күн талабынан туындаған, рухани мәдени қажеттіліктер негізінде бұрын болған, бірақ сана сезімнен күшпен ығыстырылған ұлттық танымдық түсініктерді моделдеу, қайта реконструкциялау кезеңі келді, бұл - халық творчествосы мұраларын психологиялық талдаудың уақыты жетті деген сөз.
Халыққа ұнаған фольклор шығармалары этностың психологиялық қабылдауы арқылы ғана бағаланады. Фольклор этнос өмірінде мәнді рөл атқарады және сол этносқа меншіктілігінің басты факторы. Фольклорға деген қатынас этностық сәйкестіктің негізі. Фольклор этностық бірліктің рухани өмірінің нәтижесі бола отырып, этностық сана сезімдерді қалыптастырудың қуатты құралы болып табылады.
2.1 Айтыс өнерін психологияда зерттеу
Айтыс - қазақтың ауызекі әдеби-музыкалық өнерінің көлемді және аса құнды салалалрының бірі. Ол - суырып-салма ақындық өнерінің жемісі болып табылады. Айтыста халықтың әдеп-ғұрпы, тұрмыс-салты, дүниетанымы, эстетикалық, рухани, философиялық және әлеуметтік көзқарасы, қалыптасу байқалады. Айтыстың түрлері, көтерілетін тақырыптары сан алуан. Егер де айтыстың ең ежелгі түрі "Бәдік" айтысының негізінде адам баласының табиғатқа әсер ету мақсаты жатса, кейіннен айтыстың кемеліне толған ең күрделі түрі - ақндар айтысының тақырыптары әлденеше тарау болып, бұтақталып кетеді және де сол бұтақтардың бәрі халықтың өмір-тұрмысын жан-жақты көрсетіп, барынша толық бейнелейді.
Жоғарыда аты аталған бәдік айтысынан басқа қайымдасу. Жануарлар мен адамның айтысы, ақ айтыс, сүре айтыс, жұмбақ айтыс сияқты айтыстың түрлері қалыптасты.
Айтыс қазақ даласында негізінен XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап айрықша кең өріс алып, мол серпінімен дамыды. Бұған сол тұстағы көшпелі өмірі, әдет-ғұрып, салт- дәстүрі басты себеп болды. Оны тудырған да, дамытқан да ақындар болған. Бұл өнер түрі қазаққа ағайындас, тұрмыс- тіршілігі, шаруашылығы, қоғамдық өмірі ұқсас келетін қырғыз, түркімен, қарақалпақ халықтарында да кездеседі. Басты ерекшелігі - оның суырыпсалмалы түрде орындалуы [15].
Айтыс қай кезеңдерде де филолог, фольклортанушы және саяхатшылардың назарынан тыс қалмаған. Оның әр-түрлі үлгілерін қазақ арасынан XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап В. Радлов, Ш. Нұрмағамбетұлы. Т. Сейдалин, С. Жантөрин, Ж. Шайхысламов, Ә. Диваев, С. Сейфуллин және т.б. жинап, жарыққа шығарса, солармен қатар, құнды ойлар мен деректер А. Васильев, А. Левшин, Ш. Уәлиханов, А. Янушкевич, А. Байтұрсынов, М. Әуезов, С. Мұқанов, Е. Ысмайылов, Қ. Жұмалиев, З. Ахметов, С. Қирабаев, М. Мырзахметов, С. Қасқабасов, М. Жармұхамедұлы және т.б. жұмыстарында орын алады.
Айтыс өзінің туу, айтылу дәстүрі мен табиғаты жағынан халық әдебиеті мұраларының қатарына жатады. Ілкі замандардан келе жатқан аталмыш өнердің кейбір үлгілері түркі ғалымдары Махмұт Қашқари мен Жүсіп Баласағұн шығармашылықтарынан байқалады.
Әрине XIX-XX ғасырларда саяси жағдайлардың өзгеруі ақындық өнерге де өз әсерін тигізгені анық. Академик В.В.Радлов настоящий акын тот, кто захватывает слушателей своей стремительной искусной импровизацией, - дегендей XIX ғасырдағы атақты айтыскер - ақындар - Тұрмағабет, Ырысты, Сапарғали, Әсет, Нұржан, Шөкей, Балдырақ сері, сұлу Саржан, Сүйінбай, Жамбыл, Майкөт, Құлманбет, Бақтыбай, Сарыбас, Кенен және тағы да басқалары тыңдармандарды өз шеберлігімен таң қалдырған.. Айтыс түйіні - шындық. Қандай жүйрік, желқабыз, тапқыр ақын болса да шындықтан жалтарып құтылып кете алмаған, оның бәрі де тек шындықпен суарылған аталы сөзге тоқтап бас иетін болған. Бұл тартпас уәж, шындыққа құрылған бір ауыз сөздің жеме-жемде айтыс тағдырын шешіп кететіні де осыдан. Бұл сипаттарымен айтыс өзіміздегі шешендік сөздерді еске салады. Әдетте, айтыста көптеген мәселелер көтеріліп, бір тақырыптан екіншісіне ауысып отырады.
Айтысқа түсуші ақынға қойылар шарт - біріншіден, ойынан құрастырып өлең шығаруы тиіс; екіншіден, айтысушыға қарсы ақынның аяқ астынан қойған талап, сұрағына өлең мен ұтымды жауап беріп, сөз қайтару қажет; үшіншіден, ақындар өлеңді мықымына келтіріп, домбыра ннемесе қобыз, ия сырнайға қосып айтуы керек. Айтыстың мазмұны белгілі бір тақырыпқа поэтикалық бәсекелесу, сайысу болып табылады. Айтыстағы өлеңдерге деген халық махаббаты - айтыс ақыны үшін қуатты стимул. Қазақтың халық өлеңдері, ақындары, жыраулары бәрі импровизациялық типке жатады, барлық халық ақындары өздерінің шығармалары арқылы халықтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I .ФОЛЬКЛОРДЫҢ ЭТНОПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТАБИҒАТЫ
1.1 Фолклорды психологиялық зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Айтыс өнерін психологияда зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Тұлғаның этномәдени құндылықтарының психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.4 Айтыс өнері арқылы этномәдени құндылықтарды дамыту ... ... ... ... ... ... ...
I Бөлім бойынша қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II АЙТЫС ӨНЕРІ АРҚЫЛЫ ТҰЛҒАНЫҢ ЭТОНОМӘДЕНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫН ДАМЫТУДЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ-ДІ ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Эксперименттік зерттеудің мақсаты, міндеті, гипотезасы, сыналушыларға сипаттама, зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Эксперимент нәтижелерін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
2.2.1 Айтыс өнерінің психологиялық ерекшеліктерін зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2.2 Этномәдени құндылықтерды зерттеу нәтижелері.
2.2.3 Айтыс өнері арқылы этномәдени құндылықтарды дамыту нәтижелерін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТӘІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Біздің елімізде болып жатқан соңғы жылдардың оқиғалары қоғам өміріндегі ұлттық факторлардың жоғарғы мәнділікке ие екенін көрсетуде. Полиэтникалық полимәдениет жағдайында өмір сүріп отырған адамның ұлттық сипатта дамуынна қоғамдық өмірдегі өзгерістер әсер етеді. Қазіргі уақытта біздің полиэтникалық қоғамда өтіп жатқан экономикалық, әлеуметтік-саяси, мәдени, демографиялық және басқа да процестер елімізде өмір сүріп жатқан барлық халықтардың ұлттық сана сезімдерінің көтерілуімен түсіндіріледі. Жеке бір адамның және этностың этникалық сана сезімінің деңгейі, көп ұлтты қоғамның әлеуметтік-психологиялық және атмосферасын белгілі бір мәнді дәрежеде анықтайды. Этникалық сана сезімдердің құрылымы, этникалық эдентификация, өз менің бастан кешіруі, әсерленуі, өзіндік қатынасты белсендіру, этнорухани мәдениетке, ұлттық тілге, халық творчествосына, дініне, әдет-ғұрпына, мәдениетіне деген психологиялық орнықтылық сияқты белгілермен анықталады. Этно факторлардың мәнді өсуі этникалық сана сезімдерді күшейтеді. Этникалық сана сезімдер индивидуалды қасиеттердің әртүрлі деңгейдегі ерархиялық байланысын детерминациялайды қасиетердің және интеграцияланған индивидуалдықтың дамуының жүйелі ұйымдастырушысы функцияларының орындайды, әрі реттейді. Этникалық басты объективті тасушысыболып табылатын ұлттық мәдениеттің әлсіреуі барысында өтетін этникалық сана сузімдердің күшеюін этникалық парадокс деп айтуға болады. Бұл парадокстың болу себебі ұлттық сана сезімдердің конпен сациялаушы функциясымен байланысты, соны күшейту және бекіту, этникалық сана сезімнің объективті негізі - халықтың, этностың, ұлттың өзіндік қайталанбас мәдениеттің әлсіреуінде пайда болатын негативті әсерлерді теңестіреді.
Қазақ халқының ауыз творчествосының этнопсихологиялық тәбиғатын зерттеген этнографтардың, фольклористердің, әдебиетшілердің, психолгтардың жұмыстары өте маңызды (Ш. Уәлиханов, Ә. Диваев, В.В. Радлов, В.В. Стасов, М. Жұмабаев, Ж. Аймаутов, М. Әуезов, С. Мұханов, М. Ғабдулин, М.М. Мұханов, К.А. Нурғалиев, және тағы басқалар) Қазақстандық этнопсихологиялық жұмыстардың мәселен М.М. Мұханов, К.Б. Жарықбаев, А.Ж. Алдамұратов, Ж.Ы. Намазбаева, Д.Д. Дүйсенбеков, Ғ.Р. Рахымбеков, Б. Әубәкіров, Л.К. Комекбаев және осы айтыс өнерін Қазақстанда психологиялық тұрғыдан алғаш зерттеуші ғалым Бердібаева Цвета Қыдырбекқызы, бірлескен диалогты ойлау іс - әрекеті және бірлескен мақсат арқылы мағна құрудың жалпы қорын қалыптастыруды негіздеген методолгиялық концепциясының авторы С.М. Жақыпов зерттеулері - теориялық - экспериментттік - этнопсихологиялық негізін қалауда алатын орыны ерекше. С.Қ. Бердібаева айтыс өнерін жүйелік факторда зерттеді; ол "адамның творчестволық іс - әрекетіне мысал бола алатын творчестволық сөз жарысы айтысты жүйелік ықпалды зерттеу, айтыстың психологиялық ерекшеліктерінің теориялық - эксперименттік зерттеу негізідеуге мүмкіндік берді. Айтысты жүйелік ықпадың методологиясында талдау оны түсінудің процесуалды және мазмұндық аспектілерінің ішкі байланысын құруға мүмкіндік береді" - деп атап көрсетті.
Және С.Қ. Бердібаева айтыс өнері ұлттық сәйкестілік сезімін сақтауға, құндылықтарға бағдарлануды қалыптастыратын тәрбиелеуші ол адамның этнопсихологиялық ерекшеліктері негізінде түсініледі деп қарастырды.
Қазақтың мәдени өмірінде лайықты орын алған айтыс өнері, диалогты жарыс мына жағдайлармен шарттанады - әр рудың лайықты атқа ие болу құрметі, ақынның творчестволық қоғамдық мәнді мойындау, тыңдаушы - халықтың руханыи талап тілектері. Қазақ фольклоры - көшпелі қоғамның жемісі ретінде бейнеленуі, жейнелілігі жайлы ғана емес, әрі мақалдардың фунькциясын интелектінің логикалық компоненті деп қарастырған М.М. мұханов. Және оның пікірінше, айтыста оның гнеоселогиялық - психологиялық жағын да ескеру керек. Айтыста айтылғандар логикалы дәл болады десек те, оның тағы бір жағы бар - айтыс сөзі тыңдаушыға мәнді әсер етті дегенге қалай сенеміз? Тыңдаушылар объективті баға бергенмен, кейде олар байқамай қалады, көбінесе сөзінің көркемділігіне, құрастыру шеберлігіне ден қояды, ал айтыскер ақын өз заманының дәстүрін, тарихын, ерекшелегін жақсы білуі керек.
Өз этносының тарихына, мәдениетіне, этносытық мәдени құндылықтарына қызығу, ұлттық мәдени дәстүрлерді сақтап және дамыту бұл адамзат өркениетінің мәдениетінің дамуына сәйкес туындаған алғы шарт. Әлем бір тұтастыққа бет алған сайын әрбір этнос өзінің дәстүрлі мәдениетін түсінуге білуге зерттеуге қызығушылық танытып отыр. Жоғардағы этникалық факторлар ол тұлғаның дамуымен, оның бүкіл болмыс бітімімен, психологиялық ерекшеліктерімен тығыз байланысты. Этникалық ерекшеліктер ол адамның рухани дүниесінде айрықша мән алатын маңызды фактордың бірі болып табылатыны ғалымдардың ұзақ жылғы зерттеуінің нәтижесі болып табылады. Экономикалық, әлеуметтік және мәдени трансформациялармен қатар этностық дәстүрлермен (мысалы, фольклор) байланысты, ұлттық құндылықтар да интенцивті дамуда. Дәстүрлі этномәдени құндылықтар негізін құрайтын фольклор, халық творчествосы - айтысқа байланысты мәселелерді қарастыру, көптеген зерттеушілердің назарынан тыс қалмайды, олардың табиғатын, тарихын, этнос өмірінде алатын орнын анықтау, әрқашанда мәнін жоймайтын сұрақтар, этноспен бірге өмір сүрген құбылыс. Этнология ғылымының ірі теорегигі Ю.В. Бромлей этностық мәселелерді зертей отырып, қоғам дамуындағы мәдениетті стандарттау және рубанизация ретінде дамып жатқан жаңа тенденциялар жайлы былай деген: "этностыық ең ең үлкен ерекшеліктер, халықтың дәстүрлі рухани творчествосында сақталады " яғни біз бұл пікірден халқтың рухани шығармашылғы халықтан шығып халықтың өзін - өзі тәрбиелеуін және ұрпақтарға тәрбиені жалғастырудың қайнар көзі екендігін айқын көрсетіп бере алады.
Зерттеудің өзектілігі: Айтыс - қазақ халқының ауызекі әдеби-музыкалық өнерінің көлемді және аса құнды салалалрының бірі. Ол - суырып-салма ақындық өнерінің жемісі болып табылады. Айтыста халықтың әдеп-ғұрпы, тұрмыс-салты, дүниетанымы, эстетикалық, рухани, философиялық және әлеуметтік көзқарасы, ұлттың психологиялық болмысы, қалыптасуы байқалады. Айтыстың түрлері, көтерілетін тақырыптары сан алуан. Егер де айтыстың ең ежелгі түрі "Бәдік" айтысының негізінде адам баласының табиғатқа әсер ету мақсаты жатса, кейіннен айтыстың кемеліне толған ең күрделі түрі - ақндар айтысының тақырыптары әлденеше тарау болып, бұтақталып кетеді және де сол бұтақтардың бәрі халықтың өмір-тұрмысын жан-жақты көрсетіп, барынша толық бейнелейді. Бүгінгі таңда халқымыздың баға жетпес рухани қазынасы болған айтыс өнерін ЮНЕСКО-ның Адамзаттың рухани мұраларын қорғау бағдарламасының 2013 жылғы жоспарына енгізуге ұсыныс жасау туралы жоспарлар ұсынылып отыр. Айтыс өнерін әлемдік деңгейде айшықтап, ЮНЕСКО-ның қорғауына өткізу мәселесі соңғы уақыттары жиі көтеріліп жүр. Бұған дейін де аталмыш ұйым қорғауына дүниежүзінің көптеген елдерінің ұлттық өнер түрлері мен өнер туындылары енген болатын. Мәселен, қытайлардың Пекин операсы, ұйғырлардың 12 мұқамы, қырғыздардың Манас эпосы. Атаған ұйымның қоғауына ие болу осы төл өнерімізді зерттеуге деген қажеттілік тіпті де артуын талап етеді.
Зерттеудің мақсаты: айтыс өнерінің тұлғаның этномәдени құндылықтарына әсерін этнопсихологиялық зерттеу.
Зерттеу объектісі: айтыс өнерінің психологиялық табиғаты және этномәдени құндылықтарды дамытудағы рөлі.
Зерттеу пәні : айтыс өнері мен этномәдени құндылықтардың байланысы.
Зерттеудің болжамы: айтыс өнері мен этномәдени құндылықтар арасында өзара байланыс болады.
Зерттеудің міндеттері:
1) Фольклордың этнопсихологиялық табиғатына талдау жасау
2) Айтыстың этнопсихологиялық табиғатын анықтау
3) Тұлғаның дамуындағы этномәдени құндылықтарды теориялық талдау
4) Тұлғаның этномәдени құндылықтарының даму өзгерісін ұлттық өнерде дәріптеу арқылы бақылау
5) Айтыс өнерімен этномәдени құндылықтар арасындағы өзара сабақтастық байланысты тұжырымдау
Зерттеудің әдістемелері:
1) Айтыстың этнопсихологиялық табиғатын және этномәдени құндылықтарымен байланысын анықтауға арналған сұрақтама
2) Рокичтың құндылық бағдарды анықтауға арналған әдістемесі
3) Адамның үстем бағыттылығын анықтау әдісі (В. Смекал және И. Кучер )
4) Алынған мәліметтерді сапалық көрсеткіш бойынша талдау әдістері
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: айтыс өнерінің этномәдние құндылықтардың дамуна әсерін зерттеу негізінде айтыстың халққа беймәлім қырларын зерттеу, Айты өнерінің мемлекет, қоғам мүшелері тарапынан мойындалған ұлттық құндылық ретінде мағынасын ашу арқылы Қазақ халқының рухани жаңаруына, рухани қажеттілктерінің қамтамасыз етілуіне, сондай-ақ, Қазақ этнопсихолгиясының жан-жақтылы дамуына үлесін қосады деп үміттенеміз.
1. фольклордың психологиялық табиғаты
1.1 фольклорды психологиялық зерттеу
Қазақ Халқының бүкіл болмысы, табиғаты, дүние танымы, этнопсихологиясы, фольклордан айқын көрініс тапқан. Халықтың ғасырлар бойы жинаған асыл қазынасы болып табылатын фольклорда ұлттың тарихы, мәдениеті, әдебиеті, салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, ұлттық мінезі, тұрмыс-тіршілігі, кең ауқымды бейнеленген. Яғни ықылым заманнан бері сан сан алуан қауым, тайп, рулардың, әр түрлі этностық топтардың, сана-сезімі, ой арманының, қуаныш-қайғысының жаңғырығын білдірер, олардың тұрмыс-тіршілігінің, күн көріс әрекетінің сәулесін елестетер, әдет-ғұрпын жөн-жосық, нанаым-сенім, салт-дәстүрінің бағыт-бағдарын танытар халық ауыз творчествосы, халық поэзиясы, эпостық жырлар, фольклор қазынасы - халық қазынасын этнопсихологиялық аспектізе зерттеу өте маңызы мән алады.
Халық шығармашылығының жоғарғы үлгісі болып табылатын халық ауыз поэзиясы, эпостар, фольклор, халық өміріндегі ең жоғарғы рухани құндылықтарды және нормаларды дамытады. Халық даналығын тірі өмірдің болмысымен тікелей қатыстыратын менталдылық деп белгілеп, оны этоностық дәстүрмен анықтауға болады.
Фольклорды ғылымда былай жіктейді:
1) Халық поэзиясының шағын түрлері - үйлену салт жырлары.(жар-жар, беташар, сыңсу), мұң-шер өлеңдері (жоқтау, қоштасу естірту)
2) Еретегі (қиял-ғажайып ертегілері, аңыз ертегілері, күй аңызы) аңыздар,мақал-мәтелдер, жұмбақтар.
3) Батырлар жыры .
4) Ғшықтар жырлары.
5) Тарихи жырлар.
6) Айтыс өлеңдері [1].
Эпос - халықтың естілігін білдіре отырып, ұлттың басынан өткізген сан-қилы оқиғалардың елесін берсе, соған қатысты туындаған этностық сана, ұлттық патриоттық ұғымның діңгенгі.
Этномәдени құндылықтарды қолмен ұстап көзбен көретін емес, құлақпен тыңдап, санамен қабылдайтын, түп тамыры тереңде жатқан, ата-бабаларымыздың қанымен жеткен қуатты да құдыретті құбылыс. Халық творчествосында ұлттық идея нақтыланады (фольклорда)
Этностық мезгілдік, мекендік факторлар арқылы айқындалатын тәжірибе, танылымы және тағылымына байланысты бірте-бірте жаңғырып, жаңаланып отыратын, бірақ өзінің ілкі белгілерін жоғалтпайтын, табиғи-тарихи білім болып болмыстың, сана-сезімнің, мінезімен мәдениетінің соған сәйкес туындайтын әлеуметтік мұрат-мүдделері мен қимыл-қозғалыстарының мәнін айқындайды [2].
Рухани тәжрибені саралап салмақтау үшін мол мағлұмат беретін сарқылмас қазына халқымыздың сөз өнері ұлттық мінезі, халық творчествосы рухынан сондай-ақ ақындық мен лириғалық кеиіпкер лирикалық тұлға бейнелерінен анықтауға болады. Халық ауыз творчествосы қай түрі болмасын өзіндік үрдіске ие.
Халық фольклорында ұлттық психология, тіл, салт- дәстүр сақталады. Халық одан рухани күш алып оны көзінің қарасындай сақтайды. Эпостық жырлардың қуаттылығы сол алғашқы сөзінен- ақ тыңдаушыны өзіне баурап алады. Оның түйсінулерін сезімдерін билейді. Қазақ эпостарының таным мен дүние қабылдаудағы тұлғаның этномәдени құндылықтарын дамытудағы рөлін түсіну үшін халық эпосын рухани мәдениетінің категориясы, құндылықтарды таратушы социумда бағаланудың және иедяларды тәрбиелеудің негізі деп қабылдау керек. Өнердің барлық түрлері тәрізді эпостың да түпкі негізі күллі байлығы, әр алуандылығымен өзіне тән қайшылықтарымен қоса халық өмірінде сол этностың этнопсихологиялық ерекшелігі болып табылады. Халқтық эпостардың функциялары мен оған сәйкес қабілеттері (потенциалдары), ерекше қырлары олардың анропологиялық бағыттылығымен анықталады. Және тұлғалық дамудың негізі болады әрі тұлғаның этномәдени құндылықтарының дамуына жетекшы рөл атқарады.осы идеалды моделдердің көріну сақталу, сақталу, жинақталу формасын Қазақ Халқының эпостық жырларынан көреміз. Қазақ Халқының эпостарындағы көріністер әлеуметтік интеграция оңтайландыруда және жеке дараландыруда, индивидтың жоғарғы құндылыққа бағдарлануына идентификациясындаерекше рөл атқарады. Эпос, тарихи ес сияқты шынайы этникалық дәстүрледі сақтайды.адам психологиясының сезімдік-бейнелік үстемділігі, халықтың мифологиялық көркем әдеби санасының жұмс істеуін қамтиды. Өмірлік ұғынымы - мәдени тәжірибесі, тарихи жазба әдебиеті болмалсада діни нанымдары күшті болса, халықтың ойлау, еңбек ету, жасау қабілетіне кедергі бола алмады. Этнопсихология үшін ең маңыздысы, көп ғасырлар бұрын жазылған эпостарда ұлттық құндылықтардың ирархиясының тұтасымен немесе қандай дәрежеде сақталғанын зерттеу маңызды.
Фольклордың көптеген көптеген ұжымдық өнерді біріктіретін қандай ерекшелігі бар?
Фольклордан өнерді қабылдаудың ерекше типінің бастауы мен эволюциясын табамыз. Онда синестезия және творчестволық процеске бірге қатысатын тыңдаушы - көрермендердің белсенділігі маңызды мәнге ие.
Фолклордың табиғатын анықтайтын негізгі белгілері:
1) Көркем бейнелердің әртүрлі элементтерінің (сөздің логикалық, хореографиялық, бет қимылы) үздіксіз бірлігі.
2) Бұқаралық және индивидуалды творчествоның диалектикалық бірлігін құрайтын творчестволық процестің коллективті сипаты.
3) Үнемі жаңғыртылып және дамып отыратын дәстүрлердің үздіксіздігі және жалғастылығы.
4) Тыңдаушы және орындаушы қатысатын орндаушы - импровизация кезінің өзі творчестволық акт болып табыладтын орындалған шығарманы тікелей естіп және көріп қабылдайтын ерекше формалары [3].
Фольклорды синкретті ғана емес, синтездік өнер деп айта аламыз [4]. Басқа өнерден айрмашылығы, фольклорда творчестволық синтез синхронды түрде жүреді; яғни (айтыста) мәтін, әуені, ойын әрекеті, әкенділігіне қарағанда дербес тәуелсіз сипатқа ие. Фольклорда қабылдау актісі субьектіден (ұжымдық және индивидуалды) тыс жасалған бейнелеу емес субьектінің қатысуымен жасалған акт. Фольклор қабылдаудың белсенділігін жоққа шығармайды. Олардың ұрпақтан-ұрпаққа тарап келе жатқаны сондаықтан. Халық жадында сақталған дәстүрлер фольклорда инвариянттарды сақтайды және бекітеді. Фольклор шығармалры орындау - қабылдау процесінде жүзеге асады [5].
Көркем сөз өнері, өмір құбылыстарын бейнелі ой арқылы жеткізетін халықтың коллективті творчествосы - фольклор болып табылады. Фольклордың өмірі үздіксіз процес. Ондағы шығарылған дәстүрлер өзгергенәрекеттер олар бір мезгілде белсенді қабылдаудың арқасында жаңа цикілдің бастауын береді.
Фольклордың ескеруге тиісті бір ерекшелігі: оның өмір сүруі үшін көрермен тыңдаушының міндетті түнде қажеттілігі жоқ. Фольклорда ерекше қабылдау процесі туындайды.
Ұжымдық орындаушылықтың екі түрлі формасы болады: міндетті (халықтық сауық сайрандарға бәрі қосылады) синестезия мәселесіне келсек, көру және есту қабылдауының қайсысының үстемдік етуіне байланысты фольклор шығармаларын қабылдау типдтері де әртүрлі болып келеді.мысалы ауызша шығармада (ертегі) есту қабылдауы басым. Айтыста сөз мағынасына жаңа аргуметті табу, логикалық байланысқа көңіл бөледі. Мысалы, айтыста домбырада ойнау (музыка) қосымша есту элементі болады.негізгісі ақынның тапқан, қайтарған жауабы болып есептеледі.
Бұдан біз фольклорды халық ауыз екі шығармашылы сөз өнері деп қарастыру бір жақты. Оны психологиялық талдау қажет. Алайда өнердің синтестикалық түрлерін қабылдау жалпы болса да, фольклорды қабылдаудың өзіндік ерекшеліктері бар. Фольклорды жазылған , тіркелген, құбылыс деп (магнитофонға жазу, мәтінін жариялау) қабылдау толық мәнін ашпайды. Ол тірі импровизация мен орындаудың өнері. Ғылымда фольклорды қабылдау жайлы нақты зерттеулер өте аз. Мысалы, белгілі Болгар этногарфы фольклористі Х.Ванарельский фольклорды халықтың қалай қабылдағанын зерттеген. Халықытың ән мітіні мен Әуенінің арасындағы үздіксіз байланысты және оның психологиялық әсерін ұғынады. Фольклорды алғаш психологиялық зертту А.И. Герцен атындағы Ленинград мемлекеттік педагогикалық иниститутының, психология кафедарасында басталы әсіресе А.П. Семенованың жұмыстарын айтуға болады.ол фольклорды меңгеруды зерттеді. Бұл мәселені Ж. Пияже мен Л.С. Выгодский де зерттеді.олардың пікірінше, метоформалардың мазмұны жалпылауды ұғыну процесіне апарылады. Балалардың метоформаларды ұғынуын зерттеуде олар көркем сөзді түсіну ерекшелігін оны сезінуды ескермеді. А.П. Семенов өз зерттеулерінің балалардың метоформаларды түсінуін талдады [6].
Фолклор - синкреттік өнер халықтың тұрмыс - салты сөз, ән, күй өнері немесе халық поэзиясы бір - бірімен тұтастық құрайды. Фольклор ұжымдық және ұлттық сипатта нұсқалық дәстүрлік негізе ауыз екі дамиды. Ақындық дәстүр қазақ халқының ұлттық сөз өнері оның тарихын құрайтын негізгі эстетикалқ ойлау көрсеткіші. Қазақтың ақындық поэзиясы, ақындық өнер психологиясы ұлттық рухани құндылықтарды, сонымен қатар этномәдени құндылықтарды өркениет деңгейінде танудағы өзекті мәселенің бірі . халыққ ұнаған қабылданған туындылар халықтың тыңдаушы ықыласының психологиялық қабылдауы арқылы ғана бағаланады. Өнер тұтастығы (ақындық сезгірлік, жыршылық - айтушы тыңдаушының арасындағы психологиялық байланыстың дәнекері).
Этнопсхология әрбір халықтың рухани әрекетінің (миф, фольклор, тіл, дәстүр, салт, әдет - ғұрып, дін, т.б.) желісін сол халықтың психологиясын, сана - сезімін көрсететін негізгі өлшемдердің бірі.қазақ халқының бүкіл өмірі поэзиядан тұратындай. Бесік жырдан бастап баланың тайға мінуі, келін түсіру, қыз ұзату, өлімді жоқтауы, ас беру, көрісу, өсиет - нақылдары амандасуына да өлеңмен келеді. Сондықтын халқымызда Қазақ өлеңмен туып өлеңмен өледі деген мақал жайдан - жай айтылмаса керек. Тұрмыс салтқа байланысты мұнай творчестволық әрекет (өлең) әдет ғұрыпқа лайық психологиялық күйлерді жеткізеді: бұл жанырлардың қайсысы болмасын адам тағдыры, оның ішкі әлемі.
Өлең - ой мен сезімнің әрекет ету құралы. Ақындардың жеке басының ішкі қайшылықтарын реттейтін эстетикалық серпіліс психикалық поцестермен күштерді жинақтайды. Өлең психологиясындағы ұлттық таным мен ұлттық көркем ойлау халықтың тарихи, әлеуметтік, психологиялық, көркемдік тәжірибесіне сүйенеді.
Фольклорда адам өмірі әрқилы сипатталады, лирикада - ішкі әлемнің эпикалық жырларда сыртқы оқиға , ал лироэпикалық өлеңдерде - ішкі мен сыртқының қослылуы , драмада - өзара қатынас бейнеленеді. Тұтас мәнге ие болу үшін ішкі мен сыртқыны бірге жасау керек.мұндай біріңғай тұтастық тек психологиялық аспектіде ғана жүзеге асады. Көркем шығармадағы психологиялық сипат - рухани өзіндік танымға өту. Сол арқылы қоғамның дүние танымы, сезімдері көрінеды.
Ауыздан ауызға жеткізілген қазақ поэзиясы толықтырылып, өзгертіліп берілсе де алғашқы авторлық сананың өнімі ретінде өзінің негізгі мазмұнын сақтады.қазақ поэзиясының терең көркем функциясына тыңдаушыны сендіру функциясы жатады. Қазақ өлеңдерінің құрлысы аудиторияның есту қабілетіне әсер ету арқылы көкем тиімділікті жасайды. Ертедегі поэзиялардың барлық фонетиклық және ритмикалық интонациялық сипаттамалары есту қабылдауына бағдарланған. Тартымды, нақты, қызықты, мазмұнды өлең жолдары тыңдаушыға эмоцияллы әсер ете отырып, соның негізінде өлең сөздері жатталып қалады. Қазақтардың этнографиялық зерттеуін 1845 жылға дейін Ресей жүргізген. Олар рухани мәдениетті өте нашар зерттеген ХІХ ғасырдың ортасына дейін халық творчествосын, қазақ фольклорын мүлдем қарастырмаған сондықтан, түлдем дамымаған деген болжам жасаған.сонымен қатар, мәдени дамуға қабілетті емес деп ойлаған. Соған байланысты қазақтар жабайы деген ой қалыптасқан.
Қазақтар жайлы арнайы алғашқы этногрфиялық зерттеу XVIII аяғында жарық көрді [7].
ХІХ ғасырда Г.И. Спаскии, А.И. Левшин, С. Бальшой, Г.М. Бороневский жұмыстарында қазақ поэзиясы, ақындар шығармашылығы, импровизациялық өнер жайлы жазылған алайды, алғашқы ғылыми талдау жасаған орыс ғалымы әрі сыншысы В.В. Стасов болды. В. Стасов орыс дастандарын талдап, сол еңбегіне қосымша ретінде қазақ эпостарын салыстырып зерттген.
Қазақ эпостарының кейіпкерлері ішкі жоғарғы жетістікпен ерекшеленеды деді. Халық эпостарға тек қатысып ғана қоймайды басты рөл атқарады, өзі негізгі кейіпкер рөлін орындайды, поэтикалық шығармаларда халықтың ішкі өмірі көрсетіледі,- деді. В.В. Стосов халықтың рухани асыл мұрасын танып таңдаудың, бағалаудың қалыптасқан ғылыми шарттары бар.фольклор - халықтың этностық байлығы, ұлттық психологиялық мәдени құндылықтар [8].
Академик В.В. Радлов қазақтар - өте зерек халық, шебер әңгімешіл, мінезбен іске алғыр, шешендік өнерді жақсы меңгерген, олар таулы, орманды жерді мекендеп, көл жағалап көшіп жүретіндіктен, табиғатқа еліктеп ырғақпен сөйлейді. Сөздері майда, анық, тұнық естіледі. Ой кестесі көркем, бейне бір өлең ұйқасына ұқсайды , - деген еді [9].
ХІХ ғасырда Қазақстанға келген орыс зерттеушілері қазақ халқының екі өнерін ерекше көрсеткен. А) шешен,қарасөзге жүйрік.В) ақын, импровизатор деген, сондай-ақ, мынадай пікірлер де болған: Қазақ халқы үшін сөз өнерінен бағалы мәнді еш нәрсе жоқ, Қазақтар тез-тез сөйлейді сөздлері ағыл-тегіл айтылады,- деді.
Ұлттық дәстүрді танытатын фольклор - халық псхологиясы көзғарастарының жемісі. Халықтық психология адамдардың қоғамдық жеке тәжірибесінен өмірдегі пайымдауларынан туындайтын, психологиялық білімдердің жүйесі.халықтық психологияның теориялық мәселелерімен этнографиямен астарласа дамыған этнопсихология шұғылданады.
Этнопсихология - әрбір халықтың рухани әрекетінің (миф, фольклор, тіл, дәстүр, салт, әдет-ғұрып, дін жене т.б.) жемісін сол халықтың психологиясын сана сезімін көрсететін негізгі өлшемдердің бірі деп көрсетеді. Қ.Б. Жарықбаев этнос - менталдылықты өрнектейтін феномен, ендеше этнос - алғашқы менталдылық феномені. Оның менталдылығы аса ерекше қасиет деп саналады. Ол - әлеуметтік моделдеуге келмейтін халықтың табиғи индивидуалдылығының тірі екзистенциясы. Руханилықпен табиғилық бір-бірімен ұштасып қайталанбас ерекшелікпен олардың жалпы генезисінде үйлеседі. Этнос индивидуалдылығымен халық даналығы ал фольклор - сол даналықтың өзіндік ерекше творчестволық көрінісі.фольклорды жасау процес. Халықтың өмірімен және тұрмысымен эстетикалық санасымен, халықтың мәдениетін құрылуымен байланысты. Фольклор жалпы халықтық, ұжымдық творчество болып табылады. Барлық халықтық рухани мәдениетті тарихи шартталған. Фольклорда творчестволық орындау - қабылдау әрекеті бір тұтастықты құрайды. Ал қабылдаудың өзі орындауға соның салдарынан творчествоға белсенді әсер ететді [10].
Халықтың немесе тұлғаның даналығы ерекше нәсілдік психика емес, ол шоғырлану мен белсенділіктің жоғарғы дәрежесінің әсерімен жеткен рухани энергия. Халықтың тіршілік әрекеті байыту, жаңа жеңістерге жетуге, әлеуметтік және саяаси жағдайды өзгертуге бағытталған рухани күштерді жинау - өнегелі - интелекттік өмір үшін жағымды жағдайды болжайды.
Фольклор шығармалымен қатар өмір бойы ақындар шығармалары да өмір сүреді, мұнда әдеби процестің ішкі заңдылықтарынан басқа этностық процестерді де жаңалндырған.өзінің индивидуалды сана - сезімдеріне ден қою ұлттық сана - сезімдердің дамуына әкеледі.
Айтыс өнері, эпос болсын бәрі көп нұсқалы. Халық шығармашылығы (фольклор - эпостық жырлар, айтыс) тұлғаның рухани дамуына оның этностық сана - сезімдерінің дамуына әсер етеді. Сонымен қатар ұлттық құндылықтардың дамуына өте жоғары деңгейде әсер етеді.
Міне осы сөз, шебердің ауызында адамды найзағайдай таң қалдырып, немесе махаббат сусыны сияқты мас қылады.адам сондықтан да поэзияны көп шығара алмайды [11].
Фольклор шығармаларын тұтас бір жүйеде қарастырсақ, көркемдік танымның нәтижесі деп айта аламыз.зерттелінетін обьект (фольклор) үлкен жүйелер құрлымында қаралады. Құрылымдық элементтерді бөліп алу тұтастықты құрайтын процеспен тығыз байланысты. Ендеше фольклорды тұтастай процес деп қарастырамыз.
Фольклор - этностық мәні ұжымдық байланыстардың горизонталь деңгейінде де (практикалық), вертикаль (теориялық) деңгейінде де ұрпақ аралық диахронды этномәдени ақпараттардың дамуының психологиялық негізін береді. Фольклор этностық тарихпен ғана емес этностық сана - сезімдермен, этностық процестермен де байланысты. Фольклорда ұлттық иедяның, ұлттық мінездің поэтикалық бейнесі көрінеді. Ұлттың тәжірибесі, танымы мен тәбиғаты, ұлттық құндылықтары дамиды. Фольклордың басты көркемдік функциясы - тыңдаушыны сендіреді. Эмоциялық үндеу арқылы күтілген тиімділікке қол жеткізу. Фольклор қоғамдық санада және болмыста болып жатқан өзгерістерді тез байқайды. Адам психологиясын тануға ұмтылады. Фольклорды жасау халықтың өмірімен, тұрмысымен органикалық байланысқан. Этностық санасымен, халық мәдениетімен шарттанады. Фольклор - обстрактілі дерексізденген ұғым.нақты тарихи әлеуметтік мазмұнда ғана шынайы мағнаға ие болады.және әрбір этностың творчествосы ретінде қабылданады.қорта келгенде фольклордың этнопсихологиялық табиғатын айқындауға болады:
Фольклордың өн - бойынан этностық танымның бейнесі айқын көрінеді, фольклор бұл тұлғаның және бүкіл этностың шығармашылығы болып ғана қалмастан осы этностың және тұлғаның этномәдени дамуына негіз болады.
Қазіргі жаңа уақыт талабына орай этностық мәселелердің өсіп, өнуі күш алды, халықтың өз түп тамырына қызығулары күшейді, этномәдени дәстүрлерді жаңғырту, кәсіби мәдениетте фольклорды дамыту, тілін, дінін өзінің ұлттық психологиясын жандандыру мәселелері Қазақ халқының фольклорының психологиялық табиғатын зерттеу аса маңызды сұарқтардың бірі.
Халық творчествосы ұзақ тарихи жолдан өтті. Фольклор қабылдаудың белсенділігін жоққа шығармайды, олардың ұрпақтан ұрпаққа тарап келе жатқаны сондықтан. Халық жадында сақталған дәстүрлер фольклорда инварианттарды сақтайды және бекітеді, фольклор шығармалары орындау-қабылдау процесінде жүзеге асады. Фольклор шығармасы - есту және көру арқылы жасалатын, өзгеретін творчестволық акт. Психологиялық тұрғыдан "жад пен қабылдау"- бір тізбектің звенолары; олардың өзара байланысымен, өзара шарттануымен дамытушы сипатқа айналады [12].
Фольклорды "халық ауыз әдебиет творчествосы", "сөз өнері" деп қарастыру бір жақты түсінік, ұғынымды қабылдау үшін психологиялық ерекшеліктерін талдау қажет.
Халық ауыз әдебиеті творчествосының психологиялық, аспектілері оның ауызша сипатымен анықталады. Жазба өнерінің европалық дәстүрден айырмашылығы сол, қазақ ауыз әдебиет творчествосы дәстүрінде кез-келген шығарма аяқталған көркем берілген дүние ғана емес ол творчестволық еркіндікті ұйғарады.
Фольклор халықтың творчестволық іс-әрекетінің нәтижесі. Әрбір ұлттық творчество ұлттық сана сезімдерді көрсететін "көркем әлемді" туғызады, олар халықтың тарихқа және творчестволық энергиясына қатынасын белгілейді. Халық ауыз әдебиеті творчествосы өнер мен мәдениеттің дамуында ерекше мәнге ие, фольклор - халық тағдырын, оның арманын, тәжірибесін ұмтылуларын жадында сақтайтын қуатты құрал.
Қазақ этносы үшін халық ауыз әдебиеті творчествосы өткенді тек жырлау ғана емес, дамушы, тірі рухани қазына. Фольклор - халықтың интеллекттік деңгейін, мәдениеттілігін бекітеді.
Психологиялық тұрғыдан фольклорға келесі жіктемені беруге болады:
1. Сақтауға бағытталған фольклор түрлері этностық стереотиптерді, ұлттық сезімдерді, этностық сәйкестікті сақтауға әкеледі, өткенге бағдарлану, есте халық бейнесін, әсерленулерді сақтау бағдарына ие болады, оған мынадай фольклор түрлері жатады: эпостар, батырлар жыры, лиро-эпостар, мақал-мәтелдер, халық әндері, ертегілер, аңыз әңгімелер, шешендік сөздер, тұрмыстық-салт жырлар, жырау-жыршы;
2. Болашаққа бағдарланған өзгеруді игерген, өзгеру бағытына бейім фольклордың түрлері өте көп: айтыстар, жұмбақтар, халық әндері, жырлар жатады. Оларда өзгеру бағыты басым болады - мысалы, творчествоның дамуы, халықтың өмір суру қабілетінің даму болып табылады.
Творчество феноменін, киелі мұра, ауыз халық әдебиеті творчествосы, көркем творчество - фольклор арқылы психологиялық аспектіде зерттеу маңызды мәселе болып табылады. Фольклор қазынасы - халық қазынасын психологиялық аспектіде зерттеу әрқашанда маңыздылығын жоғалтпайды.
Халық творчествосы болып табылатын халық ауыз әдебиет поэзиясы, эпостар, фольклор халық творчествосының жоғарғы интеллектік деңгейі жайлы идеяларды дамытады. Халық даналығын - тірі өмірдің болмысымен тікелей қатыстыратын менталдылық деп белгілеп, оны этностық дәстүрлермен анықтауға болады.
Ауызша әдеби творчество шығармалары есту қабылдауына есептелген. Фольклорды "ауызша әдеби поэзиялық творчество", "сөз өнері" ретінде, түсіну оны орындау кезіндегі тірі импровизация өнері деп те түсінуге болады.
Көркем сөз өнері, өмір құбылыстарын бейнелі ой арқылы жеткізетін халықтың ұжымдық творчествосы - фольклорда, мысалы айтыс өнерінде ерекше қабылдау процесі туындайды, яғни "өзін қабылдау", оның мәні әсіресе ұжымдық творчестволық актіде маңызды. Бөгде көзқарастарға, қағытпаларға мән бермей, орындаушы жан тәнімен орындау процесін қабылдайды және онымен оның серіктерінің (көрермендер) арасында пайда болған творчестволық байланысты айқын көреді, мұндай кезде көрермендердің реакциясына емес, өзінің ішкі реакцияларына зейіні шоғырланады.
Ұжымдық орындаушылықтың екі формасы болады: "міндетті" (халықтық сауық сайрандарға бәрі қосылады) және "таңдамалы" (айтысқа ұнағандарға ғана барады). Синестезия мәселесіне келсек, көру және есту қабылдауының қайсысының үстемдік етуіне байланысты фольклор шығармаларын қабылдау типтері де әртүрлі болады.
Мысалы, ауызша шығармада (ертегі) есту қабылдауы басым. Айтыста сөз мағынасына, жаңа аргументті табу, логикалық байланысқа көңіл бөледі. Мысалы айтыста домбырада ойнау (музыка) қосымша есту элементі болады. Негізгісі ақынның тапқан, қайтарған жауабы.
Ендеше фольклорды "халық ауыз әдебиеті творчествосы", "сөз өнері" деп қарастыру бір жақты, оны қабылдау әдебиет арқылы түсінуде ғана мүмкін емес, ендеше олардың психологиялық талдауы қажет. Алайда, өнердің синтетикалық түрлерін қабылдау жалпы болса да, фольклорды қабылдаудың өзіндік ерекшеліктері бар.
Ғылымда фольклорды қабылдау жайлы нақты зерттеулер өте аз. Мысалы белгілі болгар этнографы және фольклорисі Х. Вакарельский [12], фольклорды халықтың қалай қабылдағанын зерттеді, халық ән мәтіні мен әуенінің арасындағы үздіксіз байланысты және оның психологиялық әсерін ұғынады.
Фольклорды алғаш психологиялық зерттеу соғысқа (Ұлы Отан соғысы) дейін А.И. Герцен атындағы Ленинград мемлекеттік педагогикалық институтының, психология кафедрасында басталды.
Әсіресе А.П. Семенованың жұмыстарын айтуға болады, ол фольклорды меңгеруді зерттеді (аллегориялар, метафоралар). А.П. Семенова өз зерттеуінде балалардың метафораларды түсінуін талдады, өзінің психологиялық табиғаты бойынша түсінудің әдебиеттегі түсінуден айырмашылығы бар.
Бұл мәселені Ж. Пиаже мен Л.С. Выготский де зерттеді. Олардың пікірінше, метафоралардың мазмұны жалпылауды ұғыну процесіне апарылады. Балалардың метафораларды ұғынуын зерттеуде, олар көркем сөзді түсіну ерекшелігін, оны сезінуді ескермеді.
Ж. Пиаже балаларға арналған (9-11 жас) мақалды түсінуді талдады, мақалдарда кездесетін таныс емес сөздерді түсіндіру керек. Балалар мақалды қабылдауда түсінікті сөздерді тұтастық схемасын жасап, содан кейін оны түсінбеген сөздерді түсінуге жұмсайды.
Осы тұтастық схемасы Ж. Пиаженің пікірінше, аналитикалық түсінуді басып озады [12]. М.М. Мұқанов өз жұмыстарында жұмбақтарды шешудің тапсырманы шешу процесінен айырмашылығын көрсетті, жұмбақты шешуді адамдардың интеллектісінің сапаларына (тапқырлық, болжай алу, бақылампаздық) қатысты талдады. Ол жұмбақты шешу механизмін таңдау процесіне байланысты іздеді [13].
Балаларға арналған мақалдарды, мысал өлеңдерді, бейнелі салыстыруды зерттеген көптеген жұмыстар бар ( В.И. Малинина, В.Т. Бадудин, Л.К. Балацкая және басқалар [12].
Жұмбақты шешу болсын, фольклордың қайсысын алсақ та олардың ойлау әрекетімен байланысын көреміз, жұмбақты шешуде интеллектуалды қабілеттің кемелденгенін көрсетеді.
Жұмбақты психологиялық тұрғыдан зерттеген К. Нұрғалиевтің жұмыстарында [13] жұмбақтар да, мақалдар да ұлттық сипатқа толы, шығыс жұмбақтарының еуропалық жұмбақтардан айырмашылығы бар деп көрсетіледі.
"Жұмбақты шешу мен тапсырманы шешу процесінде ойлау механизмі бірдей бола ма?", "жұмбақты шешуде жауапты іздеу әдеттегі, әлде кибернетикалық, әлде эвристикалық тәсілдермен (яғни, қысқару процесі) жүзеге аса ма?" - міне осы сұрақтарды зерттеу үшін арнайы эксперимент жүргізді.
Өнер шығармаларын (халық поэзиясы) қабылдау творчестволық процестің әртүрлі сатысы болса да, олар өнердің кейбір түрлерінде (мәселен орындаушылық-жырау, жыршы) бірыңғай творчестволық акт ретінде бір-біріне қосылып кетеді. Фольклор - бұқаралық өнер, ұлттар мен халықтардың мәдениетінде маңызды орын алады. Фольклордан біз өнерді ұжымдық қабылдаудың ерекше типінің эволюциясын көреміз. Мұнда синестезия мен творчестволық процеске тікелей қатысушы тыңдаушы- көрермендер қосылады.
Фольклор синкреттік өнер, халықтың тұрмыс-салты, сөз, би, ән-күй өнері немесе халық поэзиясы бір- бірімен тұтастық құрайды. Фольклор ұжымдық және ұлттық сипатта, нұсқалық, дәстүрлік негізде ауызекі дамиды.
Фольклор - халықтың этностық байлығы, ұлттық психологиялық мәдени құндылықтар.
Академик В.В. Радлов: "Қазақтар - өте зерек халық, шебер әңгімешіл, мінез бен іске алғыр, шешендік өнерді жақсы меңгерген. Олар таулы, орманды жерді мекендеп, көл жағалап көшіп жүргендіктен, табиғатқа еліктеп, ырғақпен сұлу сөйлейді. Сөздері майда, анық, тұнық естіледі. Ой кестесі көркем, бейне бір өлең ұйқасына ұқсайды"- деген еді [12].
Х1Х ғ. Қазақстанға келген орыс зерттеушілері- қазақ халқының екі өнерін ерекше көрсеткен: а) шешен, қарасөзге жүйрік, ә) ақын, импровизатор деген. Сондай-ақ мынадай пікірлер де болған: "Қазақ халқы үшін сөз өнерінен бағалы мәнді ешнәрсе жоқ" [12], "Қазақтар тез-тез сөйлейді, сөздері ағылтегіл айтылады", - деді [12].
Фольклоршы Ә.А. Диваев халық қазынасын қастерлеп, зерттеп, кейінгі ұрпаққа асыл мұра қалдырды. "Эпикалық жырлардан көшпелі халыққа тән мінез-құлықты, ерекшелікті, бет-бейнені көресіз", - дейді Ә. Диваев [14]. Фольклор - халық көзқарасының сәулесі, оның рухани бейнесі мен ұлттық мінезі деді.
Ұлттық дәстүрді танытатын фольклор - халық психологиясы көзқарастарының жемісі
Фольклор қоғамдағы болмыс пен санадағы өзгерістерге сезімтал. Ақын творчествосына тоқталсақ оның авторлық сана сезімі сөз өнерімен ғана емес, сол қоғамның негізімен де байланысты. Мысалы Шалкиіз айтады, сарнайды
Мұнда авторлық сананың негізгі элементі көрінеді, өзінің авторлық "менін" дәл қойып өзін жалпы ағыннан бөліп алады. Тіпті көне түркі елдерінде авторлық және тұлғалық сана сезімдер бастау алған (Баласұғын).
Фольклор шығармаларымен қатар өмір бойы ақындар шығармалары да өмір сүрді. Мұнда әдеби процестің ішкі заңдылықтарынан басқа этностық процестерді де жандандырылған. Өзінің индивидуалды сана сезімдеріне ден қою ұлттық сана сезімдердің дамуына әкелді.
Қазақтың халық творчествосының өзіне тән ерекшелігі бір шығарманың бірнеше нұсқасы болады.
Фольклор қоғамдық санада және болмыста болып жатқан өзгерістерді тез байқайды, адам психологиясын тануға ұмтылады. Фольклорды жасау халықтың өмірімен, тұрмысымен органикалық байланысқан этностық санасымен, халық мәдениетімен шарттанады. Фольклор - жалпы халықтық, ұжымдық және нағыз халықтық творчество. Фольклор, яғни ауыз халық творчествосы- абстрактілі дерексізденген ұғым нақты тарихи әлеуметтік мазмұнда ғана шынайы мағынаға ие болады және әрбір этностың творчествосы ретінде қабылданады.
Сонымен фольклордың психологиялық табиғатын талдау негізінде келесі ой-пікірлерді жасауға болады:
Халық творчествосының асыл мұраларындағы дәстүрде этностық танымды көреміз. Фольклор, халық ауыз әдеби творчествосы - дерексізденген ұғым, нақты тарихи әлеуметтік мазмұнда ғана шынайы мағынаға ие болып, ұлт творчествосы ретінде қабылданады.
Фольклор мен психологияны жақындастыру фольклордың психологиялық аспектісін мойындау негізінде, қазақ ауыз әдеби творчествосының ұзақ ғасырлық тарихының көркемдік ерекшелігіне объективті бойлау. Ең негізгісі, қазақ ауыз әдеби творчествосының көркемдік-танымдық ерекшеліктерін, творчестволық ойлаудың ұлттық тәсілдерін зерттеу .
Қазақ этносының өлең өзегіне өріліп келген төл фольклоры, ұлт өмірінің белестерін сипаттайды. Бүгінгі күн талабынан туындаған, рухани мәдени қажеттіліктер негізінде бұрын болған, бірақ сана сезімнен күшпен ығыстырылған ұлттық танымдық түсініктерді моделдеу, қайта реконструкциялау кезеңі келді, бұл - халық творчествосы мұраларын психологиялық талдаудың уақыты жетті деген сөз.
Халыққа ұнаған фольклор шығармалары этностың психологиялық қабылдауы арқылы ғана бағаланады. Фольклор этнос өмірінде мәнді рөл атқарады және сол этносқа меншіктілігінің басты факторы. Фольклорға деген қатынас этностық сәйкестіктің негізі. Фольклор этностық бірліктің рухани өмірінің нәтижесі бола отырып, этностық сана сезімдерді қалыптастырудың қуатты құралы болып табылады.
2.1 Айтыс өнерін психологияда зерттеу
Айтыс - қазақтың ауызекі әдеби-музыкалық өнерінің көлемді және аса құнды салалалрының бірі. Ол - суырып-салма ақындық өнерінің жемісі болып табылады. Айтыста халықтың әдеп-ғұрпы, тұрмыс-салты, дүниетанымы, эстетикалық, рухани, философиялық және әлеуметтік көзқарасы, қалыптасу байқалады. Айтыстың түрлері, көтерілетін тақырыптары сан алуан. Егер де айтыстың ең ежелгі түрі "Бәдік" айтысының негізінде адам баласының табиғатқа әсер ету мақсаты жатса, кейіннен айтыстың кемеліне толған ең күрделі түрі - ақндар айтысының тақырыптары әлденеше тарау болып, бұтақталып кетеді және де сол бұтақтардың бәрі халықтың өмір-тұрмысын жан-жақты көрсетіп, барынша толық бейнелейді.
Жоғарыда аты аталған бәдік айтысынан басқа қайымдасу. Жануарлар мен адамның айтысы, ақ айтыс, сүре айтыс, жұмбақ айтыс сияқты айтыстың түрлері қалыптасты.
Айтыс қазақ даласында негізінен XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап айрықша кең өріс алып, мол серпінімен дамыды. Бұған сол тұстағы көшпелі өмірі, әдет-ғұрып, салт- дәстүрі басты себеп болды. Оны тудырған да, дамытқан да ақындар болған. Бұл өнер түрі қазаққа ағайындас, тұрмыс- тіршілігі, шаруашылығы, қоғамдық өмірі ұқсас келетін қырғыз, түркімен, қарақалпақ халықтарында да кездеседі. Басты ерекшелігі - оның суырыпсалмалы түрде орындалуы [15].
Айтыс қай кезеңдерде де филолог, фольклортанушы және саяхатшылардың назарынан тыс қалмаған. Оның әр-түрлі үлгілерін қазақ арасынан XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап В. Радлов, Ш. Нұрмағамбетұлы. Т. Сейдалин, С. Жантөрин, Ж. Шайхысламов, Ә. Диваев, С. Сейфуллин және т.б. жинап, жарыққа шығарса, солармен қатар, құнды ойлар мен деректер А. Васильев, А. Левшин, Ш. Уәлиханов, А. Янушкевич, А. Байтұрсынов, М. Әуезов, С. Мұқанов, Е. Ысмайылов, Қ. Жұмалиев, З. Ахметов, С. Қирабаев, М. Мырзахметов, С. Қасқабасов, М. Жармұхамедұлы және т.б. жұмыстарында орын алады.
Айтыс өзінің туу, айтылу дәстүрі мен табиғаты жағынан халық әдебиеті мұраларының қатарына жатады. Ілкі замандардан келе жатқан аталмыш өнердің кейбір үлгілері түркі ғалымдары Махмұт Қашқари мен Жүсіп Баласағұн шығармашылықтарынан байқалады.
Әрине XIX-XX ғасырларда саяси жағдайлардың өзгеруі ақындық өнерге де өз әсерін тигізгені анық. Академик В.В.Радлов настоящий акын тот, кто захватывает слушателей своей стремительной искусной импровизацией, - дегендей XIX ғасырдағы атақты айтыскер - ақындар - Тұрмағабет, Ырысты, Сапарғали, Әсет, Нұржан, Шөкей, Балдырақ сері, сұлу Саржан, Сүйінбай, Жамбыл, Майкөт, Құлманбет, Бақтыбай, Сарыбас, Кенен және тағы да басқалары тыңдармандарды өз шеберлігімен таң қалдырған.. Айтыс түйіні - шындық. Қандай жүйрік, желқабыз, тапқыр ақын болса да шындықтан жалтарып құтылып кете алмаған, оның бәрі де тек шындықпен суарылған аталы сөзге тоқтап бас иетін болған. Бұл тартпас уәж, шындыққа құрылған бір ауыз сөздің жеме-жемде айтыс тағдырын шешіп кететіні де осыдан. Бұл сипаттарымен айтыс өзіміздегі шешендік сөздерді еске салады. Әдетте, айтыста көптеген мәселелер көтеріліп, бір тақырыптан екіншісіне ауысып отырады.
Айтысқа түсуші ақынға қойылар шарт - біріншіден, ойынан құрастырып өлең шығаруы тиіс; екіншіден, айтысушыға қарсы ақынның аяқ астынан қойған талап, сұрағына өлең мен ұтымды жауап беріп, сөз қайтару қажет; үшіншіден, ақындар өлеңді мықымына келтіріп, домбыра ннемесе қобыз, ия сырнайға қосып айтуы керек. Айтыстың мазмұны белгілі бір тақырыпқа поэтикалық бәсекелесу, сайысу болып табылады. Айтыстағы өлеңдерге деген халық махаббаты - айтыс ақыны үшін қуатты стимул. Қазақтың халық өлеңдері, ақындары, жыраулары бәрі импровизациялық типке жатады, барлық халық ақындары өздерінің шығармалары арқылы халықтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz