Кадмий. кадмийдің экологиялық аспекттілері. өсімдіктерге әсері
КІРІСПЕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5
1.1 Ауыр металл . кадмийдің ашылу тарихы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1.2 Табиғатта кездесуі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.3 Кадмийдің: экологиялық аспекттілері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.4 Топырақтағы кадмий мөлшері және оның өсімдіктерге енуі . . . . . . . 7
1.5 Кадмийдің өсімдік бойымен қозғалуы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
1.6 Өсімдіктердің кадмийге төзімділігі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1.7 Металлотионейннің механизмі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
1.8 Өсімдіктердің өсуі мен дамуындағы ауыр металлдардың физиологиялық ролі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
1.9 Ауыр металл тұздарының өсімдік және жануарлар организміне әсері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
1.1.1 Ауыр металдар мен аллюминий қосылыстарындағы фито және цитотоксикалық активтілікті бағалау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1.1.2 Селекциядағы химиялық мутагенез . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
1.1.3 Химиялық мутагендердің әсер ету механизмі . . . . . . . . . . . . . . . . . .
23
2 МАТЕРИАЛДАР МЕН ӘДІСТЕРІ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
25
3 НӘТИЖЕЛЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛДАУ . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
26
ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
ТҰЖЫРЫМ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
38
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
4
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5
1.1 Ауыр металл . кадмийдің ашылу тарихы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1.2 Табиғатта кездесуі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.3 Кадмийдің: экологиялық аспекттілері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.4 Топырақтағы кадмий мөлшері және оның өсімдіктерге енуі . . . . . . . 7
1.5 Кадмийдің өсімдік бойымен қозғалуы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
1.6 Өсімдіктердің кадмийге төзімділігі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1.7 Металлотионейннің механизмі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
1.8 Өсімдіктердің өсуі мен дамуындағы ауыр металлдардың физиологиялық ролі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
1.9 Ауыр металл тұздарының өсімдік және жануарлар организміне әсері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
1.1.1 Ауыр металдар мен аллюминий қосылыстарындағы фито және цитотоксикалық активтілікті бағалау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1.1.2 Селекциядағы химиялық мутагенез . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
1.1.3 Химиялық мутагендердің әсер ету механизмі . . . . . . . . . . . . . . . . . .
23
2 МАТЕРИАЛДАР МЕН ӘДІСТЕРІ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
25
3 НӘТИЖЕЛЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛДАУ . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
26
ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
ТҰЖЫРЫМ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
38
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
Дәнді дақылдардың өнімділігін көтеру қазіргі егін шаруашылығының өзекті мәселесі. Жергілікті жердің сорт түрлері, ауыл-шаруашылығына қажетті құнды белгілері бойынша селекция үшін сұрыпталып отырылады. Әрбір шығарылған сорттың ауруға және сыртқы орта факторларына төзімді, сапасы жағынан күшті болуымен қатар өнімділігі жоғары болуы қажет. Осы сыртқы факторлар ішінде ауыр металдар тұзының өсімдікке және қоршаған ортаға әсерін зерттеу экология саласындағы актуалды мәселелердің бірі болып табылады. Сондықтан, қазіргі кездегі ғалымдардың алдындағы күрделі мәселелердің бірі ауыр металдардың тірі ағзаларға әсерін әлсірету болып табылады. Ауыр металдар белоктардың белсенділігін төмендетіп, металдық кофакторларды араластырып, активті бөліктерді блоктап және аллостериялық өзгергіштіктерді туғызуы мүмкін /1/. Сонымен қатар, олар мутагенезді және ісік клеткаларын немесе макроскопиялық өзгергіштіктерді түзуге бейім болады. Ең улы және қоршаған ортаға кеңінен таралған ауыр металдардың бірі кадмий болып есептеледі. Бұл элемент тірі ағзаларға қауіптілігі жағынан бірінші топқа жатқызылады \2\ . Кадмий адам және жануарлар ағзасына жиналуға қабілетті және жүрек қан тамыры әрекетіне себепші сонымен қатар, биосинтез процесін төмендетеді. Ауыр металл тұзы – жекелей алғанда CdCl2 фотосинтез және өсімдіктердің тыныс алуы кезінде метоллотианин кофакторына әсерін тигізіп, клеткада бұзылыстар тудыратыны анықталды. Ол бұзылыстар кейбір ғалымдардың дәлелдеуі бойынша, пайдалы бұзылыстар болуы да мүмкін \3\.
Мелничук Ю.П. (1979) қызметтестерімен бірге ауыл шаруашылық өсімдіктерін алғашқы өсу кезінде кадмийдің төменгі концентрациясымен өңдеп, өсімдіктің өсіп, даму процесін жылдамдататындығын және тамырдың меристемалық клеткасының митоздық бөлінуінің G1 – кезеңінде белок биосинтезі мен РНҚ синтезін жоғарлататындығын дәлелдеді \4\.
Дәннің өсуі кезінде кадмийдің активтелген әсері фитохромның регуляциясы мен байланысты. Сондықтан, кадмий өсімдіктердің митоз кезеңіне әсерін тигізеді, яғни цитокинездің бұзылуына әкеледі де, өсуді тежейді немесе мүлдем тоқтатады \5\.
Кадмийдің әсерін басқа ауыр металдармен салыстырғанда, өсімдік тіршілігіне қажеттілігі және оның топырақтан өсімдікке тасымалдануы, ұлпалардағы локализациясы әлі толық дәлелденбеген \6\. Сондықтан, біздің зерттеуімізде бұл химиялық қосылыстың (CdCl2) жұмсақ бидай сорттарына әсері зерттелді және осы химиялық қосылыстың әсерінен болған сандық және сапалық өзгергіштіктерге талдау жасалынды.
Мелничук Ю.П. (1979) қызметтестерімен бірге ауыл шаруашылық өсімдіктерін алғашқы өсу кезінде кадмийдің төменгі концентрациясымен өңдеп, өсімдіктің өсіп, даму процесін жылдамдататындығын және тамырдың меристемалық клеткасының митоздық бөлінуінің G1 – кезеңінде белок биосинтезі мен РНҚ синтезін жоғарлататындығын дәлелдеді \4\.
Дәннің өсуі кезінде кадмийдің активтелген әсері фитохромның регуляциясы мен байланысты. Сондықтан, кадмий өсімдіктердің митоз кезеңіне әсерін тигізеді, яғни цитокинездің бұзылуына әкеледі де, өсуді тежейді немесе мүлдем тоқтатады \5\.
Кадмийдің әсерін басқа ауыр металдармен салыстырғанда, өсімдік тіршілігіне қажеттілігі және оның топырақтан өсімдікке тасымалдануы, ұлпалардағы локализациясы әлі толық дәлелденбеген \6\. Сондықтан, біздің зерттеуімізде бұл химиялық қосылыстың (CdCl2) жұмсақ бидай сорттарына әсері зерттелді және осы химиялық қосылыстың әсерінен болған сандық және сапалық өзгергіштіктерге талдау жасалынды.
1. Singhal R.L., Meralf l., Hrdina P.D. Aspects of the biochemical toxicology of cadmium // Fed.Proc. – 1976. - №1. – P.75-80.
2. Малюга Д.Р. Кадмий и организм // Докл. АН СССР. – 1941. – 31, №2. – С.145-147
3. Войнар А.О. Распределение и роль кадмия в организме животных и человека // Микроэлементы в жизни растений и человека: Тр. Конф. Москва, 17-22 авг., 1952 г. : Высш. Шк. – М., 1952. – С.580-583.
4. Fairhal L.T. Indastrial toxicology / Ed. By I.Williams, K. Wilkins. – Baltimore: Raven press, 1957. – P. 30-33.
5. Flick D.F., Khaybill H.F. Toxic effects of cadmium: A revies // Environ. Res. – 1971.-4. №2. – P. 71-85.
6. Мельничук Ю.П., Соболев А.С., Калинин Ф.Л. Влияние солей кадмия на рост проростков гороха // Изв.АН СССР.Сер.биолю-1985.- № 11№-С.604-607.
7. Кадмий экологические аспекты // ВОЗ. Женева. – 1994.
8. Page A.L., Birgham F.T., Cadmium residues in the invironment // Residue Revs. – 1973. – 48, №1. – P. 1-44.
9. Iaskhola A. Effect of fertilizers, lime and cadmium added to soil on the cadmium residues from phosphate fertilizers, and their effect on the cadmium content in plants // Soil Sci. – 1976.- 121, №2.-P.109-114.
10. Anderson A., Hahlin M. Cadmium effects from phosphorus fertilization in field experiments // Seand. J. arg. Res. – 1981. – 11,№1. – P.303-310.
11. Volk B.C., Lighhart B. Computed equillibrium specialation of cadmium in soil solution of varing organic contents, pH and CO2 concentrations // 9 th. Int. Congr. Soil Sci. Abstrs.- Edmonton, 1978. – Vol.1. – P.292-293.
12. Алексеева А.А., Зорин Н.Г. Диффузия кадмия в почвах // Почвоведение. – 1980. – 31. – С. 66-73.
13. Miller J., Rassett I. Uptake of Cd by soybean as influenced by soil cation exchange capacity, pH and available phosphorus // J. Environ Qual. – 1976. – 5, №2. –P.157-162.
14. Page A.L., Binghame F.T., Nelson C. Cadmium adsorption and drowth of various plant species as influenced by solution cadmium concentration // J. Environ. Qual. – 1972. – 1,№3. – P.283-291.
15. Мельничук Ю.П. Влияние ионов кадмия на клеточное деление и рост растений . – 1990. С.-6-12.
16. Griling C. A., Peterson P.J. The significance of the cadmium species in uptake and metabolism of cadmium in crop plants // J. Plant. Nutr. – 1981. – 3,№1/4. P.703-720.
17. Mitsuo Ch., Akira B. The effects of some environmental factors on the partitioning of zinc and cadmium between roots and tops of rise plants // J. Plant Nutr. – 1981. – 3, №1/4, - P.203-214.
18. Jarvis S.C., Lohes L.H.P., Hopper M.V. Cadmium uptake from solution by plants and its transport from roots to shoots // Plant and soil. – 1976. -44, №1- P.179-191.
19. Margoshes M., Vallee B.L. A Cadmium protein from equine kyndy cortex // J. Amer. Chem. Soc. – 1957.-79,№22. – P.4813-4814.
20. Довгалюк А.И., Калиняк Т.Б., Блюм Я.Б. Оценка фито- и цитотоксической активности соединений тяжелых металлов и алюминия с помощью корневой апикальной меристемы лука // Цитология и генетика. – 2001 №1.- С.3-9
21. Довгалюк А.И.,Калиняк Т.Б., Блюм Я.Б. Цитогенетические эффекты солей токсичных металлов // Цитология и генетика. – 2001.№2.- С.3-9.
22. Ваулина Э.Н., Аникеева И.Д., Коган И.Г. Влияние ионов кадмия на деление клеток корневой меристемы Grepis capillaries (L.) Waller // Цитология и генетика. – 1978. – 12, № 6. – С. 497-503.
2. Малюга Д.Р. Кадмий и организм // Докл. АН СССР. – 1941. – 31, №2. – С.145-147
3. Войнар А.О. Распределение и роль кадмия в организме животных и человека // Микроэлементы в жизни растений и человека: Тр. Конф. Москва, 17-22 авг., 1952 г. : Высш. Шк. – М., 1952. – С.580-583.
4. Fairhal L.T. Indastrial toxicology / Ed. By I.Williams, K. Wilkins. – Baltimore: Raven press, 1957. – P. 30-33.
5. Flick D.F., Khaybill H.F. Toxic effects of cadmium: A revies // Environ. Res. – 1971.-4. №2. – P. 71-85.
6. Мельничук Ю.П., Соболев А.С., Калинин Ф.Л. Влияние солей кадмия на рост проростков гороха // Изв.АН СССР.Сер.биолю-1985.- № 11№-С.604-607.
7. Кадмий экологические аспекты // ВОЗ. Женева. – 1994.
8. Page A.L., Birgham F.T., Cadmium residues in the invironment // Residue Revs. – 1973. – 48, №1. – P. 1-44.
9. Iaskhola A. Effect of fertilizers, lime and cadmium added to soil on the cadmium residues from phosphate fertilizers, and their effect on the cadmium content in plants // Soil Sci. – 1976.- 121, №2.-P.109-114.
10. Anderson A., Hahlin M. Cadmium effects from phosphorus fertilization in field experiments // Seand. J. arg. Res. – 1981. – 11,№1. – P.303-310.
11. Volk B.C., Lighhart B. Computed equillibrium specialation of cadmium in soil solution of varing organic contents, pH and CO2 concentrations // 9 th. Int. Congr. Soil Sci. Abstrs.- Edmonton, 1978. – Vol.1. – P.292-293.
12. Алексеева А.А., Зорин Н.Г. Диффузия кадмия в почвах // Почвоведение. – 1980. – 31. – С. 66-73.
13. Miller J., Rassett I. Uptake of Cd by soybean as influenced by soil cation exchange capacity, pH and available phosphorus // J. Environ Qual. – 1976. – 5, №2. –P.157-162.
14. Page A.L., Binghame F.T., Nelson C. Cadmium adsorption and drowth of various plant species as influenced by solution cadmium concentration // J. Environ. Qual. – 1972. – 1,№3. – P.283-291.
15. Мельничук Ю.П. Влияние ионов кадмия на клеточное деление и рост растений . – 1990. С.-6-12.
16. Griling C. A., Peterson P.J. The significance of the cadmium species in uptake and metabolism of cadmium in crop plants // J. Plant. Nutr. – 1981. – 3,№1/4. P.703-720.
17. Mitsuo Ch., Akira B. The effects of some environmental factors on the partitioning of zinc and cadmium between roots and tops of rise plants // J. Plant Nutr. – 1981. – 3, №1/4, - P.203-214.
18. Jarvis S.C., Lohes L.H.P., Hopper M.V. Cadmium uptake from solution by plants and its transport from roots to shoots // Plant and soil. – 1976. -44, №1- P.179-191.
19. Margoshes M., Vallee B.L. A Cadmium protein from equine kyndy cortex // J. Amer. Chem. Soc. – 1957.-79,№22. – P.4813-4814.
20. Довгалюк А.И., Калиняк Т.Б., Блюм Я.Б. Оценка фито- и цитотоксической активности соединений тяжелых металлов и алюминия с помощью корневой апикальной меристемы лука // Цитология и генетика. – 2001 №1.- С.3-9
21. Довгалюк А.И.,Калиняк Т.Б., Блюм Я.Б. Цитогенетические эффекты солей токсичных металлов // Цитология и генетика. – 2001.№2.- С.3-9.
22. Ваулина Э.Н., Аникеева И.Д., Коган И.Г. Влияние ионов кадмия на деление клеток корневой меристемы Grepis capillaries (L.) Waller // Цитология и генетика. – 1978. – 12, № 6. – С. 497-503.
Мазмұны:
беті
КІРІСПЕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4
1
ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5
1.1
Ауыр металл - кадмийдің ашылу тарихы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5
1.2
Табиғатта кездесуі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6
1.3
Кадмийдің: экологиялық аспекттілері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6
1.4
Топырақтағы кадмий мөлшері және оның өсімдіктерге енуі . . . . . . .
7
1.5
Кадмийдің өсімдік бойымен қозғалуы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10
1.6
Өсімдіктердің кадмийге төзімділігі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11
1.7
Металлотионейннің механизмі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12
1.8
Өсімдіктердің өсуі мен дамуындағы ауыр металлдардың физиологиялық ролі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14
1.9
Ауыр металл тұздарының өсімдік және жануарлар организміне әсері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16
1.1.1
Ауыр металдар мен аллюминий қосылыстарындағы фито және цитотоксикалық активтілікті бағалау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17
1.1.2
Селекциядағы химиялық мутагенез . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
22
1.1.3
Химиялық мутагендердің әсер ету механизмі . . . . . . . . . . . . . . . . . .
23
2
МАТЕРИАЛДАР МЕН ӘДІСТЕРІ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
25
3
НӘТИЖЕЛЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛДАУ . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
26
ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
37
ТҰЖЫРЫМ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
38
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
39
К І Р І С П Е
Дәнді дақылдардың өнімділігін көтеру қазіргі егін шаруашылығының өзекті мәселесі. Жергілікті жердің сорт түрлері, ауыл-шаруашылығына қажетті құнды белгілері бойынша селекция үшін сұрыпталып отырылады. Әрбір шығарылған сорттың ауруға және сыртқы орта факторларына төзімді, сапасы жағынан күшті болуымен қатар өнімділігі жоғары болуы қажет. Осы сыртқы факторлар ішінде ауыр металдар тұзының өсімдікке және қоршаған ортаға әсерін зерттеу экология саласындағы актуалды мәселелердің бірі болып табылады. Сондықтан, қазіргі кездегі ғалымдардың алдындағы күрделі мәселелердің бірі ауыр металдардың тірі ағзаларға әсерін әлсірету болып табылады. Ауыр металдар белоктардың белсенділігін төмендетіп, металдық кофакторларды араластырып, активті бөліктерді блоктап және аллостериялық өзгергіштіктерді туғызуы мүмкін 1. Сонымен қатар, олар мутагенезді және ісік клеткаларын немесе макроскопиялық өзгергіштіктерді түзуге бейім болады. Ең улы және қоршаған ортаға кеңінен таралған ауыр металдардың бірі кадмий болып есептеледі. Бұл элемент тірі ағзаларға қауіптілігі жағынан бірінші топқа жатқызылады \2\ . Кадмий адам және жануарлар ағзасына жиналуға қабілетті және жүрек қан тамыры әрекетіне себепші сонымен қатар, биосинтез процесін төмендетеді. Ауыр металл тұзы - жекелей алғанда CdCl2 фотосинтез және өсімдіктердің тыныс алуы кезінде метоллотианин кофакторына әсерін тигізіп, клеткада бұзылыстар тудыратыны анықталды. Ол бұзылыстар кейбір ғалымдардың дәлелдеуі бойынша, пайдалы бұзылыстар болуы да мүмкін \3\.
Мелничук Ю.П. (1979) қызметтестерімен бірге ауыл шаруашылық өсімдіктерін алғашқы өсу кезінде кадмийдің төменгі концентрациясымен өңдеп, өсімдіктің өсіп, даму процесін жылдамдататындығын және тамырдың меристемалық клеткасының митоздық бөлінуінің G1 - кезеңінде белок биосинтезі мен РНҚ синтезін жоғарлататындығын дәлелдеді \4\.
Дәннің өсуі кезінде кадмийдің активтелген әсері фитохромның регуляциясы мен байланысты. Сондықтан, кадмий өсімдіктердің митоз кезеңіне әсерін тигізеді, яғни цитокинездің бұзылуына әкеледі де, өсуді тежейді немесе мүлдем тоқтатады \5\.
Кадмийдің әсерін басқа ауыр металдармен салыстырғанда, өсімдік тіршілігіне қажеттілігі және оның топырақтан өсімдікке тасымалдануы, ұлпалардағы локализациясы әлі толық дәлелденбеген \6\. Сондықтан, біздің зерттеуімізде бұл химиялық қосылыстың (CdCl2) жұмсақ бидай сорттарына әсері зерттелді және осы химиялық қосылыстың әсерінен болған сандық және сапалық өзгергіштіктерге талдау жасалынды.
ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Ауыр металл - кадмийдің ашылу тарихы.
1817 жылы неміс химигі Штромейер цинк оксидінің тұнбасынан белгісіз элементті бөліп алып, оны кадмий деп атайды. 1888ж кадмий кен орындарында цинкпен бірге жүретін элемент ретінде табылды. Кейіннен, оның мыс және қорғасын кендерінде 2-7% аралығында болатындығы анықталды. Кадмий - жануарлармен өсімдіктердің қалыпты өміріне қажетті элемент болмағандықтан, 150 жылға жуық уақыт биологтардың назарын аудартпаған. Кадмий - бояғыш заттар, гальваникалық және күн батареяларын өндіруде, полихлорвинилді шайырдың тұрақтандырғышы ретінде, әртүрлі құймалар дайындауда, антикоррозиялық жабындарда, атомды реакторларда және т.б жерлерде қолданыс тапты. Ал бұл өз кезегінде қоршаған ортада (ауада, топырақта, суда) кадмий мөлшерінің күрт жоғарылауына әкелді. Мысалы, Швецияда 1916-1972 жылдарда бидайдың бір дәніндегі кадмий мөлшері шамамен 4 есе , яғни 1г құрғақ массасына шаққанда 15мкг-нан 57 мкг-ға дейін жоғарлаған. 1975 жылғы мәлімет бойынша АҚШ тұрғыны тәулігіне 3-20мкг кадмий жұтатындығы дәлелденген [1].
Д.Р.Малюга ең алғаш табиғи өнімдерден (бірқатар балдырлар және су жануарларынан) кадмий мөлшерін анықтаған. Оның мәліметтері бойынша 1г құрғақ массаға 1,5*10-5%-ды құраған. Ол CdZn=120 қатынасы тұрақты деген қорытындыға келіп, кадмийдің осындай мөлшері және цинкпен қатынасы адам мүшелеріне де тән деген болжам жасаған. Кадмий мөлшерінің жоғарылауы қалыпты тіршілікті бұзады. Бұны дәлелдеу үшін ол өз еңбегінде, жүрек ауруынан өлген адамдардың бүйрегіндегі кадмий мөлшері 3,8-10-4% ал цинктің мөлшері небары 5-6 есе көп деген мәліметтер келтіреді [2].
Кадмийдің жануарлар мен адам организміндегі мөлшерін А.О.Войнар анықтаған [3]. Ол кадмий әртүрлі балықтардың, амфибиялардың, бауырмен жорғалаушылардың және омыртқалылардың, соның ішінде адамдардың органдарында кездесетіндігін, негізінен бүйрек пен бауырда жиналатындығын және жас ұлғайған сайын оның мөлшері де жоғарылайтындығын көрсетті.
Кадмийдің адам организміне улы әсері жайлы алғашқы бақылаулар 40-шы жылдарда анықталып, 20-ға жуық жағдайда кадмийдің тағам және су арқылы түсуінен улану болатындығы тіркелді. Ал 1941-1946 жылдар аралығында бұндай жағдайлардың 700-ге жуығы есепке алынды.[4].
1969 жылы жапон дәрігері Тсухия Жапония аудандарының біріндегі ерекше ауру жайлы мәлімдеме жасап ,оны "Итай-Итай" деп атайды. Оның тура аудармасы "ай-ой" дегенді білдіреді. Осы аурумен ауырғандардың буындары қақсаған. Клиниклық анализ глюкозонурия, аминоацетонурия, остеомаляция сияқты заттардың алмасуы бұзылғандығын көрсеткен. "Итай-Итай" пайда болу себебі қоршаған ортада кадмийдің күрт жоғарылауынан туындаған [5].
Қазіргі таңда кадмийдің жануар және адам организміне улы әсері жайлы көптеген мәліметтер бар. Бұндай зерттеулердің негізгі нәтижесін қысқаша түрде былай келтіруге болады: кадмиймен организмге ұзақ уақыт бойы әсер ететін болса, онда ол бүйрек пен бауырда жинақталып, заталмасу кезінде бұзылыстар туғызады да, гликоген мен белоктардың интенсивті гидролизі басталады. Қанттар мен аминқышқылдары қанда жинақталып организмнен шығарылады. Нәтижесінде бірқатар мүшелер мен ұлпалардың құрылымы бұзылады [6].
Соңғы 10-15 жылдар ішінде кадмийдің өсімдіктерге әсері жайлы көптеген материалдар жарияланды. Олардан белгілі болғаны: кадмий өсуді, фотосинтез бен тынысалу процесстерін, ферменттердің активтілігін тежейді. Құрамындағы кадмийдің мөлшері жоғары топырақтарда өнімділік анағұрлым төмендеп, алынған өнімде кадмий мөлшері көп болады. Ал бұл адам қорегінің негізгі көзі болып табылады.
1.2 Кадмий - дің табиғатта кездесуі
Кадмий (Cd) жасыл қабатта кеңінен таралған. Орташа концентрациясы шамамен 0,1 мгкг, әдетте ол цинкпен бірге кездеседі. Жел мен эрозия салдарынан Cd-ң көп мөлшері 15000 г дейін өзендермен әлемдік мұхитқа енеді.
Рудалық денелерден алыс фонды кеңістіктерде топырақ бетіндегі кадмий концентрациясы 0,1-0,4 г құрайды. Вулкандық емес топырақтарда кадмийдің орташа концентрациясы 0,01-1 мгкг аралығында ауытқиды, ал вулканды топырақтарда 4,5 мгкг. Вулкандық іс-әрекеттер кадмийдің негізгі табиғи көзі болып табылады, глобальдық жылдық ағын - 100-500 т-ға дейін. Алыс, тұрғылықсыз аудандардағы кадмийдің ауадағы концентрациясы 1 мгм[3] . Өндірісте кадмий - болатқа қорғаныш жамылғы ретінде қолданылады. Сонымен қатар, ПВХ-р үшін стаибилизатор; пластмасса мен әйнек үшін пигмент, никель-кадмийлі батареялар үшін электродты материал; көптеген балқымалар компоненті болып табылады.
1.3 Кадмийдің экологиялық аспекттілері
Кадмий (атомдық номері - 48; салыстырмалы атомдық массасы - 112,40) - металлдық элемент периодтық кестеде цинк және сынаппен бірге II Б тобына жатады. Кейбір кадмий тұздары, мәселен сульфид, карбонат және оксид суда мүлде ерімейді; ал табиғатта суда еритін тұздарға айнала алады. Суда еритіндерге сульфат, нитрат, галогендер жатады. Қоршаған ортадағы кадмийдің кездесетін формасы потенциальды қауіптілікті бағалау үшін өте маңызды. Теңіз суындағы кадмийдің орташа мөлшері шамамен 0,1 мкгл құрайды. Өзен суында ерігіш кадмий 1 мен 13, 5 мгл аралығында ауытқиды; ал ауада 1 мгмл-н артпайды. Ластанған топырақта кадмийдің орташа концентрациясы 0,2-0,4 мкгкг. Кей жағдайда өте жоғары көрсеткішке ие, яғни 160 мгкг[7].
Кадмийдің сіңірілуі мен организмдерге токсикалық әсері қоршаған орта факторларына тәуелді. Температураның көтерілуі сіңірілу мен улылығын жоғарылатады, ал судың тұздылығының жоғарылауы оларды төмендетеді. Су құрамындағы органикалық заттар кадмийдің байланысуының және организмдер үшін оңай енуінің төмендігінен сіңірілу мен токсикалық әсерді азайтады. Кей жағдайда кейбір органикалық заттар кері эффект көрсетеді.
Кадмийдің табиғи көздері - цинк, қорғасын, мыс рудалары, әртүрлі тау жыныстары, топырақ, су және мұнай болып табылады. Кадмий белоктармен және басқа органикалық молекулалармен байланысқан түрде кездесіп, органикалық қышқылы бар тұз түзеді. Бірақ кадмий ковалентті байланыста болып кездесетін көміртегімен байланысады, бұны бейорганикалық деп атайды.
CdCl2-нің салыстырмалы тығыздығы - 4, 047; ал балқу температурасы - 568ос; қайнау температурасы - 960ос; суда ерігіштігі 1400 гл; 20ос температурада топырақ ылғалында кадмий иондар түрінде кездеседі. Олар: Cd++; CdCl2+; CdSO4o; CdSO3o; CdOH+. (ВОЗ,1994)
1.4 Топырақтағы кадмий мөлшері және оның өсімдіктерге енуі.
Жер қабатында кадмий мөлшері 0,15 мгкг құрайды. Кадмий жанартаулы жыныстарда 0,001-0,8 аралығында ауытқиды, ал таулы жыныстарда 3-011 мгкг аралығында болады. Осындай жыныстардан түзілген топырақтарда кадмий мөлшері 0,1-0,3 және 11 мгкг болады[8]. Топырақтың 20 сантиметрлік жыртылатын қабатында кадмий мөлшері топырақ массасының 10-70мкгкг аралығында ауытқиды. Ал, өте ластанған аудандарда бұл көрсеткіш ондаған есе жоғарылауы мүмкін. Топырақта улы металдардың, соның ішінде кадмий мөлшерінің жоғарылауы жер бетіне жақын жатқан кен орындарының табиғи диффузиясының нәтижесінде, минералдық ресурстарды тасымалдау және металлургиялық кәсіпорындардың қалдықтарымен қоршаған ортаның ластануының нәтижесінде болуы мүмкін. Сонымен қатар, қалалық ағын сулардың шөгінділері де кадмийдің топыраққа түсуінің негізгі көздерінің бірі болып табылады. Және де кадмийдің негізгі көзі тыңайтқыштар арқылы енеді, әсіресе суперфосфат.Осы тыңайтқыштарда кадмий концентрациясы мен фосфор арасында корреляция болады. Фосфориттер құрамына 5-100 мгкг кадмий кіреді,және де оның көп бөлігі тыңайтқыштарға айналады[9].
Фосфоритті кендердегі кадмий мөлшері географиялық зоналарға байланысты әртүрлі (мгкг). Флоридада (АҚШ)-3-15;АҚШ-ң батысында -130;Австралияда -4-150 .
Фосфорлы тыңайтқыштар құрамында кадмий мөлшері өте аз болса да , оның жыл сайынғы топыраққа түсуі 10 гга құрайды. Суперфосфат арқылы енетін кадмий өсімдіктермен оңай сіңіріледі. Вегетациялық және далалық тәжірибелер көрсеткендей, арпа-топыраққа түскен кадмийдің 50-74%-н сіңіреді[10].
Топыраққа кадмийдің жиналуын және өсімдіктер сіңіруі үшін қолайлылығын анықтайтын негізгі факторларға - топырақтың механикалық құрамы мен қасиеті және онда кадмийдің ерігіштігі мен қозғалғыштығы жатады. Топырақтың механикалық құрамы жеңіл болған сайын, кадмийдің қозғалыс жылдамдығы жоғарылайды. Кадмийдің топырақтағы ерігіштігі мен қозғалғыштығы оның өсімдіктерге енуін анықтайды. Кадмий иондары тамыр арқылы сіңірілуі үшін, олар белгілі бір уақыт аралығында тамыр бетіне жақын орналасуы керек. Тамыр орналасқан топырақ, бейорганикалық және органикалық заттар арасында қарым-қатынас туғызатын химиялық және микробиологиялық өзгеріске ұшырайды. Металл иондарының өсімдіктер сіңіруі үшін қолайлығы бейорганикалық және органикалық лигандаларға байланысты.
Волк пен Лигхарт[11] тәжірибелері, топырақтың ауасындағы СО2концентрациясы мен pH-ң маңызды екенін көрсетеді. СО2 мөлшері 10% болғанда кадмий органикалық қосылыстар үлесіне pH 5-6 топырақ ерітіндісіндегі кадмийдің жалпы мөлшерінің 37 және 1% тиеді, ал СО2 0,035%болса -48 және 58% pH - ң маңызы жоғарыласа кадмий карбонат түрінде тұнбаға түседі.
pH 4-7 интервалды құрайтын сулы ортада жасалған тәжірибелерде қоректік ерітіндіге гумин қышқылдарын қосқанда жүгері тамырларының кадмийді сіңіруі біршама төмендейтіндігін көрсетті .
Топырақ pH - ы маңызды роль атқарады. Топырақ pH-ы қышқылды болған жағдайда кадмий оңай қозғала алады. Жалпы алғанда топырақ pH-ы жоғарылаған сайын өсімдіктердің кадмийді сіңіруі төмендейді. Бұл оның топырақ ерітіндісінде ерігіштігінің төмендеуімен байланысты. Қышқыл топырақтар бейтарап және сілтілі топырақтарға қарағанда ауыр металлдарды ұстап қалады. Қышқыл топырақтардың әктенуі өсімдіктер сіңіруіне қолайлы кадмийді төмендетеді. pH жоғарылауы сонымен қатар кадмий иондарының қозғалысын өзгертеді. Мәселен, pH 3,4 тен 8,1-ге өзгеруі оның қозғалысын екі есе төмендеткен. Топырақ pH-ң 5,7ден 6,7-ге жоғарылауы жүгері өскіншелеріне кадмийдің енуін 67%-ға қысқартқан. pH 7,5 болғанда CdCO3 түзілуінің нәтижесінде кадмийдің ерігіштігі шектеледі [12].
Салат, жүгері, томат, қызылша сияқты өсімдіктердің 4 қышқыл және 4 карбонатты қышқылдарда кадмийді сіңіруі зерттелген. Кадмийдің сіңірілуі оның топырақ ерітіндісіндегі концентрациясына пропорциональды жүрген, бірақ қышқыл топырақта ылғи жоғары болған
Бұршақ, редис, салаттағы кадмий мөлшері карбонатты топыраққа қарағанда, қышқыл топырақта анғұрлым жоғары болған. Кадмийдің улы әсерлерін төмендетудің шараларының біріне топырақтың әктенуін жатқызуға болады, өйткені ол pH-ты жоғарылатып өсімдік тамырларымен кадмийдің сіңірілуін төмендетеді. Қышқыл тыңайтқыштарды енгізу кадмийдің ерігіштігін жоғарылатады[13].
Хлоридтердің болуы топырақтағы кадмий тұздарының ерігіштігін жоғарылатуда маңызды фактор болып табылады. Топырақта pH 8-8,5 және хлорид мөлшері 350мгкг - нан жоғары болғанда кадмий, цинк, қорғасын тұздары гидроксид түрінде басым болады.
Құрамында кадмий жоқ тыңайтқыштарды қолданудың нәтижесінде кадмийдің өсімдіктермен сіңірілуі өсуі мүмкін. Мәселен, оның күздік бидайдағы концентрациясы құрамында аз мөлшерде кадмийі бар калий нитратының енгізу дозасын көтеру салдарынан жоғарылаған. Мұны әртүрлі химиялық реакциялардың алмасу нәтижесі деп болжауға болады. Қарастырып отырған процесте топырақ микроорганизмдері де маңызды роль атқарады. Олар хелаттаушы агенттермен кадмийге өте ұқсас ерігіш лигандалар қалыптастырады .
Өсімдіктердің кадмийді сіңіруі басқа да факторларға байланысты болады: мембраналық транспорттың кинетикасына, су мен иондардың қозғалыс жылдамдығына, кадмийдің басқа элементтермен қарым-қатынасына, сіңірілген иондардың одан ары метабализміне байланысты болады. Пейдж және тағы басқа авторлар [14] сулы ортада шаруашылық маңызы бар 9 түрлі өсімдікке кадмийдің әсерін зерттеген. Кадмийдің 0,1 мгл концентрациясында шпинат, соя, репаның өсуі 25%-ға тежелген. Дәл осындай әсер қырық қабат үшін кадмийдің 4мгл концентрациясында байқалған.
Бірқатар өсімдіктер үшін кадмийдің топырақта және ұлпаларда жиналуының шектеуші концентрациясы жасалған. Оның көтерілуі өсуді тежеп, өнімділікті 10%-ға төмендетеді: күріштің жапырағы мен сабағы үшін - 10-20мкгкг, сол үшін топырақтағы мөлшері - 10, ал ұлпаларда-3-5мкгкг[13].
Кадмийдің енуі оның топырақтағы немесе ерітіндідегі концентрациясы өскен сайын жоғарылайды. Жүгеріде кадмий мөлшерін 5мгл-ге көтергенде оның өсімдік бойындағы мөлшері өсіп, құрғақ массасы төмендеген. Өсімдік өліміне әкелетін кадмийдің шекті мөлшері құрғақ массаның - 20мгкг құрайды. Күріште, сулы қоректік ортада кадмий мөлшері 0,005мгл болғанда ол 0,5 мгкг мөлшерде жинақталып 0,1-мгл-30мгкг-ға дейін жеткен. Егер ерітіндіде кадмий концентрациясы 0,25мкМ-ден төмен болса,ол өсімдіктің өсуіне әсер етпеген. Ал 6 мкМ конценрацияда өсудің қатты тежелгендігі байқалған.
Бірқатар катиондар кадмийдің сіңірілуін төмендете алады. Жүгері өскіншелерінде кальций кадмийдің енуін басып тастап отырған. Ол тамырдың адсорбциясын төмендету негізінде жүзеге асады. Кадмийдің жерүсті бөлігінде сіңірілуі мен тасымалдануы цинктің жоғары концентрациясымен тежелген (ZnCd-10:1)
Егер қоректік ортада бірнеше катион болса, олардың арасындағы қатынас бәсекелестік сипатта болады. Мысалы кадмий, мыс, цинк, қорғасын, никель сияқты элементтердің біреуімен бірге кездессе, оның улылық әсері төмендейді [15].
1.5 Кадмийдің өсімдік бойымен қозғалуы.
Марганец, мырыш, мыс сияқты бірқатар қоректік элементтердің катиондарын зерттеу, олардың райграс жапырақтарының ұлпаларында аниондық органикалық комплекстер түрінде болатынын көрсеткен. Қоректік элементтер катиондарының мұндай комплекстер түзуі, оларға клетка ішінде қозғалуға және олардың метабализмге қосылатын аудандарға жетуіне мүмкіндік береді деген гипотеза айтылған. Улы металлдар үшін мұндай комплекстердің түзілуі зиянсыздандырғыш болып табылады.
Грилинг пен Петерсон бірқатар өсімдіктердің жерүсті бөлігі мен су ерігіш фракциясына талдау жасап, 90%-тен жоғары кадмий Cd2+ ионы түрінде көрсетілгендігін анықтады [16]. Осыған сүйене отырып кадмий жерүсті бөлігіне катион ретінде тасымалданады деген қорытынды жасалды. Бірақ, Митсуо мен Акира[17] күріш өсімдігінде кадмий жоғарғы бөлікке ксилема бойымен органикалық комплекстер түрінде жылжиды деп дәлелдейді. Ортада кадмий мөлшерінің жоғарылауы тамырдың метаболиттік активтілігін төмендетеді. Бірақ топырақты су алған жағдайда кадмий тамыр арқылы сіңіріледі, оның жоғары қарай тасымалдануы оттегі жетіспеушілігінің нәтижесінде әлсіз болады. Авторлардың ойынша кадмийдің тамырдан жерүсті бөліктерге оңай өтуі үшін ерігіш органометаллдық комплекске айналуы керек. Кадмийдің сабаққа және одан ары әртүрлі ұлпаларға таралуына 115Cd және гамма радиацияның жартылай өткізгіш детекторын пайдалану арқылы 26 күндік томат өсімдігіне зерттеулер жүргізілген. Алғашқы 30-60 минут лаг-периодқа сәйкес осы уақыт аралығында кадмий сабақ негізінде байқалған. Келесі 6 сағатта жасаушы ұлпалармен ксилема жолдарының кадмиймен қанығуы жүреді. Одан кейін сызықтық фаза туады да, ксилемадағы кадмий мөлшері тұрақтанады.
Кадмийдің сабақ бойымен жылжу жылдамдығы 0,35-0,6 мсағ құрайды. Кадмийдің ксилемадан жылжуы жолдарға жалғасқан паренхимді клеткалармен шектелмейді, ол эпидермисті қоса барлық ұлпаларға радиальді таралады. Кадмийдің латеральді қозғалу процесі ксилема ауданының екі жағында бірдей емес. Кадмий ксилемадан эпидермиске қарай баяу жылжиды, оны коэффициенті 10-8 см2с диффузия процесі ретінде суреттеуге болады. Ал ксилемадан ішке қарай жылжуы бірнеше есе тезірек жүзеге асады. Кадмийдің қабық пен өзектегі жалпы мөлшері уақытқа пропорциональді біртіндеп жоғарылайды. Екі күннен кейін кадмий қабық клеткалары мен эпидермисте көп мөлшерде жинақталады. Құрамында 115Cd бар қоректік ерітіндіні дәл осындай радиактивсіз кадмий ерітіндісімен немесе кальций нитратымен ауыстыру, 115Cd-ң ксилемадан босап шығуына және оның сабақ пен жапырақтардың беткі бөліктерінде жинақталуына әкеледі. Яғни, ксилема жолдарының қабырғаларында адсорбцияланған 115Cd-мен радиактивсіз кадмий немесе кальций арасында алмасу жүреді. Ксилемадағы кадмий құрамының өзгеруі лаг-периодсыз ішкі қабатта өзгерістер туғызады.
Ксилемадан сырт сабақ бөлігінде кадмий негізінен қабық пен эпидермисте жиналады. Қабықта коленхима жақсы жетілген, онда полисахариттер арасында тігін жасау үшін қолданатын кальций көп мөлшерде болады. Кадмийдің қабықта жиналуының басқа себебі оның тұз ретінде бөлінуі немесе басқа катиондардың кристалдарына қосылуы мүмкін. Кадмий фосфаттармен қосыла отырып тұнбаға түседі. Мұндай комплекстің ерігіштігі өте төмен .Керігіш=10-32. Бұл мүмкіндікті Ван де Гейн зерттеулері дәлелдейді. Кальций оксалатының тұнбасы көптеген қосжарнақтылардың әртүлі ұлпаларында байқалған.
1.6 Өсімдіктердің кадмийге төзімділігі.
Батыс және Орталық Европаның (мырыш), Орталық Африканың (мыс, никель) құрамында металдар мөлшері жоғары топырақта өскен флораны зерттеулер кейбір өсімдіктердің төзімді екендіктерін көрсеткен. Ал басқалары флораның негізгі өкілдері бола тұра тек металл мөлшері төмен топырақта тіршілік ете алады. Сонымен қатар, сол ауданның ластанған топырағында да, таза топырағында да өсе беретін түрлер кездеседі. Металлға бай топырақта өскен өсімдіктер металлдардың енуін тоқтата алмайды, тек олардың ұлпаларда жиналуы мен қозғалуын шектейді деген дәлелдер бар[15].
Топырақтағы металлдың өте төмен концентрацияларына төзімді өсімдіктерді үш топқа бөлуге болады: аккумуляторлар- металдар топырақта төмен және жоғары концентрацияда болғанда, өсімдіктердің жерүсті бөліктеріне жиналады; индикаторлар- металдардың сабақта сіңірілуі және тасымалдануы. Олардың ішкі концентрациясы сыртқысына көрініс беретіндей болып реттеледі; шектеушілер - олардың топырақтағы концентрация диапазоны шектік деңгейге дейін кең болады. Яғни осы деңгейден жоғарыласа қорғаныс механизмі жұмыс істемей, тасымалдануы шексіз жүреді.
Қоректік элементтер мен улы элементтердің жоғарғы деңгейіне төзімділік генетикалық тұрғыдан анықталады. Аккумуляторлар жағдайында олардың металл мөлшері жоғары географиялық зоналарға бейімделуі генотиптік эволюция және селекция нәтижесінде жүзеге асады. Бейімделу процесі тез жүреді. Бұл популяция генетикалық жағынан әртүрлі және өсімдіктердің жекелеген түрлері қолайсыз жағдайларға бірден шыдамдылық көрсетуге қабілетті деп ойлауға негіз болады.
Өсімдіктердің төзімділігінде метабалиттік бейімделушілік маңызды роль атқарады. Аккумуляторлар және шектеушілер топтарының өкілдерінің төзімділік механизмі негізінен ішкі - оған металлдардың активті детоксикациясы жатады. Бірақ детоксикация аудандары әртүрлі: аккумуляторларда - сабақта, шектеушілерде- тамырда.
Металдардың улылығын төмендететін төзімді түрлердің метабализмін өзгертетін негізгі механизмдерге - компатментация, комплекс түзілу және метабалиттік адаптация жатады. Компартментация токсикалық элементтердің клеткада улылық әсері көрініс беретін бөліктерінде шектеулі мөлшерде болуын қамтамасыз етеді. Енді өсімдіктердің кадмийге төзімділік механизмдеріне жеке тоқталсақ. Негізінен зерттеулер бір түрге жататын организмдердің төзімді және төзімсіз түрлеріне жүргізілген.
Кадмийге сезімтал және төзімді Holcus lantus популяцияларының жеті күндік өскіншелерін, құрамындағы кадмий мөлшері 1-2 мгл қоректік ортаға енгізген. 21 күннен кейін биомассаны , яғни кадмийдің тамырдағы және жерүсті бөліктеріндегі жалпы мөлшерін анықтаған. Қоректік ортада кадмий мөлшері 1 мгл болғанда екі популяцияда сіңірілген кадмий мөлшері жағынан айырмашылық болмаған. Ал 2мгл - де сезімтал штамдарында кадмийді сіңіру мөлшері анағұрлым жоғары болған. Кадмийдің қоректік ортадағы мөлшеріне қарамастан төзімді популяциялар оны көп мөлшерде тамырында жинақтаған. Кадмий мөлшері 1 мгл қоректік ортада тамыр жерүсті бөліктеріндегі кадмий мөлшерінің қатынасы сезімтал популяциялар үшін 9,3, төзімділер үшін 45,3 , ал 2 мгл болғанда - 13,4 және 30,4.
Кадмийді тамырда аккумуляциялау көптеген өсімдіктерге тән. Ағын сулармен суарылатын топырақта өскен жүгері тамырындағы кадмий мөлшері бақылаумен салыстырғанда 59 есе, сабағында 7,5 есе, жапырағында 5,5 есе артқан. Кадмий мөлшері 0,005-0,1 мгл су ортасында өскен күріште ,кадмийдің негізгі массасы тамырда қалған. Дәндегі кадмий мөлшері төмен және де қоректік ерітіндіде кадмий мөлшерін көбейткенмен ол онша өзгермейді.
Жарвис С.К.[18] өз қызметкерлерімен бірге 23 түрлі өсімдікте кадмийдің жинақталуын зерттеген (астық тұқымдастар, шөптер, бұршақ тұқымдастар,көкөністер). Кадмийдің сабақтағы мөлшері өсімдік түріне байланысты құрғақ массаның 1,8-21 мкгг аралығында ауытқыған. Ең аз мөлшерде редисте кездескен (1,8), ал ең көп мөлшерде қызылшада (21,1), соргода (17,5), салат - латукте (15). Тамырдағы мөлшері бойынша - ең жоғарғы көрсеткішке пастернак (163,8), томат (121,6), қызылша (151мкгг) ие болған. Сонымен қатар, өсімдіктердің барлық түрінде тамырдағы кадмий концентрациясы сабақтағыдан бірнеше есе жоғары болған.
Кадмийдің жерүсті бөліктеріне шектеулі мөлшерде енуі, өсімдік төзімділігін анықтайтын механизмдердің бірі болып табылады. Бұл құбылыстың физиологиялық мағынасы кадмиймен тежелетін биосинтез процестері өтетін аудандарда кадмий мөлшерін төмендетуге болады.
1.7 Металлотионеиннің механизмі.
1кг тірі массаға бір рет енгізгеннен летальді болып табылатын кадмий мөлшерін, бірнеше рет 1-3 күн интервалмен енгізсе жануарлардың өлмейтіндігі байқалған. Сонымен қатар, кадмийдің организмнен өте баяу шығатындығы белгілі. Бұл жағдай жануар организміне енген кадмийді байланыстырып және метабализмнен өшіріп тастайтын қандайда бір заттың синтезін индуциялайды деген ой туғызды. 1955 жылы Валли осындай затты іздеуге кіріседі. Ол кезде карбоангидразаның құрамына цинктің кіретіндігі белгілі еді. Атомдық құрылымы, химиялық реактивтілігі жағынан цинк пен кадмийдің ұқсастығын ескере отырып Валли кадмийді байланыстырушы зат белок болуы мүмкін деген болжам жасайды. Алдына қойған мақсатты орындау үшін оған массасы үлкен және кадмий мөлшері жоғары болып табылатын обьект керек болды. Бұндай обьект ретінде жылқының бүйрегі алынды, ондағы кадмий мөлшері құрғақ массаның 94 мкгг-на жетеді.
1957 жылы кадмийді байланыстырушы белок бар деген алғаш мәлімдеме жарияланды [19]. Ары қарайғы тазарту гамогенді полипептид (электрофорез және ультрацентрифугалау мәліметтері бойынша) бөліп алуға мүмкіндік берді. Ол бірқатар көрсеткіштерімен ерекшеленеді. Молекулярлық массасы 6700 Д, 33% цистейннен тұрады және ароматты аминқышқылдары болмайды, сондықтан 280 нм-де өзіне тән сіңіруді көрсетпейді. Барлық SH-топтар металл иондарымен меркаптидті комплексте байланысқан түрде, 250 нм-де максимум сіңіруге ие болды. Полипептид молекуласы 2,4% цинк және 5,9 % кадмийден тұрады , осыған орай металлотионеин деп аталады.
Металлотионеин сияқты белоктар адамның бүйрегі мен бауырынан ,жылқы, бұзау, тюлень, егеуқұйрық, балапан, қоян, тышқан бауырынан бөлініп алынған. Металл құрамы ұлпаға байланысты өзгеріп отырады. Металлотионеинде цинк пен кадмий жиі кездеседі. Цистеин қалдықтарының екі валентті металдарға қатынасы үшке тең.
Адам бауырының, жылқы бүйрегінің, егеуқұйрық бауыры мен бүйрегінің, тышқан бауырының металлотионеиндерінің аминқышқылдық қатары анықталған. Кадмий, цинк, мыс, сынап және басқа ауыр металлдарды енгізу бауыр, бүйрек және мүшелерде металлотионеиннің мөлшерінің күрт жоғарылауына әкеледі. Қазіргі уақытқа дейін металлотионеиннің ферментативтік активтілікке ие екендігі жайлы дәлел жоқ. Оның ерекше қасиетіне-көп мөлшерде екі валентті катиондарды байланыстыру жатады. Осы арқылы ол мыс пен цинктің клетка ішілік резервтік қызметін атқара алады. Мыс пен мырыш металлоферменттердің синтезі үшін қажет, сонымен қоса клетканың көптеген жүйелері үшін улы. Осыған орай металлотионеин тәрізді белоктар, байланыстыру және металл беру қызметін атқару арқылы гомеостазды ұстап тұра алады. Адам бауырының металлотионеині негізінен цинктен тұрады. Стресс жағдайы оның метабализміне әсер етеді. Осының негізінде цинктің заталмасуы қалыпты күйінен ауытқуы мүмкін деген болжам айтылды.
Металлотионеиннің қызметін атқаратын белоктар өсімдік клеткаларында да кездеседі. Бірақ жануарлардың кадмий байланыстырушы белоктарына қарағанда олардың құрылымы аз зерттелген. Мысалы темекі жапырақтарында сіңірілген кадмийдің негізгі массасы цитоплазмада молекулярлық массасы 10000 Д полипептидпен комплекс түрінде болған. Сонымен қатар молекулалық массасы 13000 Д кадмийді байланыстырушы белок сояның жапырақтарынан, сабақтарынан және тамырларынан бөлінп алынған [19].
1.8 Өсімдіктердің өсуі мен дамуындағы ауыр металлдардың физиологиялық ролі.
Көптеген ауыр металлдар (цинк пен кадмий) организмдердің қалыпты өміршеңдігі үшін керекті компонент болып табылады. Олар энзиматикалық жүйелердің құрам бөлігі, энергияны-оттегін тасымалдап, клетка мембраналары арқылы электрондардың қозғалысын жүзеге асырып, синтез бен тұқымқуалаушылық туралы хабардың берілуіне әсер етеді. Организмде, тек белгілі бір элементтің болуы емес, оның басқа элементтермен қатынасы да маңызды. Ауыр металлдардың концентрациясының күрт жоғарылауы олардың пайдалы элементтерден токсиканттар қатарына ауысуына жағдай жасайды [15].
Ауыр металдардың улылығы олардың химиялық және физикалық қасиеттерімен байланысты; яғни электронды конфигурация, электртерістілік, ионизация, тотығу-тотықсыздану потенциал мөлшері, жеке химиялық элементтермен туыстығы және онымен өткізгіш қабығымен байланыстылығы, белок-клетка ішінде не бетінде функционалды топтар жанында берік қосылыстар түзу қасиетімен және т.б. байланысты. Мысалы: электртерістілік, ионизация потенциалы және иондық радиус металлдардың биологиялық активтілігіне әсер етеді, себебі комплекстердің тұрақтылығы металлдардың электрлік қасиетіне байланысты. Иондардың гидратация дәрежесі де үлкен әсерін тигізеді, өйткені олардың айналасында қоршаған орта мен иондардың қатынасына кедергі жасайтын қабық түзіледі. Бұдан басқа, токсикалық металдарды оқу барысында олардың тірі клеткаға әсері цитоплазманың, гидратация дәрежесімен келісілгендігін естен шығармау қажет. Цитоплазмадағы су байланысқан түрде болады. Металлдардың токсикалық әсерінің салдарынан тек комеоидты жүйелер бұзылып қоймай, белок денатурациясы және токсикалық металлдардың әсерлерінің негізгі механизмі болып табылатын ферменттердің активті орталықтарына тосқауыл болады.[15].
Металлдардың хелат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
беті
КІРІСПЕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4
1
ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5
1.1
Ауыр металл - кадмийдің ашылу тарихы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5
1.2
Табиғатта кездесуі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6
1.3
Кадмийдің: экологиялық аспекттілері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6
1.4
Топырақтағы кадмий мөлшері және оның өсімдіктерге енуі . . . . . . .
7
1.5
Кадмийдің өсімдік бойымен қозғалуы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10
1.6
Өсімдіктердің кадмийге төзімділігі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11
1.7
Металлотионейннің механизмі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12
1.8
Өсімдіктердің өсуі мен дамуындағы ауыр металлдардың физиологиялық ролі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14
1.9
Ауыр металл тұздарының өсімдік және жануарлар организміне әсері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16
1.1.1
Ауыр металдар мен аллюминий қосылыстарындағы фито және цитотоксикалық активтілікті бағалау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17
1.1.2
Селекциядағы химиялық мутагенез . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
22
1.1.3
Химиялық мутагендердің әсер ету механизмі . . . . . . . . . . . . . . . . . .
23
2
МАТЕРИАЛДАР МЕН ӘДІСТЕРІ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
25
3
НӘТИЖЕЛЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛДАУ . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
26
ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
37
ТҰЖЫРЫМ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
38
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
39
К І Р І С П Е
Дәнді дақылдардың өнімділігін көтеру қазіргі егін шаруашылығының өзекті мәселесі. Жергілікті жердің сорт түрлері, ауыл-шаруашылығына қажетті құнды белгілері бойынша селекция үшін сұрыпталып отырылады. Әрбір шығарылған сорттың ауруға және сыртқы орта факторларына төзімді, сапасы жағынан күшті болуымен қатар өнімділігі жоғары болуы қажет. Осы сыртқы факторлар ішінде ауыр металдар тұзының өсімдікке және қоршаған ортаға әсерін зерттеу экология саласындағы актуалды мәселелердің бірі болып табылады. Сондықтан, қазіргі кездегі ғалымдардың алдындағы күрделі мәселелердің бірі ауыр металдардың тірі ағзаларға әсерін әлсірету болып табылады. Ауыр металдар белоктардың белсенділігін төмендетіп, металдық кофакторларды араластырып, активті бөліктерді блоктап және аллостериялық өзгергіштіктерді туғызуы мүмкін 1. Сонымен қатар, олар мутагенезді және ісік клеткаларын немесе макроскопиялық өзгергіштіктерді түзуге бейім болады. Ең улы және қоршаған ортаға кеңінен таралған ауыр металдардың бірі кадмий болып есептеледі. Бұл элемент тірі ағзаларға қауіптілігі жағынан бірінші топқа жатқызылады \2\ . Кадмий адам және жануарлар ағзасына жиналуға қабілетті және жүрек қан тамыры әрекетіне себепші сонымен қатар, биосинтез процесін төмендетеді. Ауыр металл тұзы - жекелей алғанда CdCl2 фотосинтез және өсімдіктердің тыныс алуы кезінде метоллотианин кофакторына әсерін тигізіп, клеткада бұзылыстар тудыратыны анықталды. Ол бұзылыстар кейбір ғалымдардың дәлелдеуі бойынша, пайдалы бұзылыстар болуы да мүмкін \3\.
Мелничук Ю.П. (1979) қызметтестерімен бірге ауыл шаруашылық өсімдіктерін алғашқы өсу кезінде кадмийдің төменгі концентрациясымен өңдеп, өсімдіктің өсіп, даму процесін жылдамдататындығын және тамырдың меристемалық клеткасының митоздық бөлінуінің G1 - кезеңінде белок биосинтезі мен РНҚ синтезін жоғарлататындығын дәлелдеді \4\.
Дәннің өсуі кезінде кадмийдің активтелген әсері фитохромның регуляциясы мен байланысты. Сондықтан, кадмий өсімдіктердің митоз кезеңіне әсерін тигізеді, яғни цитокинездің бұзылуына әкеледі де, өсуді тежейді немесе мүлдем тоқтатады \5\.
Кадмийдің әсерін басқа ауыр металдармен салыстырғанда, өсімдік тіршілігіне қажеттілігі және оның топырақтан өсімдікке тасымалдануы, ұлпалардағы локализациясы әлі толық дәлелденбеген \6\. Сондықтан, біздің зерттеуімізде бұл химиялық қосылыстың (CdCl2) жұмсақ бидай сорттарына әсері зерттелді және осы химиялық қосылыстың әсерінен болған сандық және сапалық өзгергіштіктерге талдау жасалынды.
ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Ауыр металл - кадмийдің ашылу тарихы.
1817 жылы неміс химигі Штромейер цинк оксидінің тұнбасынан белгісіз элементті бөліп алып, оны кадмий деп атайды. 1888ж кадмий кен орындарында цинкпен бірге жүретін элемент ретінде табылды. Кейіннен, оның мыс және қорғасын кендерінде 2-7% аралығында болатындығы анықталды. Кадмий - жануарлармен өсімдіктердің қалыпты өміріне қажетті элемент болмағандықтан, 150 жылға жуық уақыт биологтардың назарын аудартпаған. Кадмий - бояғыш заттар, гальваникалық және күн батареяларын өндіруде, полихлорвинилді шайырдың тұрақтандырғышы ретінде, әртүрлі құймалар дайындауда, антикоррозиялық жабындарда, атомды реакторларда және т.б жерлерде қолданыс тапты. Ал бұл өз кезегінде қоршаған ортада (ауада, топырақта, суда) кадмий мөлшерінің күрт жоғарылауына әкелді. Мысалы, Швецияда 1916-1972 жылдарда бидайдың бір дәніндегі кадмий мөлшері шамамен 4 есе , яғни 1г құрғақ массасына шаққанда 15мкг-нан 57 мкг-ға дейін жоғарлаған. 1975 жылғы мәлімет бойынша АҚШ тұрғыны тәулігіне 3-20мкг кадмий жұтатындығы дәлелденген [1].
Д.Р.Малюга ең алғаш табиғи өнімдерден (бірқатар балдырлар және су жануарларынан) кадмий мөлшерін анықтаған. Оның мәліметтері бойынша 1г құрғақ массаға 1,5*10-5%-ды құраған. Ол CdZn=120 қатынасы тұрақты деген қорытындыға келіп, кадмийдің осындай мөлшері және цинкпен қатынасы адам мүшелеріне де тән деген болжам жасаған. Кадмий мөлшерінің жоғарылауы қалыпты тіршілікті бұзады. Бұны дәлелдеу үшін ол өз еңбегінде, жүрек ауруынан өлген адамдардың бүйрегіндегі кадмий мөлшері 3,8-10-4% ал цинктің мөлшері небары 5-6 есе көп деген мәліметтер келтіреді [2].
Кадмийдің жануарлар мен адам организміндегі мөлшерін А.О.Войнар анықтаған [3]. Ол кадмий әртүрлі балықтардың, амфибиялардың, бауырмен жорғалаушылардың және омыртқалылардың, соның ішінде адамдардың органдарында кездесетіндігін, негізінен бүйрек пен бауырда жиналатындығын және жас ұлғайған сайын оның мөлшері де жоғарылайтындығын көрсетті.
Кадмийдің адам организміне улы әсері жайлы алғашқы бақылаулар 40-шы жылдарда анықталып, 20-ға жуық жағдайда кадмийдің тағам және су арқылы түсуінен улану болатындығы тіркелді. Ал 1941-1946 жылдар аралығында бұндай жағдайлардың 700-ге жуығы есепке алынды.[4].
1969 жылы жапон дәрігері Тсухия Жапония аудандарының біріндегі ерекше ауру жайлы мәлімдеме жасап ,оны "Итай-Итай" деп атайды. Оның тура аудармасы "ай-ой" дегенді білдіреді. Осы аурумен ауырғандардың буындары қақсаған. Клиниклық анализ глюкозонурия, аминоацетонурия, остеомаляция сияқты заттардың алмасуы бұзылғандығын көрсеткен. "Итай-Итай" пайда болу себебі қоршаған ортада кадмийдің күрт жоғарылауынан туындаған [5].
Қазіргі таңда кадмийдің жануар және адам организміне улы әсері жайлы көптеген мәліметтер бар. Бұндай зерттеулердің негізгі нәтижесін қысқаша түрде былай келтіруге болады: кадмиймен организмге ұзақ уақыт бойы әсер ететін болса, онда ол бүйрек пен бауырда жинақталып, заталмасу кезінде бұзылыстар туғызады да, гликоген мен белоктардың интенсивті гидролизі басталады. Қанттар мен аминқышқылдары қанда жинақталып организмнен шығарылады. Нәтижесінде бірқатар мүшелер мен ұлпалардың құрылымы бұзылады [6].
Соңғы 10-15 жылдар ішінде кадмийдің өсімдіктерге әсері жайлы көптеген материалдар жарияланды. Олардан белгілі болғаны: кадмий өсуді, фотосинтез бен тынысалу процесстерін, ферменттердің активтілігін тежейді. Құрамындағы кадмийдің мөлшері жоғары топырақтарда өнімділік анағұрлым төмендеп, алынған өнімде кадмий мөлшері көп болады. Ал бұл адам қорегінің негізгі көзі болып табылады.
1.2 Кадмий - дің табиғатта кездесуі
Кадмий (Cd) жасыл қабатта кеңінен таралған. Орташа концентрациясы шамамен 0,1 мгкг, әдетте ол цинкпен бірге кездеседі. Жел мен эрозия салдарынан Cd-ң көп мөлшері 15000 г дейін өзендермен әлемдік мұхитқа енеді.
Рудалық денелерден алыс фонды кеңістіктерде топырақ бетіндегі кадмий концентрациясы 0,1-0,4 г құрайды. Вулкандық емес топырақтарда кадмийдің орташа концентрациясы 0,01-1 мгкг аралығында ауытқиды, ал вулканды топырақтарда 4,5 мгкг. Вулкандық іс-әрекеттер кадмийдің негізгі табиғи көзі болып табылады, глобальдық жылдық ағын - 100-500 т-ға дейін. Алыс, тұрғылықсыз аудандардағы кадмийдің ауадағы концентрациясы 1 мгм[3] . Өндірісте кадмий - болатқа қорғаныш жамылғы ретінде қолданылады. Сонымен қатар, ПВХ-р үшін стаибилизатор; пластмасса мен әйнек үшін пигмент, никель-кадмийлі батареялар үшін электродты материал; көптеген балқымалар компоненті болып табылады.
1.3 Кадмийдің экологиялық аспекттілері
Кадмий (атомдық номері - 48; салыстырмалы атомдық массасы - 112,40) - металлдық элемент периодтық кестеде цинк және сынаппен бірге II Б тобына жатады. Кейбір кадмий тұздары, мәселен сульфид, карбонат және оксид суда мүлде ерімейді; ал табиғатта суда еритін тұздарға айнала алады. Суда еритіндерге сульфат, нитрат, галогендер жатады. Қоршаған ортадағы кадмийдің кездесетін формасы потенциальды қауіптілікті бағалау үшін өте маңызды. Теңіз суындағы кадмийдің орташа мөлшері шамамен 0,1 мкгл құрайды. Өзен суында ерігіш кадмий 1 мен 13, 5 мгл аралығында ауытқиды; ал ауада 1 мгмл-н артпайды. Ластанған топырақта кадмийдің орташа концентрациясы 0,2-0,4 мкгкг. Кей жағдайда өте жоғары көрсеткішке ие, яғни 160 мгкг[7].
Кадмийдің сіңірілуі мен организмдерге токсикалық әсері қоршаған орта факторларына тәуелді. Температураның көтерілуі сіңірілу мен улылығын жоғарылатады, ал судың тұздылығының жоғарылауы оларды төмендетеді. Су құрамындағы органикалық заттар кадмийдің байланысуының және организмдер үшін оңай енуінің төмендігінен сіңірілу мен токсикалық әсерді азайтады. Кей жағдайда кейбір органикалық заттар кері эффект көрсетеді.
Кадмийдің табиғи көздері - цинк, қорғасын, мыс рудалары, әртүрлі тау жыныстары, топырақ, су және мұнай болып табылады. Кадмий белоктармен және басқа органикалық молекулалармен байланысқан түрде кездесіп, органикалық қышқылы бар тұз түзеді. Бірақ кадмий ковалентті байланыста болып кездесетін көміртегімен байланысады, бұны бейорганикалық деп атайды.
CdCl2-нің салыстырмалы тығыздығы - 4, 047; ал балқу температурасы - 568ос; қайнау температурасы - 960ос; суда ерігіштігі 1400 гл; 20ос температурада топырақ ылғалында кадмий иондар түрінде кездеседі. Олар: Cd++; CdCl2+; CdSO4o; CdSO3o; CdOH+. (ВОЗ,1994)
1.4 Топырақтағы кадмий мөлшері және оның өсімдіктерге енуі.
Жер қабатында кадмий мөлшері 0,15 мгкг құрайды. Кадмий жанартаулы жыныстарда 0,001-0,8 аралығында ауытқиды, ал таулы жыныстарда 3-011 мгкг аралығында болады. Осындай жыныстардан түзілген топырақтарда кадмий мөлшері 0,1-0,3 және 11 мгкг болады[8]. Топырақтың 20 сантиметрлік жыртылатын қабатында кадмий мөлшері топырақ массасының 10-70мкгкг аралығында ауытқиды. Ал, өте ластанған аудандарда бұл көрсеткіш ондаған есе жоғарылауы мүмкін. Топырақта улы металдардың, соның ішінде кадмий мөлшерінің жоғарылауы жер бетіне жақын жатқан кен орындарының табиғи диффузиясының нәтижесінде, минералдық ресурстарды тасымалдау және металлургиялық кәсіпорындардың қалдықтарымен қоршаған ортаның ластануының нәтижесінде болуы мүмкін. Сонымен қатар, қалалық ағын сулардың шөгінділері де кадмийдің топыраққа түсуінің негізгі көздерінің бірі болып табылады. Және де кадмийдің негізгі көзі тыңайтқыштар арқылы енеді, әсіресе суперфосфат.Осы тыңайтқыштарда кадмий концентрациясы мен фосфор арасында корреляция болады. Фосфориттер құрамына 5-100 мгкг кадмий кіреді,және де оның көп бөлігі тыңайтқыштарға айналады[9].
Фосфоритті кендердегі кадмий мөлшері географиялық зоналарға байланысты әртүрлі (мгкг). Флоридада (АҚШ)-3-15;АҚШ-ң батысында -130;Австралияда -4-150 .
Фосфорлы тыңайтқыштар құрамында кадмий мөлшері өте аз болса да , оның жыл сайынғы топыраққа түсуі 10 гга құрайды. Суперфосфат арқылы енетін кадмий өсімдіктермен оңай сіңіріледі. Вегетациялық және далалық тәжірибелер көрсеткендей, арпа-топыраққа түскен кадмийдің 50-74%-н сіңіреді[10].
Топыраққа кадмийдің жиналуын және өсімдіктер сіңіруі үшін қолайлылығын анықтайтын негізгі факторларға - топырақтың механикалық құрамы мен қасиеті және онда кадмийдің ерігіштігі мен қозғалғыштығы жатады. Топырақтың механикалық құрамы жеңіл болған сайын, кадмийдің қозғалыс жылдамдығы жоғарылайды. Кадмийдің топырақтағы ерігіштігі мен қозғалғыштығы оның өсімдіктерге енуін анықтайды. Кадмий иондары тамыр арқылы сіңірілуі үшін, олар белгілі бір уақыт аралығында тамыр бетіне жақын орналасуы керек. Тамыр орналасқан топырақ, бейорганикалық және органикалық заттар арасында қарым-қатынас туғызатын химиялық және микробиологиялық өзгеріске ұшырайды. Металл иондарының өсімдіктер сіңіруі үшін қолайлығы бейорганикалық және органикалық лигандаларға байланысты.
Волк пен Лигхарт[11] тәжірибелері, топырақтың ауасындағы СО2концентрациясы мен pH-ң маңызды екенін көрсетеді. СО2 мөлшері 10% болғанда кадмий органикалық қосылыстар үлесіне pH 5-6 топырақ ерітіндісіндегі кадмийдің жалпы мөлшерінің 37 және 1% тиеді, ал СО2 0,035%болса -48 және 58% pH - ң маңызы жоғарыласа кадмий карбонат түрінде тұнбаға түседі.
pH 4-7 интервалды құрайтын сулы ортада жасалған тәжірибелерде қоректік ерітіндіге гумин қышқылдарын қосқанда жүгері тамырларының кадмийді сіңіруі біршама төмендейтіндігін көрсетті .
Топырақ pH - ы маңызды роль атқарады. Топырақ pH-ы қышқылды болған жағдайда кадмий оңай қозғала алады. Жалпы алғанда топырақ pH-ы жоғарылаған сайын өсімдіктердің кадмийді сіңіруі төмендейді. Бұл оның топырақ ерітіндісінде ерігіштігінің төмендеуімен байланысты. Қышқыл топырақтар бейтарап және сілтілі топырақтарға қарағанда ауыр металлдарды ұстап қалады. Қышқыл топырақтардың әктенуі өсімдіктер сіңіруіне қолайлы кадмийді төмендетеді. pH жоғарылауы сонымен қатар кадмий иондарының қозғалысын өзгертеді. Мәселен, pH 3,4 тен 8,1-ге өзгеруі оның қозғалысын екі есе төмендеткен. Топырақ pH-ң 5,7ден 6,7-ге жоғарылауы жүгері өскіншелеріне кадмийдің енуін 67%-ға қысқартқан. pH 7,5 болғанда CdCO3 түзілуінің нәтижесінде кадмийдің ерігіштігі шектеледі [12].
Салат, жүгері, томат, қызылша сияқты өсімдіктердің 4 қышқыл және 4 карбонатты қышқылдарда кадмийді сіңіруі зерттелген. Кадмийдің сіңірілуі оның топырақ ерітіндісіндегі концентрациясына пропорциональды жүрген, бірақ қышқыл топырақта ылғи жоғары болған
Бұршақ, редис, салаттағы кадмий мөлшері карбонатты топыраққа қарағанда, қышқыл топырақта анғұрлым жоғары болған. Кадмийдің улы әсерлерін төмендетудің шараларының біріне топырақтың әктенуін жатқызуға болады, өйткені ол pH-ты жоғарылатып өсімдік тамырларымен кадмийдің сіңірілуін төмендетеді. Қышқыл тыңайтқыштарды енгізу кадмийдің ерігіштігін жоғарылатады[13].
Хлоридтердің болуы топырақтағы кадмий тұздарының ерігіштігін жоғарылатуда маңызды фактор болып табылады. Топырақта pH 8-8,5 және хлорид мөлшері 350мгкг - нан жоғары болғанда кадмий, цинк, қорғасын тұздары гидроксид түрінде басым болады.
Құрамында кадмий жоқ тыңайтқыштарды қолданудың нәтижесінде кадмийдің өсімдіктермен сіңірілуі өсуі мүмкін. Мәселен, оның күздік бидайдағы концентрациясы құрамында аз мөлшерде кадмийі бар калий нитратының енгізу дозасын көтеру салдарынан жоғарылаған. Мұны әртүрлі химиялық реакциялардың алмасу нәтижесі деп болжауға болады. Қарастырып отырған процесте топырақ микроорганизмдері де маңызды роль атқарады. Олар хелаттаушы агенттермен кадмийге өте ұқсас ерігіш лигандалар қалыптастырады .
Өсімдіктердің кадмийді сіңіруі басқа да факторларға байланысты болады: мембраналық транспорттың кинетикасына, су мен иондардың қозғалыс жылдамдығына, кадмийдің басқа элементтермен қарым-қатынасына, сіңірілген иондардың одан ары метабализміне байланысты болады. Пейдж және тағы басқа авторлар [14] сулы ортада шаруашылық маңызы бар 9 түрлі өсімдікке кадмийдің әсерін зерттеген. Кадмийдің 0,1 мгл концентрациясында шпинат, соя, репаның өсуі 25%-ға тежелген. Дәл осындай әсер қырық қабат үшін кадмийдің 4мгл концентрациясында байқалған.
Бірқатар өсімдіктер үшін кадмийдің топырақта және ұлпаларда жиналуының шектеуші концентрациясы жасалған. Оның көтерілуі өсуді тежеп, өнімділікті 10%-ға төмендетеді: күріштің жапырағы мен сабағы үшін - 10-20мкгкг, сол үшін топырақтағы мөлшері - 10, ал ұлпаларда-3-5мкгкг[13].
Кадмийдің енуі оның топырақтағы немесе ерітіндідегі концентрациясы өскен сайын жоғарылайды. Жүгеріде кадмий мөлшерін 5мгл-ге көтергенде оның өсімдік бойындағы мөлшері өсіп, құрғақ массасы төмендеген. Өсімдік өліміне әкелетін кадмийдің шекті мөлшері құрғақ массаның - 20мгкг құрайды. Күріште, сулы қоректік ортада кадмий мөлшері 0,005мгл болғанда ол 0,5 мгкг мөлшерде жинақталып 0,1-мгл-30мгкг-ға дейін жеткен. Егер ерітіндіде кадмий концентрациясы 0,25мкМ-ден төмен болса,ол өсімдіктің өсуіне әсер етпеген. Ал 6 мкМ конценрацияда өсудің қатты тежелгендігі байқалған.
Бірқатар катиондар кадмийдің сіңірілуін төмендете алады. Жүгері өскіншелерінде кальций кадмийдің енуін басып тастап отырған. Ол тамырдың адсорбциясын төмендету негізінде жүзеге асады. Кадмийдің жерүсті бөлігінде сіңірілуі мен тасымалдануы цинктің жоғары концентрациясымен тежелген (ZnCd-10:1)
Егер қоректік ортада бірнеше катион болса, олардың арасындағы қатынас бәсекелестік сипатта болады. Мысалы кадмий, мыс, цинк, қорғасын, никель сияқты элементтердің біреуімен бірге кездессе, оның улылық әсері төмендейді [15].
1.5 Кадмийдің өсімдік бойымен қозғалуы.
Марганец, мырыш, мыс сияқты бірқатар қоректік элементтердің катиондарын зерттеу, олардың райграс жапырақтарының ұлпаларында аниондық органикалық комплекстер түрінде болатынын көрсеткен. Қоректік элементтер катиондарының мұндай комплекстер түзуі, оларға клетка ішінде қозғалуға және олардың метабализмге қосылатын аудандарға жетуіне мүмкіндік береді деген гипотеза айтылған. Улы металлдар үшін мұндай комплекстердің түзілуі зиянсыздандырғыш болып табылады.
Грилинг пен Петерсон бірқатар өсімдіктердің жерүсті бөлігі мен су ерігіш фракциясына талдау жасап, 90%-тен жоғары кадмий Cd2+ ионы түрінде көрсетілгендігін анықтады [16]. Осыған сүйене отырып кадмий жерүсті бөлігіне катион ретінде тасымалданады деген қорытынды жасалды. Бірақ, Митсуо мен Акира[17] күріш өсімдігінде кадмий жоғарғы бөлікке ксилема бойымен органикалық комплекстер түрінде жылжиды деп дәлелдейді. Ортада кадмий мөлшерінің жоғарылауы тамырдың метаболиттік активтілігін төмендетеді. Бірақ топырақты су алған жағдайда кадмий тамыр арқылы сіңіріледі, оның жоғары қарай тасымалдануы оттегі жетіспеушілігінің нәтижесінде әлсіз болады. Авторлардың ойынша кадмийдің тамырдан жерүсті бөліктерге оңай өтуі үшін ерігіш органометаллдық комплекске айналуы керек. Кадмийдің сабаққа және одан ары әртүрлі ұлпаларға таралуына 115Cd және гамма радиацияның жартылай өткізгіш детекторын пайдалану арқылы 26 күндік томат өсімдігіне зерттеулер жүргізілген. Алғашқы 30-60 минут лаг-периодқа сәйкес осы уақыт аралығында кадмий сабақ негізінде байқалған. Келесі 6 сағатта жасаушы ұлпалармен ксилема жолдарының кадмиймен қанығуы жүреді. Одан кейін сызықтық фаза туады да, ксилемадағы кадмий мөлшері тұрақтанады.
Кадмийдің сабақ бойымен жылжу жылдамдығы 0,35-0,6 мсағ құрайды. Кадмийдің ксилемадан жылжуы жолдарға жалғасқан паренхимді клеткалармен шектелмейді, ол эпидермисті қоса барлық ұлпаларға радиальді таралады. Кадмийдің латеральді қозғалу процесі ксилема ауданының екі жағында бірдей емес. Кадмий ксилемадан эпидермиске қарай баяу жылжиды, оны коэффициенті 10-8 см2с диффузия процесі ретінде суреттеуге болады. Ал ксилемадан ішке қарай жылжуы бірнеше есе тезірек жүзеге асады. Кадмийдің қабық пен өзектегі жалпы мөлшері уақытқа пропорциональді біртіндеп жоғарылайды. Екі күннен кейін кадмий қабық клеткалары мен эпидермисте көп мөлшерде жинақталады. Құрамында 115Cd бар қоректік ерітіндіні дәл осындай радиактивсіз кадмий ерітіндісімен немесе кальций нитратымен ауыстыру, 115Cd-ң ксилемадан босап шығуына және оның сабақ пен жапырақтардың беткі бөліктерінде жинақталуына әкеледі. Яғни, ксилема жолдарының қабырғаларында адсорбцияланған 115Cd-мен радиактивсіз кадмий немесе кальций арасында алмасу жүреді. Ксилемадағы кадмий құрамының өзгеруі лаг-периодсыз ішкі қабатта өзгерістер туғызады.
Ксилемадан сырт сабақ бөлігінде кадмий негізінен қабық пен эпидермисте жиналады. Қабықта коленхима жақсы жетілген, онда полисахариттер арасында тігін жасау үшін қолданатын кальций көп мөлшерде болады. Кадмийдің қабықта жиналуының басқа себебі оның тұз ретінде бөлінуі немесе басқа катиондардың кристалдарына қосылуы мүмкін. Кадмий фосфаттармен қосыла отырып тұнбаға түседі. Мұндай комплекстің ерігіштігі өте төмен .Керігіш=10-32. Бұл мүмкіндікті Ван де Гейн зерттеулері дәлелдейді. Кальций оксалатының тұнбасы көптеген қосжарнақтылардың әртүлі ұлпаларында байқалған.
1.6 Өсімдіктердің кадмийге төзімділігі.
Батыс және Орталық Европаның (мырыш), Орталық Африканың (мыс, никель) құрамында металдар мөлшері жоғары топырақта өскен флораны зерттеулер кейбір өсімдіктердің төзімді екендіктерін көрсеткен. Ал басқалары флораның негізгі өкілдері бола тұра тек металл мөлшері төмен топырақта тіршілік ете алады. Сонымен қатар, сол ауданның ластанған топырағында да, таза топырағында да өсе беретін түрлер кездеседі. Металлға бай топырақта өскен өсімдіктер металлдардың енуін тоқтата алмайды, тек олардың ұлпаларда жиналуы мен қозғалуын шектейді деген дәлелдер бар[15].
Топырақтағы металлдың өте төмен концентрацияларына төзімді өсімдіктерді үш топқа бөлуге болады: аккумуляторлар- металдар топырақта төмен және жоғары концентрацияда болғанда, өсімдіктердің жерүсті бөліктеріне жиналады; индикаторлар- металдардың сабақта сіңірілуі және тасымалдануы. Олардың ішкі концентрациясы сыртқысына көрініс беретіндей болып реттеледі; шектеушілер - олардың топырақтағы концентрация диапазоны шектік деңгейге дейін кең болады. Яғни осы деңгейден жоғарыласа қорғаныс механизмі жұмыс істемей, тасымалдануы шексіз жүреді.
Қоректік элементтер мен улы элементтердің жоғарғы деңгейіне төзімділік генетикалық тұрғыдан анықталады. Аккумуляторлар жағдайында олардың металл мөлшері жоғары географиялық зоналарға бейімделуі генотиптік эволюция және селекция нәтижесінде жүзеге асады. Бейімделу процесі тез жүреді. Бұл популяция генетикалық жағынан әртүрлі және өсімдіктердің жекелеген түрлері қолайсыз жағдайларға бірден шыдамдылық көрсетуге қабілетті деп ойлауға негіз болады.
Өсімдіктердің төзімділігінде метабалиттік бейімделушілік маңызды роль атқарады. Аккумуляторлар және шектеушілер топтарының өкілдерінің төзімділік механизмі негізінен ішкі - оған металлдардың активті детоксикациясы жатады. Бірақ детоксикация аудандары әртүрлі: аккумуляторларда - сабақта, шектеушілерде- тамырда.
Металдардың улылығын төмендететін төзімді түрлердің метабализмін өзгертетін негізгі механизмдерге - компатментация, комплекс түзілу және метабалиттік адаптация жатады. Компартментация токсикалық элементтердің клеткада улылық әсері көрініс беретін бөліктерінде шектеулі мөлшерде болуын қамтамасыз етеді. Енді өсімдіктердің кадмийге төзімділік механизмдеріне жеке тоқталсақ. Негізінен зерттеулер бір түрге жататын организмдердің төзімді және төзімсіз түрлеріне жүргізілген.
Кадмийге сезімтал және төзімді Holcus lantus популяцияларының жеті күндік өскіншелерін, құрамындағы кадмий мөлшері 1-2 мгл қоректік ортаға енгізген. 21 күннен кейін биомассаны , яғни кадмийдің тамырдағы және жерүсті бөліктеріндегі жалпы мөлшерін анықтаған. Қоректік ортада кадмий мөлшері 1 мгл болғанда екі популяцияда сіңірілген кадмий мөлшері жағынан айырмашылық болмаған. Ал 2мгл - де сезімтал штамдарында кадмийді сіңіру мөлшері анағұрлым жоғары болған. Кадмийдің қоректік ортадағы мөлшеріне қарамастан төзімді популяциялар оны көп мөлшерде тамырында жинақтаған. Кадмий мөлшері 1 мгл қоректік ортада тамыр жерүсті бөліктеріндегі кадмий мөлшерінің қатынасы сезімтал популяциялар үшін 9,3, төзімділер үшін 45,3 , ал 2 мгл болғанда - 13,4 және 30,4.
Кадмийді тамырда аккумуляциялау көптеген өсімдіктерге тән. Ағын сулармен суарылатын топырақта өскен жүгері тамырындағы кадмий мөлшері бақылаумен салыстырғанда 59 есе, сабағында 7,5 есе, жапырағында 5,5 есе артқан. Кадмий мөлшері 0,005-0,1 мгл су ортасында өскен күріште ,кадмийдің негізгі массасы тамырда қалған. Дәндегі кадмий мөлшері төмен және де қоректік ерітіндіде кадмий мөлшерін көбейткенмен ол онша өзгермейді.
Жарвис С.К.[18] өз қызметкерлерімен бірге 23 түрлі өсімдікте кадмийдің жинақталуын зерттеген (астық тұқымдастар, шөптер, бұршақ тұқымдастар,көкөністер). Кадмийдің сабақтағы мөлшері өсімдік түріне байланысты құрғақ массаның 1,8-21 мкгг аралығында ауытқыған. Ең аз мөлшерде редисте кездескен (1,8), ал ең көп мөлшерде қызылшада (21,1), соргода (17,5), салат - латукте (15). Тамырдағы мөлшері бойынша - ең жоғарғы көрсеткішке пастернак (163,8), томат (121,6), қызылша (151мкгг) ие болған. Сонымен қатар, өсімдіктердің барлық түрінде тамырдағы кадмий концентрациясы сабақтағыдан бірнеше есе жоғары болған.
Кадмийдің жерүсті бөліктеріне шектеулі мөлшерде енуі, өсімдік төзімділігін анықтайтын механизмдердің бірі болып табылады. Бұл құбылыстың физиологиялық мағынасы кадмиймен тежелетін биосинтез процестері өтетін аудандарда кадмий мөлшерін төмендетуге болады.
1.7 Металлотионеиннің механизмі.
1кг тірі массаға бір рет енгізгеннен летальді болып табылатын кадмий мөлшерін, бірнеше рет 1-3 күн интервалмен енгізсе жануарлардың өлмейтіндігі байқалған. Сонымен қатар, кадмийдің организмнен өте баяу шығатындығы белгілі. Бұл жағдай жануар организміне енген кадмийді байланыстырып және метабализмнен өшіріп тастайтын қандайда бір заттың синтезін индуциялайды деген ой туғызды. 1955 жылы Валли осындай затты іздеуге кіріседі. Ол кезде карбоангидразаның құрамына цинктің кіретіндігі белгілі еді. Атомдық құрылымы, химиялық реактивтілігі жағынан цинк пен кадмийдің ұқсастығын ескере отырып Валли кадмийді байланыстырушы зат белок болуы мүмкін деген болжам жасайды. Алдына қойған мақсатты орындау үшін оған массасы үлкен және кадмий мөлшері жоғары болып табылатын обьект керек болды. Бұндай обьект ретінде жылқының бүйрегі алынды, ондағы кадмий мөлшері құрғақ массаның 94 мкгг-на жетеді.
1957 жылы кадмийді байланыстырушы белок бар деген алғаш мәлімдеме жарияланды [19]. Ары қарайғы тазарту гамогенді полипептид (электрофорез және ультрацентрифугалау мәліметтері бойынша) бөліп алуға мүмкіндік берді. Ол бірқатар көрсеткіштерімен ерекшеленеді. Молекулярлық массасы 6700 Д, 33% цистейннен тұрады және ароматты аминқышқылдары болмайды, сондықтан 280 нм-де өзіне тән сіңіруді көрсетпейді. Барлық SH-топтар металл иондарымен меркаптидті комплексте байланысқан түрде, 250 нм-де максимум сіңіруге ие болды. Полипептид молекуласы 2,4% цинк және 5,9 % кадмийден тұрады , осыған орай металлотионеин деп аталады.
Металлотионеин сияқты белоктар адамның бүйрегі мен бауырынан ,жылқы, бұзау, тюлень, егеуқұйрық, балапан, қоян, тышқан бауырынан бөлініп алынған. Металл құрамы ұлпаға байланысты өзгеріп отырады. Металлотионеинде цинк пен кадмий жиі кездеседі. Цистеин қалдықтарының екі валентті металдарға қатынасы үшке тең.
Адам бауырының, жылқы бүйрегінің, егеуқұйрық бауыры мен бүйрегінің, тышқан бауырының металлотионеиндерінің аминқышқылдық қатары анықталған. Кадмий, цинк, мыс, сынап және басқа ауыр металлдарды енгізу бауыр, бүйрек және мүшелерде металлотионеиннің мөлшерінің күрт жоғарылауына әкеледі. Қазіргі уақытқа дейін металлотионеиннің ферментативтік активтілікке ие екендігі жайлы дәлел жоқ. Оның ерекше қасиетіне-көп мөлшерде екі валентті катиондарды байланыстыру жатады. Осы арқылы ол мыс пен цинктің клетка ішілік резервтік қызметін атқара алады. Мыс пен мырыш металлоферменттердің синтезі үшін қажет, сонымен қоса клетканың көптеген жүйелері үшін улы. Осыған орай металлотионеин тәрізді белоктар, байланыстыру және металл беру қызметін атқару арқылы гомеостазды ұстап тұра алады. Адам бауырының металлотионеині негізінен цинктен тұрады. Стресс жағдайы оның метабализміне әсер етеді. Осының негізінде цинктің заталмасуы қалыпты күйінен ауытқуы мүмкін деген болжам айтылды.
Металлотионеиннің қызметін атқаратын белоктар өсімдік клеткаларында да кездеседі. Бірақ жануарлардың кадмий байланыстырушы белоктарына қарағанда олардың құрылымы аз зерттелген. Мысалы темекі жапырақтарында сіңірілген кадмийдің негізгі массасы цитоплазмада молекулярлық массасы 10000 Д полипептидпен комплекс түрінде болған. Сонымен қатар молекулалық массасы 13000 Д кадмийді байланыстырушы белок сояның жапырақтарынан, сабақтарынан және тамырларынан бөлінп алынған [19].
1.8 Өсімдіктердің өсуі мен дамуындағы ауыр металлдардың физиологиялық ролі.
Көптеген ауыр металлдар (цинк пен кадмий) организмдердің қалыпты өміршеңдігі үшін керекті компонент болып табылады. Олар энзиматикалық жүйелердің құрам бөлігі, энергияны-оттегін тасымалдап, клетка мембраналары арқылы электрондардың қозғалысын жүзеге асырып, синтез бен тұқымқуалаушылық туралы хабардың берілуіне әсер етеді. Организмде, тек белгілі бір элементтің болуы емес, оның басқа элементтермен қатынасы да маңызды. Ауыр металлдардың концентрациясының күрт жоғарылауы олардың пайдалы элементтерден токсиканттар қатарына ауысуына жағдай жасайды [15].
Ауыр металдардың улылығы олардың химиялық және физикалық қасиеттерімен байланысты; яғни электронды конфигурация, электртерістілік, ионизация, тотығу-тотықсыздану потенциал мөлшері, жеке химиялық элементтермен туыстығы және онымен өткізгіш қабығымен байланыстылығы, белок-клетка ішінде не бетінде функционалды топтар жанында берік қосылыстар түзу қасиетімен және т.б. байланысты. Мысалы: электртерістілік, ионизация потенциалы және иондық радиус металлдардың биологиялық активтілігіне әсер етеді, себебі комплекстердің тұрақтылығы металлдардың электрлік қасиетіне байланысты. Иондардың гидратация дәрежесі де үлкен әсерін тигізеді, өйткені олардың айналасында қоршаған орта мен иондардың қатынасына кедергі жасайтын қабық түзіледі. Бұдан басқа, токсикалық металдарды оқу барысында олардың тірі клеткаға әсері цитоплазманың, гидратация дәрежесімен келісілгендігін естен шығармау қажет. Цитоплазмадағы су байланысқан түрде болады. Металлдардың токсикалық әсерінің салдарынан тек комеоидты жүйелер бұзылып қоймай, белок денатурациясы және токсикалық металлдардың әсерлерінің негізгі механизмі болып табылатын ферменттердің активті орталықтарына тосқауыл болады.[15].
Металлдардың хелат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz