Қазақстандағы азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету жүйесі және жетілдіру жолдары
КІРІСПЕ
1. АЗЫҚ.ТҮЛІК ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Азық.түлікпен қамтамасыз ету ұғымы
1.2. Әлемдегі азық.түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің тәжиребесі
1.3. Қазақстанда азық.түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің нормативтік.құқықтық негіздері
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АЗЫҚ.ТҮЛІК ҚАУІПСІЗДІГІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ЖҮЙЕСІ
2.1. Қазақстан Республикасының азық.түлік қауіпсіздігін мемлекеттік реттеу
2.2. Аймақтардағы азық.түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету жағдайы мен механизмдерін талдау
2.3. Қапшағай қаласының азық.түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету деңгейі
3. АЗЫҚ.ТҮЛІК ҚАУІПСІЗДІГІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ БОЙЫНША ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1. Қазақстандағы азық.түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің азық.түлік дағдарысы проблемалары
3.2. Қабылдануы тиіс шаралар және күтілетін нәтижелер
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. АЗЫҚ.ТҮЛІК ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Азық.түлікпен қамтамасыз ету ұғымы
1.2. Әлемдегі азық.түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің тәжиребесі
1.3. Қазақстанда азық.түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің нормативтік.құқықтық негіздері
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АЗЫҚ.ТҮЛІК ҚАУІПСІЗДІГІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ЖҮЙЕСІ
2.1. Қазақстан Республикасының азық.түлік қауіпсіздігін мемлекеттік реттеу
2.2. Аймақтардағы азық.түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету жағдайы мен механизмдерін талдау
2.3. Қапшағай қаласының азық.түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету деңгейі
3. АЗЫҚ.ТҮЛІК ҚАУІПСІЗДІГІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ БОЙЫНША ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1. Қазақстандағы азық.түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің азық.түлік дағдарысы проблемалары
3.2. Қабылдануы тиіс шаралар және күтілетін нәтижелер
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің құқықтық мәселелеріне, атап айтсақ, азық-түлік қауіпсіздігінің жалпы түсінігі, азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі халықаралық заңнамалардың қалыптасуы мен даму тарихын анықтауға, азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің міндеттері мен мақсаттарын ашуға, азық түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің қағидалары мен қайнар көздерін анықтап, белгілеуге, азық түлік қауіпсіздігін құқықтық қамтамасыз ету ұлттық және экономикалық қауіпсіздігінің ажырамас бір элементі ретінде талдау жасауға, азық түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуде мемлекеттік реттеуді жүзеге асыратын органдардың құзыреті мен мақсаттарына тоқталып, азық түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге салыстырмалы талдау жасау, аймақтық азық-түліктік қауіпсіздікті құқықтық қамтамасыз етуге баға беру, Қазақстанның азық-түлік нарығының құқықтық, ұйымдық-экономикалық мәселелерін зерттеу, азық түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі шет мемлекеттердің әдістердері мен тәртібі мен Қазақстан Республикасының «Азық түлік қауіпсіздігі туралы» модельдік Заңы мен кейбір нормативтік құқықтық актілердің жетілдіру мәселелеріне тоқталған.
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы егемендік алып жоспарлы экономикадан нарықтық экономикалы қоғам құруға бет бұруы көптеген экономикалық, құқықтық және әлеуметтік реформалар арқылы жүзеге асырылды. Ауыл шаруашылығы - ел үшін өзекті салалардың бірі. 2008 жылғы ақпан айында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауыда: «Дамудың жаңа кезеңі ел агроөнеркәсіп кешенінің алдына бірқатар жаңа, аса маңызды міндеттер қойып отыр. Елдің азық-түлік қауіпсіздігі қамтамасыз етілуге тиіс. Ол үшін ауыл шаруашылығына және тамақ өнеркәсібіне инвестициялар тартуды ұлғайту қажет. Қазақстан азық-түліктің негізгі түрлері бойынша өз қажеттілігін қамтамасыз етеді әрі экспорттық әлеуетке ие.
Ел мұқтажы қанағаттандырылмай отырған маңызды тамақ өнімдерін өндіруді ынталандыруға ерекше назар аудару талап етіледі. Мәселен, өсімдік майы, жемістер, қант және басқалар. Біздің бұл проблемаларды шешуге мүмкіндігіміз бар», - деген[1].
Бүгінгі таңда мемлекет тарапынан азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету жолында біраз оң шаралар жасалып жатыр. Қазақстан өткен жылы бидай өндіру бойынша жан басына шаққанда Австралияны артқа қалдырып, әлем бойынша бірінші орынға шықты. Елімізде қайта өңдеу кәсіпорындарының саны өсіп, жаңа бағыттар – кластерлер дамуда. Көптеген кәсіпорындар өнімнің халықаралық стандарттарын енгізіп, өсімдік карантинін қамтамасыз ету жүйесі халықаралық талаптарға сәйкестендіру жұмысы жалғасуда [2].
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы егемендік алып жоспарлы экономикадан нарықтық экономикалы қоғам құруға бет бұруы көптеген экономикалық, құқықтық және әлеуметтік реформалар арқылы жүзеге асырылды. Ауыл шаруашылығы - ел үшін өзекті салалардың бірі. 2008 жылғы ақпан айында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауыда: «Дамудың жаңа кезеңі ел агроөнеркәсіп кешенінің алдына бірқатар жаңа, аса маңызды міндеттер қойып отыр. Елдің азық-түлік қауіпсіздігі қамтамасыз етілуге тиіс. Ол үшін ауыл шаруашылығына және тамақ өнеркәсібіне инвестициялар тартуды ұлғайту қажет. Қазақстан азық-түліктің негізгі түрлері бойынша өз қажеттілігін қамтамасыз етеді әрі экспорттық әлеуетке ие.
Ел мұқтажы қанағаттандырылмай отырған маңызды тамақ өнімдерін өндіруді ынталандыруға ерекше назар аудару талап етіледі. Мәселен, өсімдік майы, жемістер, қант және басқалар. Біздің бұл проблемаларды шешуге мүмкіндігіміз бар», - деген[1].
Бүгінгі таңда мемлекет тарапынан азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету жолында біраз оң шаралар жасалып жатыр. Қазақстан өткен жылы бидай өндіру бойынша жан басына шаққанда Австралияны артқа қалдырып, әлем бойынша бірінші орынға шықты. Елімізде қайта өңдеу кәсіпорындарының саны өсіп, жаңа бағыттар – кластерлер дамуда. Көптеген кәсіпорындар өнімнің халықаралық стандарттарын енгізіп, өсімдік карантинін қамтамасыз ету жүйесі халықаралық талаптарға сәйкестендіру жұмысы жалғасуда [2].
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, 2008 жылғы ақпан. www.akorda.kz
2. Продовольственная газета. – № 9, 2001. – С. 3.
3. World Food Summit, WFS 96 3 – Corr. 1. Rome, Italy, 1996.
4. Жариков Ю.Г., Улюкаев В.Х. Земелное право. Учебник. Изд – Былина – 1997-400с.
5. Боголюбов С.А Земелное право. Учебник – Москва: Норма – ИНФРА. М.1999- 400с
6. С.Т. Күлтелеев, А.М. Жарасбаева Қазақстан Республикасының аграрлық құқығы. Жалпы бөлім. Жоғарға оқу орындарына арналған оқулық. – Алматы: «HAS». 2005 – 264 б.
7. Тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі туралы Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 21 шілдедегі N 301 Заңы
8. И.Г. Ушачев. Стратегические направления обеспечения продовольственной безопасности России // Продовольственная безопасность России: Материалы международной конференции. (12-14 марта). Москва: Информационный бюллетень МИД РФ. 2002 г.
9. Еркинбаева Л.К Аграрные правоотношения в Республике Казахстан: Автореферат дисс. на соиск. уч.степени д.ю.н.: 12.00.08 – Алматы, 2008. –44-47с.
10. Оглуздин Н.С. Продовольственная безопасность России//geopolitika.narod.ru
11. Астық туралы 2001 ж. 19 қаңтардағы N 143-II Қазақстан Республикасының Заңы. Қайнар көзі: ПАРАГРАФ ақпараттық жүйесі.
12. Агробизнесті ұйымдастыру /Жалпы редакциясын басқарған Әбділдин С.: Оқулық. – Алматы ; Қазұлтаргу, 2001.-472 б.
13. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30.08.1995 ж. (21.05.2007 ж. өзгерістер мен толықтырулармен )// Қайнар көзі: ПАРАГРАФ ақпараттық жүйесі.
14. Аграрное право / Под ред. Быстрова Г.Е., Козыря М.И. – М.: Юристъ, 2000. - 534 с.
15. www.e.gov.kz
16. www.government.kz
2. Продовольственная газета. – № 9, 2001. – С. 3.
3. World Food Summit, WFS 96 3 – Corr. 1. Rome, Italy, 1996.
4. Жариков Ю.Г., Улюкаев В.Х. Земелное право. Учебник. Изд – Былина – 1997-400с.
5. Боголюбов С.А Земелное право. Учебник – Москва: Норма – ИНФРА. М.1999- 400с
6. С.Т. Күлтелеев, А.М. Жарасбаева Қазақстан Республикасының аграрлық құқығы. Жалпы бөлім. Жоғарға оқу орындарына арналған оқулық. – Алматы: «HAS». 2005 – 264 б.
7. Тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі туралы Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 21 шілдедегі N 301 Заңы
8. И.Г. Ушачев. Стратегические направления обеспечения продовольственной безопасности России // Продовольственная безопасность России: Материалы международной конференции. (12-14 марта). Москва: Информационный бюллетень МИД РФ. 2002 г.
9. Еркинбаева Л.К Аграрные правоотношения в Республике Казахстан: Автореферат дисс. на соиск. уч.степени д.ю.н.: 12.00.08 – Алматы, 2008. –44-47с.
10. Оглуздин Н.С. Продовольственная безопасность России//geopolitika.narod.ru
11. Астық туралы 2001 ж. 19 қаңтардағы N 143-II Қазақстан Республикасының Заңы. Қайнар көзі: ПАРАГРАФ ақпараттық жүйесі.
12. Агробизнесті ұйымдастыру /Жалпы редакциясын басқарған Әбділдин С.: Оқулық. – Алматы ; Қазұлтаргу, 2001.-472 б.
13. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30.08.1995 ж. (21.05.2007 ж. өзгерістер мен толықтырулармен )// Қайнар көзі: ПАРАГРАФ ақпараттық жүйесі.
14. Аграрное право / Под ред. Быстрова Г.Е., Козыря М.И. – М.: Юристъ, 2000. - 534 с.
15. www.e.gov.kz
16. www.government.kz
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. АЗЫҚ-ТҮЛІК ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Азық-түлікпен қамтамасыз ету ұғымы
1.2. Әлемдегі азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің тәжиребесі
1.3. Қазақстанда азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің нормативтік-құқықтық негіздері
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АЗЫҚ-ТҮЛІК ҚАУІПСІЗДІГІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ЖҮЙЕСІ
2.1. Қазақстан Республикасының азық-түлік қауіпсіздігін мемлекеттік реттеу
2.2. Аймақтардағы азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету жағдайы мен механизмдерін талдау
2.3. Қапшағай қаласының азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету деңгейі
3. АЗЫҚ-ТҮЛІК ҚАУІПСІЗДІГІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ БОЙЫНША ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1. Қазақстандағы азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің азық-түлік дағдарысы проблемалары
3.2. Қабылдануы тиіс шаралар және күтілетін нәтижелер
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің құқықтық мәселелеріне, атап айтсақ, азық-түлік қауіпсіздігінің жалпы түсінігі, азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі халықаралық заңнамалардың қалыптасуы мен даму тарихын анықтауға, азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің міндеттері мен мақсаттарын ашуға, азық түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің қағидалары мен қайнар көздерін анықтап, белгілеуге, азық түлік қауіпсіздігін құқықтық қамтамасыз ету ұлттық және экономикалық қауіпсіздігінің ажырамас бір элементі ретінде талдау жасауға, азық түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуде мемлекеттік реттеуді жүзеге асыратын органдардың құзыреті мен мақсаттарына тоқталып, азық түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге салыстырмалы талдау жасау, аймақтық азық-түліктік қауіпсіздікті құқықтық қамтамасыз етуге баға беру, Қазақстанның азық-түлік нарығының құқықтық, ұйымдық-экономикалық мәселелерін зерттеу, азық түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі шет мемлекеттердің әдістердері мен тәртібі мен Қазақстан Республикасының Азық түлік қауіпсіздігі туралы модельдік Заңы мен кейбір нормативтік құқықтық актілердің жетілдіру мәселелеріне тоқталған.
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы егемендік алып жоспарлы экономикадан нарықтық экономикалы қоғам құруға бет бұруы көптеген экономикалық, құқықтық және әлеуметтік реформалар арқылы жүзеге асырылды. Ауыл шаруашылығы - ел үшін өзекті салалардың бірі. 2008 жылғы ақпан айында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауыда: Дамудың жаңа кезеңі ел агроөнеркәсіп кешенінің алдына бірқатар жаңа, аса маңызды міндеттер қойып отыр. Елдің азық-түлік қауіпсіздігі қамтамасыз етілуге тиіс. Ол үшін ауыл шаруашылығына және тамақ өнеркәсібіне инвестициялар тартуды ұлғайту қажет. Қазақстан азық-түліктің негізгі түрлері бойынша өз қажеттілігін қамтамасыз етеді әрі экспорттық әлеуетке ие.
Ел мұқтажы қанағаттандырылмай отырған маңызды тамақ өнімдерін өндіруді ынталандыруға ерекше назар аудару талап етіледі. Мәселен, өсімдік майы, жемістер, қант және басқалар. Біздің бұл проблемаларды шешуге мүмкіндігіміз бар, - деген[1].
Бүгінгі таңда мемлекет тарапынан азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету жолында біраз оң шаралар жасалып жатыр. Қазақстан өткен жылы бидай өндіру бойынша жан басына шаққанда Австралияны артқа қалдырып, әлем бойынша бірінші орынға шықты. Елімізде қайта өңдеу кәсіпорындарының саны өсіп, жаңа бағыттар - кластерлер дамуда. Көптеген кәсіпорындар өнімнің халықаралық стандарттарын енгізіп, өсімдік карантинін қамтамасыз ету жүйесі халықаралық талаптарға сәйкестендіру жұмысы жалғасуда [2].
Соңғы уақыттарда ауыл шаруа - шы - лығындағы реформаларды те - рең - детуге бағытталған жаңа қадам - дар жүйелі жүргізілуімен ерекшеле - не - ді деуге болады. Алайда, аграр - лық сектор өндірісін құқықтық үйлестіре білу жағы соған ілесе алмай жүргендігін еске салмасқа болмайды. Заңнамалық құжаттар мен актілердің қатарында азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге қатыстылары жоқтығы өкінтеді. "Астық туралы" Заңда жалпылама атал - ғанымен, негізгі қағидасы нақ - ты тұжырымдалып көрсетілмеген. Менің ойымша, аталған мәселе жөнінде арнаулы заң қабылдау қажеттігі бүгінгі өмір талабы болып табылады. Алдымызда Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіру мақсаты тұр. Ертеңгі күні шетелден қаптайтын өнімдерден өз өнімдеріміз сапасы жағынан да, бағасы жағынан да олқы соқпауы, қатаң бәсекеге қабі - лет - ті болуға тиістігі айдан анық. Мұндай заң жоғарыдағы ұйымға енбес бұрын алдын-ала қабылдан - ғаны жөн болар да еді. Өйткені, ішкі нарықты, отандық өндіруші - лер мүддесін қорғаудың, азық-тү - лік - тің жеткілікті қорын жасақтау - дың құқықтық тетіктерін құру игі мақсаттың ойдағыдай орындалуына кепілдік жасайды. Азық-түлік қауіпсіздігін қамта - ма - сыз ету кешенді іс-шаралардың жүйелі, дәйекті атқарылуын талап етеді.
Жалпы алатын болсақ, адамның тамаққа деген құқығы - табиғи құқыққа жатқызуымыз керек, себебі, азық-түлік қауіпсіздігінің маңыздылығы адам қажеттіліктерінің құрылымында, тамаққа деген қажеттілік алғашқы қажеттілік болып табылады.
Осы тарапта мемлекетіміздің ұлттық қауіпсіздігінің бірі болып табылатын азық-түлік қауіпсіздігінің құқықтық қамтамасыз ету мәселесі бүгінгі өмір талабы болып отыр.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Азық-түлік қауіпсіздігінің теоретикалық-методологиялық мәселелерін шетелдік және отандық ғылыми зерттеушілердің еңбектерінде қарастырылған А.Смит, Т.Мальтус, Д.Риккардоның, К. Маркстің, П. Эрлихтің, А. Маслоутің, В. Паретотің, М. Лоудың және басқалары өздерінің еңбектерінде азық-түлікті өндіру мен тұтынудың маңыздылығын көрсетті.
Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің дәстүрлі екі жолы бар,олар - азық-түлікті отандық өндіру мен адекватты материалдық резервті құрұ. Алайда ХХ ғасырдың екінші жартысында азық-түлік қауіпсіздігінің концепциясы батыстың ғалымдары А. Сендің, Дж. Конуэлдің, Е. Барбердің, Дж. Маделэйдің тұжырымдамалары арқылы қайта қарастырылып, қорытындысында азық-түлікке деген экономикалық қол жетімділіктің тұжырымдамасы өмірге келді.
Кеңес уақытында азық-түлікпен қамтамасыз ету мәселелерін ХХ ғасырдың басында Н. Кондратьевпен, А. Чаяновпен, Н. Бухаринмен және т.б. кеңес ғалымдарымен қарастырыла бастаған. Өткен ғасырдың 60-70 ж.ж. азық-түлікті тұтыну мен өндірудің ара қатынасы В.Ф. Майердің, В.М. Рутгайзердің, В.Н. Сергиевскидің, И.С. Шевцованың еңбектерінде зерттеле бастады.
Ұлттық және экономикалық қауіпсіздіктің жалпы теориялық негіздерін құрастыруға айтарлықтай үлестерін қосқан ғалымдар аз емес, олар Л.И. Абалкин, А.И. Архипов, СЮ. Глазьев. А.Г. Гранберг, А.Н. Илларионов, Д.С. Львов, В.К. Сенчагов, Н.П. Федоренко және т.б.
Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселесінің әртүрлі аспектілері шет елдің, сонымен қатар ресейлік көптеген ғалымдарының зерттеулерінде, соның ішінде Б. Стоукстің, Д. Байрлидің, Б. Портилдің, Г. Конвэйдің, Ж. Буринэнің, М. Флоидің, В.Г. Агаевтың, В.Ю. Багановтың, П.Т. Бурдуковтың, В.Р. Боевтың,.И. Алтуховтың, В.С. Балабановтың, Е.Н. Борисенконің, Д.Ф. Вермельдің, Р.Р. Гумеровтың, А.В. Гордеевтің, А.А. Емельяновтың, В.П. Зволинскийдің, А.Г. Зельднердің, В.В. Маслаковтың, В.А. Милосердовтың, Е.В. Серова, И.Г. Ушачев, Л.С. Чешинский, Ю.С. Хромовтың, Т.В. Юрьеваның және т.б. еңбектерінде қарастырылған.
Соңғы жылдары Қазақстанда мемлекетіміздің азық-түлік қауіпсіздігінің мәселелері белсенді түрде талқыланы бастады, Отандық ғалымдардың Л.А. Әбділдинаның, Ғ.Ү. Әкімбекованың, Р.А. Алшановтың, С.Б. Ахметжанованың, А.М. Баяндинованың, В.В. Григоруктың, А.Т. Есполовтың, Т.А. Есіркеповтың, А.А. Кайгородцевтің, М.Е. Қазембаевтың, Г.А. Қалиевтың, К.А. Сағадиевтың, А.А. Сатыбалдинның, А.Б. Молдашевтың, А.Б. Тілегеновтың, Е. Әмірбекұлының және көптеген басқалардың жұмыстарында азық-түлік қауіпсіздігің теориялық, әдістемелік және тәжірибелік аспектілері қарастырылған.
Қарастырылып жатқан мәселе бойынша орындалған еңбектер санының көптігіне қарамастан, азық-түлік қауіпсіздігінің құқықтық мәселелері жеткіліксіз зерттелген.
Менің ойымша, азық-түлiк қауiпсiздiгiнiң құқықтық концепциясын құрастыру кезінде көптеген мәселелер мен сұрақтар толық зерттелмеген және оның азаматтардың тұрмыс деңгейі мен тұрмыс сапасына ықпалын бақылау, ұлттық және экономикалық қауiпсiздiк жүйесіндегі азық-түлiк қауiпсiздiгiнiң алатын орнын зерттеу, азық-түлiк қауiпсiздiгiнiң құқықтық қамтамасыз етудің тиiмдi механизмдерін құрастыру жеткiлiксiз зерттеліп қалуда. Қазiргi өмір болмысына сәйкес, азық-түлiк қауіпсіздігін құқықтық қамтамасыз етудің теориялық және практикалық маңыздылығының аз зерттелу себебінен, менің диссертациялық тақырыбымның таңдалуына себепшi болды.
Дипломдық жұмыстың объектісі мен пәні. Зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасының азық-түлік қауіпсіздігін құқықтық қамтамасыз ету аясында пайда болатын қоғамдық қатынастар табылады.
Дипломдық жұмыстың пәні азық-түлік қауіпсіздігін құқықтық қамтамасыз етудің құқықтық тетігі болып табылады.
Диссертациялық зерттеудің мақсаты. Зерттеудің негізгі мақсаты Қазақстан Республикасындағы азық-түлік қауіпсіздігін құқықтық қамтамасыз ету аспектілеріне теориялық және тәжірибелік талдау жасау. Диссертациялық жұмыстың Қазақстан Республикасындағы азық-түлік қауіпсіздігі мәселелерін теориялық, әдістемелік және тәжірибелік тұрғыда зерттеу, талдау және ғылыми негізделген ұсыныстар жасаудан тұрады. Анықталған мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер шешілуі тиіс:
* Азық-түлік қауіпсіздігінің ұғымына қолданатын көзқарастардың эволюциясын зерттеу;
* Қазақстан Республикасындағы азық-түлiк қауiпсiздiгiнiң деңгейi және азық-түлiк нарығының импорттан тәуелдiлiгiне баға беру;
* Қазақстан Республикасының азық-түлік қауіпсіздігін құқықтық қамтамасыз етудің тиімді жолдарын табу және оны көрсету;
* Қазақстанның азық-түлік нарығының құқықтық, ұйымдық-экономикалық мәселелерін ашу, анықтау;
* Азық түлік қауіпсіздігін құқықтық қамтамасыз етудегі шет мемлекеттердің әдістердері мен тәртібі анықтау;
* Қазақстан Республикасының Азық түлік қауіпсіздігі туралы модельдік Заңы мен кейбір нормативтік құқықтық актілердің жетілдіру мәселелерін талдау;
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі. Диссертациялық зерттеудің әдістемелік негізі ретінде диалектикалық, салыстырмалы-құқықтық талдау, логикалық және ғылыми зерттеу жүргізудің жалпы ғылыми әдістері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың теориялық негізі. Осы зерттеудің теориялық негізін құқық, экономика, саясаттану, халықаралық құқық саласындағы ғалымдардың еңбектері құрады. Зерттеліп отырған проблеманың жекелеген мәселелері Л.А. Әбділдинаның, Ғ.Ү. Әкімбекованың, Р.А. Алшановтың, С.Б. Ахметжанованың, А.М. Баяндинованың, В.В. Григоруктың, А.Т. Есполовтың, Т.А. Есіркеповтың, А.А. Кайгородцевтің, М.Е. Қазембаевтың, Г.А. Қалиевтың, К.А. Сағадиевтың, А.А. Сатыбалдинның, А.Б. Молдашевтың, А.Б. Тілегеновтың, Е. Әмірбекұлының және т.б. ғалымдардың ғылыми еңбектерінде баяндалған.
Дипломдық жұмыстың нормативтік негізін Қазақстан Республикасының Конституциясы, азық-түлік қауіпсіздігі мәселелерін реттейтін ұлттық, халықаралық нормативтік құқықтық актілер құрады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы болып, отандық ғалымдардың бұл тақырып төңірегінде айтарлықтай ғылыми жұмыстарының терең зерттелмеуі мен аздығы болғанымен зерттелінетін мәселенің тек фрагмент ретінде бейнеленуіне байланысты азық-түлік қауіпсіздігін құқықтық қамтамасыз ету мәселелерінің айқындалуы табылады.
Диссертациялық зерттеудің жаңалығы келесіге негізделген:
* азық-түлік қауіпсіздігін мемлекеттік реттеуді қамтамасыз ететін органдардың қызметі зерттелді;
* азық-түлік қауіпсіздігін құқықтық қамтамасыз етуге байланысты құқықтық талдау жүргізілді;
* Қазақстан Республикасындағы азық-түлiк қауiпсiздiгiнiң деңгейi және азық-түлiк нарығының импорттан тәуелдiлiгiне баға беру мәселелері анықталды;
* азық-түлік қауіпсіздігін құқықтық қамтамасыз ету мәселелері бойынша қолданыстағы заңнамаларды жетілдіру жөнінде нақты теориялық ұсыныстар келтірілді.
Қорғауға ұсынылып отырған тұжырымдар:
1.Азық-түлік қауіпсіздігі деп - сыртқы және ішкі жағдайларға қарамастан, тамақтанудың физиологиялық нормаларына сәйкес халықтың тамақ өнімдеріне деген қажеттерін қанағаттандыратын тиісті ресурстармен, әлеуетпен және кепілдіктермен қамтамасыз етілген экономиканың, соның ішінде оның агроөнеркәсіптік кешенінің жай-күйі болып табылады.
Тағамға деген күнделікті қажеттілік өзіміздегі өндіру мен импорт арқылы қанағаттандырылады. Сол себепті агроөндірістік кешендерді құру және оның дамуына қолайлы жағдайларды туғызу - қазақстандықтардың өмір сүру деңгейін көтерудің басты міндеті ретінде қарастырылуы керек.
2.Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселесін жариялы жүргізу және оны жүзеге асыруда жауапкершілікті арттыру.
Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету - комплексті шара және ол Қазақстан халқының тең жарымы тұрып жатқан ауылды көтеру мәселесімен тығыз байланысты. Бұл бағытта формалды түрде көп нәрсе жасалынып жатыр: көптеген республикалық және жергілікті деңгейде бағдарламалар қабылданып, бірнеше арнайы мамандандырылған даму институттары құрылды. Бірақ ауылды көтеру, агрокешендердің тұрақты дамыту мәселелері әлі күнге дейін шешімін таба алған жоқ.
3. Азық-түліктің жетіспеушілігі табиғи құбылыстармен, соғыстармен, мемлекеттегі түрлі экономикалық дағдарыстармен, қоғамдық құрылыстың түбегейлі өзгерістерімен және т.б. себептермен туындалған жойқын құбылыстардың себебіне орай туындап отырады. Осыған орай жекелеген адам үшін де, сондай-ақ тұтастай мемлекет пен әлем үшін де азық-түлікпен және азық-түліктік қауіпсіздікті тұрақты қамтамасыз ету проблемасы туындап отырады. Ұлттық қауіпсіздік жүйесіндегі азық-түліктік қауіпсіздік мәселесінің маңыздылығы сонымен қатар оның экологиялық қауіпсіздікпен тығыз байланысты болуында болып отыр.
4.Мемлекетте неғұрлым нан аз болса, соғұрлым онда саясат көп болады,- деген қағида бар. Шынымен де, адам баласы өмір сүру үшін күнделікті азық-түлікті қажет етеді, ал мемлекет адамдарға азық-түлікле қол жетімділігін қамтамасыз етуі шарт. Азық-түлік қауіпсіздігін құқықтық қамтамасыз ету үшін мықты мемлекеттік саясат, мемлекеттік басқару мен реттеу жүргізілуі қажет.
Дипломдық жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңыздылығы бұл тақырыптың қазіргі уақыттағы өзектілігімен, ғылыми жаңашылдығымен, теориялық және тәжірибелік сипаттағы ұсыныстарымен сипатталады. Зерттеу материалдары белгілі бір деңгейде азық-түлік қауіпсіздікті құқықтық қамтамасыз ету мәселелері жөніндегі түсінікті кеңейтуге септігін тигізеді. Энергетикалық және экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі мемлекеттік саясаттың тиімді жүргізілуіне септігін тигізеді.
1. АЗЫҚ-ТҮЛІК ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Азық-түлікпен қамтамасыз ету ұғымы
Азық-түлік қауіпсіздігі ұғымы, осыдан 30 жыл бұрын, "геосаясат" ұғымы секілді, адамзаттың құлағын мазалатқан болатын. Бүгінгі таңда азық-түлік қауіпсіздігінің ұғымы саясаткерлер мен заңгерлер лексиконының бөлігі ретінде қалыптасты [3].
Тұңғыш рет азық-түліктік қауіпсіздік термині практикаға астық әлемдік бағасы күрт өсіп кеткеннен кейін 1974 жылы Римде болып өткен ФАО ұйымдастырған Азық-түлік мәселелері жөніндегі дүниежүзілік конференциясында енгізілген болатын.
1996 жылы 20 жылдан кейін азық-түлік мәселелері жөніндегі жоғары деңгейдегі өткізілген дүниежүзілік бас қосуда азық-түлік ұғымы толық ашылған болатын. Бас қосудың қорытындылары бойынша Дүниежүзілік азық-түліктік қауіпсіздік жөніндегі Римдік декларация қабылданған. Осы декларацияға сәйкес азық-түлік қауіпсіздігі - бұл тұтастай мемлекеттің халқы мен жеке алғанда әр азаматына азық-түліктің сапасы, ассортименті мен көлемі жағынан толық қажеттерін қанағаттандыратын тұлғаның дене бітімі мен әлеуметтік дамуы үшін, ел халқының денсаулығы мен кеңейтілген ұдайы өсуі үшін қажет болатындай және жеткілікті болатындай тамақ өнімдеріне, ауыз су мен өзге де тамақ өнімдеріне қол жеткізуге кепілдік берілетін экономиканың жағдайы деп көрсетті [4].
Қазақ елінің тарихында атам заманнан азық мәселесі ауқымды орын алған. Халық өзін азықпен қамтамсыз ету үшін, ең бірінші жер қажет болған. Жер тайпаның, халықтың, мемлекеттің тіршілігінің негізгі және олардың шаруашылық қызметнің материалдық базасы болған. Ол мал және басқа да мүлік сияқты адам өмірінде аса маңызды мәнге ие болды. Кейбір жағдайларда жер мал мен мүлікке қарағанда құндырақ болатын. Тайпалар, халықтар, мемлекеттер арасындағы соғыстардың басым көпшілігінің белгілі бір жердегі, аумақтағы билік үшін болуы да бекер емес. Аумақ ретінде пайдаланылатын жерді туған ел деп, ал шаруашылық қызмет үшін пайдаланылатын жерді шаруашылықтың бір бөлігі деп санаған. Жерге меншік құқығы оны пайдалану құқығы ретінде қарастырылған. Кейбір ғалымдар бұл құқықты әдет құқығы деп санайды. Өз мазмұны бойынша жер пайдалану құқығы жерге меншік құқығымен бірдей болған.
Жер кеңістікте шектелген ежелгі мемлекеттің қызметінің негізі болған. Аумақсыз ешбір халық, ешбір мемлекет өмір сүре алмайды. Үлкен аумақтарды біздің заманымызға дейінгі бірқатар мемлекеттер - қазіргі ата-бабалары - сақтардың, қаңлылардың, үйсіндердің және ғұндардың мемлекеттері иеленген.
Тайпалар жерді иелене отырып, жерді өңдеумен айналысып, әр түрлі дәнді дақылар егіп, мал шаруашылығымен айналысқан. Ертедегі қазба дерекетеріне сүйенсек, неолит дәуірінде тайпалар аңшылықпен және балық аулаумен, мал шаруашылығымен және жер өңдеумен айналысты. Ал қола дәуірінде, б.з.д ІІ-мыңжылыдқтарда шаруашылық жүргізудің мал шаруашылық жер өңдеу түрлері қалыптасты,жақсы дамыған металлургияда болды. Осыдан кейін де ғұн, үйсін, түркеш және тағы басқа мемлекеттіктер дами келе егін шаруашылығы және бау-бақша өсіріп, оларды жасанды жолдармен суғарып отырғандығы бәрімізге мәлім.
Қазақ хандығы кезеңінде өндірістік қатынастардың сипаты қазақ ауылдарында топырақтық климаттық жағдайларына байланысты жер пайдалану мен жерге меншіктің түрлі нысандары болғандығын көрстеді. Осы жағдайлардың нәтижесінде көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы басы ролді иеленді. Ауыл шаруашылығындағы дәнді дақылдарды арпа бидай, сұлыны өсіріп егін шаруашылығының дамыған түрімен айналысып, оларды сол кезеңдегі технологиялармен өңдеп, басқа хандықтарға сатқан немесе айырбас жасаған.
Ресейдің үстемді кеткен кезеңіндегі тарихында Қазақ халқы Ресейге қосылуымен байланысты үкімет бұл жерлерді Ресей мемлекетінің меншігі ретінде жойылды. Хан билігі жойылды, жергілікті халық колониялдық басқару органдарына бағынады. Патша билігі жайылымдық жерлерді бос жерлер деп санады. Көшіп-қону басқармасының алдында мынандай міндет қойылды - жергілікті халықтың осындай жерлерін қысқартудың есебінен көшіп-қону қорын көбейту. Мал шаруашылығының айрықша ерекшеліктерімен, қажеттіктерімен санаспай билік құрылымдары жергілікті еңбек шаруа халқының жер пайдалану нормаларын аяусыз қысқартты [5].
Қазақтардың жартылай көшпелі өмірі сипатталды. Жартылай көшпелі шаруашылығының сипаты болып күздік жайлымдардың, қыстаулармен жақын жердегі шөптердің олардағы құдықтар мен ормандармен бірге жекелеген ауылдардың, тіпті, жекелеген отбасылардың меншігінде болып табылады. Сондай-ақ азық-түлік оның ішінде мал, өсімдік, егін шаруашылығымен қазақ шаруалар айналысқан. Ресей мемлекеті азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуді қолға алған.
КСРО құрамы кезеңіндегі тарихында азық-түлік қауіпсіздігіне байланысты көптеген өзгерістер болды. КСРО-ға еген кезден бастап жер, су, орман, тау және басқа құқықтық қатынастарға түбегейлі өзгерістер енгізді. Революциядан кейінгі алғашқы жылдарда патшалық рекрияциялық аграрлық саясаттың саладары байқалатын. Қазақстандағы Ресей империясының отарлау саясатының Қазақстандағы Ресей империясының отарлау нәтижесінде Қазақстандағы 28,2 млн ондық жыртуға икемді жердің 22,7 млн ондағы халықтың пайдалануынан алынды.
Шаруашылықтың ұжымдық шаруашылықтарға және ұжымдық шаруашылықтың басқа да нысандарына ауысуын ұйымдастыру тек мәжбүрлеу әдістерімен ғана жүзеге асырылды. Мысалы, ОАК-тың (ЦИК) 1930 жылғы 1-ақпандағы Ауылшаруашылығын социалистік қайта құру және кулактармен күрес бойынша шаралар туралы қаулысына сәйкес жергілікті органдарға мәжбүрлі ұжымдастырға кедергі жасаушы ірі шаруашылықтармен күресу, тіпті, олардың мүлкін тәркілеп, қатысушыларды елдің шалғай игерілмеген аудандарына айдап жіберу құқығы берілді.
Ауыл шаруашылғын жаппай ұжымдастыру (1929-1935ж.ж) кезінде ауыл шаруашылық кооперациясының кең тараған түрі болып артель табылды. Көшенді және жартылай көшпенді аймақтарда да біршама ауыл шаруашылғын ұжымдастыру белгілері көрініс тапты.
Жоғарыда айтылғандай, ұжымдастыру ауыл шаруашылығында мәжбүрлі түрде жүзеге асырылды және де мұнда көшпенді және жартылай көшпенді тұрғылықты халықтан барлық мал мен астық мәжбүрлі түрде алынды. Осының нәтижесінде, Қазақстанда ауыл шаруашылығын жаппай ұжымдастырудың алғашқы кезеңінде тұрғылықты халықтың екі миллионнан астам адам ашаршылықтан өлді. Ұжымдастыру салдары азық-түлік қауіпсіздігіне кері ықпалын тигізгені айдан анық көрініс тапты. БКП Орталық комитеті 1932 жылғы 17-қыркүйекте Қазақстандағы ауыл шаруашылығы және мал шаруашылығы туралы қаулы қабылдады.
Ауыл ашруашылыңы кезенңінде кеңес заманының жеңіуіне байланысты (1935-1956), осы кезеңде колхоздар шаруашылықтың ұжымдық-құқықтық нысаны болды, козхохдың үлгілі жарғысы ретінде базалық шығарылған заңдары болды. Ұлы Отан соғысы жылдары Қазақстанның ауыл шаруашылғына әскер мен халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету міндеті жүктелді. Алайда, республикада мал шаруашылығын көтеруге ешбір жағдай болмады: техника, жұмыс күші жетіспеді, шөп дайындайтын адамдар болмады, мал азығының тапшылығы байқалды. Республика жайылымдық мал шаруашылғын дамытуға бет бұрды. Жалпы соғыс жылдары жартылай көшпенді өндірістегі жайлымдық мал шаруашылығының қажетіктері үшін жайлымдар мен шабындықтардың 20 млн. га жері игерілді.
1953 жылдан бастап КСРО-да, соның ішінде Қазақстанда тың және бос жатқан жерлерді игеру жұмыстары жүргізілді. Соның нәтижесінде, Республикада тек 1954 жыл мен 1958 жыл аралығында ғана тың жерлерінде 326 жаңа кеншарлар және бос жатқан жерлердің негізінде 206 әл-ауқаты нашарлау кеншарлар құрылды. Жалпы алғанда 1954-1966 жылдары жаңа кеншарлар ұжымдастырылды.
Ауыл шаруашылығы заңдарының социалистік даму кезеңдерінің бірі болды (1956-1985). Бұл кезең ауылшаруашылық кәсіпорындарды реформалау тұтастай мемлекетке өткізілді, жарым-жартысын жоя отырып, ал бұдан былай колхоздарды қайта құра отырып; өндірістің барлық меншік құралдары толық мемлекеттік болып танылатын бірінші орныды совхоздар құру болды.
Ауыл шаруашылығы дамып, ауыл шаруашылық өндірісінің аталған ерекшеліктері аграрлық құқықтың да ерекшеліктерін көрсетеді, ла бұл олардың байланысын және ұқсастығын білдіреді. Осындай саланы бөліп шығару керектігі туралы сұрақтар ғылымда туындаған 70 жылдардың басында туындаған. Осы кезеңде азық-түлік мәселесі малға қойып әр түрлі бағдарламалар дайындалған және ғылыми еңбектер шығарылған. Аграрлық құқықтық бір саласы ретінде танылған азық-түлік қауіпсіздігі негізгі проблема ретінде алға қойылып отрыған. Заң әдебиеттерінде бұл мәселелер бойынша даулар туындаған. Ол уақытта колхаздық құқық ауыл шаруашылығы саласындағы барлық қатынастарды қамти алмайтын, өйткені совхоздардың - мемлекеттік ауыл шаруашылық кәсіпорындардың саны тез арада өсіп кетті. Экономиканың дамуының жаға жолдарын іздеу, азық-түлік мәселелерін шешу агроөнеркәсіптік кәсіпорындар мен ұйымдардың пайда болуына әкелді [6].
Ауылшаруашылығы заңдарының кайта даму кезеңі (1985-1990), ауылшаруашылығы тауар өндірушілердің құқығын және жағдайын жоғарлату. сондай-ақ ауылшаруашылық кооперативтері мен шағын кәсіпкерлердің кең ауқымды байланыс құруына дамыту болды. Соған сәйкес Шаруа шаруашылығы туралы заң 21 мамыр 1990 жылы қабылданды. Бұл заңда ауылшаруашылық тауар өніруші субъектілернің құқықтық жағдайын анықтау, шаруашылықтың ұжымдық-құқықтық нысаны қарастырылған.
1991 жылы Қазақстан Республикасы КСРО-дан бөлініп шығып өз егемендігін алды. Осы кезеңнен бастап мемлекет нарық заманына көшті, сондай-ақ ауыл шаруашылығын өндірісі де жаңа бағыт алып, азық-түлік қауіпсіздігі жаңаша жолмен жүргізіле бастады. Аграрлық заңнама дами бастады және бірнеше кезеңдерден өтті.
1-кезең
1) Ауылды (селоны) және агроөнеркәсіптік кешенді басым дамыту туралы заңы 13 ақпан 1991 жылы қабылданды
2) Мемлекеттік ауыл шаруашылық кәсіпорындардың мүлігін жекешелендіру туралы заңы 14 қаңтар 1991 жылы қабылданды
2-кезең
1) Қазақстан Республикасның жаңа Конституциясы 30 тамыз 1995 жылы қабылдады.
2) Жер туралы Қазақстан Республикасының Президентінің 22 желтоқсан 1995 жылғы жаңа жарлығы қабылданды
3) Шаруа (фермер) қожалығы туралы заңы 1998 жылы 31 наурызда қабылданды
4) Селекция жетістіктері туралы заң 1999 жылы 13 шілдеде
5) Астық туралы заңы 2001жылы 19 қаңтарда қабылданды
6) Өсімдікті қорғау туралы заңы 2002 жылы 1 шілдеде қабылданды т.б көптеген заңдар қбылданды.
3-кезең
1) Қазақстан Республикасының 2003-2005 жылдардағы арналған Мемлекеттік аграрлық азық-түлік бағдарламасы қабылданды
2) Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенін тұрақты дамытудың 2006 - 2010 жылдарға арналған тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі 2006 - 2008 жылдарға арналған бірінші кезектегі шаралар бағдарламасын бекіту туралы қаралды.
Қабылдаған міндеттемелердің орындалуын және көзделген мақсаттарға қол жеткізуін қамтамасыз ету азық-түлік немесе қысқаша айтсақ, ас - әр адамның да тіршілігіне, өсіп-өнуіне және ағзаны қалыпта ұстауына аса қажетті өнім, техника тілімен өрнектесек, жанармай, - дейді.
Жаңа жиырма бірінші ғасыр өткен дәуірмен салыстырғанда, азық-түлік мәселесін алдыңғы шепке шығарды. Бұрын құлаққа естіле бермейтін азық-түлік қауіпсіздігі атты тың ұғым-түсінік пайда болды шүкір, біздің елімізде азық-түлік қауіпсіздігі жөнінен өзге өңірлерден көш ілгері. Ең бастысы - нанымыз бар. Бау-бақша өнімдерінен құралақан емеспіз.
Жалпы, азық-түлік мәселесін тәптіштеп айтуымыз да бекер емес. Азық-түліктің жетіспеуінен тарихтан мәлім, талай күріш, нан, тұз бүліктері болған. Осыдан санаулы айлар бұрын Мысыр, Ауғанстан, Боливия сияқты елдерде болып өткен халық толқулары - кейде азық-түліктің саясат ұранына айналып кететіндігінің бір айғағы.
Биолог-ғалымдардың айтуынша, азық-түлік тегіне қарай: жануар тектес және өсімдік тектес, табиғи және жасанды болып бөлінеді. Мәселен, мал, құс, балық, сүт және сүт өнімдері, жұмыртқа жануар тектеске жатса, қалған дәм-тағам бүкіл наннан бастап саңырауқұлаққа дейінгі өсімдіктен алынған азық-түлік болып табылады. Табиғаты - атынан көрініп тұрғанындай, бірден тұтынуға немесе өңдеуден кейін пайдаланылатын азық-түлік түрлері. Жасандысы - қолдан өсірілген (мәселен, окорочка) және түрі өзгертілген (модификациялық), генетикалық-мутациялық (тағам құрамына протеиндар қосылатын) тағам түрлері, олардың көбіне Батыстан әкелінген өнімдер екенін айту қажет. Бұрын аталмыш тамақ түрлері бізде мүлдем болмаған. Тек нарық күшіне енген соң барып, еліміздің сөрелеріне сұғына кіріп, қазір базарлар мен дүкендерді, қала берді, дүңгіршектерді толығымен жайлап алды [7].
Азық-түлік қауіпсіздігінің мағынасын ашпас бұрын азықтың ұғымын біліп алған жөн. Азық дегеніміз адам үшін тамақ көзі болып табылатын жануарларды азықтандыру үшін пайдаланылатын, өсімдіктен, жануардан, минералдан, микробиологиялық қолданыстан алынатын азық-түлік;
Тамақ өнімдері дегеніміз адам тұтынатын шикізат, тамақ азық-түлігі, арнайы мақсаттағы тамақ өнімдері, ауыз су, тамақ қоспалары және тамаққа биологиялық активті қоспалар, адам үшін тамақ көздері болып табылатын жануарларға берілетін азықтар және азық қоспалары [8].
Азық түлік қауіпсіздігі ұлттық қауіпсіздіктің бір элементі болып табылады, себебі, кез келген мемлекет халықты сапалы азықпен қанағаттандырмайынша, ұлттық және экономикалық қауіпсіздікке қол жеткізе алмайды. Бұдан кейінгі экономикалық қайта құрулар қисыны аграрлық бизнестің ұтымды құрылымын қалыптастырумен, агротехноглогиялардың деңгейін көтеру мен, ауыл шаруашылығы өндірісінің маркетингтік стратегиясына, ішкі рыноктоғы импорт алмасуға, жақын және алыс шетелдерге экспортты жандандыруға көшумен байлынысты агарарлық саладағы өсудің жаңа сапасына өтуді талап етеді [9].
Заң ғылымдарының докторы Еркінбаева Л.Қ. ойынша: Қазіргі таңда Қазақстанда азық түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің басты мақсаты мемлекеттік реттеудің тиімді жолдарын қолданып, отандық аграрлық өндірісті жаңа деңгейге көтеру қажет, деп санайды. Мемлекеттің агроөндірістік кешенінде бәсекеге қабілетті ауылшаруашылық өнімдерін өндіру негіздері салынуда, азық түлік қауіпсіздігінің жүйесінің қалыпты дамуы үшін стратегиялар қарастырылуда.
Азық-түлік қауіпсіздігі, агроөнеркәсіптік кешен, агралық өндіріс ұғымдарын салыстыра келе, олардың бір біріне тәуелді, әрі бағынышты екенің айта кету қажет. Азық-түлік қауіпсіздігі ұғымына келетін болсақ, ол басқа ұғымдарға қарағанда, кең мағынада қолданылады. Оған дәлел ретінде, біріншіден азық-түлік қауіпсіздігі қамтамасыз етілу деңгейі агроөнеркәсіптік кешеннің жай күйіне және мемлекеттің агралық өндірісіне ғана әсерін тигізбейді, сонымен қатар мемлекеттің ішкі және сыртқы факторларын есепке ала отырып экономикалық қауіпсіздігіне әсерін тигізеді. Азық-түлік қауіпсіздігінің объектісі - адам болып табылады, оның тамақтануға деген құқығы. Адам, азық-түлік қауіпсіздігінің субъектісі де болып табылады, себебі адам өзінің еңбегімен өзіне қажетті азық түлікті құрады. Азық-түлік қауіпсіздігінің негізгі субъектісі ретінде мемлекетті қарастырамыз. Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін мемлекет - аграрлық саланы тек реттеп қана қоймай, сонымен қатар қолдауы тиіс [9].
И.Г. Ушачев азық-түліктік қауіпсіздігіне баға берудің төмендегідей негізгі критерийлерін бөліп шықты:
* тағамдық рационның компоненттері мен энергетикалық құрамына қатысты физиологиялық қажетсінулерді қанағаттандыру деңгейі;
* өнімдердің құрамындағы денсаулыққа зиянды заттардың мөлшері бойынша шектеулерге сәйкес келу; халықтың түрлі санаттары, сонымен бірге арнайы тұтынушылар үшін азық-түліктің физикалық және экономикалық қол жетімділігінің деңгейі;
* елді азық-түлікпен қамту мен агорөнеркәсіп кешенін ресурстық қамтудың импорттық жеткізулерге тәуелділік дәрежесі;
* стратегиялық және жедел азық-түлік қорларының нормативтік қажетсінулермен салытырғандағы мөлшері.
Азық-түліктік қауіпсізікті қамтамасыз етудің стратегиясы мен тактикасын әзірлеп шығару, соны жүзеге асырудың мақсаттары мен негізгі бағыттарын белгілеу қажет. Ең алдымен, негізгі өнімдер бойынша азық-түлікті тұтыну мен тамақтың жалпы калориялылық деңгейін қалпына келтіру қажет. Азық-түліктік қауіпсіздіктің ортамерзімді және ұзақмерзімді мақсаттарын белгілеу керек.
* Ортамерзімді мақсат - мемлекетте өндірілуі мүмкін барлық негізгі тамақ өнімдері бойынша азық-түліктік тәуелсіздікті қамтамасыз ету.
* Ұзақмерзімді мақсат - әлемдегі азық-түліктік мәселенің шиеленісуі мен елдің көптеген аймақтарындағы климаттың ғаламдық өзгеруінің жағымды әсерін ескерумен елдің әлемдік азық-түлік нарығына шығуы.
Бұл мақсаттарды келесідегідей шаралар жүйесі арқылы жүзеге асыруға болады:
* ауыл шаруашылық өнімдеріне қатысты бағаларды мемлекеттік және нарықтық реттеудің оңтайлы үйлесімі арқылы;
* азық-түліктің (астық, ет, сүт) негізгі стратегиялық түрлері бойынша импорттың көлемін реттеу арқылы;
* мемлекетте өндірілуі мүмкін осы тамақ өнімдерінің сырттан енгізілуін біртіндеп азайту арқылы;
Халықтың төлеуге қабілетті сұранысын жандандыру үшін және ішкі нарықта, ал келешекте сыртқы нарықта отандық тауарлардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін азық-түліктің бөлшек саудаға арналған бағаларының деңгейі мен құрылымын белсенді түрде реттеу арқылы мен халықтың әлеуметттік қорғалмаған топтарына арнап азық-түлікті бюджеттік демеқаржыландыру саясатын жүргізу [10].
Осылайша, азық-түліктік қауіпсіздік мәселесін нарықтық өзін-өзі реттеуді азық-түлік нарығын дамытуға мемлекеттік әсер етумен және экономиканың аграрлық секторына мемлекеттік қолдау жасаумен үйлестіру арқылы ғана шешу қажет.
Сонымен қатар, мысалы, Н.С. Оглуздинның пікірінше, мемлекеттің азық-түліктік қауіпсіздігіне тек келесі жағдайларда ғана толығымен қол жеткізілмек, яғни егер:
* елдің халқы жынысын, жасын, еңбек ету жағдайларын, табиғи-климаттық жағдайлар мен ұлттық дәстүрлерді ескерумен ғылыми тұрғыдан негізделген экологиялық таза, денсаулыққа пайдалы отандық өндірістегі тамақ өнімдерімен қамтамасыз етілген болса;
* осы тамақ өнімдерінің бағасы ұлты мен мамандығына байланыссыз барлық азаматтар үшін, көп балалы отбасылар, зейнеткерлер үшін қол жетімді болса;
* табиғи апаттарға, соғыстарға немесе өзге де төтенше жағдайларға арнап азық-түліктің стратегиялық қоры құрылған болса. Мұндай қор кем дегенде бес жыл бойы өнімдерді мөлшерленген түрде үлестіру тәртібін енгізге жағдайда елдегі ашаршылықтың басталуына жол бермейді;
* агрөнеркәсіп кешені (АӨК), балық және орман шаруашылығы тұрақты түрде дамып және олардың қорды арттыру үшін және табиғи апаттарға немес соғысқа ұшыраған өзге елдерге азық-түлікпен көмек көрсету үшін азық-түліктің өндірісін арттырып отыруға мүмкіндік беретін қоры болса;
* ғылым жоғары әлемдік жетістіктер деңгейінде болып және өмірдің барлық салаларын техниканың ең соңғы үлгілерімен, технологиялармен қамтамасыз етіп, мал шаруашылығы мен өсімдік шаруашылығының тектік қорын сақтап және жақсартып отырса және қоғамның келешектегі дамуының шүбәсіз болжамдарын беріп отырса;
* табиғат қорғау және табиғатты қалпына келтіру саясаты тіршілік ету ортасын сақтау мен жақсартуды қамтамасыз етіп отырса [11];
Азық-түліктік қауіпсіздікке төмендегідей шарттар орындалған жағдайда ішінара қол жеткізілетін болады:
елдің халқы отандық өндірістің тамақ өнімдерімен кемінде 85%-ға қамтамасыз етіліп және бұл өнімдер экологиялықтаза және денсаулық үшін пайдалы болып отырса. Бұл норматив халықаралық азық-түлік ұйымы (ФАО) қабылдаған нормативке жақын болса;
* бұл өнімдердің бағалары еңбек етуші халықтың негізгі бөлігі үшін қол жетімді болып отырса;
* азық-түліктің стратегиялық қоры шектеулі және төтенше жағдайлар туындаған жағдайда халықтың тұрақты түрде қамтылуын қамтамасыз етпейтін болса;
* өндіріс қуаттылықтары азық-түліктің өндірісін өсіріп отыруға мүмкіндік беріп отырса;
* ғылыми-техникалық база жоғары әлемдік жетістіктердің деңгейінен төмен болғанымен дамып келе жатса;
Елдің азық-түліктік қауіпсіздігіне келесі жағдайларда қол жеткізілмейді, яғни егер:
+ елдің халқы отандық өндірістің экологиялық таза және пайдалы тамақ өнімдерімен 60-80% қамтамасыз етілген болса;
+ еңбек етуші халықтың басым бөлігіне бұл өнімдердің бағалары қол жетімсіз болса;
+ азық-түліктің стратегиялық қоры таусылған немесе жоқ;
+ өндіріс қуаттылықтары азық-түліктің өндірісін өсіріп отыруға мүмкіндік бермей отырса;
Сонымен, азық-түліктік қауіпсіздік - бұл ең алдымен отандық өндірістің белгілі бір деңгейін қамтамасыз ету, немесе өз-өзін толығымен қамтамасыз етун немесе аумалы ең төмен мөлшерді сақтау. Азық-түліктік қауіпсіздіктің деңгейіне баға беру критерийлері азық-түліктік тәуелділіктің сыртқы нарықтан шекті-аумалы сызығын анықтауға мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасының азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің негізгі мақсаты агроөнеркәсіптік кешеннің тиімді жүйесін қалыптастыру және бәсекеге қабілетті өнім өндіру негізінде Қазақстанның азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету болып табылады.
Негізгі мақсатқа жету үшін мынандай міндеттер шешу көзделеді:
* Елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
* Аграрлық бизнестің тиімді жүйесін қалыптастыру;
* Ауыл шаруашылығы өнімін және оның қайта өңдеу өнімдерін ішкі және сыртқы рыногтарға сату көлемін ұлғайту;
* Ауыл шаруашылығы өндірісін мемлекеттік қолдау шараларын ұтымды ету.
Аграрлық азық-түлік бағдарламасының тиімділігін бағалау үшін агроөнеркәсіптік кешеннің сапалық жай-күйін анықтауға мүмкіндік беретін өлшемдер жүйесі пайдаланылатын болады. Ағымдағы жай-күй мен күтілетін нәтижиелер мынандай өлшемдер топтары бойынша бағаланатын болады:
1) халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуді және қамтамасыз ету жүйесінің тұрақтылық деңгейін сипаттаушылар:
* азық-түлік нақты және экономикалық қолжетімділік деңгейі;
* ішкі тұтыну рыногындағы тамақ өнімдері импортының үлес салмағы;
* мемлекеттік материалдық резервтер жүйесінде азық-түлік запастарының болуы;
* ел халқының тұтыну нормаларының стандарттарын қамтамасыз ету үшін тамақ өнімдерін өндірудің қажетті көлемін сипаттайтын шекті мәндер;
* тамақ өнімдерінің сапа және қауіпсіздік стандарттарына сәйкестік деңгейі болуы керек;
2) ауыл шаруашылығы өндірісін және қайта өңдеуді дамытудың тиімділігін сипаттаушылар:
* аграрлық бизнеспен қайта өңдеу кәсіпорындары кірістерінің деңгейі;
* ғылыми негізделген аграрлық технологиялар мен қайта өндеу технологияларын қолдану деңгейі;
* ішкі азық-түлік рыногындағы негізгі тамақ өнімдерінің бәсекеге қабілетілігі;
* сыртқы сауда айналымының оң сальдосы;
* ауыл шаруашылығы өнімін өндірудің көлемі мен өткізу рыноктары сыйымдылығының теңдестірілуі;
* халықты жұмыспен қамтудың өсуі;
3) агралық азық-түлік кешенін мемлекеттік реттеу деңгейін сипаттаушылар:
* заңнамалық базаның агроөнеркәсіптік сектордағы нарықтық өндірістің қажетіліктеріне сәйкестігі;
* ауыл шаруашылығы мақсатындағы тауарлар мен қызметтер көрсетуге кедендік тарифтік және салық режимі;
* тамақ өнімдеріне баға белгілеуді реттеу деңгейі;
* ауыл шаруашылығы өнімі мен тамақ өнімдерін өндіруді мемлекетті бақылау және қадағалау жүйесі;
* ауыл шаруашылығы өнім мен тамақ өнімдерін өндіруді мемлекеттік қолдау мөлшерлері және тиімділігі.
Агроөнеркәсіп кешенін тұрақты дамытудың мақсаты - салаларының өнімділігі мен табыстылығын арттыру және отандық өнімдердің ұлттық бәсекелестіктің артықшылықтарын дамыту негізінде агроөнеркәсіптік кешенінің тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады.
Агроөнеркәсіп кешенін тұрақты дамытудың негізгі міндеттері болып:
* Ауыл шаруашылығы құрылымдарын өңірлік мамандандыру және ірілету;
* Ылғалқорсақтау технологиясын егіншілікке енгізу;
* Суармалы егіншілікті дамыту;
* Агроөнеркәсіп кешенін сапалы техникалық жарақтандыру негізінде агроөнеркәсіп кешен салаларының техникалық жарақтануы және технологиялық жаңаруын қамтамасыз ету;
* Кластерлік басымдылық негізінде ықпалдасқан өндірісті құру;
* Азық-түлік өнімдері нарығын реттеудің жаңа тетіктерін енгізу;
* Агроөнеркәсіп кешенін өнімінің қауіпсіздігі қаупін бағалау және сапасын бақылау жүйесін жаңарту және нығайтуды қамтамасыз ету;
* Ауыл шаруашылығы өнімдерін әзірлеу және көтерме сауда жүйесін дамыту;
* Қаржылық, сақтандыру инфрақұрылымдары және ақпараттық-маркетингтік қамтамасыз ету жолымен агроөнеркәсіп кешенін субъектілерінің кәсіпкерлік белсенділігін арттыру;
* Агроөнеркәсіп кешеніннің ғылыми-инновациялық инфрақұрылымдарын дамыту және агроөнеркәсіп кешені кадрлық қамтамасыз етудi жетілдіру;
* ДСҰ кіру жағдайында агроөнеркәсіп кешенін субъектілерінің бәсекеге қабілеттігін арттыру.
* Балық өсіруді және балық өнеркәсібін дамыту жатады.
Қорытындылай келе, былай деп айтып кетуге болады: азық-түлік қауіпсіздігі деп - сыртқы және ішкі жағдайларға қарамастан, тамақтанудың физиологиялық нормаларына сәйкес халықтың тамақ өнімдеріне деген қажеттерін қанағаттандыратын тиісті ресурстармен, әлеуетпен және кепілдіктермен қамтамасыз етілген экономиканың, соның ішінде оның агроөнеркәсіптік кешенінің жай-күйі болып табылады [12].
1.2. Әлемдегі азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің тәжиребесі
Тамақ өнімдерін өндіру әр адам үшін және тұтастай адамзат үшін өмірдің басты және мүлде жойылмайтын шарты болып табылады. Азық-түлік тапшылығы қоғамның даму деңгейін және адамның өмір сүру сапасын белгілейтін өзге экономикалық және әлеуметтік категорияларды құнсыздандырып және мән-мағынасыз етеді. Сонымен қатар XXI ғасырға адамзат бүкіл тарихта бұрын-соңды орын алып көрмеген азық-түлік проблемасының елеулі түрдегі шиеленісу қаупімен аяқ басты. 1950 және 1980 жж. аралығында орын алған азық-түлік өндірісінің елеулі мөлшердегі өсімі 90-шы жылдары тоқтап қалды, ал кейбір өнім түрлері бойынша тұтастай және ғаламшарымыздың бір тұрғынына қатысты есептегенде анағұрлым жорғары дәрежеде өндірістің азаю беталыстары байқалды. Ғалымдар мен жұртшылық өз жарияланымдарында жақындап келе жатқан ашаршылықтың қаупін сезініп және мүмкіндігінше ашаршылық көріп отырғандардың санының өсу процесін тоқтатып не баяулатуға шақырады [40].
Көптеген елдердің үкіметтері аграрлық өндірісті сақтау мен дамытудың мемлекеттік бағдарламаларын: ауылшаруашылық жердерді қорғау мен қалпына келтіру, қосымша игеру, олардың пайдаланудың тиімділігін арттыру бағдарламаларын, аса маңызды бадарламаларды тікелей бюджеттен қаржыландыруға дейін экономикалық қолдау бағдарламаларын әзірлеу мен жүзеге асыру ісін бастады. Барлық дамыған елдерде мемлекет аграрлық өнім мен азық-түліктің өндірісін өсіруге қолдау жасап отырады, ішкі нарықты азық-түліктің тиімсіз түрдегі сырттан әкелінуінен қорғап отырады. Азық-түліктік қауіпсіздікті қамтамасыз ету мемлекеттер мен мемлекетаралық одақтардың барған сайын көбейе түскен санының басымдылыққа ие саясатына айналып келеді. 68 елде ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу туралы заңдар қабылданған.
Азық-түлік мәселесін шешу барлық ешлдердің экономикалық саясатының ажырағыссыз бөлігі болып табылады, алайда оларға деген көзқарас әртүрлі болып келеді. Бүкіл мемлекеттілік тариыхы бойы шетелдерде халықты азық-түлікпен тұрақты қамтамасыз ету мәселесі аса маңызды мәселелердің бір болатын, себебі оған ұлттық қауіпсіздік байланысты болатын.
70-ші жылдары Үлкен жетілік елдері ауылшаруашылық өндірісінің деңгейін үйлестіру бойынша арнайы шешім қабылдады. Онымен байланысты әрекеттердің мәні агроөнімдердің өндіріс деңгейін және солардың импортының деңгейін оңтайландыруға негізделген болатын. Алайда бұл мәселеде түбегейлі уағдаластыққа қол жеткізілмеді. Мысалы, Еуропалық одақ, АҚШ пен Жапония мемлекеттік қолдау бағдарламаларын қолданумен азық-түлікпен жеткілікті мөлшерде өзін-өзі қамтамасыз етуді сақтайтын ұлттық-азық-түліктік қауіпсіздік концепциясын ұстанады [41].
Жоғарыда аталған мақсаттарға қол жеткізу үшін дамыған елдер агроөнеркәсіптік өндіріске құрылымдық өзгерістер кезеңінде үкімет деңгейінде орталықтандырылған түрде және Федеральдік бюджеттер деңгейінде қолдау көрсетіп отырады. ЕО өздерімен өзін-өзі қамту дәрежесі 100 % дейін баратын тауарлардың сырттан әкелінуін реттеу үшін өтемақылық алымдарды кеңінен қолдануда. Мұнысы өздері бойынша шетелдік бәсекелестіктің күшеюі ЕО-ның аграрлық саясатының механизмін елеулі түрде бұзуы мүмкін дәнді дақылдарға, қант пен мал шаруашылығы өнімдеріне қатысты болып келеді. Өздерінің сырттан енгізілуі ішкі аграрлық нарықта бәсекелестіктің ерекше күшеюін тудырмайтын тауарлар бойынша мемлекет кеденді баждарды сақтап отырады.
Азық-түлікпен қамтамасыз ету мәселесі кез келген ел үшін басты мәселе болып табылады. Дамыған мемлекеттердің тәжірибесі көрсетіп отырғандай осы мақсатқа қол жеткізу жолында экономиканың аграрлық секторын реформаландыруға, оның тиімділігін арттыруға арнап әртүрлі әрекеттер жасалған болатын.
Агроөнеркәсіптік саясат Еуропалық Қауымдастықтың қызмет етуінің аса маңызды аспектісі болып табылады. Халықтың жоғары орналасу тығыздығы және соның салдарынан - оның ауылшаруашылық жерлермен төмен қамтамасыз етілуі аграрлық өндірісті қарқындылығы бойынша жоғары дамыту жолына негіз болды, ол өндіріске арнап үлкен күш және шығын жұмсауды және өндіріліп отырған аграрлық өнімді АҚШ, Жаңа Зеландияның, Канаданың, Австралияның өнімдерімен салыстырғанда бәсекеге қабілетсіз ететін. Сол себептен аграрлық өндіріске мемлекеттік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. АЗЫҚ-ТҮЛІК ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Азық-түлікпен қамтамасыз ету ұғымы
1.2. Әлемдегі азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің тәжиребесі
1.3. Қазақстанда азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің нормативтік-құқықтық негіздері
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АЗЫҚ-ТҮЛІК ҚАУІПСІЗДІГІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ЖҮЙЕСІ
2.1. Қазақстан Республикасының азық-түлік қауіпсіздігін мемлекеттік реттеу
2.2. Аймақтардағы азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету жағдайы мен механизмдерін талдау
2.3. Қапшағай қаласының азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету деңгейі
3. АЗЫҚ-ТҮЛІК ҚАУІПСІЗДІГІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ БОЙЫНША ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1. Қазақстандағы азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің азық-түлік дағдарысы проблемалары
3.2. Қабылдануы тиіс шаралар және күтілетін нәтижелер
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің құқықтық мәселелеріне, атап айтсақ, азық-түлік қауіпсіздігінің жалпы түсінігі, азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі халықаралық заңнамалардың қалыптасуы мен даму тарихын анықтауға, азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің міндеттері мен мақсаттарын ашуға, азық түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің қағидалары мен қайнар көздерін анықтап, белгілеуге, азық түлік қауіпсіздігін құқықтық қамтамасыз ету ұлттық және экономикалық қауіпсіздігінің ажырамас бір элементі ретінде талдау жасауға, азық түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуде мемлекеттік реттеуді жүзеге асыратын органдардың құзыреті мен мақсаттарына тоқталып, азық түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге салыстырмалы талдау жасау, аймақтық азық-түліктік қауіпсіздікті құқықтық қамтамасыз етуге баға беру, Қазақстанның азық-түлік нарығының құқықтық, ұйымдық-экономикалық мәселелерін зерттеу, азық түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі шет мемлекеттердің әдістердері мен тәртібі мен Қазақстан Республикасының Азық түлік қауіпсіздігі туралы модельдік Заңы мен кейбір нормативтік құқықтық актілердің жетілдіру мәселелеріне тоқталған.
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы егемендік алып жоспарлы экономикадан нарықтық экономикалы қоғам құруға бет бұруы көптеген экономикалық, құқықтық және әлеуметтік реформалар арқылы жүзеге асырылды. Ауыл шаруашылығы - ел үшін өзекті салалардың бірі. 2008 жылғы ақпан айында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауыда: Дамудың жаңа кезеңі ел агроөнеркәсіп кешенінің алдына бірқатар жаңа, аса маңызды міндеттер қойып отыр. Елдің азық-түлік қауіпсіздігі қамтамасыз етілуге тиіс. Ол үшін ауыл шаруашылығына және тамақ өнеркәсібіне инвестициялар тартуды ұлғайту қажет. Қазақстан азық-түліктің негізгі түрлері бойынша өз қажеттілігін қамтамасыз етеді әрі экспорттық әлеуетке ие.
Ел мұқтажы қанағаттандырылмай отырған маңызды тамақ өнімдерін өндіруді ынталандыруға ерекше назар аудару талап етіледі. Мәселен, өсімдік майы, жемістер, қант және басқалар. Біздің бұл проблемаларды шешуге мүмкіндігіміз бар, - деген[1].
Бүгінгі таңда мемлекет тарапынан азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету жолында біраз оң шаралар жасалып жатыр. Қазақстан өткен жылы бидай өндіру бойынша жан басына шаққанда Австралияны артқа қалдырып, әлем бойынша бірінші орынға шықты. Елімізде қайта өңдеу кәсіпорындарының саны өсіп, жаңа бағыттар - кластерлер дамуда. Көптеген кәсіпорындар өнімнің халықаралық стандарттарын енгізіп, өсімдік карантинін қамтамасыз ету жүйесі халықаралық талаптарға сәйкестендіру жұмысы жалғасуда [2].
Соңғы уақыттарда ауыл шаруа - шы - лығындағы реформаларды те - рең - детуге бағытталған жаңа қадам - дар жүйелі жүргізілуімен ерекшеле - не - ді деуге болады. Алайда, аграр - лық сектор өндірісін құқықтық үйлестіре білу жағы соған ілесе алмай жүргендігін еске салмасқа болмайды. Заңнамалық құжаттар мен актілердің қатарында азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге қатыстылары жоқтығы өкінтеді. "Астық туралы" Заңда жалпылама атал - ғанымен, негізгі қағидасы нақ - ты тұжырымдалып көрсетілмеген. Менің ойымша, аталған мәселе жөнінде арнаулы заң қабылдау қажеттігі бүгінгі өмір талабы болып табылады. Алдымызда Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіру мақсаты тұр. Ертеңгі күні шетелден қаптайтын өнімдерден өз өнімдеріміз сапасы жағынан да, бағасы жағынан да олқы соқпауы, қатаң бәсекеге қабі - лет - ті болуға тиістігі айдан анық. Мұндай заң жоғарыдағы ұйымға енбес бұрын алдын-ала қабылдан - ғаны жөн болар да еді. Өйткені, ішкі нарықты, отандық өндіруші - лер мүддесін қорғаудың, азық-тү - лік - тің жеткілікті қорын жасақтау - дың құқықтық тетіктерін құру игі мақсаттың ойдағыдай орындалуына кепілдік жасайды. Азық-түлік қауіпсіздігін қамта - ма - сыз ету кешенді іс-шаралардың жүйелі, дәйекті атқарылуын талап етеді.
Жалпы алатын болсақ, адамның тамаққа деген құқығы - табиғи құқыққа жатқызуымыз керек, себебі, азық-түлік қауіпсіздігінің маңыздылығы адам қажеттіліктерінің құрылымында, тамаққа деген қажеттілік алғашқы қажеттілік болып табылады.
Осы тарапта мемлекетіміздің ұлттық қауіпсіздігінің бірі болып табылатын азық-түлік қауіпсіздігінің құқықтық қамтамасыз ету мәселесі бүгінгі өмір талабы болып отыр.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Азық-түлік қауіпсіздігінің теоретикалық-методологиялық мәселелерін шетелдік және отандық ғылыми зерттеушілердің еңбектерінде қарастырылған А.Смит, Т.Мальтус, Д.Риккардоның, К. Маркстің, П. Эрлихтің, А. Маслоутің, В. Паретотің, М. Лоудың және басқалары өздерінің еңбектерінде азық-түлікті өндіру мен тұтынудың маңыздылығын көрсетті.
Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің дәстүрлі екі жолы бар,олар - азық-түлікті отандық өндіру мен адекватты материалдық резервті құрұ. Алайда ХХ ғасырдың екінші жартысында азық-түлік қауіпсіздігінің концепциясы батыстың ғалымдары А. Сендің, Дж. Конуэлдің, Е. Барбердің, Дж. Маделэйдің тұжырымдамалары арқылы қайта қарастырылып, қорытындысында азық-түлікке деген экономикалық қол жетімділіктің тұжырымдамасы өмірге келді.
Кеңес уақытында азық-түлікпен қамтамасыз ету мәселелерін ХХ ғасырдың басында Н. Кондратьевпен, А. Чаяновпен, Н. Бухаринмен және т.б. кеңес ғалымдарымен қарастырыла бастаған. Өткен ғасырдың 60-70 ж.ж. азық-түлікті тұтыну мен өндірудің ара қатынасы В.Ф. Майердің, В.М. Рутгайзердің, В.Н. Сергиевскидің, И.С. Шевцованың еңбектерінде зерттеле бастады.
Ұлттық және экономикалық қауіпсіздіктің жалпы теориялық негіздерін құрастыруға айтарлықтай үлестерін қосқан ғалымдар аз емес, олар Л.И. Абалкин, А.И. Архипов, СЮ. Глазьев. А.Г. Гранберг, А.Н. Илларионов, Д.С. Львов, В.К. Сенчагов, Н.П. Федоренко және т.б.
Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселесінің әртүрлі аспектілері шет елдің, сонымен қатар ресейлік көптеген ғалымдарының зерттеулерінде, соның ішінде Б. Стоукстің, Д. Байрлидің, Б. Портилдің, Г. Конвэйдің, Ж. Буринэнің, М. Флоидің, В.Г. Агаевтың, В.Ю. Багановтың, П.Т. Бурдуковтың, В.Р. Боевтың,.И. Алтуховтың, В.С. Балабановтың, Е.Н. Борисенконің, Д.Ф. Вермельдің, Р.Р. Гумеровтың, А.В. Гордеевтің, А.А. Емельяновтың, В.П. Зволинскийдің, А.Г. Зельднердің, В.В. Маслаковтың, В.А. Милосердовтың, Е.В. Серова, И.Г. Ушачев, Л.С. Чешинский, Ю.С. Хромовтың, Т.В. Юрьеваның және т.б. еңбектерінде қарастырылған.
Соңғы жылдары Қазақстанда мемлекетіміздің азық-түлік қауіпсіздігінің мәселелері белсенді түрде талқыланы бастады, Отандық ғалымдардың Л.А. Әбділдинаның, Ғ.Ү. Әкімбекованың, Р.А. Алшановтың, С.Б. Ахметжанованың, А.М. Баяндинованың, В.В. Григоруктың, А.Т. Есполовтың, Т.А. Есіркеповтың, А.А. Кайгородцевтің, М.Е. Қазембаевтың, Г.А. Қалиевтың, К.А. Сағадиевтың, А.А. Сатыбалдинның, А.Б. Молдашевтың, А.Б. Тілегеновтың, Е. Әмірбекұлының және көптеген басқалардың жұмыстарында азық-түлік қауіпсіздігің теориялық, әдістемелік және тәжірибелік аспектілері қарастырылған.
Қарастырылып жатқан мәселе бойынша орындалған еңбектер санының көптігіне қарамастан, азық-түлік қауіпсіздігінің құқықтық мәселелері жеткіліксіз зерттелген.
Менің ойымша, азық-түлiк қауiпсiздiгiнiң құқықтық концепциясын құрастыру кезінде көптеген мәселелер мен сұрақтар толық зерттелмеген және оның азаматтардың тұрмыс деңгейі мен тұрмыс сапасына ықпалын бақылау, ұлттық және экономикалық қауiпсiздiк жүйесіндегі азық-түлiк қауiпсiздiгiнiң алатын орнын зерттеу, азық-түлiк қауiпсiздiгiнiң құқықтық қамтамасыз етудің тиiмдi механизмдерін құрастыру жеткiлiксiз зерттеліп қалуда. Қазiргi өмір болмысына сәйкес, азық-түлiк қауіпсіздігін құқықтық қамтамасыз етудің теориялық және практикалық маңыздылығының аз зерттелу себебінен, менің диссертациялық тақырыбымның таңдалуына себепшi болды.
Дипломдық жұмыстың объектісі мен пәні. Зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасының азық-түлік қауіпсіздігін құқықтық қамтамасыз ету аясында пайда болатын қоғамдық қатынастар табылады.
Дипломдық жұмыстың пәні азық-түлік қауіпсіздігін құқықтық қамтамасыз етудің құқықтық тетігі болып табылады.
Диссертациялық зерттеудің мақсаты. Зерттеудің негізгі мақсаты Қазақстан Республикасындағы азық-түлік қауіпсіздігін құқықтық қамтамасыз ету аспектілеріне теориялық және тәжірибелік талдау жасау. Диссертациялық жұмыстың Қазақстан Республикасындағы азық-түлік қауіпсіздігі мәселелерін теориялық, әдістемелік және тәжірибелік тұрғыда зерттеу, талдау және ғылыми негізделген ұсыныстар жасаудан тұрады. Анықталған мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер шешілуі тиіс:
* Азық-түлік қауіпсіздігінің ұғымына қолданатын көзқарастардың эволюциясын зерттеу;
* Қазақстан Республикасындағы азық-түлiк қауiпсiздiгiнiң деңгейi және азық-түлiк нарығының импорттан тәуелдiлiгiне баға беру;
* Қазақстан Республикасының азық-түлік қауіпсіздігін құқықтық қамтамасыз етудің тиімді жолдарын табу және оны көрсету;
* Қазақстанның азық-түлік нарығының құқықтық, ұйымдық-экономикалық мәселелерін ашу, анықтау;
* Азық түлік қауіпсіздігін құқықтық қамтамасыз етудегі шет мемлекеттердің әдістердері мен тәртібі анықтау;
* Қазақстан Республикасының Азық түлік қауіпсіздігі туралы модельдік Заңы мен кейбір нормативтік құқықтық актілердің жетілдіру мәселелерін талдау;
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі. Диссертациялық зерттеудің әдістемелік негізі ретінде диалектикалық, салыстырмалы-құқықтық талдау, логикалық және ғылыми зерттеу жүргізудің жалпы ғылыми әдістері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың теориялық негізі. Осы зерттеудің теориялық негізін құқық, экономика, саясаттану, халықаралық құқық саласындағы ғалымдардың еңбектері құрады. Зерттеліп отырған проблеманың жекелеген мәселелері Л.А. Әбділдинаның, Ғ.Ү. Әкімбекованың, Р.А. Алшановтың, С.Б. Ахметжанованың, А.М. Баяндинованың, В.В. Григоруктың, А.Т. Есполовтың, Т.А. Есіркеповтың, А.А. Кайгородцевтің, М.Е. Қазембаевтың, Г.А. Қалиевтың, К.А. Сағадиевтың, А.А. Сатыбалдинның, А.Б. Молдашевтың, А.Б. Тілегеновтың, Е. Әмірбекұлының және т.б. ғалымдардың ғылыми еңбектерінде баяндалған.
Дипломдық жұмыстың нормативтік негізін Қазақстан Республикасының Конституциясы, азық-түлік қауіпсіздігі мәселелерін реттейтін ұлттық, халықаралық нормативтік құқықтық актілер құрады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы болып, отандық ғалымдардың бұл тақырып төңірегінде айтарлықтай ғылыми жұмыстарының терең зерттелмеуі мен аздығы болғанымен зерттелінетін мәселенің тек фрагмент ретінде бейнеленуіне байланысты азық-түлік қауіпсіздігін құқықтық қамтамасыз ету мәселелерінің айқындалуы табылады.
Диссертациялық зерттеудің жаңалығы келесіге негізделген:
* азық-түлік қауіпсіздігін мемлекеттік реттеуді қамтамасыз ететін органдардың қызметі зерттелді;
* азық-түлік қауіпсіздігін құқықтық қамтамасыз етуге байланысты құқықтық талдау жүргізілді;
* Қазақстан Республикасындағы азық-түлiк қауiпсiздiгiнiң деңгейi және азық-түлiк нарығының импорттан тәуелдiлiгiне баға беру мәселелері анықталды;
* азық-түлік қауіпсіздігін құқықтық қамтамасыз ету мәселелері бойынша қолданыстағы заңнамаларды жетілдіру жөнінде нақты теориялық ұсыныстар келтірілді.
Қорғауға ұсынылып отырған тұжырымдар:
1.Азық-түлік қауіпсіздігі деп - сыртқы және ішкі жағдайларға қарамастан, тамақтанудың физиологиялық нормаларына сәйкес халықтың тамақ өнімдеріне деген қажеттерін қанағаттандыратын тиісті ресурстармен, әлеуетпен және кепілдіктермен қамтамасыз етілген экономиканың, соның ішінде оның агроөнеркәсіптік кешенінің жай-күйі болып табылады.
Тағамға деген күнделікті қажеттілік өзіміздегі өндіру мен импорт арқылы қанағаттандырылады. Сол себепті агроөндірістік кешендерді құру және оның дамуына қолайлы жағдайларды туғызу - қазақстандықтардың өмір сүру деңгейін көтерудің басты міндеті ретінде қарастырылуы керек.
2.Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселесін жариялы жүргізу және оны жүзеге асыруда жауапкершілікті арттыру.
Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету - комплексті шара және ол Қазақстан халқының тең жарымы тұрып жатқан ауылды көтеру мәселесімен тығыз байланысты. Бұл бағытта формалды түрде көп нәрсе жасалынып жатыр: көптеген республикалық және жергілікті деңгейде бағдарламалар қабылданып, бірнеше арнайы мамандандырылған даму институттары құрылды. Бірақ ауылды көтеру, агрокешендердің тұрақты дамыту мәселелері әлі күнге дейін шешімін таба алған жоқ.
3. Азық-түліктің жетіспеушілігі табиғи құбылыстармен, соғыстармен, мемлекеттегі түрлі экономикалық дағдарыстармен, қоғамдық құрылыстың түбегейлі өзгерістерімен және т.б. себептермен туындалған жойқын құбылыстардың себебіне орай туындап отырады. Осыған орай жекелеген адам үшін де, сондай-ақ тұтастай мемлекет пен әлем үшін де азық-түлікпен және азық-түліктік қауіпсіздікті тұрақты қамтамасыз ету проблемасы туындап отырады. Ұлттық қауіпсіздік жүйесіндегі азық-түліктік қауіпсіздік мәселесінің маңыздылығы сонымен қатар оның экологиялық қауіпсіздікпен тығыз байланысты болуында болып отыр.
4.Мемлекетте неғұрлым нан аз болса, соғұрлым онда саясат көп болады,- деген қағида бар. Шынымен де, адам баласы өмір сүру үшін күнделікті азық-түлікті қажет етеді, ал мемлекет адамдарға азық-түлікле қол жетімділігін қамтамасыз етуі шарт. Азық-түлік қауіпсіздігін құқықтық қамтамасыз ету үшін мықты мемлекеттік саясат, мемлекеттік басқару мен реттеу жүргізілуі қажет.
Дипломдық жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңыздылығы бұл тақырыптың қазіргі уақыттағы өзектілігімен, ғылыми жаңашылдығымен, теориялық және тәжірибелік сипаттағы ұсыныстарымен сипатталады. Зерттеу материалдары белгілі бір деңгейде азық-түлік қауіпсіздікті құқықтық қамтамасыз ету мәселелері жөніндегі түсінікті кеңейтуге септігін тигізеді. Энергетикалық және экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі мемлекеттік саясаттың тиімді жүргізілуіне септігін тигізеді.
1. АЗЫҚ-ТҮЛІК ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Азық-түлікпен қамтамасыз ету ұғымы
Азық-түлік қауіпсіздігі ұғымы, осыдан 30 жыл бұрын, "геосаясат" ұғымы секілді, адамзаттың құлағын мазалатқан болатын. Бүгінгі таңда азық-түлік қауіпсіздігінің ұғымы саясаткерлер мен заңгерлер лексиконының бөлігі ретінде қалыптасты [3].
Тұңғыш рет азық-түліктік қауіпсіздік термині практикаға астық әлемдік бағасы күрт өсіп кеткеннен кейін 1974 жылы Римде болып өткен ФАО ұйымдастырған Азық-түлік мәселелері жөніндегі дүниежүзілік конференциясында енгізілген болатын.
1996 жылы 20 жылдан кейін азық-түлік мәселелері жөніндегі жоғары деңгейдегі өткізілген дүниежүзілік бас қосуда азық-түлік ұғымы толық ашылған болатын. Бас қосудың қорытындылары бойынша Дүниежүзілік азық-түліктік қауіпсіздік жөніндегі Римдік декларация қабылданған. Осы декларацияға сәйкес азық-түлік қауіпсіздігі - бұл тұтастай мемлекеттің халқы мен жеке алғанда әр азаматына азық-түліктің сапасы, ассортименті мен көлемі жағынан толық қажеттерін қанағаттандыратын тұлғаның дене бітімі мен әлеуметтік дамуы үшін, ел халқының денсаулығы мен кеңейтілген ұдайы өсуі үшін қажет болатындай және жеткілікті болатындай тамақ өнімдеріне, ауыз су мен өзге де тамақ өнімдеріне қол жеткізуге кепілдік берілетін экономиканың жағдайы деп көрсетті [4].
Қазақ елінің тарихында атам заманнан азық мәселесі ауқымды орын алған. Халық өзін азықпен қамтамсыз ету үшін, ең бірінші жер қажет болған. Жер тайпаның, халықтың, мемлекеттің тіршілігінің негізгі және олардың шаруашылық қызметнің материалдық базасы болған. Ол мал және басқа да мүлік сияқты адам өмірінде аса маңызды мәнге ие болды. Кейбір жағдайларда жер мал мен мүлікке қарағанда құндырақ болатын. Тайпалар, халықтар, мемлекеттер арасындағы соғыстардың басым көпшілігінің белгілі бір жердегі, аумақтағы билік үшін болуы да бекер емес. Аумақ ретінде пайдаланылатын жерді туған ел деп, ал шаруашылық қызмет үшін пайдаланылатын жерді шаруашылықтың бір бөлігі деп санаған. Жерге меншік құқығы оны пайдалану құқығы ретінде қарастырылған. Кейбір ғалымдар бұл құқықты әдет құқығы деп санайды. Өз мазмұны бойынша жер пайдалану құқығы жерге меншік құқығымен бірдей болған.
Жер кеңістікте шектелген ежелгі мемлекеттің қызметінің негізі болған. Аумақсыз ешбір халық, ешбір мемлекет өмір сүре алмайды. Үлкен аумақтарды біздің заманымызға дейінгі бірқатар мемлекеттер - қазіргі ата-бабалары - сақтардың, қаңлылардың, үйсіндердің және ғұндардың мемлекеттері иеленген.
Тайпалар жерді иелене отырып, жерді өңдеумен айналысып, әр түрлі дәнді дақылар егіп, мал шаруашылығымен айналысқан. Ертедегі қазба дерекетеріне сүйенсек, неолит дәуірінде тайпалар аңшылықпен және балық аулаумен, мал шаруашылығымен және жер өңдеумен айналысты. Ал қола дәуірінде, б.з.д ІІ-мыңжылыдқтарда шаруашылық жүргізудің мал шаруашылық жер өңдеу түрлері қалыптасты,жақсы дамыған металлургияда болды. Осыдан кейін де ғұн, үйсін, түркеш және тағы басқа мемлекеттіктер дами келе егін шаруашылығы және бау-бақша өсіріп, оларды жасанды жолдармен суғарып отырғандығы бәрімізге мәлім.
Қазақ хандығы кезеңінде өндірістік қатынастардың сипаты қазақ ауылдарында топырақтық климаттық жағдайларына байланысты жер пайдалану мен жерге меншіктің түрлі нысандары болғандығын көрстеді. Осы жағдайлардың нәтижесінде көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы басы ролді иеленді. Ауыл шаруашылығындағы дәнді дақылдарды арпа бидай, сұлыны өсіріп егін шаруашылығының дамыған түрімен айналысып, оларды сол кезеңдегі технологиялармен өңдеп, басқа хандықтарға сатқан немесе айырбас жасаған.
Ресейдің үстемді кеткен кезеңіндегі тарихында Қазақ халқы Ресейге қосылуымен байланысты үкімет бұл жерлерді Ресей мемлекетінің меншігі ретінде жойылды. Хан билігі жойылды, жергілікті халық колониялдық басқару органдарына бағынады. Патша билігі жайылымдық жерлерді бос жерлер деп санады. Көшіп-қону басқармасының алдында мынандай міндет қойылды - жергілікті халықтың осындай жерлерін қысқартудың есебінен көшіп-қону қорын көбейту. Мал шаруашылығының айрықша ерекшеліктерімен, қажеттіктерімен санаспай билік құрылымдары жергілікті еңбек шаруа халқының жер пайдалану нормаларын аяусыз қысқартты [5].
Қазақтардың жартылай көшпелі өмірі сипатталды. Жартылай көшпелі шаруашылығының сипаты болып күздік жайлымдардың, қыстаулармен жақын жердегі шөптердің олардағы құдықтар мен ормандармен бірге жекелеген ауылдардың, тіпті, жекелеген отбасылардың меншігінде болып табылады. Сондай-ақ азық-түлік оның ішінде мал, өсімдік, егін шаруашылығымен қазақ шаруалар айналысқан. Ресей мемлекеті азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуді қолға алған.
КСРО құрамы кезеңіндегі тарихында азық-түлік қауіпсіздігіне байланысты көптеген өзгерістер болды. КСРО-ға еген кезден бастап жер, су, орман, тау және басқа құқықтық қатынастарға түбегейлі өзгерістер енгізді. Революциядан кейінгі алғашқы жылдарда патшалық рекрияциялық аграрлық саясаттың саладары байқалатын. Қазақстандағы Ресей империясының отарлау саясатының Қазақстандағы Ресей империясының отарлау нәтижесінде Қазақстандағы 28,2 млн ондық жыртуға икемді жердің 22,7 млн ондағы халықтың пайдалануынан алынды.
Шаруашылықтың ұжымдық шаруашылықтарға және ұжымдық шаруашылықтың басқа да нысандарына ауысуын ұйымдастыру тек мәжбүрлеу әдістерімен ғана жүзеге асырылды. Мысалы, ОАК-тың (ЦИК) 1930 жылғы 1-ақпандағы Ауылшаруашылығын социалистік қайта құру және кулактармен күрес бойынша шаралар туралы қаулысына сәйкес жергілікті органдарға мәжбүрлі ұжымдастырға кедергі жасаушы ірі шаруашылықтармен күресу, тіпті, олардың мүлкін тәркілеп, қатысушыларды елдің шалғай игерілмеген аудандарына айдап жіберу құқығы берілді.
Ауыл шаруашылғын жаппай ұжымдастыру (1929-1935ж.ж) кезінде ауыл шаруашылық кооперациясының кең тараған түрі болып артель табылды. Көшенді және жартылай көшпенді аймақтарда да біршама ауыл шаруашылғын ұжымдастыру белгілері көрініс тапты.
Жоғарыда айтылғандай, ұжымдастыру ауыл шаруашылығында мәжбүрлі түрде жүзеге асырылды және де мұнда көшпенді және жартылай көшпенді тұрғылықты халықтан барлық мал мен астық мәжбүрлі түрде алынды. Осының нәтижесінде, Қазақстанда ауыл шаруашылығын жаппай ұжымдастырудың алғашқы кезеңінде тұрғылықты халықтың екі миллионнан астам адам ашаршылықтан өлді. Ұжымдастыру салдары азық-түлік қауіпсіздігіне кері ықпалын тигізгені айдан анық көрініс тапты. БКП Орталық комитеті 1932 жылғы 17-қыркүйекте Қазақстандағы ауыл шаруашылығы және мал шаруашылығы туралы қаулы қабылдады.
Ауыл ашруашылыңы кезенңінде кеңес заманының жеңіуіне байланысты (1935-1956), осы кезеңде колхоздар шаруашылықтың ұжымдық-құқықтық нысаны болды, козхохдың үлгілі жарғысы ретінде базалық шығарылған заңдары болды. Ұлы Отан соғысы жылдары Қазақстанның ауыл шаруашылғына әскер мен халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету міндеті жүктелді. Алайда, республикада мал шаруашылығын көтеруге ешбір жағдай болмады: техника, жұмыс күші жетіспеді, шөп дайындайтын адамдар болмады, мал азығының тапшылығы байқалды. Республика жайылымдық мал шаруашылғын дамытуға бет бұрды. Жалпы соғыс жылдары жартылай көшпенді өндірістегі жайлымдық мал шаруашылығының қажетіктері үшін жайлымдар мен шабындықтардың 20 млн. га жері игерілді.
1953 жылдан бастап КСРО-да, соның ішінде Қазақстанда тың және бос жатқан жерлерді игеру жұмыстары жүргізілді. Соның нәтижесінде, Республикада тек 1954 жыл мен 1958 жыл аралығында ғана тың жерлерінде 326 жаңа кеншарлар және бос жатқан жерлердің негізінде 206 әл-ауқаты нашарлау кеншарлар құрылды. Жалпы алғанда 1954-1966 жылдары жаңа кеншарлар ұжымдастырылды.
Ауыл шаруашылығы заңдарының социалистік даму кезеңдерінің бірі болды (1956-1985). Бұл кезең ауылшаруашылық кәсіпорындарды реформалау тұтастай мемлекетке өткізілді, жарым-жартысын жоя отырып, ал бұдан былай колхоздарды қайта құра отырып; өндірістің барлық меншік құралдары толық мемлекеттік болып танылатын бірінші орныды совхоздар құру болды.
Ауыл шаруашылығы дамып, ауыл шаруашылық өндірісінің аталған ерекшеліктері аграрлық құқықтың да ерекшеліктерін көрсетеді, ла бұл олардың байланысын және ұқсастығын білдіреді. Осындай саланы бөліп шығару керектігі туралы сұрақтар ғылымда туындаған 70 жылдардың басында туындаған. Осы кезеңде азық-түлік мәселесі малға қойып әр түрлі бағдарламалар дайындалған және ғылыми еңбектер шығарылған. Аграрлық құқықтық бір саласы ретінде танылған азық-түлік қауіпсіздігі негізгі проблема ретінде алға қойылып отрыған. Заң әдебиеттерінде бұл мәселелер бойынша даулар туындаған. Ол уақытта колхаздық құқық ауыл шаруашылығы саласындағы барлық қатынастарды қамти алмайтын, өйткені совхоздардың - мемлекеттік ауыл шаруашылық кәсіпорындардың саны тез арада өсіп кетті. Экономиканың дамуының жаға жолдарын іздеу, азық-түлік мәселелерін шешу агроөнеркәсіптік кәсіпорындар мен ұйымдардың пайда болуына әкелді [6].
Ауылшаруашылығы заңдарының кайта даму кезеңі (1985-1990), ауылшаруашылығы тауар өндірушілердің құқығын және жағдайын жоғарлату. сондай-ақ ауылшаруашылық кооперативтері мен шағын кәсіпкерлердің кең ауқымды байланыс құруына дамыту болды. Соған сәйкес Шаруа шаруашылығы туралы заң 21 мамыр 1990 жылы қабылданды. Бұл заңда ауылшаруашылық тауар өніруші субъектілернің құқықтық жағдайын анықтау, шаруашылықтың ұжымдық-құқықтық нысаны қарастырылған.
1991 жылы Қазақстан Республикасы КСРО-дан бөлініп шығып өз егемендігін алды. Осы кезеңнен бастап мемлекет нарық заманына көшті, сондай-ақ ауыл шаруашылығын өндірісі де жаңа бағыт алып, азық-түлік қауіпсіздігі жаңаша жолмен жүргізіле бастады. Аграрлық заңнама дами бастады және бірнеше кезеңдерден өтті.
1-кезең
1) Ауылды (селоны) және агроөнеркәсіптік кешенді басым дамыту туралы заңы 13 ақпан 1991 жылы қабылданды
2) Мемлекеттік ауыл шаруашылық кәсіпорындардың мүлігін жекешелендіру туралы заңы 14 қаңтар 1991 жылы қабылданды
2-кезең
1) Қазақстан Республикасның жаңа Конституциясы 30 тамыз 1995 жылы қабылдады.
2) Жер туралы Қазақстан Республикасының Президентінің 22 желтоқсан 1995 жылғы жаңа жарлығы қабылданды
3) Шаруа (фермер) қожалығы туралы заңы 1998 жылы 31 наурызда қабылданды
4) Селекция жетістіктері туралы заң 1999 жылы 13 шілдеде
5) Астық туралы заңы 2001жылы 19 қаңтарда қабылданды
6) Өсімдікті қорғау туралы заңы 2002 жылы 1 шілдеде қабылданды т.б көптеген заңдар қбылданды.
3-кезең
1) Қазақстан Республикасының 2003-2005 жылдардағы арналған Мемлекеттік аграрлық азық-түлік бағдарламасы қабылданды
2) Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенін тұрақты дамытудың 2006 - 2010 жылдарға арналған тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі 2006 - 2008 жылдарға арналған бірінші кезектегі шаралар бағдарламасын бекіту туралы қаралды.
Қабылдаған міндеттемелердің орындалуын және көзделген мақсаттарға қол жеткізуін қамтамасыз ету азық-түлік немесе қысқаша айтсақ, ас - әр адамның да тіршілігіне, өсіп-өнуіне және ағзаны қалыпта ұстауына аса қажетті өнім, техника тілімен өрнектесек, жанармай, - дейді.
Жаңа жиырма бірінші ғасыр өткен дәуірмен салыстырғанда, азық-түлік мәселесін алдыңғы шепке шығарды. Бұрын құлаққа естіле бермейтін азық-түлік қауіпсіздігі атты тың ұғым-түсінік пайда болды шүкір, біздің елімізде азық-түлік қауіпсіздігі жөнінен өзге өңірлерден көш ілгері. Ең бастысы - нанымыз бар. Бау-бақша өнімдерінен құралақан емеспіз.
Жалпы, азық-түлік мәселесін тәптіштеп айтуымыз да бекер емес. Азық-түліктің жетіспеуінен тарихтан мәлім, талай күріш, нан, тұз бүліктері болған. Осыдан санаулы айлар бұрын Мысыр, Ауғанстан, Боливия сияқты елдерде болып өткен халық толқулары - кейде азық-түліктің саясат ұранына айналып кететіндігінің бір айғағы.
Биолог-ғалымдардың айтуынша, азық-түлік тегіне қарай: жануар тектес және өсімдік тектес, табиғи және жасанды болып бөлінеді. Мәселен, мал, құс, балық, сүт және сүт өнімдері, жұмыртқа жануар тектеске жатса, қалған дәм-тағам бүкіл наннан бастап саңырауқұлаққа дейінгі өсімдіктен алынған азық-түлік болып табылады. Табиғаты - атынан көрініп тұрғанындай, бірден тұтынуға немесе өңдеуден кейін пайдаланылатын азық-түлік түрлері. Жасандысы - қолдан өсірілген (мәселен, окорочка) және түрі өзгертілген (модификациялық), генетикалық-мутациялық (тағам құрамына протеиндар қосылатын) тағам түрлері, олардың көбіне Батыстан әкелінген өнімдер екенін айту қажет. Бұрын аталмыш тамақ түрлері бізде мүлдем болмаған. Тек нарық күшіне енген соң барып, еліміздің сөрелеріне сұғына кіріп, қазір базарлар мен дүкендерді, қала берді, дүңгіршектерді толығымен жайлап алды [7].
Азық-түлік қауіпсіздігінің мағынасын ашпас бұрын азықтың ұғымын біліп алған жөн. Азық дегеніміз адам үшін тамақ көзі болып табылатын жануарларды азықтандыру үшін пайдаланылатын, өсімдіктен, жануардан, минералдан, микробиологиялық қолданыстан алынатын азық-түлік;
Тамақ өнімдері дегеніміз адам тұтынатын шикізат, тамақ азық-түлігі, арнайы мақсаттағы тамақ өнімдері, ауыз су, тамақ қоспалары және тамаққа биологиялық активті қоспалар, адам үшін тамақ көздері болып табылатын жануарларға берілетін азықтар және азық қоспалары [8].
Азық түлік қауіпсіздігі ұлттық қауіпсіздіктің бір элементі болып табылады, себебі, кез келген мемлекет халықты сапалы азықпен қанағаттандырмайынша, ұлттық және экономикалық қауіпсіздікке қол жеткізе алмайды. Бұдан кейінгі экономикалық қайта құрулар қисыны аграрлық бизнестің ұтымды құрылымын қалыптастырумен, агротехноглогиялардың деңгейін көтеру мен, ауыл шаруашылығы өндірісінің маркетингтік стратегиясына, ішкі рыноктоғы импорт алмасуға, жақын және алыс шетелдерге экспортты жандандыруға көшумен байлынысты агарарлық саладағы өсудің жаңа сапасына өтуді талап етеді [9].
Заң ғылымдарының докторы Еркінбаева Л.Қ. ойынша: Қазіргі таңда Қазақстанда азық түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің басты мақсаты мемлекеттік реттеудің тиімді жолдарын қолданып, отандық аграрлық өндірісті жаңа деңгейге көтеру қажет, деп санайды. Мемлекеттің агроөндірістік кешенінде бәсекеге қабілетті ауылшаруашылық өнімдерін өндіру негіздері салынуда, азық түлік қауіпсіздігінің жүйесінің қалыпты дамуы үшін стратегиялар қарастырылуда.
Азық-түлік қауіпсіздігі, агроөнеркәсіптік кешен, агралық өндіріс ұғымдарын салыстыра келе, олардың бір біріне тәуелді, әрі бағынышты екенің айта кету қажет. Азық-түлік қауіпсіздігі ұғымына келетін болсақ, ол басқа ұғымдарға қарағанда, кең мағынада қолданылады. Оған дәлел ретінде, біріншіден азық-түлік қауіпсіздігі қамтамасыз етілу деңгейі агроөнеркәсіптік кешеннің жай күйіне және мемлекеттің агралық өндірісіне ғана әсерін тигізбейді, сонымен қатар мемлекеттің ішкі және сыртқы факторларын есепке ала отырып экономикалық қауіпсіздігіне әсерін тигізеді. Азық-түлік қауіпсіздігінің объектісі - адам болып табылады, оның тамақтануға деген құқығы. Адам, азық-түлік қауіпсіздігінің субъектісі де болып табылады, себебі адам өзінің еңбегімен өзіне қажетті азық түлікті құрады. Азық-түлік қауіпсіздігінің негізгі субъектісі ретінде мемлекетті қарастырамыз. Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін мемлекет - аграрлық саланы тек реттеп қана қоймай, сонымен қатар қолдауы тиіс [9].
И.Г. Ушачев азық-түліктік қауіпсіздігіне баға берудің төмендегідей негізгі критерийлерін бөліп шықты:
* тағамдық рационның компоненттері мен энергетикалық құрамына қатысты физиологиялық қажетсінулерді қанағаттандыру деңгейі;
* өнімдердің құрамындағы денсаулыққа зиянды заттардың мөлшері бойынша шектеулерге сәйкес келу; халықтың түрлі санаттары, сонымен бірге арнайы тұтынушылар үшін азық-түліктің физикалық және экономикалық қол жетімділігінің деңгейі;
* елді азық-түлікпен қамту мен агорөнеркәсіп кешенін ресурстық қамтудың импорттық жеткізулерге тәуелділік дәрежесі;
* стратегиялық және жедел азық-түлік қорларының нормативтік қажетсінулермен салытырғандағы мөлшері.
Азық-түліктік қауіпсізікті қамтамасыз етудің стратегиясы мен тактикасын әзірлеп шығару, соны жүзеге асырудың мақсаттары мен негізгі бағыттарын белгілеу қажет. Ең алдымен, негізгі өнімдер бойынша азық-түлікті тұтыну мен тамақтың жалпы калориялылық деңгейін қалпына келтіру қажет. Азық-түліктік қауіпсіздіктің ортамерзімді және ұзақмерзімді мақсаттарын белгілеу керек.
* Ортамерзімді мақсат - мемлекетте өндірілуі мүмкін барлық негізгі тамақ өнімдері бойынша азық-түліктік тәуелсіздікті қамтамасыз ету.
* Ұзақмерзімді мақсат - әлемдегі азық-түліктік мәселенің шиеленісуі мен елдің көптеген аймақтарындағы климаттың ғаламдық өзгеруінің жағымды әсерін ескерумен елдің әлемдік азық-түлік нарығына шығуы.
Бұл мақсаттарды келесідегідей шаралар жүйесі арқылы жүзеге асыруға болады:
* ауыл шаруашылық өнімдеріне қатысты бағаларды мемлекеттік және нарықтық реттеудің оңтайлы үйлесімі арқылы;
* азық-түліктің (астық, ет, сүт) негізгі стратегиялық түрлері бойынша импорттың көлемін реттеу арқылы;
* мемлекетте өндірілуі мүмкін осы тамақ өнімдерінің сырттан енгізілуін біртіндеп азайту арқылы;
Халықтың төлеуге қабілетті сұранысын жандандыру үшін және ішкі нарықта, ал келешекте сыртқы нарықта отандық тауарлардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін азық-түліктің бөлшек саудаға арналған бағаларының деңгейі мен құрылымын белсенді түрде реттеу арқылы мен халықтың әлеуметттік қорғалмаған топтарына арнап азық-түлікті бюджеттік демеқаржыландыру саясатын жүргізу [10].
Осылайша, азық-түліктік қауіпсіздік мәселесін нарықтық өзін-өзі реттеуді азық-түлік нарығын дамытуға мемлекеттік әсер етумен және экономиканың аграрлық секторына мемлекеттік қолдау жасаумен үйлестіру арқылы ғана шешу қажет.
Сонымен қатар, мысалы, Н.С. Оглуздинның пікірінше, мемлекеттің азық-түліктік қауіпсіздігіне тек келесі жағдайларда ғана толығымен қол жеткізілмек, яғни егер:
* елдің халқы жынысын, жасын, еңбек ету жағдайларын, табиғи-климаттық жағдайлар мен ұлттық дәстүрлерді ескерумен ғылыми тұрғыдан негізделген экологиялық таза, денсаулыққа пайдалы отандық өндірістегі тамақ өнімдерімен қамтамасыз етілген болса;
* осы тамақ өнімдерінің бағасы ұлты мен мамандығына байланыссыз барлық азаматтар үшін, көп балалы отбасылар, зейнеткерлер үшін қол жетімді болса;
* табиғи апаттарға, соғыстарға немесе өзге де төтенше жағдайларға арнап азық-түліктің стратегиялық қоры құрылған болса. Мұндай қор кем дегенде бес жыл бойы өнімдерді мөлшерленген түрде үлестіру тәртібін енгізге жағдайда елдегі ашаршылықтың басталуына жол бермейді;
* агрөнеркәсіп кешені (АӨК), балық және орман шаруашылығы тұрақты түрде дамып және олардың қорды арттыру үшін және табиғи апаттарға немес соғысқа ұшыраған өзге елдерге азық-түлікпен көмек көрсету үшін азық-түліктің өндірісін арттырып отыруға мүмкіндік беретін қоры болса;
* ғылым жоғары әлемдік жетістіктер деңгейінде болып және өмірдің барлық салаларын техниканың ең соңғы үлгілерімен, технологиялармен қамтамасыз етіп, мал шаруашылығы мен өсімдік шаруашылығының тектік қорын сақтап және жақсартып отырса және қоғамның келешектегі дамуының шүбәсіз болжамдарын беріп отырса;
* табиғат қорғау және табиғатты қалпына келтіру саясаты тіршілік ету ортасын сақтау мен жақсартуды қамтамасыз етіп отырса [11];
Азық-түліктік қауіпсіздікке төмендегідей шарттар орындалған жағдайда ішінара қол жеткізілетін болады:
елдің халқы отандық өндірістің тамақ өнімдерімен кемінде 85%-ға қамтамасыз етіліп және бұл өнімдер экологиялықтаза және денсаулық үшін пайдалы болып отырса. Бұл норматив халықаралық азық-түлік ұйымы (ФАО) қабылдаған нормативке жақын болса;
* бұл өнімдердің бағалары еңбек етуші халықтың негізгі бөлігі үшін қол жетімді болып отырса;
* азық-түліктің стратегиялық қоры шектеулі және төтенше жағдайлар туындаған жағдайда халықтың тұрақты түрде қамтылуын қамтамасыз етпейтін болса;
* өндіріс қуаттылықтары азық-түліктің өндірісін өсіріп отыруға мүмкіндік беріп отырса;
* ғылыми-техникалық база жоғары әлемдік жетістіктердің деңгейінен төмен болғанымен дамып келе жатса;
Елдің азық-түліктік қауіпсіздігіне келесі жағдайларда қол жеткізілмейді, яғни егер:
+ елдің халқы отандық өндірістің экологиялық таза және пайдалы тамақ өнімдерімен 60-80% қамтамасыз етілген болса;
+ еңбек етуші халықтың басым бөлігіне бұл өнімдердің бағалары қол жетімсіз болса;
+ азық-түліктің стратегиялық қоры таусылған немесе жоқ;
+ өндіріс қуаттылықтары азық-түліктің өндірісін өсіріп отыруға мүмкіндік бермей отырса;
Сонымен, азық-түліктік қауіпсіздік - бұл ең алдымен отандық өндірістің белгілі бір деңгейін қамтамасыз ету, немесе өз-өзін толығымен қамтамасыз етун немесе аумалы ең төмен мөлшерді сақтау. Азық-түліктік қауіпсіздіктің деңгейіне баға беру критерийлері азық-түліктік тәуелділіктің сыртқы нарықтан шекті-аумалы сызығын анықтауға мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасының азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің негізгі мақсаты агроөнеркәсіптік кешеннің тиімді жүйесін қалыптастыру және бәсекеге қабілетті өнім өндіру негізінде Қазақстанның азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету болып табылады.
Негізгі мақсатқа жету үшін мынандай міндеттер шешу көзделеді:
* Елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
* Аграрлық бизнестің тиімді жүйесін қалыптастыру;
* Ауыл шаруашылығы өнімін және оның қайта өңдеу өнімдерін ішкі және сыртқы рыногтарға сату көлемін ұлғайту;
* Ауыл шаруашылығы өндірісін мемлекеттік қолдау шараларын ұтымды ету.
Аграрлық азық-түлік бағдарламасының тиімділігін бағалау үшін агроөнеркәсіптік кешеннің сапалық жай-күйін анықтауға мүмкіндік беретін өлшемдер жүйесі пайдаланылатын болады. Ағымдағы жай-күй мен күтілетін нәтижиелер мынандай өлшемдер топтары бойынша бағаланатын болады:
1) халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуді және қамтамасыз ету жүйесінің тұрақтылық деңгейін сипаттаушылар:
* азық-түлік нақты және экономикалық қолжетімділік деңгейі;
* ішкі тұтыну рыногындағы тамақ өнімдері импортының үлес салмағы;
* мемлекеттік материалдық резервтер жүйесінде азық-түлік запастарының болуы;
* ел халқының тұтыну нормаларының стандарттарын қамтамасыз ету үшін тамақ өнімдерін өндірудің қажетті көлемін сипаттайтын шекті мәндер;
* тамақ өнімдерінің сапа және қауіпсіздік стандарттарына сәйкестік деңгейі болуы керек;
2) ауыл шаруашылығы өндірісін және қайта өңдеуді дамытудың тиімділігін сипаттаушылар:
* аграрлық бизнеспен қайта өңдеу кәсіпорындары кірістерінің деңгейі;
* ғылыми негізделген аграрлық технологиялар мен қайта өндеу технологияларын қолдану деңгейі;
* ішкі азық-түлік рыногындағы негізгі тамақ өнімдерінің бәсекеге қабілетілігі;
* сыртқы сауда айналымының оң сальдосы;
* ауыл шаруашылығы өнімін өндірудің көлемі мен өткізу рыноктары сыйымдылығының теңдестірілуі;
* халықты жұмыспен қамтудың өсуі;
3) агралық азық-түлік кешенін мемлекеттік реттеу деңгейін сипаттаушылар:
* заңнамалық базаның агроөнеркәсіптік сектордағы нарықтық өндірістің қажетіліктеріне сәйкестігі;
* ауыл шаруашылығы мақсатындағы тауарлар мен қызметтер көрсетуге кедендік тарифтік және салық режимі;
* тамақ өнімдеріне баға белгілеуді реттеу деңгейі;
* ауыл шаруашылығы өнімі мен тамақ өнімдерін өндіруді мемлекетті бақылау және қадағалау жүйесі;
* ауыл шаруашылығы өнім мен тамақ өнімдерін өндіруді мемлекеттік қолдау мөлшерлері және тиімділігі.
Агроөнеркәсіп кешенін тұрақты дамытудың мақсаты - салаларының өнімділігі мен табыстылығын арттыру және отандық өнімдердің ұлттық бәсекелестіктің артықшылықтарын дамыту негізінде агроөнеркәсіптік кешенінің тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады.
Агроөнеркәсіп кешенін тұрақты дамытудың негізгі міндеттері болып:
* Ауыл шаруашылығы құрылымдарын өңірлік мамандандыру және ірілету;
* Ылғалқорсақтау технологиясын егіншілікке енгізу;
* Суармалы егіншілікті дамыту;
* Агроөнеркәсіп кешенін сапалы техникалық жарақтандыру негізінде агроөнеркәсіп кешен салаларының техникалық жарақтануы және технологиялық жаңаруын қамтамасыз ету;
* Кластерлік басымдылық негізінде ықпалдасқан өндірісті құру;
* Азық-түлік өнімдері нарығын реттеудің жаңа тетіктерін енгізу;
* Агроөнеркәсіп кешенін өнімінің қауіпсіздігі қаупін бағалау және сапасын бақылау жүйесін жаңарту және нығайтуды қамтамасыз ету;
* Ауыл шаруашылығы өнімдерін әзірлеу және көтерме сауда жүйесін дамыту;
* Қаржылық, сақтандыру инфрақұрылымдары және ақпараттық-маркетингтік қамтамасыз ету жолымен агроөнеркәсіп кешенін субъектілерінің кәсіпкерлік белсенділігін арттыру;
* Агроөнеркәсіп кешеніннің ғылыми-инновациялық инфрақұрылымдарын дамыту және агроөнеркәсіп кешені кадрлық қамтамасыз етудi жетілдіру;
* ДСҰ кіру жағдайында агроөнеркәсіп кешенін субъектілерінің бәсекеге қабілеттігін арттыру.
* Балық өсіруді және балық өнеркәсібін дамыту жатады.
Қорытындылай келе, былай деп айтып кетуге болады: азық-түлік қауіпсіздігі деп - сыртқы және ішкі жағдайларға қарамастан, тамақтанудың физиологиялық нормаларына сәйкес халықтың тамақ өнімдеріне деген қажеттерін қанағаттандыратын тиісті ресурстармен, әлеуетпен және кепілдіктермен қамтамасыз етілген экономиканың, соның ішінде оның агроөнеркәсіптік кешенінің жай-күйі болып табылады [12].
1.2. Әлемдегі азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің тәжиребесі
Тамақ өнімдерін өндіру әр адам үшін және тұтастай адамзат үшін өмірдің басты және мүлде жойылмайтын шарты болып табылады. Азық-түлік тапшылығы қоғамның даму деңгейін және адамның өмір сүру сапасын белгілейтін өзге экономикалық және әлеуметтік категорияларды құнсыздандырып және мән-мағынасыз етеді. Сонымен қатар XXI ғасырға адамзат бүкіл тарихта бұрын-соңды орын алып көрмеген азық-түлік проблемасының елеулі түрдегі шиеленісу қаупімен аяқ басты. 1950 және 1980 жж. аралығында орын алған азық-түлік өндірісінің елеулі мөлшердегі өсімі 90-шы жылдары тоқтап қалды, ал кейбір өнім түрлері бойынша тұтастай және ғаламшарымыздың бір тұрғынына қатысты есептегенде анағұрлым жорғары дәрежеде өндірістің азаю беталыстары байқалды. Ғалымдар мен жұртшылық өз жарияланымдарында жақындап келе жатқан ашаршылықтың қаупін сезініп және мүмкіндігінше ашаршылық көріп отырғандардың санының өсу процесін тоқтатып не баяулатуға шақырады [40].
Көптеген елдердің үкіметтері аграрлық өндірісті сақтау мен дамытудың мемлекеттік бағдарламаларын: ауылшаруашылық жердерді қорғау мен қалпына келтіру, қосымша игеру, олардың пайдаланудың тиімділігін арттыру бағдарламаларын, аса маңызды бадарламаларды тікелей бюджеттен қаржыландыруға дейін экономикалық қолдау бағдарламаларын әзірлеу мен жүзеге асыру ісін бастады. Барлық дамыған елдерде мемлекет аграрлық өнім мен азық-түліктің өндірісін өсіруге қолдау жасап отырады, ішкі нарықты азық-түліктің тиімсіз түрдегі сырттан әкелінуінен қорғап отырады. Азық-түліктік қауіпсіздікті қамтамасыз ету мемлекеттер мен мемлекетаралық одақтардың барған сайын көбейе түскен санының басымдылыққа ие саясатына айналып келеді. 68 елде ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу туралы заңдар қабылданған.
Азық-түлік мәселесін шешу барлық ешлдердің экономикалық саясатының ажырағыссыз бөлігі болып табылады, алайда оларға деген көзқарас әртүрлі болып келеді. Бүкіл мемлекеттілік тариыхы бойы шетелдерде халықты азық-түлікпен тұрақты қамтамасыз ету мәселесі аса маңызды мәселелердің бір болатын, себебі оған ұлттық қауіпсіздік байланысты болатын.
70-ші жылдары Үлкен жетілік елдері ауылшаруашылық өндірісінің деңгейін үйлестіру бойынша арнайы шешім қабылдады. Онымен байланысты әрекеттердің мәні агроөнімдердің өндіріс деңгейін және солардың импортының деңгейін оңтайландыруға негізделген болатын. Алайда бұл мәселеде түбегейлі уағдаластыққа қол жеткізілмеді. Мысалы, Еуропалық одақ, АҚШ пен Жапония мемлекеттік қолдау бағдарламаларын қолданумен азық-түлікпен жеткілікті мөлшерде өзін-өзі қамтамасыз етуді сақтайтын ұлттық-азық-түліктік қауіпсіздік концепциясын ұстанады [41].
Жоғарыда аталған мақсаттарға қол жеткізу үшін дамыған елдер агроөнеркәсіптік өндіріске құрылымдық өзгерістер кезеңінде үкімет деңгейінде орталықтандырылған түрде және Федеральдік бюджеттер деңгейінде қолдау көрсетіп отырады. ЕО өздерімен өзін-өзі қамту дәрежесі 100 % дейін баратын тауарлардың сырттан әкелінуін реттеу үшін өтемақылық алымдарды кеңінен қолдануда. Мұнысы өздері бойынша шетелдік бәсекелестіктің күшеюі ЕО-ның аграрлық саясатының механизмін елеулі түрде бұзуы мүмкін дәнді дақылдарға, қант пен мал шаруашылығы өнімдеріне қатысты болып келеді. Өздерінің сырттан енгізілуі ішкі аграрлық нарықта бәсекелестіктің ерекше күшеюін тудырмайтын тауарлар бойынша мемлекет кеденді баждарды сақтап отырады.
Азық-түлікпен қамтамасыз ету мәселесі кез келген ел үшін басты мәселе болып табылады. Дамыған мемлекеттердің тәжірибесі көрсетіп отырғандай осы мақсатқа қол жеткізу жолында экономиканың аграрлық секторын реформаландыруға, оның тиімділігін арттыруға арнап әртүрлі әрекеттер жасалған болатын.
Агроөнеркәсіптік саясат Еуропалық Қауымдастықтың қызмет етуінің аса маңызды аспектісі болып табылады. Халықтың жоғары орналасу тығыздығы және соның салдарынан - оның ауылшаруашылық жерлермен төмен қамтамасыз етілуі аграрлық өндірісті қарқындылығы бойынша жоғары дамыту жолына негіз болды, ол өндіріске арнап үлкен күш және шығын жұмсауды және өндіріліп отырған аграрлық өнімді АҚШ, Жаңа Зеландияның, Канаданың, Австралияның өнімдерімен салыстырғанда бәсекеге қабілетсіз ететін. Сол себептен аграрлық өндіріске мемлекеттік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz