Канаданы Францияның отарлау тарихы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Ітарау.Европа отарлауына дейінгі Канада
І.1. Елдің байырғы тұрғындары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
І.2. Европалықтардың Канада
жағалауларына алғаш рет келуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
І.3. Канаданы отарлаудың басталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
ІІтарау. Францияның отарлық режимінің орнауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
ІІІтарау. Әкімшілік басқарудың сеньоральдық
құрылымы және бағалы аң терісімен
жасалатын сауданың дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
ІҮтарау. Ағылшын.француз бәсекелестігі
және Жаңа Францияның құлауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Ітарау.Европа отарлауына дейінгі Канада
І.1. Елдің байырғы тұрғындары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
І.2. Европалықтардың Канада
жағалауларына алғаш рет келуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
І.3. Канаданы отарлаудың басталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
ІІтарау. Францияның отарлық режимінің орнауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
ІІІтарау. Әкімшілік басқарудың сеньоральдық
құрылымы және бағалы аң терісімен
жасалатын сауданың дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
ІҮтарау. Ағылшын.француз бәсекелестігі
және Жаңа Францияның құлауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
Кіріспе
Тақырыптың өзектілілігі:
Ұлы географиялық жаңалықтар дәуірінде талай елдердің Үнді мемлекетіне жақын жолдарды ашуға ұмтылу нәтижесінде жол-жөнекей ашылған Канаданы отарлау Франция мен Англияның қарастырылып отырылған кезеңдегі бұлжымас тарихи тағдыры еді. Қазіргі кезеңде табиғат байлықтарының бірқатарын өндіруде әлемде алдыңғы қатарлы орындарды алып, әрі өзінің оңтүстік көршісі – Америка Құрама Штаттарының экономикалық жағынан қолбаласына айналған Канаданы қазіргі кезеңде тек франкоканадалықтар мен ағылшынканадалықтар ғана мекендейді. Оның өзінде франкоканадалықтар мекендеген Квебек штаты өзінің қиын жағдайы, франкоканадалықтардың саяси езілуі және тағы да басқа саяси күрестерді жүргізуде. Франкоканадалықтардың мұндай ауыртпашылықтарды көтеруі олардың өздерін ағылшындардың үстемдігін Канада аумағында мойындауының нәтижесінде болған жағдай екендігі тарихи процесс пен заңдылықтардың нәтижесінде бізге белгілі. Сонымен қатар, ағылшынканадалықтардың да, франкоканадалықтардың да тек қана келімсектер екені де белгілі. Алайда, осындай қым-қиғаш, саналуан саяси күрес барысында жергілікті тұрғындардың дауысы, олардың өздерінің саяси басбостандығын талап етуі және тағысын тағылары, қысқаша айтқанда олардың өмірде бар екендігі және сол жерді мекендеген еркін адамдар екендігі неліктен сезілмейді? деген сұрақ үнемі бой көрсетіп тұрды. Осыған орай Канаданы француздардың отарлау тарихы, оның байырғы тұрғындарының тарихи тағдыры тұтас әлемде демократиялық қоғамдардың дамытылуы жағдайында терең зерттеліп, ашық айтылуы және өзінің тарихи сабақтары мен нәтижелерін міндетті түрде беруі тиіс өзекті тақырып деп шештік.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Жұмыстың мақсаты – отарлаудың қиыр солтүстік ел – Канаданы да айналып өтпегендігін, отарлау процесінің тұтас әлемдік тарихи заңдылық екендігін жан-жақты ашып көрсету.
Жоғарыда көрсетілген мақсатқа қол жеткізу үшін біз Англияның отарлық елге айналуының тарихи алғышарттарын, Солтүстік Американы отарға айналдыру процесін талдау және оған сипаттама беру, сондай-ақ отарлау процесінің тарихи сабақтарын тұжырымдау міндеттерін өз жұмысымыздың негізі етіп алдық.
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері.
Жұмыс ХVІ-ХІХ ғасырларды, яғни, Франция капитализмінің Канаданы отарлау кезеңін қамтиды.
Жұмыстың теориялық және методикалық негізі. Тарихнама, архивтану және деректану ғылымдарының отандық жетістіктерімен қоса, Ресей тарихшыларымен озық үлгілі зерттеулері басшылыққа алынды. Мәселені анықтау үшін және оны жарыққа шығару жолында материалдың түп нұсқасы ортаға қойылып, оны талдау, салыстыру және қорытынды түйін жасау, құрылымдық тұрғыдан жүйелеу тәсілі қолданылды. Мұның өзі жұмыстың ғылыми өресін, құндылығын онан сайын арттыра түседі деп сенеміз.
Канада тарихы Солтүстік Америка тарихымен ұштастырылып қарастырылып, негізгі шынайы жағдайда көбіне-көп Америка Құрама Штаттарының тарихы көлеңкесінде қалып кете беретін тарих болып қалыптасқан. Сонымен қатар, экономикалық жағынан да АҚШ-тың басыбайлы боданы сипатына енген Канада тарихына көп көңіл де аударылмаған. Осындай кері факторларға қарамастан, Канада тарихына бірқатар орыс тарихшыларының зерттеулері арналған. Біз қарастырып отырған жұмыс тақырыбын ашу үшін алдымен Солтүстік Американың байырғы тұрғынлары – ирокез, Гурон және т.б. тайпалардың пайда болуы мен дамуы, әлеуметтік қарым-қатынасы мен олардың отарлану тарихына бірқатар дипломдық зерттеулер жүргізу үшін біз Ю.П.Аверинаның редакциялығымен жарық көрген «Североамериканские индейцы», М.Берзинаның «Формирование этнического состава населения Канады» атты еңбектерін пайдаландық. Аталған зерттеулер Солтүстік Американы мекендеген елдің байырғы тұрғындары мен ру-тайпалары, оардың мекендеген жерлері туралы толық мәліметтер мен деректер берілген.
Сондай-ақ, Канада тарихы, оның ішінде оны отарлаудың ерте кезеңдері мен француздық дәуірі, Францияның Канадағы елді—мекендерінің пайда болуы, Францияның сеньоральдық әкімшілік жүйесінің қалыптастырылуы барысы, елдің табиғи байлығы – бағалы терілі аңдардың жаппай қырылып жойылу процесі, елдің байырғы тұрғындарының да бағалы терілі аңдарының тағдырына ортақтас болып, ұлт ретінде жойылуы, сөйтіп,олардың орнына франкоканадалық және ағылшынканадалық дейтін жаңа пайда болған ұлтсымақтардың келуі, тіпті франкоканадалықтардың ұлттық еркіндігін сақтау мәселесінің бой көрсетуі – отарлық басқыншылықтың нәтижесінде ұлан-ғайыр аймақты мекендеген, алайда әлі де болса, ұлт ретінде тұтастанып үлгермеген, дамудың неғұрлым төменгі сатысында тұрған ру-тайпалардың жер бетіне толық жойылып кету тарихын толық сипаттап берген тұжырымдық сипаттағы еңбек – В.А.Тишков пен Л.В.Кошелевтің «История Канады» еңбегі де диплом жұмысының негізін құрады.
Жоғарыда көрсетілген еңбектер және Малидович И. И. «История открытии и исследования Северной Америки», Инестай Х. «По следам Лейфа Счастливого», Бейклесс Дж. «Америка глазами первооткрывателей», Фидлер А. «Канада пахнущая смолой», Райерсон С.Б. «Основание Канады»; Милейковский А.Г. «Канада и англо-французской противоречия» және т.б. авторлардың еңбектері мен зерттеулері пайдаланылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, 5 тараудан және қорытынды бөлім мен пайдал
анған әдебиет тізімінен құралады.
Тақырыптың өзектілілігі:
Ұлы географиялық жаңалықтар дәуірінде талай елдердің Үнді мемлекетіне жақын жолдарды ашуға ұмтылу нәтижесінде жол-жөнекей ашылған Канаданы отарлау Франция мен Англияның қарастырылып отырылған кезеңдегі бұлжымас тарихи тағдыры еді. Қазіргі кезеңде табиғат байлықтарының бірқатарын өндіруде әлемде алдыңғы қатарлы орындарды алып, әрі өзінің оңтүстік көршісі – Америка Құрама Штаттарының экономикалық жағынан қолбаласына айналған Канаданы қазіргі кезеңде тек франкоканадалықтар мен ағылшынканадалықтар ғана мекендейді. Оның өзінде франкоканадалықтар мекендеген Квебек штаты өзінің қиын жағдайы, франкоканадалықтардың саяси езілуі және тағы да басқа саяси күрестерді жүргізуде. Франкоканадалықтардың мұндай ауыртпашылықтарды көтеруі олардың өздерін ағылшындардың үстемдігін Канада аумағында мойындауының нәтижесінде болған жағдай екендігі тарихи процесс пен заңдылықтардың нәтижесінде бізге белгілі. Сонымен қатар, ағылшынканадалықтардың да, франкоканадалықтардың да тек қана келімсектер екені де белгілі. Алайда, осындай қым-қиғаш, саналуан саяси күрес барысында жергілікті тұрғындардың дауысы, олардың өздерінің саяси басбостандығын талап етуі және тағысын тағылары, қысқаша айтқанда олардың өмірде бар екендігі және сол жерді мекендеген еркін адамдар екендігі неліктен сезілмейді? деген сұрақ үнемі бой көрсетіп тұрды. Осыған орай Канаданы француздардың отарлау тарихы, оның байырғы тұрғындарының тарихи тағдыры тұтас әлемде демократиялық қоғамдардың дамытылуы жағдайында терең зерттеліп, ашық айтылуы және өзінің тарихи сабақтары мен нәтижелерін міндетті түрде беруі тиіс өзекті тақырып деп шештік.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Жұмыстың мақсаты – отарлаудың қиыр солтүстік ел – Канаданы да айналып өтпегендігін, отарлау процесінің тұтас әлемдік тарихи заңдылық екендігін жан-жақты ашып көрсету.
Жоғарыда көрсетілген мақсатқа қол жеткізу үшін біз Англияның отарлық елге айналуының тарихи алғышарттарын, Солтүстік Американы отарға айналдыру процесін талдау және оған сипаттама беру, сондай-ақ отарлау процесінің тарихи сабақтарын тұжырымдау міндеттерін өз жұмысымыздың негізі етіп алдық.
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері.
Жұмыс ХVІ-ХІХ ғасырларды, яғни, Франция капитализмінің Канаданы отарлау кезеңін қамтиды.
Жұмыстың теориялық және методикалық негізі. Тарихнама, архивтану және деректану ғылымдарының отандық жетістіктерімен қоса, Ресей тарихшыларымен озық үлгілі зерттеулері басшылыққа алынды. Мәселені анықтау үшін және оны жарыққа шығару жолында материалдың түп нұсқасы ортаға қойылып, оны талдау, салыстыру және қорытынды түйін жасау, құрылымдық тұрғыдан жүйелеу тәсілі қолданылды. Мұның өзі жұмыстың ғылыми өресін, құндылығын онан сайын арттыра түседі деп сенеміз.
Канада тарихы Солтүстік Америка тарихымен ұштастырылып қарастырылып, негізгі шынайы жағдайда көбіне-көп Америка Құрама Штаттарының тарихы көлеңкесінде қалып кете беретін тарих болып қалыптасқан. Сонымен қатар, экономикалық жағынан да АҚШ-тың басыбайлы боданы сипатына енген Канада тарихына көп көңіл де аударылмаған. Осындай кері факторларға қарамастан, Канада тарихына бірқатар орыс тарихшыларының зерттеулері арналған. Біз қарастырып отырған жұмыс тақырыбын ашу үшін алдымен Солтүстік Американың байырғы тұрғынлары – ирокез, Гурон және т.б. тайпалардың пайда болуы мен дамуы, әлеуметтік қарым-қатынасы мен олардың отарлану тарихына бірқатар дипломдық зерттеулер жүргізу үшін біз Ю.П.Аверинаның редакциялығымен жарық көрген «Североамериканские индейцы», М.Берзинаның «Формирование этнического состава населения Канады» атты еңбектерін пайдаландық. Аталған зерттеулер Солтүстік Американы мекендеген елдің байырғы тұрғындары мен ру-тайпалары, оардың мекендеген жерлері туралы толық мәліметтер мен деректер берілген.
Сондай-ақ, Канада тарихы, оның ішінде оны отарлаудың ерте кезеңдері мен француздық дәуірі, Францияның Канадағы елді—мекендерінің пайда болуы, Францияның сеньоральдық әкімшілік жүйесінің қалыптастырылуы барысы, елдің табиғи байлығы – бағалы терілі аңдардың жаппай қырылып жойылу процесі, елдің байырғы тұрғындарының да бағалы терілі аңдарының тағдырына ортақтас болып, ұлт ретінде жойылуы, сөйтіп,олардың орнына франкоканадалық және ағылшынканадалық дейтін жаңа пайда болған ұлтсымақтардың келуі, тіпті франкоканадалықтардың ұлттық еркіндігін сақтау мәселесінің бой көрсетуі – отарлық басқыншылықтың нәтижесінде ұлан-ғайыр аймақты мекендеген, алайда әлі де болса, ұлт ретінде тұтастанып үлгермеген, дамудың неғұрлым төменгі сатысында тұрған ру-тайпалардың жер бетіне толық жойылып кету тарихын толық сипаттап берген тұжырымдық сипаттағы еңбек – В.А.Тишков пен Л.В.Кошелевтің «История Канады» еңбегі де диплом жұмысының негізін құрады.
Жоғарыда көрсетілген еңбектер және Малидович И. И. «История открытии и исследования Северной Америки», Инестай Х. «По следам Лейфа Счастливого», Бейклесс Дж. «Америка глазами первооткрывателей», Фидлер А. «Канада пахнущая смолой», Райерсон С.Б. «Основание Канады»; Милейковский А.Г. «Канада и англо-французской противоречия» және т.б. авторлардың еңбектері мен зерттеулері пайдаланылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, 5 тараудан және қорытынды бөлім мен пайдал
анған әдебиет тізімінен құралады.
Пайдаланылған әдебиет
1. Североамериканские индейцы. Под ред. Ю.П.Авериной. –М.: 1989. Б. 15.
2. Берзина М. Я. Формирование этнического состава населения Канады. – М.: 1971. Б.35.
3. Малидович И. И. История открытии и исследования Северной Америки. – М., 1982. Б.70.
4. Инестай Х. По следам Лейфа Счастливого. – М.: 2001. Б. 25.
5. Бейклесс Дж. Америка глазами первооткрывателей. М.: 1969. Б. 109-123.
6. Сонда. Б.121-122.
7. Тишков В.А.,Кошелев Л.В. История Канады.-М.:1982. Б.13-14.
8. Сонда. Б. 19.
9. Малидович И. И. История открытии и исследования Северной Америки. – М., 1982. Б.88.
10. Фидлер А. Канада пахнущая смолой.- М.:1981. Б. 17.
11. Райерсон С.Б. Основание Канады. Канада с древнейших времен до 1815 года.- М.:2005. Б. 231-232.
12. Тишков В.А.,Кошелев Л.В. История Канады.-М.:1982. Б.33.
13. Сонда. Б.34.
14. Райерсон С.Б. Основание Канады. Канада с древнейших времен до 1815 года.- М.:2005. Б.260.
15. Милейковский А.Г. Канада и англо-французской противоречия. Б. 60.
16. Кошелев Л.В. Трагедия жителей Акадий.// Вопросы истории. 1981. №9. Б.212-215.
17. Райерсон С.Б. Неравный союз. История Канады.-М.: 1970. Б. 141-142.
18. Сорока-Цюпа Л.С. Из истории франко-канадского национального вопроса.-М.: 1972.
19. Антипова А.В. Антонова И.Ф. Канада М-1972. Б. 111-112.
20. Фидлер А. Канада пахнущая смолой.- М.:1981. Б. 77.
21. Райерсон С.Б. Основание Канады. Канада с древнейших времен до 1815 года.- М.:2005. Б.101.
22. Североамериканские индейцы. Под ред. Ю.П.Авериной. –М.: 1989. Б. 98.
23. Милейковский А.Г. Канада и англо-американские противоречия. М., 1958. Б. 67.
24. Молочков С.Ф. Внешняя политика Канады в 70-е годы, 1979, Б. 13-18.
25. Райерсон С.Б. Неравный союз. История Канады.-М.: 1970. Б. 85-92.
1. Североамериканские индейцы. Под ред. Ю.П.Авериной. –М.: 1989. Б. 15.
2. Берзина М. Я. Формирование этнического состава населения Канады. – М.: 1971. Б.35.
3. Малидович И. И. История открытии и исследования Северной Америки. – М., 1982. Б.70.
4. Инестай Х. По следам Лейфа Счастливого. – М.: 2001. Б. 25.
5. Бейклесс Дж. Америка глазами первооткрывателей. М.: 1969. Б. 109-123.
6. Сонда. Б.121-122.
7. Тишков В.А.,Кошелев Л.В. История Канады.-М.:1982. Б.13-14.
8. Сонда. Б. 19.
9. Малидович И. И. История открытии и исследования Северной Америки. – М., 1982. Б.88.
10. Фидлер А. Канада пахнущая смолой.- М.:1981. Б. 17.
11. Райерсон С.Б. Основание Канады. Канада с древнейших времен до 1815 года.- М.:2005. Б. 231-232.
12. Тишков В.А.,Кошелев Л.В. История Канады.-М.:1982. Б.33.
13. Сонда. Б.34.
14. Райерсон С.Б. Основание Канады. Канада с древнейших времен до 1815 года.- М.:2005. Б.260.
15. Милейковский А.Г. Канада и англо-французской противоречия. Б. 60.
16. Кошелев Л.В. Трагедия жителей Акадий.// Вопросы истории. 1981. №9. Б.212-215.
17. Райерсон С.Б. Неравный союз. История Канады.-М.: 1970. Б. 141-142.
18. Сорока-Цюпа Л.С. Из истории франко-канадского национального вопроса.-М.: 1972.
19. Антипова А.В. Антонова И.Ф. Канада М-1972. Б. 111-112.
20. Фидлер А. Канада пахнущая смолой.- М.:1981. Б. 77.
21. Райерсон С.Б. Основание Канады. Канада с древнейших времен до 1815 года.- М.:2005. Б.101.
22. Североамериканские индейцы. Под ред. Ю.П.Авериной. –М.: 1989. Б. 98.
23. Милейковский А.Г. Канада и англо-американские противоречия. М., 1958. Б. 67.
24. Молочков С.Ф. Внешняя политика Канады в 70-е годы, 1979, Б. 13-18.
25. Райерсон С.Б. Неравный союз. История Канады.-М.: 1970. Б. 85-92.
Тақырыбы: Канаданы Францияның отарлау тарихы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Ітарау.Европа отарлауына дейінгі Канада
І.1. Елдің байырғы
тұрғындары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
І.2. Европалықтардың Канада
жағалауларына алғаш рет
келуі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..10
І.3. Канаданы отарлаудың
басталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
ІІтарау. Францияның отарлық режимінің
орнауы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...23
ІІІтарау. Әкімшілік басқарудың сеньоральдық
құрылымы және бағалы аң терісімен
жасалатын сауданың дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
ІҮтарау. Ағылшын-француз бәсекелестігі
және Жаңа Францияның
құлауы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .55
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .57
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 59
Кіріспе
Тақырыптың өзектілілігі:
Ұлы географиялық жаңалықтар дәуірінде талай елдердің Үнді мемлекетіне
жақын жолдарды ашуға ұмтылу нәтижесінде жол-жөнекей ашылған Канаданы
отарлау Франция мен Англияның қарастырылып отырылған кезеңдегі бұлжымас
тарихи тағдыры еді. Қазіргі кезеңде табиғат байлықтарының бірқатарын
өндіруде әлемде алдыңғы қатарлы орындарды алып, әрі өзінің оңтүстік көршісі
– Америка Құрама Штаттарының экономикалық жағынан қолбаласына айналған
Канаданы қазіргі кезеңде тек франкоканадалықтар мен ағылшынканадалықтар
ғана мекендейді. Оның өзінде франкоканадалықтар мекендеген Квебек штаты
өзінің қиын жағдайы, франкоканадалықтардың саяси езілуі және тағы да басқа
саяси күрестерді жүргізуде. Франкоканадалықтардың мұндай ауыртпашылықтарды
көтеруі олардың өздерін ағылшындардың үстемдігін Канада аумағында
мойындауының нәтижесінде болған жағдай екендігі тарихи процесс пен
заңдылықтардың нәтижесінде бізге белгілі. Сонымен қатар,
ағылшынканадалықтардың да, франкоканадалықтардың да тек қана келімсектер
екені де белгілі. Алайда, осындай қым-қиғаш, саналуан саяси күрес барысында
жергілікті тұрғындардың дауысы, олардың өздерінің саяси басбостандығын
талап етуі және тағысын тағылары, қысқаша айтқанда олардың өмірде бар
екендігі және сол жерді мекендеген еркін адамдар екендігі неліктен
сезілмейді? деген сұрақ үнемі бой көрсетіп тұрды. Осыған орай Канаданы
француздардың отарлау тарихы, оның байырғы тұрғындарының тарихи тағдыры
тұтас әлемде демократиялық қоғамдардың дамытылуы жағдайында терең
зерттеліп, ашық айтылуы және өзінің тарихи сабақтары мен нәтижелерін
міндетті түрде беруі тиіс өзекті тақырып деп шештік.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Жұмыстың мақсаты – отарлаудың қиыр солтүстік ел – Канаданы да айналып
өтпегендігін, отарлау процесінің тұтас әлемдік тарихи заңдылық екендігін
жан-жақты ашып көрсету.
Жоғарыда көрсетілген мақсатқа қол жеткізу үшін біз Англияның отарлық
елге айналуының тарихи алғышарттарын, Солтүстік Американы отарға айналдыру
процесін талдау және оған сипаттама беру, сондай-ақ отарлау процесінің
тарихи сабақтарын тұжырымдау міндеттерін өз жұмысымыздың негізі етіп алдық.
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері.
Жұмыс ХVІ-ХІХ ғасырларды, яғни, Франция капитализмінің Канаданы отарлау
кезеңін қамтиды.
Жұмыстың теориялық және методикалық негізі. Тарихнама,
архивтану және деректану ғылымдарының отандық жетістіктерімен қоса, Ресей
тарихшыларымен озық үлгілі зерттеулері басшылыққа алынды. Мәселені
анықтау үшін және оны жарыққа шығару жолында материалдың түп нұсқасы
ортаға қойылып, оны талдау, салыстыру және қорытынды түйін жасау,
құрылымдық тұрғыдан жүйелеу тәсілі қолданылды. Мұның өзі жұмыстың
ғылыми өресін, құндылығын онан сайын арттыра түседі деп сенеміз.
Канада тарихы Солтүстік Америка тарихымен ұштастырылып қарастырылып,
негізгі шынайы жағдайда көбіне-көп Америка Құрама Штаттарының тарихы
көлеңкесінде қалып кете беретін тарих болып қалыптасқан. Сонымен қатар,
экономикалық жағынан да АҚШ-тың басыбайлы боданы сипатына енген Канада
тарихына көп көңіл де аударылмаған. Осындай кері факторларға қарамастан,
Канада тарихына бірқатар орыс тарихшыларының зерттеулері арналған. Біз
қарастырып отырған жұмыс тақырыбын ашу үшін алдымен Солтүстік Американың
байырғы тұрғынлары – ирокез, Гурон және т.б. тайпалардың пайда болуы мен
дамуы, әлеуметтік қарым-қатынасы мен олардың отарлану тарихына бірқатар
дипломдық зерттеулер жүргізу үшін біз Ю.П.Аверинаның редакциялығымен жарық
көрген Североамериканские индейцы, М.Берзинаның Формирование
этнического состава населения Канады атты еңбектерін пайдаландық. Аталған
зерттеулер Солтүстік Американы мекендеген елдің байырғы тұрғындары мен ру-
тайпалары, оардың мекендеген жерлері туралы толық мәліметтер мен деректер
берілген.
Сондай-ақ, Канада тарихы, оның ішінде оны отарлаудың ерте кезеңдері мен
француздық дәуірі, Францияның Канадағы елді—мекендерінің пайда болуы,
Францияның сеньоральдық әкімшілік жүйесінің қалыптастырылуы барысы, елдің
табиғи байлығы – бағалы терілі аңдардың жаппай қырылып жойылу процесі,
елдің байырғы тұрғындарының да бағалы терілі аңдарының тағдырына ортақтас
болып, ұлт ретінде жойылуы, сөйтіп,олардың орнына франкоканадалық және
ағылшынканадалық дейтін жаңа пайда болған ұлтсымақтардың келуі, тіпті
франкоканадалықтардың ұлттық еркіндігін сақтау мәселесінің бой көрсетуі –
отарлық басқыншылықтың нәтижесінде ұлан-ғайыр аймақты мекендеген, алайда
әлі де болса, ұлт ретінде тұтастанып үлгермеген, дамудың неғұрлым төменгі
сатысында тұрған ру-тайпалардың жер бетіне толық жойылып кету тарихын толық
сипаттап берген тұжырымдық сипаттағы еңбек – В.А.Тишков пен Л.В.Кошелевтің
История Канады еңбегі де диплом жұмысының негізін құрады.
Жоғарыда көрсетілген еңбектер және Малидович И. И. История открытии и
исследования Северной Америки, Инестай Х. По следам Лейфа Счастливого,
Бейклесс Дж. Америка глазами первооткрывателей, Фидлер А. Канада
пахнущая смолой, Райерсон С.Б. Основание Канады; Милейковский А.Г.
Канада и англо-французской противоречия және т.б. авторлардың еңбектері
мен зерттеулері пайдаланылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, 5
тараудан және қорытынды бөлім мен пайдал
анған әдебиет тізімінен құралады.
І тарау. Европа отарлауына дейінгі Канада
І.1. Елдің байырғы тұрғындары
Кейінгі палеолит пен мезолит дәуірлерінде-ақ Солтүстік Америкканы
американдық халықтар мекендей бастаған болатын. Олар Чукоткадан Аляскаға
қарай Беринг көпірі арқылы, терісі бағалы аңдарды аулау үшін өтіп келген
болатын. Археологиялық қазбалар көрсеткен осы тұрғындарға сәйкес мәдениет
олардың палеоазиаттар, яғни қазіргі кездегі солтүстік америкалық
үнділіктердің ата-бабалары екендігін көрсетті [1]. Аңшылық жасаудың жаңа
жерлерін іздестіру олардың тұтас материктің барлығына кең тарап
орналасуының басты себебі болды.
Европалықтардың Жаңа дүниені ашуы кезінде Солтүстік Американы адамдар
бірқатар толық мекендеп қойған болатын. Мыңжылдықтар бойында бұл жерде
солтүстікамерикандық нәсіл қалыптасып, ХҮ ғасырдың соңына қарай бірқатар
даму деңгейіне көтерілген болатын. Осы кезеңдегі халықтың жалпы саны 9-10
миллион адамға жетіп, олардың өздері бірнеше саяси-мәдени топтарға бөлінді.
Тынық мұхиттың батыс жағалауын отырықшы балықшылар тайпалары: хайда,
цимшиан, нутка, квакиутл, жағалаулық сэнуштар және инуктар мекендеді.
Канаданың кең-байтақ прерияларын бизонды аулайтын кри, ассинибой және т.б.
тайпалардан құралған аңшылар қоныстанды. Материктің шығысы мен батысында
Канада ормандарын атапаск және солтүстік-шығыс алтониск, ормандық сэлиштер
тайпалары мекендеді. Олардың ішінде ең атақтылары - оджибье, монтанья,
микмактар, беотуктар еді.
Солтүстік Американың Ұлы көліне дейін жеткен тайпалар отырықшыланып,
осы жерде жер өңдеумен айналысты.Бұл тайпалардың шығыс және оңтүстік шығыс
бөліктері ирокез тайпа одағына кіретін – гурондар, бейтараптар, могауктар,
сенекалар, онейдалар, онондагалар, каюгалардан құрылды. Ирокездер жүгері,
асбұршақ, асқабақ өсіріп, аңшылық және сауда кәсіптерімен айналысты. Ирокез
тайпа одағы осы кезеңде материктегі басқа тайпаларға қарағанда даму деңгейі
жағынан ерекше жоғары сатыда тұрған болатын. ХҮІ ғ. ортасында-ақ, олар
Ирокездер лигасын құрды. Нақ осындай тайпа одақтары әр жерлерде де құрылып,
бұл канадалық тайпа одақтарының біртіндеп, халық (народность) түріне өту
кезеңінде тұрған болатын. ХҮІ ғасырда үндіс тайпаларының арасында алғашқы
сауда қатынастары қалыптаса бастайды. Оның өзінде 60 мың үндістер
мекендеген Шығыс Канада үшін (Онтария мен Квебек жер аумақтары) Әулие
Лаврентий өзені негізгі сауда жолына айналды. Европалықтар келгенге дейін
Монреаль, Квебек, Труа-Ривиера, Тадуссака жерлері үнділіктердің сауда
жасайтын негізгі орталықтары болды [2].
Европалықтар отарлағанға дейінгі Солтүстік Амерканың қоғамдық
қатынасы әртүрлі дәрежеде, яғни, аңшылық тайпаларда – рулық құрылыс,
отырықшы балықшылар мен жерөңдеушілерде – рулық қауым ыдырап, классикалық
қоғам үлгісі қалыптасып келе жатқан саналуан кезеңдерде тұрды. Солтүстік
америкадағы классикалық қоғамда да оның халқының мүліік теңсіздігіне өтуі,
билеушілердің үнемі бір әулеттен шығып, тұрақтануы әсіресе ирокез
тайпаларында анық байқалды. Ирокездердің рулық қоғамын американдық ғалым
Л.Морган толық зерттеп, барлық тайпалардың рулық қоғамы ирокездер қоғамының
белгілерімен сәйкес келеді деген тұжырымға келді. Алайда ирокездердің
өзбеттерінше табиғи жолмен дамып, жетілуі мүмкін болған жоқ, ол эволюцияны
европалықтардың материкті ашып, құрлыққа көптеп келе бастауы, сөйтіп,
отарлық кезеңнің басталуы тоқтатты.
І.2. Европалықтардың Канада жағалауларына алғаш рет келуі
Европалықтар Канада жағалауларына Христофер Колумбтың Жаңа Дүниені
алғаш рет ашуынан әлдеқайда бұрын келген болатын. Олар қазіргі
скандинавиялық тайпалардың ата-бабалары – норманн тайпалары еді. Олар ІХ
ғасырға дейін-ақ, Исландияны отарлауды бастады, осы жерден олар Гренландия
аралдарына, онан ары қарай Американың солтүстік жағалауларына келді [3].
Жаңа жерлерді отарлаудың негізгі әрекеттерін алғаш рет норвегиялық
Торфанин Карлесфин жасады. Ол 1008 ж. өзінің отбасы және 250 адамы бар 3
кемемен Винландқа келіп, ол жерде 3 жылға жуық өмір сүрді. Ол жердегі
табиғат жағдайының қатаңдығы, азық-түліктің тапшылығы және жергілікті
эскимос тайпаларының үнемі жасап отырған шабуылдары - алғашқы отаршылдарды
еліне қайта оралуға мәжбүр етті. Нормандықтардың Солтүстік Америкаға
жасаған саяхаттары осымен тоқтатылып қалмады, бірақ, онша нәтижелі де
болмады. Бұл туралы сол кездегі сына жазуларында қалған деректер бар [4].
Осы кезден бастап канаданы отарлау кезеңінде ХҮІ ғ. дейін созылған үзіліс
басталды. Орта ғасырдың бұл кезінде Европаның өзінде де норманндардың
Канадаға жасаған саяхаттары ұмыт болды. Колумб пен оның ізбасарлары
норманндардың отарлары туралы ешқандай хабары болған жоқ.
Үнді мен Қытайдың керемет байлықтары европалықтарды Солтүстік мұзды
мұхиттың сұрапыл дауылдарына да қарсы тұрып, жол-жөнекей Канаданы ашуға
мәжбүр етті. Жаңа жерлерді іздеп табу, оның байлықтарын иемденуге ұмтылыс
Христофер Колумб 1492 жылы Американы ашқаннан кейін бірден өршіді. Осы
кезде Канадаға саяхат жасаған ағылшын теңізшісі тарихқа қысқартылған Джон
Кабот деген атпен енген Джованни Каботиньи болатын. Ол Азияға солтүстік
сулар арқылы жол таппақ болып, өзінің үш ұлымен ағылшын монархы Генрих УІІ
жүзуге патент сұрайды. Теңізде оқшауланып қалудан қорыққан және теңіз
саудасын жасауға ұмтылған ағылшын билеушісі бұл өтінішті жедел
қанағаттандырады. 1497 жылдың мамыр айында Джон Кабот 18 теңізшімен бірге
Мэтью деген кемемен теңіз саяхатына шығады, сөйтіп ол Солтүстік Америкка
жағалауларынна барып 11 аптаның ішінде қайтып келеді. Англияда Канадаға
дейін жетіп, одан соң кері оралуға кеткен бұл ең қысқа уақыт рекордын
Каботтан кейін ешкім де 1 ғасыр бойы қайталай алған жоқ. Джон Кабот майсым
айының соңғы аптасында жаңа аралдарды тауып, оны алғашқы көрінген жерлер
- Ньюфаундленд деп атады. Қытайдың солтүстік жағалауын аштым деп ойлаған
Кабот, Англияға қайтып оралғаннан кейін жаңа саяхатқа даяраланады. Оған
Генрих УІІ-нің қазынасынанн 1 кеме, ал көпестердің қаражатына 4 кеме
салынып беріліп, жақсы даярланған бұл саяхат сәтсіздікке ұшырады.
Осыдан кейін тек 1536 ж. ғана, 30 жылға созылған үзілістен соң,
капитан Роберт Хордың басшылығымен 2 кеме өте ұзаққа созылған Кейн-Бретон
және Ньюфаунленд жағалауларына өз саяхаттарын жасады [5].
Бұл кезеңде Канада жағалауларына флоренциялық Джованни Веренцанно
бастаған франциялық экспедиция 1524 ж. келіп жетккен болатын. Франция
басқа европалық елдерге қарағанда Канадаға әлдеқайда кеш келді. Алайда,
Веренцанноның экспедициясы тарихта өте маңызды орынға ие болды. Ол өзінің
ашқан жерлерін картаға латынша Жаңа Галлия, яғни Жаңа Франция деп
белгіледі. Осы Жаңа Галлия Францияның болашақ отарының негізі болды.
Бірақ, осы алғашқы саяхаттардың барлығы – Қытайға баратын жолдағы
жерлерді көктей басып өту ғана болатын, ол жерлерде ағылшындар да,
француздар да, португаллдықтар да мәңгілікке қоныс теуіп, отарлау, сөйтіп,
жаңадан ашылған жерлерді шаруашылық мақсатқа пайдалануды көздеген жоқ.
Отарлау тарихы француз теңізшісі Жак Картьенің тұсында басталды.
1.3. Канаданы отарлаудың басталуы
1533 жылы Францияның королі Франциск І, Жак Картьені жаңа жерлерді ашуға
аттандыраы. Картьенің басты мақсаты Қытайға жаңа жақын жол табу болатын, 20
сәуір күні жолға шыққан экспедиииция 20 күн өткеннен соң Ньюфаунлендтің
жағалауына Бонависта бұғазы жағынан келіп жетті. Аралды солтүстік жағынан
айналып өткентеңізшілер Әулие Лаврентий шығанағына келді Аралдардың
өздерінде ешқандай өмір түрі болмағандығы теңізшілерді қатты қобалжытты.
Принц Эдуард деп аталған аралда Картье мен теңізшілер жергілікті тайпа
өкілдерін кездестіргенімен, Картье олармен ешқандай қарым-қатынасқа түскен
жоқ, керісінше, оларды зеңбірек оғымен қорқытып қуып жіберді. Мекен етуге
неғұрлым жарайтын Гаспе түбегінде балық аулаумен айналысып отырған гурон
тайпасының көсемі мен адамдары кездесті. Осы жерге Картье өзінің Франция
королі жасасын! деген жазуы бар кресін қадады. Бұған қарсылық білдірген
көсемге бірқатар тарту-таралғы беріліп, қарсылық жойылды. Бірнеше күннен
кейін Картье көсемнің екі баласын өзімен бірге ұрлап алып кетеді. Еліне
1534ж. 5 қыркүйекте оралған Картье өзінің жүрген жерлерінің картасын сызып
корольге ұсынды. Осы кезде Ньюфаундлендтен кейін орасан үлкен ішкі теңіздің
бар екендігі, ол теңіздің ішкерідегі үлкен континентке апаратынын көрген
және жаңа жерлердегі айырбас мүмкіндігі мен одан түсетін пайданың мол болуы
мүмкін екендігін сезген король, Картьенің осы жерлерге екінші рет теңіз
сапарын жасауына рұқсат берді.
1535 ж. 19 мамырда Картье 3 кемемен Франциядан шығып, 50 күн
өткеннен кейін Әулие Лаврентий шығанағына келіп жетті. Осы сапарында
француз тілі үйретілген гурон тайпасының көсемінің екі баласы да
қайтарылады. Антикости аралынан кейін, үндістердің айтуынша Саганей
корольдығы, немесе Канадаға алып баратын ұзақ теңііздолы басталатынын
теңізшілер естиді. Осылайша тарихта алғаш рет Канада сөзі пайда болды.
Картье осы жолмен аса сақтықпен Канадаға қарай бет алды. Үндістердің
Стадакова деревнясынан (болашақ Квебек провинциясы) әрі қарай өткен кезде
оларға тағы да гурон тайпасының адамдары кездесті. Гурон тайпасының көсемі
өз балаларымен қайта табысқаннан кейін, француздардың онан ары қарай өз
саяхаттарын жалғастыруына мүлдем қарсы болды. Картье, әрине мұндай
қарсылыққа қарамастан, жалғыэ-ғана кеме және екі баркамен Хошелаги елді
мекеніне 1568 ж. 19 қыркүйекте Әулие Лаврентий өзені бойымен бет алды.
Бірақ, Хошелаги елді мекеніне жеткенге дейін өзенніің бірнешеге бөлініп,
арнасы тарылуына байланысты өз кемесін қалдырып, тек баркаспен ғана өзенді
бойлауға мәжбүр болды.
Бірден Монреаль деп аты өзгертілген Хошелагиға келіп жеткеннен кейін
Картье өзінің екі кемесі қалған Стадаконға қайтты., алайда, Францияға қайта
оралуға ол мүлдем кешігіп қалуына байланысты Канадада қыстауға мәжбүр
болады. Осы кезеңде оның матростарының барлығы цинга ауруымен ауырып,
оларды тек жергілікті тұрғындардың көрсеткен ағашының жапырағын жеу ғана
аман алып қалады. Барлық матростарынан тек он-шақтысы ғана аман қалған
Картьеге егер жергілікті гурон тайпасы сол кезде қарсы тұрса, ешқандай
қарсыласу дәрмені жоқ болатын. Оның орнына гурон тайпасы Картьенің
матростарына аннеда деген ағаштың жапырағы мен кабығын қайнатып беру
арқылы өздерінің болашақ отаршыларының өмірін сақтап қалды. Ал бұл кезде
Европада цинга ауруына қарсы ешқандай ем шара белгілі емес болатын [6].
Бірақ осыдан соң да европалықтар үнділіктерге жабайыларға қарағандай
қатынасын тоқтатқан жоқ, керісінше, Европаға кері қайтар сапарларында
оншақты жергілікті тұрғын адамдарын күшпен алып кетті. Картье жеткізген
жаңа жерлер мен олардың байлықтары туралы жаңалықтарынан соң Францияның
королі осы жаңа жерден өзінің халқының бір бөлігі тұратын, өзінің
мемлекетінің бір бөлігін ашпақшы болды. Келесі су саяхатын ұйымдастыру
Канада тарихында Робервиль деген атпен белгіілі болған Франсуа де ля Рокқа
тапсырылды. Король жарлығы бойынша Роберваль тек жжаңа жерлермен танысып
қана қоймай, ол жерлерде елді мекендер, форттар, сондай-ақ, католик дінін
тарату үшін шіркеулер мен часовнялар салуды тапсырды [7]. Робервильге
Канаданың королі деген атақ беріліп, Францияның жаңа жеріндде
сеньоральдық жер иелену мен Францияның сауда монополиясын орнату
міндеттелді. Ақсүйектік дәрежесі жағынан төмен тұрған Картьеге осы жолы тек
теңіз кемесінің капитаны ролі ғана берілді. 1541 жылдың 23 мамырында
Картье Робервильсіз бір өзі 5 кемеден тұратын эскадрамен Канадаға қарай
жаңа сапар шекті. Алайда, оларды қарсы алған жергілікті тайпа өкілдері
жағалауға келіп тоқтаған француз кемесіне алғашқы кездесудегідей қуанбаған
болатын, өйткені, европалықтармен қатар өмір сүрудің өздері ұшін өліммен
тең екендігін олар енді түсіне бастады
1541-42 жылдың қысы француздар үшін өте ауыр болды, олар аштық,
кедейшілікпен қоса-қабат жергілікті тайпалармен ұнемі қарулы қақтығыстарға
да түсіп отырды. Картье осы жаңа жерді отарлау үшін өзі әкелгеннен көрі
көбірек күштің қажет екендігін түсінді. Осыдан соң ол Робервильдің келуін
күтпестен-ақ, бірнеше бөшке алтын мен күміс және 1 корзина бриллиант пен
рубин тастарын алып еліне таз арада қайтты. Ол өзінің осы тапқан байлық-
сымақтарын корольге тез арада ұсынып, өз сапарын жаңадан жалғасытырмақ
болды, бірақ, өздерінің осы тапқан байлықтарының жалған екендігі мәлім
болды. Алтын деп есептеп келген металлдың темір пириті, ал бриллиант деп
есептегендері тау кварцы болып шығады. Осы олжадан тарихта Канада
бриллианты тәрізді жалған деген қанатты сөз ғана қалды.
Осыдан соң Канадаға келіп жеткен Робервиль Картьенің лагерінің орнына
теңіз фортын салғанымен, ол жерде тек 1 ғана қыс өмір сүруге шамасы келіп,
көктем түсе Францияға қайта оралды. Осы әрекеттен соң Францияның Канаданы
отарлауы тарихында 60 жылға созылған үзіліс орын алды[8].
ІҮ Генрихтың тұсында Францияны қалжыратқан тоқтаусыз соғыстар кезеңі
аяқталды. Франциск І-нің ісін қайта жалғастырып, Канаданы отарлау ісін онан
ары қарай дамытпақ болған король өзінің сарай маңындағыларының біріне Әулие
Лаврентий өзені маңындағы жерлерде монополиялық сауда жүргізу құқығын сыйға
тартты. Король сонымен қоса, осы іске көпестерді де ұйымдастырмақ
болғанымен, сарай маңындағыларға монополиялық сауда құқығын беруге қарсы
болды. Олар Канадада еркін сауда нарығын орнатуды көкседі.
1603 жылдың көктемінде Сан-Мало мен Руаноның саудагерлері Канадаға
экспедиция ұйымдастырды. Оосы экспеддицияның құрамында 30 жасар саяхатшы,
әрі географ Самюэль де Шамплен болды. Шамплен Францияның Канаданы қайта
бастаған отарлауының белсенді қатысушысы болған болатын. Мамыр айының
соңында экспедиция француздардың бұрын салынған Тадуссек деген бекінісіне
келіп жетті. Кемелерімен Квебекке дейін келіп жеткен Шамплен өз
серіктерімен кемелерін тастап, оның орнына пинассы деп аталатын ауыр су
көлігіне, ал Монреальға келген кезде жеңіл шлюпкаларға ауысып отыруына тура
келді. Маусым айында Шамплен Тадуссекке, артынша Францияға қайта оралды.
Өзінің көргендерімен индеецтерден естігендеріне орай, Шамплен Әулие
Лаврентий өзені туралы неғұрлым шынайы сипаттама жасап шықты[9].
Шампленнің келесі экспедициясы да Руано мен Сен-Мало көпестерінің
ақшасына ұйымдастырылды. Оны ІҮ Генрихтеен 40-46 параллель арасындағы
жерлерді иемденуге, Әудие Ллаврентий өзенінің екі жағалауы мен Атлант
мұхииты жағалауында 10 жылға дейін монополиялық сауда жасауға құқық алған
Пьер Демонт басқарды. Бұл жолы француздар Фанди шығанағының жағалауында
жаңа Порт-Ройяо деген жаңа бекініс салып, оның маңайындағы барлық жерледі
Акадия деп атады. Бірақ, қаншама осы жерлерді өздері иемденгенмен, өз
адамдарын қоныстандырып, ол жерлердің байлығын меңгеру бірқалыпты жүргізіле
алған жоқ. 1607 жылы бұл жерге ағылшындар келіп, өздерінің Вирджиния
колониясын ашты, сөйтіп Жаңа Англияның негізін бастады.
1608 жылы Шамплен жаңа экспедицияны бастап Квебекке келіп, шағын-ғана
бекініс салды және 1609 жылдың көктемінде алгон және гурон тайпаларымен
күшті ирокез тайпасына қарсы бағытталған әскери одақ құрды. Отаршылар
отырықшы жерөңдеуші ирокездерге қарағанда өздеріне бағалы аң терісін
алмастыруға алып келіп тұрған аңшылар тайпасымен байланысқа түсу пайдалы
еді. Оосылайша француздар мен ирокездердің ғасырларға созылған аяусыз
күресі басталды.
Ирокездерге қарсы алғашқы әскери экспедицияны Шампленнің өзі
басқаарды. Өзінің өте күшті агрессиясының нәтижесінде Шамплен ирокездердің
ашу-ызасын туындатты. 1608 жылдың маусым айында Шамлен 3 француз және бір
отряд индеецтермен Әулие Лаврентий өзені арқылы өз атымен атаған көлге
келіп жетті. Осы жерде Шампленнің отрядының ирокездермен алғашқы шайқасы
болып өтті. Шампленнің аркебуза деген қаруы ирокездердің екі көсемін
өлтіріп, үшіншісін жарақаттады. Кескілескен ұрыста 50 ирокез мерт болды.
Осыдан соң ирокездерді европалықтар мен жергілікті тайпалардың бағалы аң
терісі саудасы қызу жүргізетін аймақтан ығыстырып шығу жүзеге асырыла
басталды. Франция өзінің ришелье өзені алқабы мен Шамплейн көлі маңы
жерлерін өз жер аумақтары деп жариялады.
1610 жылдың мамырында Шамплен Канадаға қайтадан келді. Индеецтер
француздарғаүш өзеннің Гудзон шығагағына құятын жеріне дейінгі жерледі
зерттеу үшіін жол көрсетуге уәде береді, бірақ француздарды өз жеріне
кіргізуге асықпайды. Шамплен жаңа жерлерді зерттей алған жоқ, оның орнына
керісінше, тағы да бір рет жергілікті тайпалармен қарулы қақтығысқа түсуге
мәжбүр болды. Алайда,бұл қақтығыс та Шамплен үшін сәтсіз аяқталды.
Шамплен Жаңа Францияның чолтүстік жерлерін келесі 1611 жылғы сапарында
да зерттей алған жоқ. Канаданы Францияның отарлауы ағылшындардың
Ньюфаундленд пен Жаңа Англияны отарлауына қарағанда әлдеқайда бәсең
қарқынмен жүргізіліп келдіі. Ағылшындар осы кезде Канаданың солтүстігінде
– Гудзон және Лжемс шығанағы жағалауында жақсы бекініп орналасып алған
болатын.
Оқтын-оқтын-ғана жүргізіліп отырылатын бағалы аң терісі саудасы
Францияның Канаданы толық отарлауына жақсы негіз бола алған жоқ. Сондықтан
Шамлаеннің жасаған ұсынысы бойынша 1612 жылы королева Мария Медичи Людовик
ХІІІ-нің атынан принц Конденің Даңа Францияның вице-королі етіп тағайындап,
оған сол жерде 12 жыл монополиялық сауда жүргіізуге құқық береді. Ол өз
кезегііінде Шампленді өзінің орынбасары, әрі вице-корольдің Канадағы өкілі
етіп тағайындады. Шамплен 1613 жылы қайтадан Канадаға аттанғанымен ешнәрсе
де өндіре алмайды.Сөйтіп, тек 1616 жылы ғана гурондардың шағын отрядымен
материктің терең түқпіріне Гурон көліне дейін келіп жетті.
1613 жылы Францияда Руан мен Сен-Мало компаниясы деген аипен белгілі
болған Канада компаниясы құрылды. Оның негізін аталған екі қаланың
саудагерлері құрды. Фоанция осы компанияның жәрдемімен Солтүстік Америкада
өзінің күшті отарлық империясын құруды жоспарлаған болатын. Бірақ,
компанияның акционерлері Канадада тұрақты отарлар мен эмигранттардың
көбеюіне мүлдем қарсы болды және тұрақты отарлық елді мекендерді салуға
үнемі қарсылық жасап отырды. Нәтижесінде, бірнеше онжылдықтар бойында Жаңа
Франция тек Әулие Лаврентий өзені алқабында шашылып жатқн бірнеше сауда
факториялары ғана болып қала берді. Бағалы аң терісін сатып алумен
айналысатын көпестер үшін индеецтердің қалыптасып қалған шаруашылығын
дербес пайдалану қажет болатын.
ХҮІІ ғасырдың 20-шы жылдарында Канада компаниясымен бәсекелес
Монмаранси компаниясы құрылды. Бірақ ол компания да Канаданы отарлауды
елеулі табыстарға қол жеткізе алған жоқ. Осыдан соң Канаданы отарлауға
шіркеу де кіріседі. 1614 жылы Жаңа Францияға францискандықтардың католиктік
орденінің миссионерлері, ал 1625 жылы иезуиттер индеецтерді христиан дініне
енгізуі жоспарлап кеелді. Бірақ, Франция корольдығының бұл әрекетінен де
түк шыққан жоқ.
Үнділіктер отарлау жүйесінің маңызды бөлігі болатын. Бағалы аң
терісінің барлық саудасы осы индеецтерді тонауға құрылды. Олар француздарды
азық-түлікпен қамтамасыз етіп отырды. Тіпті олардың өздерінсіз отарлық
шекарасын ұлғайтудың өзі де мүмкін болмас еді. Сан жағынан әлдеқайда
азғантай француздар Канада тайпаларының үстінен солардың елінде жүрсе де,
бөліп ал да, билей бер деген принципті қолдана отырып, өздеріне толық
бағындыра алды.
Француз отаршылары негізгі тайпа өкілдері – гурондарды өз ықпалына
бағындыруға ұмтылды. Ирокездер мен голландықтармен байланыс орнатуына бөгет
жасау үшін фраанцуздар 1610 жылдан бастап, гурондардың арасында өздерінің
тұрақты агенттерін ұстай бастады. Интерпретерс деп аталған бұл агенттердің
міндеттері әр жыл сайын гурондарды бағалы аң терілерін сатуға тек
француздарға алып келуге үгіттеу болып отырды. Алайда, француздардың
жергілікті халықтармен жасаған қарым-қатынасының сорақылығы олардың діні
мен өздеріне деген жеккөрушілік сезімінен басқа гурондарда ешнірсе де
оятқан жоқ.
1627 жылы Порт-Ройял аумағында ағылшындардың Жаңа Шотландия деп
аталған елді мекені пайда болды. Бұл француздардың Канаданы отарлауына
үлкен қауіп туындатты. Францияның Канадағы өз отарлары үшін
күресетіндігін анық көрсетпек мақсатында кардинал Ришелье 1627 жылы
капиталы 300 мың ливр болатын Жаңа Франция компаниясы ашылғандығы туралы
Актіге қол қойды. Компания осы Акт бойынша Флоридадан поляр шеңберіне және
Ньюфаундленд-тен Ұлы көлдерге дейінгі барлық жерлерді иемденді. Осы
жерлердегі барлық жер иеліктері осы жерлерге қоныстанған француздарға
сеньорлық жер иеліктері ретінде таратылып берілді. Сондай-ақ, компанияға
Канада жерінде 15 жылға дейін монополиялық сауда жүргізуге құқық берілді.
Компания болса, 1643 жылға дейін Канадада 4 мың отаршыларды қоныстандыру
міндетін алды[10].
Компанияның кемелері Францияның жағалауын тастап шықпай жатып-ақ,
Франция мен Англия арасында қарулы қақтығыс басталды. Жаңа Францияның
жерлерінде сауда монополиясын орнату мақсатында ағылшындар да нақ осындай
компания құрып, олардың кемелері француздардың кемелерін және 1628 жылы
Әулие Лаврентий өзені бойындағы бірқатар порттарын басып алды. 1629 жылы
ағылшындар Квебекті басып алып, ондағы француз гарнизонын қуып шығады және
ондағы билеуші Шампленді тұтқынға түсірді. Осымен бір мерзімде француздар
Акадиядан да қуылып шығарылды. Жаңа Франция осылайша толық жойылған сияқты
болып көрінгенімен, 1629 жылы екі ел арасында жасалған Сен-Жермен келісімі
бойынша Англияның тартып алған жерлерінің барлығы Францияға қайтарылды.
1633 жылы үш кемеге отырған 200 француз қайтадан Квебекке бет алды.
Квебекке губернетор болып қартайған Шамплен де қайта оралды. Жаңа
Францияның тарихының жаңа, отарлық дәуірі басталды.
ІІтарау. Францияның отарлық режимінің орнауы
Ағылшындарды ығыстырып шығарған француздар өздеріне қалған жерлерді
ірі дворян аристократтардың иелігіндегі бірнеше ірі домендерге бөлді.
Бірақ, феодалжық қатынастар мен сауда монополиясын орнату француз үкіметін
қарызға белшесінен батырғаны болмаса, ешқандай пайда әкелген жоқ.
Домендердің иелері өзара қырқысу соғыстарын тоқтаусыз жүргізіп отырды.
Осыны пайдаланған Жаңа Франция компаниясы Кейн-Бретонды өз қолына алып
алды. 1633 жылдан бастап компания Әулие Лаврентий өзені бойындағы феодалдар
жерлерін таратуға кірісті. Сөйтіп осы жерлерде 200 отаршы жаңадан
орналасты[11]. Бірақ, осыншама азғантай күшпен елді ауыл шаруашылық
жерөңдеу жағынан игеру мүлдем мүмкін емес еді. Оның үстіне негізгі пайдасын
бағалы аң терісі саудасынан тауып отырған Канаданың отарлық әкімшілігі жер
өңдеуді дамытуға құлықсыз болатын.
Жаңа Франция компаниясының монополиясы Канадада жері бар, бірақ
отаршылардың аздығынан сол жерлерді игере алмай отырған феодалдардың
наразылығын туындатты. Олардың талабы бойынша компания 1645 ж. өзінің
бағалы аң терісіне деген монополиясынан жергілікті билеушілердің пайдасы
үшін бастартты. Алайда компания акцияшылары Жаңа Франциядағы барлық
меншіктердің негізгі иегері болып қала берді: тек компания мүшелері ғана
жаңа жерлерді жаңа отаршыларға бере алды, губернатор тағайындау ісіне
араласа алды және сот ісін жүргізе алды. Бағалы аң терісінің монополиясын
компания арнайы құрылған жаңа қонысты мекендеушілерге берді. Іс жүзінде
отаршылардың жаңадан пайда болып келе жатқан байлар тобы болатын.
Губернатор дереу жекелеген адамдардың өзбеттерінше бағалы аң терілерін
сатып алуына тиым салатын жарғы шығарды. Бұл отаршылардың қарапайым
бөлігінің наразылығын тудырды. Осы себепке байланысты 1646 жылы
отаршылардың арасында көтеріліс туындау қаупі пайда болды. Бұл көтеріліс
қаупі олардың жетекшілері ұсталып жазаланғаннан кейін ғана басылды [12].
1647 ж. корольдың жаңа нұсқауы барлық отаршылардың бағалы аң
терісімен сауда жасауына егер олар өздерінің жинаған аң терілерін компания
қойған бағамен компанияға өткізетін болса, рұқсат берді. Сонымен қоса, 1648
жылғы эдикт бойынша Канадада жаңа отарлық әкімшілдік құрылды. Колонияны
құрамына генерал-губернатор, иезуит миссиясының басшысы, Труа-Ривьера,
Монреаль губернияларының губернаторлары, бұрынғы генерал-губернатор және
сенат сайлаған тұрғын халықтың екі өкілі кірген Кеңес басқарды. Соңғы екі
өкіл тұрғын халықтың өкілі деп аталғанымен, олар компанияның ең ауқатты
акционерлері болатын. Синдиктер аталған қала старосталары да әкімшілік жүйе
тобының қатарына кірді.
Әкімшілік құрылымы қайта жаңғыртылған отар өз күшіне енді ене берген
кезде жаңа соғыс басталды. Бұл жолы европалықтар мен олардың индеецтік
одақтастарының қысымына шыдай алмаған ирокездер Әулие Лаврентий өзені
алқабындағы тайпаларға қарсы қарулы күрес бастады. Ирокездер гурондар.
Монтана, алгонкин тайпаларының француздармен одақтасуының арқасында Әулие
Лаврентий өзені алқабына, ал, могикан және могаук тайпаларының
голландықтармен байланысы арқасында Гудзон өзені алқабына бара алмай қалды.
Ирокездердің өздерін және гурондарды қоса-қабат әлсірету үшін, сөйтіп өзіне
бәсекелес француздардың күшін кеміту үшін голландықтар ирокездерге
Шампленнің кезінде соғыс жүргізілген, артта қалған қару – аркебуздарды
таратып берді[13].
Сөйтіп, 1647 жылы ирокездер соғыс бастады. Труа-Ривьера мен
Монреальдан гурондар еліне қарай баратын жол жабылып, бағалы аң терісімен
жасалатын сауданың барлығы дерлік тоқтап қалды. Француздардың берген
жәрдеміне қарамастан, гурондар ирокездерден жеңіліп қалды. 1651 жылы
ирокездер гурондардың Ұлы көлдер маңындағы барлық елді мекендерін жойып,
гурондардың аман қалған бөліктерін Монреаль мен Квебекке қарай көшуге
мәжбүр етеді. Осыдан соң ирокездер Оттава мен Сен-Морие өзендері
бассейндерінің толық иесіне айналып, европалық отаршыларға қарай бағалы аң
терілері келетін жолдардың бірқатарын жауып тастады.
Сан жағынан шағын болып келген француз отаршылары ирокездерге қарсы
ағылшын отаршыларымен одақтаспақ болады, бірақ бұл тараптан ешқандай қолдау
көре алған жоқ, өйткені ағылшындар үшін француздардың бағалы аң терісі
қоймаларының бос қалғаны пайдалы болатын. 1653 жылы Жаңа Франция отарлары
толық күйреу алдында болды. Тек иезуиттер миссионерлерінің жәрдеміміен ғана
француз отаршылары ирокездермен қарым-қатынасты ретке келтіре алды. Алайда
олармен орнатылған бейбіт жағдай ұзаққа барған жоқ. 1657 жылы отар қайтадан
соғыс жағдайында қалды. Осы езден бастап, Жаңа Франция гүлденген отардан
көрі қоршауда қалған лагерьге көбірек ұқсап қалды. Бағалы аң терісімен
жасалатын сауда қайтадан құлдырай бастады, сондықтан осы жерлерге феодалдық
құқығын сақтап қалған компаниядан жәрдем сұрауға тура ккелді. Тек жекелеген
саудагерлер ғана ирокездерге ұсталмай, гурондармен сауда жасай алды. Шағын
саудагерлер компанияның монополлиясына наразы болды, ал діни миссия өзіне
неғұрлым көп адамдарды бағындырғысы келді. Нақ осындай жағдайда жаңа
реформа жасау қажет болды. Жаңа реформаның бастамашысы діни миссияшылар
еді. 1659 жылы Квебекке келген католик діні миссиясының басшысы епископ
Лаваль жергілікті отарлық әкімшілік пен иезуиттер миссиясымен жанжалдасты.
Тоқтаусыз ішкі тартыс, Парижге қарша бораған арыздар және отардың жалпы
нашар жағдайы Людовик ХІҮ король мен оның министрі Кольберді отарлардағы
тәртіпті түбірімен өзгертуге мәжбүр етті. Жаңа Франция компаниясы өзінің
барлық сеньоральдық құқығын корольге берді.
1663 жылдың мамыр айында Канада король провинциясы деп жарияланды.
Бұл провинцияның жұмысын Францияның күшеюін экономиканың меркантильдік
жолмен жүргізуді жақтаған король министрі Кольбер басқарды. Кольбердің
меркантильдік саясаты бойынша отарлық иеліктер король қазынасына қажетті
табыстарды әкеліп, Францияның өзінде өндірілген өнімдерді аборигендерге
өткізіп отыру жоспарланды. Отарда құрамына епископ Лавальға жақын бірнеше
ең ықпалды сеньор енген король Кеңесі құрылды. Өз ықпалын пайдалана отырып,
епископ Канадада жергілікті ұлт өкілдерінен католлик діні қызметкерлерін
даярлайтын семинар құрды. Шіркеуді материалдық жағынан қолдап отыру үшін
тұрғындаға егін түсімінің үштен бірі көлеміндегі шіркеу салығы салынып
отырылды. Сондай-ақ, Канадаға сырттан енгізілетін тауарларға да салық
көлемі белгіленді.
Алайда, отарлық әкімшілік жүйесін реформалау тез арада-ақ, әкімшілік
пен шіркеу арасындағы өзара қырқыстыың нәтижесінде тоқтатылып қалды.
Епископқа төтеп бере алмаған губернатор Парижге қайта оралып, өзінің
міндетті үш жылдық қызметін орындай алмай қалды. 1665 жылы Квебекке
губернатор ретінде король интенданты Жан Талон келді. Иезуиттерден тәрбие
алып шыққан жаңа губернатор өз қызметін өте тамаша атқарды. Жаңа
губернатормен бірге король Канадаға 1000 солдат пен офицерлер, 400
жалдамалы жұмыскерлер және жергілікті тайпалар француз бұғысы деп атап
кеткен бірнеше жылқы алып келді[14].
Елді мекендердің шекарасы, әсіресе, Ришелье өзені бойында жаңа
бекіністер салу жұмысы жүргізіде бастады. Жаңа бекіністердід салу
француздар үшін ирокездердің және ағылшындар мен голландықтардың өздеріне
қарсы жаңа әрекетіне төтеп беру үшін қажет болды.
Жаңадан жәрдем алған француздар индеецтерге қарсы жаңа қимыл бастауды
жоспарлайды. Шабуылдың алғашқысы могаук тайпасына қарсы бағытталады.1666
жылдың қаңтар айында 600 француз солдаты мен отаршылардың бірнеше отрядтары
могаук мекендеріне қарай Монреальдан шығып, бет алды. Бірақ, орманда адасып
кеткен отаршылар аштық пен суықтан 60 адамын жоғалтып, Квебекке қайта
оралуға мәжбүр болды. Келесі әскери жорық бітім жасауға ұсыныс жасағанына
қарамастан, ирокез тайпаларына қарсы бағытталды. Бірнеше деревняларды
талқандап, ирокездердің жерін король жері деп жариялап, отарлық әкімшілік
оларға өз талабын мәжбүрсіз мойындатты. Олардың өздеріне деген шынайы
достығына сенімсіз болған отарлық әкімшілік тайпалардың арасында алауыздық
туғызып, бір-біріне қарсы айдап салып,, оларды үнемі үрей үстінде ұстады.
Осы кезеңде Европада кезекті соғыс аяқталған болатын Англия
Францияға Акадияны қайтарды. Француз үкіметі өздеріне қайтарылған жерге Жан
Талон бастаған отарлық әкімшілігін жіберді. Осы жерде орналасқан француз
отаршыларының саны 400-ге жетті.
Жан Талонның Жаңа Францияда билік құрған жылдарында Францияның
канадада үстемдік құрған жалдарының өне бойында тек кейбір өзгерістер
енгізулермен ғана түрлендіріген олардың әлеуметтік-экономикалық және саяси
құрылымы толық қалыптасып бітті. Ол жердегі жоғарғы билік король қолында
болды. Барлық маңызды шешімдер Парижде қабылданып отырылды. Алайда,
Канаданың метрополиядан алшақ орналасуы ол жерлердегі жергілікті билік
орындарының отарда толық билік құруына мүмкіндік берді. Отарлық әкімшілік
жүйеде негізгі орын губернаторда болды және бірқатар маңызды қызметтерді
отардың әкімшілік жүйесін ұйымдастыратын, сот және қаржы істеріне жауап
беретін интендант атқарды. Интендант, сондай-ақ,отардың шаруашылық дамуына
да жауапты болды.
Отардың аумағында франциялық феодалдық жүйе жұмыс істеді. Сот ісін
жергілікті соттар, прокурорлар және приставтар атқарды. 1669 жылы барлық
денсаулығы жақсы ер адамдар жергілікті милиция әскеріне міндетті шақырылды.
Дистракт деп аталған әрбір округте милицияның капитан шеніндегі басшысы
болды. Ол жер иесі феодалмен бірге, ал көп жағдайда жалғыз өзі жергілікті
жердегі үкімет өкілі болып табылды. Милиция капитаны өз жерінде жарғылар
мен нұсқаулардың, сондай-ақ, әртүрлі міндеткерліктердің орындалуын
қадағалап отырды. Жергілікті тұрғындардың көп бөлігінің ешқандай саяси
құқығы болған жоқ. Бірте-бірте, король кеңесінде жергілікті байлардың
өкілдерін сайлайтын синдиктер сайлауы да бірте-бірте тоқтатылды. Кольбер
болса, отардың метрополияға әскери және экономикалық ауыртпашылық түсірмеу
жолын үнемі қарастырумен болды. Алайда, бұл Кольбердің отарлық саясатының
бір-ғана жағы болатын. Екінші жағынан, Кольбер отардың Франция-да
өндірілетін тауарлардың өткізу нарығына айналуын, сондай-ақ, бағалы аң
терісінен басқа, балық аулау, ағаш пен көмір өндірісі сияқты табиғат
байлықтарының барлық түрлерін метрополияға әкеліп беріп тұратын көзге
айналдыруды көкседі. Осы міндеттерді жүзеге асыру үшін отар елге капитал
мен жұмыс күшін жеткізу қажет болды. Сөйтіп, король үкіметі Канадаға
жалданып баратын жұмыскерлер мен әскери адамдарды көптеп шақыра бастады.
Отарға король қалыңдықтары деп аталған жас қыздардың үлкен тобы
жіберілді. Отаршылардың тез отбасы құруы үшін отар елде өмір сүріп жатқан
отбасылары жоқ ер адамдарға өз таңдауын жасамайынша ешқандай кәсіп түрімен
айналысуға рұқсат берілмеді. Үкімет пен шіркеу ерте тұрмыс құруды және көп
балалы отбасыларды үнемі қолдап отырды. Осындай саясаттың нәтижесінде
отардың халық саны бірден өсе бастады. 1676 ж. Канадада 10 мың француз
тұрғындары өмір сүрді.
Король сарайы отарлық экономиканың қолөнер, балық аулау, кеме салу,
тау-кен шаруашылығы, ағаш кесу және оны өңдеу, тері өңдеу, бас киім мен
киім тігу тәрізді шаруашылық түрлерінің дамуына қолдау көрсетіп отырды.
Бірақ Канада бұл істерде онша көп табысқа жете алған жоқ.
Канаданың экономикалық дамуына француздардың отарлық саясатының өзі
бөгет болды. Бұған сондай-ақ метрополияның өзінде феодалдық-монархиялық
құрылыстың үстемдік құрған артта қалушылығы да үнемі бөгет болып отырды.
Франция мемлекетінің шаруашылық ресурстары шектеулі болатын, ал олардың
билік құрушы топтарының көздегені табыс табу емес еді. Сөйтіп, отарда
өздеріне қажет экономикалық жүйе құру жоспары ақыр соңында толық күйреді.
Отаршылардың негізгі кәсібі көп жылдар бойына бағалы аң терісін даярлау
және ауыл шаруашылығын жүргізу болып қала берді.
ІІІтарау. Әкімшілік басқарудың сеньоральдық құрылымы және бағалы аң
терісімен жасалатын сауданың дамуы.
Жаңа Францияның отарлары Миссисипи өзені дельтасындағы Жаңа Орлеаннан
бастап Кейн-Бретон аралындағы Луисбургқа дейінгі жерлерде бытырап шашылып
жатты. Негізгі елді мекендер Квебектен 25 миль төменнен басталып, Оттаваға
құятын жерде аяқталатын Әулие Лаврентий өзені бойында орналасқан болатын.
Өзеннің екі алқабындағы елді мекендер орналасқан жерлердің ені 40 мильден
асқан жоқ. Осы ауданда ХҮІІ ғасырдың ІІ жартысында 100 жыл бойына еш
өзгеріссіз сеньорсыз жер жоқ деген феодалдық аксиомаға негізделген
сеньорлық жүйе қалыптасып, жұмыс істеді.
Канададағы сеньоралдық жүйенің құқықтық негізі болып Францияда
қабылданған Париж құқығы негізгі алынды.
Алдымен компания, кейінірек король үкіметі сентриялар бөліп шығарды.
Олардың иелерін король тағайындап отырды. Өз кезегінде сеньорлар өз
сениориясын өз қалауынша лендтерге, цензивтерге бөліп, оларға
цензитарийлерді қоныстандыруға. цензитарийлерден әртүрлі алым-салықтар
жинап отыруға және өз сеньориясының шекарасыында сот ісін жүргізуге құқылы
болды. Сеньорлар өз жерлерін сатуға, мұраға қалдыруға және жалға беруге
құқылы болды. Сеньордың міндеті сениорияға адамдар қоныстандыру, жерді егін
егу үшін ормандардан тазартуға, жолдар мен диірмендер салуға міндетті
болды.
Сениорийлер негізінен отаршылардың ең бай топтарына беріліп отыырылды.
Сеньорлардың ең ірісі шіркеу еді, ол сениорлық жер иеліктерінің негізгі
және ең құнды бөлігін Канаданы Компания басқарып тұрған кезде өзіне қаратып
алды. Шіркеу жерді король берген сениориядан басқа сеньорлардың жерлерін
сатып алып та ұлғайтып отырды.
Феодалдық жер иеленудің көлеміне әсіресе, алғашқы кезде, шек қойылған
жоқ. Кейбір сениориялардың көлемі бернеше мың квадрат мильге жетіп отырды.
Мұндай сениорияларды негізінен Компанияның акционерлері, олардың достары
шіркеу ордендері және т.б. алып отырды. Көптеген сениориялардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Ітарау.Европа отарлауына дейінгі Канада
І.1. Елдің байырғы
тұрғындары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
І.2. Европалықтардың Канада
жағалауларына алғаш рет
келуі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..10
І.3. Канаданы отарлаудың
басталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
ІІтарау. Францияның отарлық режимінің
орнауы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...23
ІІІтарау. Әкімшілік басқарудың сеньоральдық
құрылымы және бағалы аң терісімен
жасалатын сауданың дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
ІҮтарау. Ағылшын-француз бәсекелестігі
және Жаңа Францияның
құлауы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .55
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .57
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 59
Кіріспе
Тақырыптың өзектілілігі:
Ұлы географиялық жаңалықтар дәуірінде талай елдердің Үнді мемлекетіне
жақын жолдарды ашуға ұмтылу нәтижесінде жол-жөнекей ашылған Канаданы
отарлау Франция мен Англияның қарастырылып отырылған кезеңдегі бұлжымас
тарихи тағдыры еді. Қазіргі кезеңде табиғат байлықтарының бірқатарын
өндіруде әлемде алдыңғы қатарлы орындарды алып, әрі өзінің оңтүстік көршісі
– Америка Құрама Штаттарының экономикалық жағынан қолбаласына айналған
Канаданы қазіргі кезеңде тек франкоканадалықтар мен ағылшынканадалықтар
ғана мекендейді. Оның өзінде франкоканадалықтар мекендеген Квебек штаты
өзінің қиын жағдайы, франкоканадалықтардың саяси езілуі және тағы да басқа
саяси күрестерді жүргізуде. Франкоканадалықтардың мұндай ауыртпашылықтарды
көтеруі олардың өздерін ағылшындардың үстемдігін Канада аумағында
мойындауының нәтижесінде болған жағдай екендігі тарихи процесс пен
заңдылықтардың нәтижесінде бізге белгілі. Сонымен қатар,
ағылшынканадалықтардың да, франкоканадалықтардың да тек қана келімсектер
екені де белгілі. Алайда, осындай қым-қиғаш, саналуан саяси күрес барысында
жергілікті тұрғындардың дауысы, олардың өздерінің саяси басбостандығын
талап етуі және тағысын тағылары, қысқаша айтқанда олардың өмірде бар
екендігі және сол жерді мекендеген еркін адамдар екендігі неліктен
сезілмейді? деген сұрақ үнемі бой көрсетіп тұрды. Осыған орай Канаданы
француздардың отарлау тарихы, оның байырғы тұрғындарының тарихи тағдыры
тұтас әлемде демократиялық қоғамдардың дамытылуы жағдайында терең
зерттеліп, ашық айтылуы және өзінің тарихи сабақтары мен нәтижелерін
міндетті түрде беруі тиіс өзекті тақырып деп шештік.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Жұмыстың мақсаты – отарлаудың қиыр солтүстік ел – Канаданы да айналып
өтпегендігін, отарлау процесінің тұтас әлемдік тарихи заңдылық екендігін
жан-жақты ашып көрсету.
Жоғарыда көрсетілген мақсатқа қол жеткізу үшін біз Англияның отарлық
елге айналуының тарихи алғышарттарын, Солтүстік Американы отарға айналдыру
процесін талдау және оған сипаттама беру, сондай-ақ отарлау процесінің
тарихи сабақтарын тұжырымдау міндеттерін өз жұмысымыздың негізі етіп алдық.
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері.
Жұмыс ХVІ-ХІХ ғасырларды, яғни, Франция капитализмінің Канаданы отарлау
кезеңін қамтиды.
Жұмыстың теориялық және методикалық негізі. Тарихнама,
архивтану және деректану ғылымдарының отандық жетістіктерімен қоса, Ресей
тарихшыларымен озық үлгілі зерттеулері басшылыққа алынды. Мәселені
анықтау үшін және оны жарыққа шығару жолында материалдың түп нұсқасы
ортаға қойылып, оны талдау, салыстыру және қорытынды түйін жасау,
құрылымдық тұрғыдан жүйелеу тәсілі қолданылды. Мұның өзі жұмыстың
ғылыми өресін, құндылығын онан сайын арттыра түседі деп сенеміз.
Канада тарихы Солтүстік Америка тарихымен ұштастырылып қарастырылып,
негізгі шынайы жағдайда көбіне-көп Америка Құрама Штаттарының тарихы
көлеңкесінде қалып кете беретін тарих болып қалыптасқан. Сонымен қатар,
экономикалық жағынан да АҚШ-тың басыбайлы боданы сипатына енген Канада
тарихына көп көңіл де аударылмаған. Осындай кері факторларға қарамастан,
Канада тарихына бірқатар орыс тарихшыларының зерттеулері арналған. Біз
қарастырып отырған жұмыс тақырыбын ашу үшін алдымен Солтүстік Американың
байырғы тұрғынлары – ирокез, Гурон және т.б. тайпалардың пайда болуы мен
дамуы, әлеуметтік қарым-қатынасы мен олардың отарлану тарихына бірқатар
дипломдық зерттеулер жүргізу үшін біз Ю.П.Аверинаның редакциялығымен жарық
көрген Североамериканские индейцы, М.Берзинаның Формирование
этнического состава населения Канады атты еңбектерін пайдаландық. Аталған
зерттеулер Солтүстік Американы мекендеген елдің байырғы тұрғындары мен ру-
тайпалары, оардың мекендеген жерлері туралы толық мәліметтер мен деректер
берілген.
Сондай-ақ, Канада тарихы, оның ішінде оны отарлаудың ерте кезеңдері мен
француздық дәуірі, Францияның Канадағы елді—мекендерінің пайда болуы,
Францияның сеньоральдық әкімшілік жүйесінің қалыптастырылуы барысы, елдің
табиғи байлығы – бағалы терілі аңдардың жаппай қырылып жойылу процесі,
елдің байырғы тұрғындарының да бағалы терілі аңдарының тағдырына ортақтас
болып, ұлт ретінде жойылуы, сөйтіп,олардың орнына франкоканадалық және
ағылшынканадалық дейтін жаңа пайда болған ұлтсымақтардың келуі, тіпті
франкоканадалықтардың ұлттық еркіндігін сақтау мәселесінің бой көрсетуі –
отарлық басқыншылықтың нәтижесінде ұлан-ғайыр аймақты мекендеген, алайда
әлі де болса, ұлт ретінде тұтастанып үлгермеген, дамудың неғұрлым төменгі
сатысында тұрған ру-тайпалардың жер бетіне толық жойылып кету тарихын толық
сипаттап берген тұжырымдық сипаттағы еңбек – В.А.Тишков пен Л.В.Кошелевтің
История Канады еңбегі де диплом жұмысының негізін құрады.
Жоғарыда көрсетілген еңбектер және Малидович И. И. История открытии и
исследования Северной Америки, Инестай Х. По следам Лейфа Счастливого,
Бейклесс Дж. Америка глазами первооткрывателей, Фидлер А. Канада
пахнущая смолой, Райерсон С.Б. Основание Канады; Милейковский А.Г.
Канада и англо-французской противоречия және т.б. авторлардың еңбектері
мен зерттеулері пайдаланылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, 5
тараудан және қорытынды бөлім мен пайдал
анған әдебиет тізімінен құралады.
І тарау. Европа отарлауына дейінгі Канада
І.1. Елдің байырғы тұрғындары
Кейінгі палеолит пен мезолит дәуірлерінде-ақ Солтүстік Америкканы
американдық халықтар мекендей бастаған болатын. Олар Чукоткадан Аляскаға
қарай Беринг көпірі арқылы, терісі бағалы аңдарды аулау үшін өтіп келген
болатын. Археологиялық қазбалар көрсеткен осы тұрғындарға сәйкес мәдениет
олардың палеоазиаттар, яғни қазіргі кездегі солтүстік америкалық
үнділіктердің ата-бабалары екендігін көрсетті [1]. Аңшылық жасаудың жаңа
жерлерін іздестіру олардың тұтас материктің барлығына кең тарап
орналасуының басты себебі болды.
Европалықтардың Жаңа дүниені ашуы кезінде Солтүстік Американы адамдар
бірқатар толық мекендеп қойған болатын. Мыңжылдықтар бойында бұл жерде
солтүстікамерикандық нәсіл қалыптасып, ХҮ ғасырдың соңына қарай бірқатар
даму деңгейіне көтерілген болатын. Осы кезеңдегі халықтың жалпы саны 9-10
миллион адамға жетіп, олардың өздері бірнеше саяси-мәдени топтарға бөлінді.
Тынық мұхиттың батыс жағалауын отырықшы балықшылар тайпалары: хайда,
цимшиан, нутка, квакиутл, жағалаулық сэнуштар және инуктар мекендеді.
Канаданың кең-байтақ прерияларын бизонды аулайтын кри, ассинибой және т.б.
тайпалардан құралған аңшылар қоныстанды. Материктің шығысы мен батысында
Канада ормандарын атапаск және солтүстік-шығыс алтониск, ормандық сэлиштер
тайпалары мекендеді. Олардың ішінде ең атақтылары - оджибье, монтанья,
микмактар, беотуктар еді.
Солтүстік Американың Ұлы көліне дейін жеткен тайпалар отырықшыланып,
осы жерде жер өңдеумен айналысты.Бұл тайпалардың шығыс және оңтүстік шығыс
бөліктері ирокез тайпа одағына кіретін – гурондар, бейтараптар, могауктар,
сенекалар, онейдалар, онондагалар, каюгалардан құрылды. Ирокездер жүгері,
асбұршақ, асқабақ өсіріп, аңшылық және сауда кәсіптерімен айналысты. Ирокез
тайпа одағы осы кезеңде материктегі басқа тайпаларға қарағанда даму деңгейі
жағынан ерекше жоғары сатыда тұрған болатын. ХҮІ ғ. ортасында-ақ, олар
Ирокездер лигасын құрды. Нақ осындай тайпа одақтары әр жерлерде де құрылып,
бұл канадалық тайпа одақтарының біртіндеп, халық (народность) түріне өту
кезеңінде тұрған болатын. ХҮІ ғасырда үндіс тайпаларының арасында алғашқы
сауда қатынастары қалыптаса бастайды. Оның өзінде 60 мың үндістер
мекендеген Шығыс Канада үшін (Онтария мен Квебек жер аумақтары) Әулие
Лаврентий өзені негізгі сауда жолына айналды. Европалықтар келгенге дейін
Монреаль, Квебек, Труа-Ривиера, Тадуссака жерлері үнділіктердің сауда
жасайтын негізгі орталықтары болды [2].
Европалықтар отарлағанға дейінгі Солтүстік Амерканың қоғамдық
қатынасы әртүрлі дәрежеде, яғни, аңшылық тайпаларда – рулық құрылыс,
отырықшы балықшылар мен жерөңдеушілерде – рулық қауым ыдырап, классикалық
қоғам үлгісі қалыптасып келе жатқан саналуан кезеңдерде тұрды. Солтүстік
америкадағы классикалық қоғамда да оның халқының мүліік теңсіздігіне өтуі,
билеушілердің үнемі бір әулеттен шығып, тұрақтануы әсіресе ирокез
тайпаларында анық байқалды. Ирокездердің рулық қоғамын американдық ғалым
Л.Морган толық зерттеп, барлық тайпалардың рулық қоғамы ирокездер қоғамының
белгілерімен сәйкес келеді деген тұжырымға келді. Алайда ирокездердің
өзбеттерінше табиғи жолмен дамып, жетілуі мүмкін болған жоқ, ол эволюцияны
европалықтардың материкті ашып, құрлыққа көптеп келе бастауы, сөйтіп,
отарлық кезеңнің басталуы тоқтатты.
І.2. Европалықтардың Канада жағалауларына алғаш рет келуі
Европалықтар Канада жағалауларына Христофер Колумбтың Жаңа Дүниені
алғаш рет ашуынан әлдеқайда бұрын келген болатын. Олар қазіргі
скандинавиялық тайпалардың ата-бабалары – норманн тайпалары еді. Олар ІХ
ғасырға дейін-ақ, Исландияны отарлауды бастады, осы жерден олар Гренландия
аралдарына, онан ары қарай Американың солтүстік жағалауларына келді [3].
Жаңа жерлерді отарлаудың негізгі әрекеттерін алғаш рет норвегиялық
Торфанин Карлесфин жасады. Ол 1008 ж. өзінің отбасы және 250 адамы бар 3
кемемен Винландқа келіп, ол жерде 3 жылға жуық өмір сүрді. Ол жердегі
табиғат жағдайының қатаңдығы, азық-түліктің тапшылығы және жергілікті
эскимос тайпаларының үнемі жасап отырған шабуылдары - алғашқы отаршылдарды
еліне қайта оралуға мәжбүр етті. Нормандықтардың Солтүстік Америкаға
жасаған саяхаттары осымен тоқтатылып қалмады, бірақ, онша нәтижелі де
болмады. Бұл туралы сол кездегі сына жазуларында қалған деректер бар [4].
Осы кезден бастап канаданы отарлау кезеңінде ХҮІ ғ. дейін созылған үзіліс
басталды. Орта ғасырдың бұл кезінде Европаның өзінде де норманндардың
Канадаға жасаған саяхаттары ұмыт болды. Колумб пен оның ізбасарлары
норманндардың отарлары туралы ешқандай хабары болған жоқ.
Үнді мен Қытайдың керемет байлықтары европалықтарды Солтүстік мұзды
мұхиттың сұрапыл дауылдарына да қарсы тұрып, жол-жөнекей Канаданы ашуға
мәжбүр етті. Жаңа жерлерді іздеп табу, оның байлықтарын иемденуге ұмтылыс
Христофер Колумб 1492 жылы Американы ашқаннан кейін бірден өршіді. Осы
кезде Канадаға саяхат жасаған ағылшын теңізшісі тарихқа қысқартылған Джон
Кабот деген атпен енген Джованни Каботиньи болатын. Ол Азияға солтүстік
сулар арқылы жол таппақ болып, өзінің үш ұлымен ағылшын монархы Генрих УІІ
жүзуге патент сұрайды. Теңізде оқшауланып қалудан қорыққан және теңіз
саудасын жасауға ұмтылған ағылшын билеушісі бұл өтінішті жедел
қанағаттандырады. 1497 жылдың мамыр айында Джон Кабот 18 теңізшімен бірге
Мэтью деген кемемен теңіз саяхатына шығады, сөйтіп ол Солтүстік Америкка
жағалауларынна барып 11 аптаның ішінде қайтып келеді. Англияда Канадаға
дейін жетіп, одан соң кері оралуға кеткен бұл ең қысқа уақыт рекордын
Каботтан кейін ешкім де 1 ғасыр бойы қайталай алған жоқ. Джон Кабот майсым
айының соңғы аптасында жаңа аралдарды тауып, оны алғашқы көрінген жерлер
- Ньюфаундленд деп атады. Қытайдың солтүстік жағалауын аштым деп ойлаған
Кабот, Англияға қайтып оралғаннан кейін жаңа саяхатқа даяраланады. Оған
Генрих УІІ-нің қазынасынанн 1 кеме, ал көпестердің қаражатына 4 кеме
салынып беріліп, жақсы даярланған бұл саяхат сәтсіздікке ұшырады.
Осыдан кейін тек 1536 ж. ғана, 30 жылға созылған үзілістен соң,
капитан Роберт Хордың басшылығымен 2 кеме өте ұзаққа созылған Кейн-Бретон
және Ньюфаунленд жағалауларына өз саяхаттарын жасады [5].
Бұл кезеңде Канада жағалауларына флоренциялық Джованни Веренцанно
бастаған франциялық экспедиция 1524 ж. келіп жетккен болатын. Франция
басқа европалық елдерге қарағанда Канадаға әлдеқайда кеш келді. Алайда,
Веренцанноның экспедициясы тарихта өте маңызды орынға ие болды. Ол өзінің
ашқан жерлерін картаға латынша Жаңа Галлия, яғни Жаңа Франция деп
белгіледі. Осы Жаңа Галлия Францияның болашақ отарының негізі болды.
Бірақ, осы алғашқы саяхаттардың барлығы – Қытайға баратын жолдағы
жерлерді көктей басып өту ғана болатын, ол жерлерде ағылшындар да,
француздар да, португаллдықтар да мәңгілікке қоныс теуіп, отарлау, сөйтіп,
жаңадан ашылған жерлерді шаруашылық мақсатқа пайдалануды көздеген жоқ.
Отарлау тарихы француз теңізшісі Жак Картьенің тұсында басталды.
1.3. Канаданы отарлаудың басталуы
1533 жылы Францияның королі Франциск І, Жак Картьені жаңа жерлерді ашуға
аттандыраы. Картьенің басты мақсаты Қытайға жаңа жақын жол табу болатын, 20
сәуір күні жолға шыққан экспедиииция 20 күн өткеннен соң Ньюфаунлендтің
жағалауына Бонависта бұғазы жағынан келіп жетті. Аралды солтүстік жағынан
айналып өткентеңізшілер Әулие Лаврентий шығанағына келді Аралдардың
өздерінде ешқандай өмір түрі болмағандығы теңізшілерді қатты қобалжытты.
Принц Эдуард деп аталған аралда Картье мен теңізшілер жергілікті тайпа
өкілдерін кездестіргенімен, Картье олармен ешқандай қарым-қатынасқа түскен
жоқ, керісінше, оларды зеңбірек оғымен қорқытып қуып жіберді. Мекен етуге
неғұрлым жарайтын Гаспе түбегінде балық аулаумен айналысып отырған гурон
тайпасының көсемі мен адамдары кездесті. Осы жерге Картье өзінің Франция
королі жасасын! деген жазуы бар кресін қадады. Бұған қарсылық білдірген
көсемге бірқатар тарту-таралғы беріліп, қарсылық жойылды. Бірнеше күннен
кейін Картье көсемнің екі баласын өзімен бірге ұрлап алып кетеді. Еліне
1534ж. 5 қыркүйекте оралған Картье өзінің жүрген жерлерінің картасын сызып
корольге ұсынды. Осы кезде Ньюфаундлендтен кейін орасан үлкен ішкі теңіздің
бар екендігі, ол теңіздің ішкерідегі үлкен континентке апаратынын көрген
және жаңа жерлердегі айырбас мүмкіндігі мен одан түсетін пайданың мол болуы
мүмкін екендігін сезген король, Картьенің осы жерлерге екінші рет теңіз
сапарын жасауына рұқсат берді.
1535 ж. 19 мамырда Картье 3 кемемен Франциядан шығып, 50 күн
өткеннен кейін Әулие Лаврентий шығанағына келіп жетті. Осы сапарында
француз тілі үйретілген гурон тайпасының көсемінің екі баласы да
қайтарылады. Антикости аралынан кейін, үндістердің айтуынша Саганей
корольдығы, немесе Канадаға алып баратын ұзақ теңііздолы басталатынын
теңізшілер естиді. Осылайша тарихта алғаш рет Канада сөзі пайда болды.
Картье осы жолмен аса сақтықпен Канадаға қарай бет алды. Үндістердің
Стадакова деревнясынан (болашақ Квебек провинциясы) әрі қарай өткен кезде
оларға тағы да гурон тайпасының адамдары кездесті. Гурон тайпасының көсемі
өз балаларымен қайта табысқаннан кейін, француздардың онан ары қарай өз
саяхаттарын жалғастыруына мүлдем қарсы болды. Картье, әрине мұндай
қарсылыққа қарамастан, жалғыэ-ғана кеме және екі баркамен Хошелаги елді
мекеніне 1568 ж. 19 қыркүйекте Әулие Лаврентий өзені бойымен бет алды.
Бірақ, Хошелаги елді мекеніне жеткенге дейін өзенніің бірнешеге бөлініп,
арнасы тарылуына байланысты өз кемесін қалдырып, тек баркаспен ғана өзенді
бойлауға мәжбүр болды.
Бірден Монреаль деп аты өзгертілген Хошелагиға келіп жеткеннен кейін
Картье өзінің екі кемесі қалған Стадаконға қайтты., алайда, Францияға қайта
оралуға ол мүлдем кешігіп қалуына байланысты Канадада қыстауға мәжбүр
болады. Осы кезеңде оның матростарының барлығы цинга ауруымен ауырып,
оларды тек жергілікті тұрғындардың көрсеткен ағашының жапырағын жеу ғана
аман алып қалады. Барлық матростарынан тек он-шақтысы ғана аман қалған
Картьеге егер жергілікті гурон тайпасы сол кезде қарсы тұрса, ешқандай
қарсыласу дәрмені жоқ болатын. Оның орнына гурон тайпасы Картьенің
матростарына аннеда деген ағаштың жапырағы мен кабығын қайнатып беру
арқылы өздерінің болашақ отаршыларының өмірін сақтап қалды. Ал бұл кезде
Европада цинга ауруына қарсы ешқандай ем шара белгілі емес болатын [6].
Бірақ осыдан соң да европалықтар үнділіктерге жабайыларға қарағандай
қатынасын тоқтатқан жоқ, керісінше, Европаға кері қайтар сапарларында
оншақты жергілікті тұрғын адамдарын күшпен алып кетті. Картье жеткізген
жаңа жерлер мен олардың байлықтары туралы жаңалықтарынан соң Францияның
королі осы жаңа жерден өзінің халқының бір бөлігі тұратын, өзінің
мемлекетінің бір бөлігін ашпақшы болды. Келесі су саяхатын ұйымдастыру
Канада тарихында Робервиль деген атпен белгіілі болған Франсуа де ля Рокқа
тапсырылды. Король жарлығы бойынша Роберваль тек жжаңа жерлермен танысып
қана қоймай, ол жерлерде елді мекендер, форттар, сондай-ақ, католик дінін
тарату үшін шіркеулер мен часовнялар салуды тапсырды [7]. Робервильге
Канаданың королі деген атақ беріліп, Францияның жаңа жеріндде
сеньоральдық жер иелену мен Францияның сауда монополиясын орнату
міндеттелді. Ақсүйектік дәрежесі жағынан төмен тұрған Картьеге осы жолы тек
теңіз кемесінің капитаны ролі ғана берілді. 1541 жылдың 23 мамырында
Картье Робервильсіз бір өзі 5 кемеден тұратын эскадрамен Канадаға қарай
жаңа сапар шекті. Алайда, оларды қарсы алған жергілікті тайпа өкілдері
жағалауға келіп тоқтаған француз кемесіне алғашқы кездесудегідей қуанбаған
болатын, өйткені, европалықтармен қатар өмір сүрудің өздері ұшін өліммен
тең екендігін олар енді түсіне бастады
1541-42 жылдың қысы француздар үшін өте ауыр болды, олар аштық,
кедейшілікпен қоса-қабат жергілікті тайпалармен ұнемі қарулы қақтығыстарға
да түсіп отырды. Картье осы жаңа жерді отарлау үшін өзі әкелгеннен көрі
көбірек күштің қажет екендігін түсінді. Осыдан соң ол Робервильдің келуін
күтпестен-ақ, бірнеше бөшке алтын мен күміс және 1 корзина бриллиант пен
рубин тастарын алып еліне таз арада қайтты. Ол өзінің осы тапқан байлық-
сымақтарын корольге тез арада ұсынып, өз сапарын жаңадан жалғасытырмақ
болды, бірақ, өздерінің осы тапқан байлықтарының жалған екендігі мәлім
болды. Алтын деп есептеп келген металлдың темір пириті, ал бриллиант деп
есептегендері тау кварцы болып шығады. Осы олжадан тарихта Канада
бриллианты тәрізді жалған деген қанатты сөз ғана қалды.
Осыдан соң Канадаға келіп жеткен Робервиль Картьенің лагерінің орнына
теңіз фортын салғанымен, ол жерде тек 1 ғана қыс өмір сүруге шамасы келіп,
көктем түсе Францияға қайта оралды. Осы әрекеттен соң Францияның Канаданы
отарлауы тарихында 60 жылға созылған үзіліс орын алды[8].
ІҮ Генрихтың тұсында Францияны қалжыратқан тоқтаусыз соғыстар кезеңі
аяқталды. Франциск І-нің ісін қайта жалғастырып, Канаданы отарлау ісін онан
ары қарай дамытпақ болған король өзінің сарай маңындағыларының біріне Әулие
Лаврентий өзені маңындағы жерлерде монополиялық сауда жүргізу құқығын сыйға
тартты. Король сонымен қоса, осы іске көпестерді де ұйымдастырмақ
болғанымен, сарай маңындағыларға монополиялық сауда құқығын беруге қарсы
болды. Олар Канадада еркін сауда нарығын орнатуды көкседі.
1603 жылдың көктемінде Сан-Мало мен Руаноның саудагерлері Канадаға
экспедиция ұйымдастырды. Оосы экспеддицияның құрамында 30 жасар саяхатшы,
әрі географ Самюэль де Шамплен болды. Шамплен Францияның Канаданы қайта
бастаған отарлауының белсенді қатысушысы болған болатын. Мамыр айының
соңында экспедиция француздардың бұрын салынған Тадуссек деген бекінісіне
келіп жетті. Кемелерімен Квебекке дейін келіп жеткен Шамплен өз
серіктерімен кемелерін тастап, оның орнына пинассы деп аталатын ауыр су
көлігіне, ал Монреальға келген кезде жеңіл шлюпкаларға ауысып отыруына тура
келді. Маусым айында Шамплен Тадуссекке, артынша Францияға қайта оралды.
Өзінің көргендерімен индеецтерден естігендеріне орай, Шамплен Әулие
Лаврентий өзені туралы неғұрлым шынайы сипаттама жасап шықты[9].
Шампленнің келесі экспедициясы да Руано мен Сен-Мало көпестерінің
ақшасына ұйымдастырылды. Оны ІҮ Генрихтеен 40-46 параллель арасындағы
жерлерді иемденуге, Әудие Ллаврентий өзенінің екі жағалауы мен Атлант
мұхииты жағалауында 10 жылға дейін монополиялық сауда жасауға құқық алған
Пьер Демонт басқарды. Бұл жолы француздар Фанди шығанағының жағалауында
жаңа Порт-Ройяо деген жаңа бекініс салып, оның маңайындағы барлық жерледі
Акадия деп атады. Бірақ, қаншама осы жерлерді өздері иемденгенмен, өз
адамдарын қоныстандырып, ол жерлердің байлығын меңгеру бірқалыпты жүргізіле
алған жоқ. 1607 жылы бұл жерге ағылшындар келіп, өздерінің Вирджиния
колониясын ашты, сөйтіп Жаңа Англияның негізін бастады.
1608 жылы Шамплен жаңа экспедицияны бастап Квебекке келіп, шағын-ғана
бекініс салды және 1609 жылдың көктемінде алгон және гурон тайпаларымен
күшті ирокез тайпасына қарсы бағытталған әскери одақ құрды. Отаршылар
отырықшы жерөңдеуші ирокездерге қарағанда өздеріне бағалы аң терісін
алмастыруға алып келіп тұрған аңшылар тайпасымен байланысқа түсу пайдалы
еді. Оосылайша француздар мен ирокездердің ғасырларға созылған аяусыз
күресі басталды.
Ирокездерге қарсы алғашқы әскери экспедицияны Шампленнің өзі
басқаарды. Өзінің өте күшті агрессиясының нәтижесінде Шамплен ирокездердің
ашу-ызасын туындатты. 1608 жылдың маусым айында Шамлен 3 француз және бір
отряд индеецтермен Әулие Лаврентий өзені арқылы өз атымен атаған көлге
келіп жетті. Осы жерде Шампленнің отрядының ирокездермен алғашқы шайқасы
болып өтті. Шампленнің аркебуза деген қаруы ирокездердің екі көсемін
өлтіріп, үшіншісін жарақаттады. Кескілескен ұрыста 50 ирокез мерт болды.
Осыдан соң ирокездерді европалықтар мен жергілікті тайпалардың бағалы аң
терісі саудасы қызу жүргізетін аймақтан ығыстырып шығу жүзеге асырыла
басталды. Франция өзінің ришелье өзені алқабы мен Шамплейн көлі маңы
жерлерін өз жер аумақтары деп жариялады.
1610 жылдың мамырында Шамплен Канадаға қайтадан келді. Индеецтер
француздарғаүш өзеннің Гудзон шығагағына құятын жеріне дейінгі жерледі
зерттеу үшіін жол көрсетуге уәде береді, бірақ француздарды өз жеріне
кіргізуге асықпайды. Шамплен жаңа жерлерді зерттей алған жоқ, оның орнына
керісінше, тағы да бір рет жергілікті тайпалармен қарулы қақтығысқа түсуге
мәжбүр болды. Алайда,бұл қақтығыс та Шамплен үшін сәтсіз аяқталды.
Шамплен Жаңа Францияның чолтүстік жерлерін келесі 1611 жылғы сапарында
да зерттей алған жоқ. Канаданы Францияның отарлауы ағылшындардың
Ньюфаундленд пен Жаңа Англияны отарлауына қарағанда әлдеқайда бәсең
қарқынмен жүргізіліп келдіі. Ағылшындар осы кезде Канаданың солтүстігінде
– Гудзон және Лжемс шығанағы жағалауында жақсы бекініп орналасып алған
болатын.
Оқтын-оқтын-ғана жүргізіліп отырылатын бағалы аң терісі саудасы
Францияның Канаданы толық отарлауына жақсы негіз бола алған жоқ. Сондықтан
Шамлаеннің жасаған ұсынысы бойынша 1612 жылы королева Мария Медичи Людовик
ХІІІ-нің атынан принц Конденің Даңа Францияның вице-королі етіп тағайындап,
оған сол жерде 12 жыл монополиялық сауда жүргіізуге құқық береді. Ол өз
кезегііінде Шампленді өзінің орынбасары, әрі вице-корольдің Канадағы өкілі
етіп тағайындады. Шамплен 1613 жылы қайтадан Канадаға аттанғанымен ешнәрсе
де өндіре алмайды.Сөйтіп, тек 1616 жылы ғана гурондардың шағын отрядымен
материктің терең түқпіріне Гурон көліне дейін келіп жетті.
1613 жылы Францияда Руан мен Сен-Мало компаниясы деген аипен белгілі
болған Канада компаниясы құрылды. Оның негізін аталған екі қаланың
саудагерлері құрды. Фоанция осы компанияның жәрдемімен Солтүстік Америкада
өзінің күшті отарлық империясын құруды жоспарлаған болатын. Бірақ,
компанияның акционерлері Канадада тұрақты отарлар мен эмигранттардың
көбеюіне мүлдем қарсы болды және тұрақты отарлық елді мекендерді салуға
үнемі қарсылық жасап отырды. Нәтижесінде, бірнеше онжылдықтар бойында Жаңа
Франция тек Әулие Лаврентий өзені алқабында шашылып жатқн бірнеше сауда
факториялары ғана болып қала берді. Бағалы аң терісін сатып алумен
айналысатын көпестер үшін индеецтердің қалыптасып қалған шаруашылығын
дербес пайдалану қажет болатын.
ХҮІІ ғасырдың 20-шы жылдарында Канада компаниясымен бәсекелес
Монмаранси компаниясы құрылды. Бірақ ол компания да Канаданы отарлауды
елеулі табыстарға қол жеткізе алған жоқ. Осыдан соң Канаданы отарлауға
шіркеу де кіріседі. 1614 жылы Жаңа Францияға францискандықтардың католиктік
орденінің миссионерлері, ал 1625 жылы иезуиттер индеецтерді христиан дініне
енгізуі жоспарлап кеелді. Бірақ, Франция корольдығының бұл әрекетінен де
түк шыққан жоқ.
Үнділіктер отарлау жүйесінің маңызды бөлігі болатын. Бағалы аң
терісінің барлық саудасы осы индеецтерді тонауға құрылды. Олар француздарды
азық-түлікпен қамтамасыз етіп отырды. Тіпті олардың өздерінсіз отарлық
шекарасын ұлғайтудың өзі де мүмкін болмас еді. Сан жағынан әлдеқайда
азғантай француздар Канада тайпаларының үстінен солардың елінде жүрсе де,
бөліп ал да, билей бер деген принципті қолдана отырып, өздеріне толық
бағындыра алды.
Француз отаршылары негізгі тайпа өкілдері – гурондарды өз ықпалына
бағындыруға ұмтылды. Ирокездер мен голландықтармен байланыс орнатуына бөгет
жасау үшін фраанцуздар 1610 жылдан бастап, гурондардың арасында өздерінің
тұрақты агенттерін ұстай бастады. Интерпретерс деп аталған бұл агенттердің
міндеттері әр жыл сайын гурондарды бағалы аң терілерін сатуға тек
француздарға алып келуге үгіттеу болып отырды. Алайда, француздардың
жергілікті халықтармен жасаған қарым-қатынасының сорақылығы олардың діні
мен өздеріне деген жеккөрушілік сезімінен басқа гурондарда ешнірсе де
оятқан жоқ.
1627 жылы Порт-Ройял аумағында ағылшындардың Жаңа Шотландия деп
аталған елді мекені пайда болды. Бұл француздардың Канаданы отарлауына
үлкен қауіп туындатты. Францияның Канадағы өз отарлары үшін
күресетіндігін анық көрсетпек мақсатында кардинал Ришелье 1627 жылы
капиталы 300 мың ливр болатын Жаңа Франция компаниясы ашылғандығы туралы
Актіге қол қойды. Компания осы Акт бойынша Флоридадан поляр шеңберіне және
Ньюфаундленд-тен Ұлы көлдерге дейінгі барлық жерлерді иемденді. Осы
жерлердегі барлық жер иеліктері осы жерлерге қоныстанған француздарға
сеньорлық жер иеліктері ретінде таратылып берілді. Сондай-ақ, компанияға
Канада жерінде 15 жылға дейін монополиялық сауда жүргізуге құқық берілді.
Компания болса, 1643 жылға дейін Канадада 4 мың отаршыларды қоныстандыру
міндетін алды[10].
Компанияның кемелері Францияның жағалауын тастап шықпай жатып-ақ,
Франция мен Англия арасында қарулы қақтығыс басталды. Жаңа Францияның
жерлерінде сауда монополиясын орнату мақсатында ағылшындар да нақ осындай
компания құрып, олардың кемелері француздардың кемелерін және 1628 жылы
Әулие Лаврентий өзені бойындағы бірқатар порттарын басып алды. 1629 жылы
ағылшындар Квебекті басып алып, ондағы француз гарнизонын қуып шығады және
ондағы билеуші Шампленді тұтқынға түсірді. Осымен бір мерзімде француздар
Акадиядан да қуылып шығарылды. Жаңа Франция осылайша толық жойылған сияқты
болып көрінгенімен, 1629 жылы екі ел арасында жасалған Сен-Жермен келісімі
бойынша Англияның тартып алған жерлерінің барлығы Францияға қайтарылды.
1633 жылы үш кемеге отырған 200 француз қайтадан Квебекке бет алды.
Квебекке губернетор болып қартайған Шамплен де қайта оралды. Жаңа
Францияның тарихының жаңа, отарлық дәуірі басталды.
ІІтарау. Францияның отарлық режимінің орнауы
Ағылшындарды ығыстырып шығарған француздар өздеріне қалған жерлерді
ірі дворян аристократтардың иелігіндегі бірнеше ірі домендерге бөлді.
Бірақ, феодалжық қатынастар мен сауда монополиясын орнату француз үкіметін
қарызға белшесінен батырғаны болмаса, ешқандай пайда әкелген жоқ.
Домендердің иелері өзара қырқысу соғыстарын тоқтаусыз жүргізіп отырды.
Осыны пайдаланған Жаңа Франция компаниясы Кейн-Бретонды өз қолына алып
алды. 1633 жылдан бастап компания Әулие Лаврентий өзені бойындағы феодалдар
жерлерін таратуға кірісті. Сөйтіп осы жерлерде 200 отаршы жаңадан
орналасты[11]. Бірақ, осыншама азғантай күшпен елді ауыл шаруашылық
жерөңдеу жағынан игеру мүлдем мүмкін емес еді. Оның үстіне негізгі пайдасын
бағалы аң терісі саудасынан тауып отырған Канаданың отарлық әкімшілігі жер
өңдеуді дамытуға құлықсыз болатын.
Жаңа Франция компаниясының монополиясы Канадада жері бар, бірақ
отаршылардың аздығынан сол жерлерді игере алмай отырған феодалдардың
наразылығын туындатты. Олардың талабы бойынша компания 1645 ж. өзінің
бағалы аң терісіне деген монополиясынан жергілікті билеушілердің пайдасы
үшін бастартты. Алайда компания акцияшылары Жаңа Франциядағы барлық
меншіктердің негізгі иегері болып қала берді: тек компания мүшелері ғана
жаңа жерлерді жаңа отаршыларға бере алды, губернатор тағайындау ісіне
араласа алды және сот ісін жүргізе алды. Бағалы аң терісінің монополиясын
компания арнайы құрылған жаңа қонысты мекендеушілерге берді. Іс жүзінде
отаршылардың жаңадан пайда болып келе жатқан байлар тобы болатын.
Губернатор дереу жекелеген адамдардың өзбеттерінше бағалы аң терілерін
сатып алуына тиым салатын жарғы шығарды. Бұл отаршылардың қарапайым
бөлігінің наразылығын тудырды. Осы себепке байланысты 1646 жылы
отаршылардың арасында көтеріліс туындау қаупі пайда болды. Бұл көтеріліс
қаупі олардың жетекшілері ұсталып жазаланғаннан кейін ғана басылды [12].
1647 ж. корольдың жаңа нұсқауы барлық отаршылардың бағалы аң
терісімен сауда жасауына егер олар өздерінің жинаған аң терілерін компания
қойған бағамен компанияға өткізетін болса, рұқсат берді. Сонымен қоса, 1648
жылғы эдикт бойынша Канадада жаңа отарлық әкімшілдік құрылды. Колонияны
құрамына генерал-губернатор, иезуит миссиясының басшысы, Труа-Ривьера,
Монреаль губернияларының губернаторлары, бұрынғы генерал-губернатор және
сенат сайлаған тұрғын халықтың екі өкілі кірген Кеңес басқарды. Соңғы екі
өкіл тұрғын халықтың өкілі деп аталғанымен, олар компанияның ең ауқатты
акционерлері болатын. Синдиктер аталған қала старосталары да әкімшілік жүйе
тобының қатарына кірді.
Әкімшілік құрылымы қайта жаңғыртылған отар өз күшіне енді ене берген
кезде жаңа соғыс басталды. Бұл жолы европалықтар мен олардың индеецтік
одақтастарының қысымына шыдай алмаған ирокездер Әулие Лаврентий өзені
алқабындағы тайпаларға қарсы қарулы күрес бастады. Ирокездер гурондар.
Монтана, алгонкин тайпаларының француздармен одақтасуының арқасында Әулие
Лаврентий өзені алқабына, ал, могикан және могаук тайпаларының
голландықтармен байланысы арқасында Гудзон өзені алқабына бара алмай қалды.
Ирокездердің өздерін және гурондарды қоса-қабат әлсірету үшін, сөйтіп өзіне
бәсекелес француздардың күшін кеміту үшін голландықтар ирокездерге
Шампленнің кезінде соғыс жүргізілген, артта қалған қару – аркебуздарды
таратып берді[13].
Сөйтіп, 1647 жылы ирокездер соғыс бастады. Труа-Ривьера мен
Монреальдан гурондар еліне қарай баратын жол жабылып, бағалы аң терісімен
жасалатын сауданың барлығы дерлік тоқтап қалды. Француздардың берген
жәрдеміне қарамастан, гурондар ирокездерден жеңіліп қалды. 1651 жылы
ирокездер гурондардың Ұлы көлдер маңындағы барлық елді мекендерін жойып,
гурондардың аман қалған бөліктерін Монреаль мен Квебекке қарай көшуге
мәжбүр етеді. Осыдан соң ирокездер Оттава мен Сен-Морие өзендері
бассейндерінің толық иесіне айналып, европалық отаршыларға қарай бағалы аң
терілері келетін жолдардың бірқатарын жауып тастады.
Сан жағынан шағын болып келген француз отаршылары ирокездерге қарсы
ағылшын отаршыларымен одақтаспақ болады, бірақ бұл тараптан ешқандай қолдау
көре алған жоқ, өйткені ағылшындар үшін француздардың бағалы аң терісі
қоймаларының бос қалғаны пайдалы болатын. 1653 жылы Жаңа Франция отарлары
толық күйреу алдында болды. Тек иезуиттер миссионерлерінің жәрдеміміен ғана
француз отаршылары ирокездермен қарым-қатынасты ретке келтіре алды. Алайда
олармен орнатылған бейбіт жағдай ұзаққа барған жоқ. 1657 жылы отар қайтадан
соғыс жағдайында қалды. Осы езден бастап, Жаңа Франция гүлденген отардан
көрі қоршауда қалған лагерьге көбірек ұқсап қалды. Бағалы аң терісімен
жасалатын сауда қайтадан құлдырай бастады, сондықтан осы жерлерге феодалдық
құқығын сақтап қалған компаниядан жәрдем сұрауға тура ккелді. Тек жекелеген
саудагерлер ғана ирокездерге ұсталмай, гурондармен сауда жасай алды. Шағын
саудагерлер компанияның монополлиясына наразы болды, ал діни миссия өзіне
неғұрлым көп адамдарды бағындырғысы келді. Нақ осындай жағдайда жаңа
реформа жасау қажет болды. Жаңа реформаның бастамашысы діни миссияшылар
еді. 1659 жылы Квебекке келген католик діні миссиясының басшысы епископ
Лаваль жергілікті отарлық әкімшілік пен иезуиттер миссиясымен жанжалдасты.
Тоқтаусыз ішкі тартыс, Парижге қарша бораған арыздар және отардың жалпы
нашар жағдайы Людовик ХІҮ король мен оның министрі Кольберді отарлардағы
тәртіпті түбірімен өзгертуге мәжбүр етті. Жаңа Франция компаниясы өзінің
барлық сеньоральдық құқығын корольге берді.
1663 жылдың мамыр айында Канада король провинциясы деп жарияланды.
Бұл провинцияның жұмысын Францияның күшеюін экономиканың меркантильдік
жолмен жүргізуді жақтаған король министрі Кольбер басқарды. Кольбердің
меркантильдік саясаты бойынша отарлық иеліктер король қазынасына қажетті
табыстарды әкеліп, Францияның өзінде өндірілген өнімдерді аборигендерге
өткізіп отыру жоспарланды. Отарда құрамына епископ Лавальға жақын бірнеше
ең ықпалды сеньор енген король Кеңесі құрылды. Өз ықпалын пайдалана отырып,
епископ Канадада жергілікті ұлт өкілдерінен католлик діні қызметкерлерін
даярлайтын семинар құрды. Шіркеуді материалдық жағынан қолдап отыру үшін
тұрғындаға егін түсімінің үштен бірі көлеміндегі шіркеу салығы салынып
отырылды. Сондай-ақ, Канадаға сырттан енгізілетін тауарларға да салық
көлемі белгіленді.
Алайда, отарлық әкімшілік жүйесін реформалау тез арада-ақ, әкімшілік
пен шіркеу арасындағы өзара қырқыстыың нәтижесінде тоқтатылып қалды.
Епископқа төтеп бере алмаған губернатор Парижге қайта оралып, өзінің
міндетті үш жылдық қызметін орындай алмай қалды. 1665 жылы Квебекке
губернатор ретінде король интенданты Жан Талон келді. Иезуиттерден тәрбие
алып шыққан жаңа губернатор өз қызметін өте тамаша атқарды. Жаңа
губернатормен бірге король Канадаға 1000 солдат пен офицерлер, 400
жалдамалы жұмыскерлер және жергілікті тайпалар француз бұғысы деп атап
кеткен бірнеше жылқы алып келді[14].
Елді мекендердің шекарасы, әсіресе, Ришелье өзені бойында жаңа
бекіністер салу жұмысы жүргізіде бастады. Жаңа бекіністердід салу
француздар үшін ирокездердің және ағылшындар мен голландықтардың өздеріне
қарсы жаңа әрекетіне төтеп беру үшін қажет болды.
Жаңадан жәрдем алған француздар индеецтерге қарсы жаңа қимыл бастауды
жоспарлайды. Шабуылдың алғашқысы могаук тайпасына қарсы бағытталады.1666
жылдың қаңтар айында 600 француз солдаты мен отаршылардың бірнеше отрядтары
могаук мекендеріне қарай Монреальдан шығып, бет алды. Бірақ, орманда адасып
кеткен отаршылар аштық пен суықтан 60 адамын жоғалтып, Квебекке қайта
оралуға мәжбүр болды. Келесі әскери жорық бітім жасауға ұсыныс жасағанына
қарамастан, ирокез тайпаларына қарсы бағытталды. Бірнеше деревняларды
талқандап, ирокездердің жерін король жері деп жариялап, отарлық әкімшілік
оларға өз талабын мәжбүрсіз мойындатты. Олардың өздеріне деген шынайы
достығына сенімсіз болған отарлық әкімшілік тайпалардың арасында алауыздық
туғызып, бір-біріне қарсы айдап салып,, оларды үнемі үрей үстінде ұстады.
Осы кезеңде Европада кезекті соғыс аяқталған болатын Англия
Францияға Акадияны қайтарды. Француз үкіметі өздеріне қайтарылған жерге Жан
Талон бастаған отарлық әкімшілігін жіберді. Осы жерде орналасқан француз
отаршыларының саны 400-ге жетті.
Жан Талонның Жаңа Францияда билік құрған жылдарында Францияның
канадада үстемдік құрған жалдарының өне бойында тек кейбір өзгерістер
енгізулермен ғана түрлендіріген олардың әлеуметтік-экономикалық және саяси
құрылымы толық қалыптасып бітті. Ол жердегі жоғарғы билік король қолында
болды. Барлық маңызды шешімдер Парижде қабылданып отырылды. Алайда,
Канаданың метрополиядан алшақ орналасуы ол жерлердегі жергілікті билік
орындарының отарда толық билік құруына мүмкіндік берді. Отарлық әкімшілік
жүйеде негізгі орын губернаторда болды және бірқатар маңызды қызметтерді
отардың әкімшілік жүйесін ұйымдастыратын, сот және қаржы істеріне жауап
беретін интендант атқарды. Интендант, сондай-ақ,отардың шаруашылық дамуына
да жауапты болды.
Отардың аумағында франциялық феодалдық жүйе жұмыс істеді. Сот ісін
жергілікті соттар, прокурорлар және приставтар атқарды. 1669 жылы барлық
денсаулығы жақсы ер адамдар жергілікті милиция әскеріне міндетті шақырылды.
Дистракт деп аталған әрбір округте милицияның капитан шеніндегі басшысы
болды. Ол жер иесі феодалмен бірге, ал көп жағдайда жалғыз өзі жергілікті
жердегі үкімет өкілі болып табылды. Милиция капитаны өз жерінде жарғылар
мен нұсқаулардың, сондай-ақ, әртүрлі міндеткерліктердің орындалуын
қадағалап отырды. Жергілікті тұрғындардың көп бөлігінің ешқандай саяси
құқығы болған жоқ. Бірте-бірте, король кеңесінде жергілікті байлардың
өкілдерін сайлайтын синдиктер сайлауы да бірте-бірте тоқтатылды. Кольбер
болса, отардың метрополияға әскери және экономикалық ауыртпашылық түсірмеу
жолын үнемі қарастырумен болды. Алайда, бұл Кольбердің отарлық саясатының
бір-ғана жағы болатын. Екінші жағынан, Кольбер отардың Франция-да
өндірілетін тауарлардың өткізу нарығына айналуын, сондай-ақ, бағалы аң
терісінен басқа, балық аулау, ағаш пен көмір өндірісі сияқты табиғат
байлықтарының барлық түрлерін метрополияға әкеліп беріп тұратын көзге
айналдыруды көкседі. Осы міндеттерді жүзеге асыру үшін отар елге капитал
мен жұмыс күшін жеткізу қажет болды. Сөйтіп, король үкіметі Канадаға
жалданып баратын жұмыскерлер мен әскери адамдарды көптеп шақыра бастады.
Отарға король қалыңдықтары деп аталған жас қыздардың үлкен тобы
жіберілді. Отаршылардың тез отбасы құруы үшін отар елде өмір сүріп жатқан
отбасылары жоқ ер адамдарға өз таңдауын жасамайынша ешқандай кәсіп түрімен
айналысуға рұқсат берілмеді. Үкімет пен шіркеу ерте тұрмыс құруды және көп
балалы отбасыларды үнемі қолдап отырды. Осындай саясаттың нәтижесінде
отардың халық саны бірден өсе бастады. 1676 ж. Канадада 10 мың француз
тұрғындары өмір сүрді.
Король сарайы отарлық экономиканың қолөнер, балық аулау, кеме салу,
тау-кен шаруашылығы, ағаш кесу және оны өңдеу, тері өңдеу, бас киім мен
киім тігу тәрізді шаруашылық түрлерінің дамуына қолдау көрсетіп отырды.
Бірақ Канада бұл істерде онша көп табысқа жете алған жоқ.
Канаданың экономикалық дамуына француздардың отарлық саясатының өзі
бөгет болды. Бұған сондай-ақ метрополияның өзінде феодалдық-монархиялық
құрылыстың үстемдік құрған артта қалушылығы да үнемі бөгет болып отырды.
Франция мемлекетінің шаруашылық ресурстары шектеулі болатын, ал олардың
билік құрушы топтарының көздегені табыс табу емес еді. Сөйтіп, отарда
өздеріне қажет экономикалық жүйе құру жоспары ақыр соңында толық күйреді.
Отаршылардың негізгі кәсібі көп жылдар бойына бағалы аң терісін даярлау
және ауыл шаруашылығын жүргізу болып қала берді.
ІІІтарау. Әкімшілік басқарудың сеньоральдық құрылымы және бағалы аң
терісімен жасалатын сауданың дамуы.
Жаңа Францияның отарлары Миссисипи өзені дельтасындағы Жаңа Орлеаннан
бастап Кейн-Бретон аралындағы Луисбургқа дейінгі жерлерде бытырап шашылып
жатты. Негізгі елді мекендер Квебектен 25 миль төменнен басталып, Оттаваға
құятын жерде аяқталатын Әулие Лаврентий өзені бойында орналасқан болатын.
Өзеннің екі алқабындағы елді мекендер орналасқан жерлердің ені 40 мильден
асқан жоқ. Осы ауданда ХҮІІ ғасырдың ІІ жартысында 100 жыл бойына еш
өзгеріссіз сеньорсыз жер жоқ деген феодалдық аксиомаға негізделген
сеньорлық жүйе қалыптасып, жұмыс істеді.
Канададағы сеньоралдық жүйенің құқықтық негізі болып Францияда
қабылданған Париж құқығы негізгі алынды.
Алдымен компания, кейінірек король үкіметі сентриялар бөліп шығарды.
Олардың иелерін король тағайындап отырды. Өз кезегінде сеньорлар өз
сениориясын өз қалауынша лендтерге, цензивтерге бөліп, оларға
цензитарийлерді қоныстандыруға. цензитарийлерден әртүрлі алым-салықтар
жинап отыруға және өз сеньориясының шекарасыында сот ісін жүргізуге құқылы
болды. Сеньорлар өз жерлерін сатуға, мұраға қалдыруға және жалға беруге
құқылы болды. Сеньордың міндеті сениорияға адамдар қоныстандыру, жерді егін
егу үшін ормандардан тазартуға, жолдар мен диірмендер салуға міндетті
болды.
Сениорийлер негізінен отаршылардың ең бай топтарына беріліп отыырылды.
Сеньорлардың ең ірісі шіркеу еді, ол сениорлық жер иеліктерінің негізгі
және ең құнды бөлігін Канаданы Компания басқарып тұрған кезде өзіне қаратып
алды. Шіркеу жерді король берген сениориядан басқа сеньорлардың жерлерін
сатып алып та ұлғайтып отырды.
Феодалдық жер иеленудің көлеміне әсіресе, алғашқы кезде, шек қойылған
жоқ. Кейбір сениориялардың көлемі бернеше мың квадрат мильге жетіп отырды.
Мұндай сениорияларды негізінен Компанияның акционерлері, олардың достары
шіркеу ордендері және т.б. алып отырды. Көптеген сениориялардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz