Қазақ отбасындағы тәрбие ерекшеліктерін эмпирикалық зерттеу
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 ҚАЗАҚ ОТБАСЫНДАҒЫ БАЛА ТӘРБИЕСІНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Қазақ отбасындағы бала тәрбиесін теориялық тұрғыдан негіздеу ... ... ... ...6
1.2 Ұлы ғұламалардың отбасы тәрбиесінде тұлғалық сапаларды
калыптастыру туралы идеялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3 Ата.аналар мен балалар арасында қарым.қатынас психологиясы ... ... ... .17
2. ҚАЗАҚ ОТБАСЫНДАҒЫ ТӘРБИЕ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭМПИРИКАЛЫҚ
ЗЕРТТЕУ
2.1 Қазақ отбасындағы тәрбиенің әсерін зерттеудің негіздері ... ... ... ... ... ... ..30
2.2 Зерттеудің әдістемелік негіздері мен барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
2.3 Зерттеу жұмыстарының қорытындылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
1 ҚАЗАҚ ОТБАСЫНДАҒЫ БАЛА ТӘРБИЕСІНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Қазақ отбасындағы бала тәрбиесін теориялық тұрғыдан негіздеу ... ... ... ...6
1.2 Ұлы ғұламалардың отбасы тәрбиесінде тұлғалық сапаларды
калыптастыру туралы идеялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3 Ата.аналар мен балалар арасында қарым.қатынас психологиясы ... ... ... .17
2. ҚАЗАҚ ОТБАСЫНДАҒЫ ТӘРБИЕ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭМПИРИКАЛЫҚ
ЗЕРТТЕУ
2.1 Қазақ отбасындағы тәрбиенің әсерін зерттеудің негіздері ... ... ... ... ... ... ..30
2.2 Зерттеудің әдістемелік негіздері мен барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
2.3 Зерттеу жұмыстарының қорытындылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасының соңғы он бес жылдық өзгермелі қоғам жағдайында болып отырған түбегейлі өзгерістері еліміздің білім беру саласындағы көптеген міндеттерін тарихи, мәдени тұрғыдан қайта қарауды қажет етеді. Әсіресе, тәрбие салаларында жүргізіліп жатқан реформалар мен ғаламдық талаптардың біртіндеп ене бастауы да жас ұрпақты өзгермелі қоғамға әлеуметтендірудегі уақыт талабымен бірге келген игілікті мақсат. Бұл мақсат-міндеттер тұтастықта іске асуы үшін оның негізі ең алдымен отбасы тәрбиесі арқылы бастау алуы тиіс. Себебі, отбасы тәрбиесі тұлғаны әлеуметтендірудің жетекші және айқындаушы көзі болып табылады.
Осы жағдайда қоғамның алға басуы және болашақ ұрпақтың қандай дәрежеде қалыптасуы тарихи тәжірибеміздегі педагогикалық құнды мұраларды қайта жаңғырта отырып пайдалануға тікелей байланысты. Өйткені, адамзаттық дамуындағы мәдени білімдерді нақты, анық танып біле отырып, оны қайта қарау арқылы ғана бүгінгі қоғамдық мәдениетті құруға қол жеткіземіз.
Өткен өмір сабақтарын ой елегінен өткізудің қажеттілігін ескеретін болсақ, тарихи тәжірибеміздегі көп аспектілі де көпқырлы отбасы тәрбиесінің жетістігін оның кемшілігімен қоса қоғамның диалектикалық үрдісі ретінде көрсетуге мүмкіндік туды. Осы тұста біз ертедегі қазақ отбасы тәрбиесі мәселесіне қатынасты, оның қажеттілігіне, ондағы қарым-қатынастың психологиялық ерекшелігіне, сондай-ақ, адамзаттық жарқын болашағы үшін тарихи күресте қосқан үлесіне сәйкес бала беруді де ұмытпауымыз қажет.
Педагогика тарихында қазақ халқының өзіне тән отбасы тәрбиесінің қалыптасуында ертедегі түркі мәдениетінің орны ерекше екендігі белгілі. Осыған байланысты бүгінгі күні рухани салада жүріп жатқан сананың жаңаруы, адами құндылықтарды қайта бағамдау үрдістері нәтижесінде ғасырлар бойы жинақталып, ата-баба тарихынан бізге жеткен отбасы тәрбиесінің мол мұраларын болашақ ұрпақты тәрбиелеуге пайдалану заман талабы деп қабылдай отырып, ертедегі қазақ отбасындағы тәрбиенің қалыптасуы туралы педагогикалық ой-пікірлердің өзіндік ерекшеліктері мен бүгінгі ұрпақ санасына еткен әсерін және пікір сабақтастығын жан-жақты жүйелі зерттеу өзекті мәселелердің бірі деп санаймыз.
Қазақ халқының отбасында бала тәрбиелеу дәстүрлері туралы ойлар Қорқыт, Әл-Фараби, Ж. Баласағұн, М.Қашқари, Кейкаус, Қ.Йассауи еңбектерінен бастау алған. Арадан он ғасырды артқа салып, қазақ ағартушылары Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев еңбектерінде, қазақ зиялылары Ш.Құдайбердиев, М.Жұмабаев, С.Көбеев, Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Әуезов және т.б. еңбектерінде жалғасын тапқан.
Осы тұста ертедегі қазақ отбасы тәрбиесінің сипаты туралы сөз етуде біз бірқатар дерек көздерге сүйендік (тарихи ғұламалар еңбектері, мұрағат материалдары, қолжазбалар, мамандар зерттеулері және т.б.). Арнайы ғылыми-педагогикалық еңбектерді зерделей келе отбасы тәрбиесінің
Осы жағдайда қоғамның алға басуы және болашақ ұрпақтың қандай дәрежеде қалыптасуы тарихи тәжірибеміздегі педагогикалық құнды мұраларды қайта жаңғырта отырып пайдалануға тікелей байланысты. Өйткені, адамзаттық дамуындағы мәдени білімдерді нақты, анық танып біле отырып, оны қайта қарау арқылы ғана бүгінгі қоғамдық мәдениетті құруға қол жеткіземіз.
Өткен өмір сабақтарын ой елегінен өткізудің қажеттілігін ескеретін болсақ, тарихи тәжірибеміздегі көп аспектілі де көпқырлы отбасы тәрбиесінің жетістігін оның кемшілігімен қоса қоғамның диалектикалық үрдісі ретінде көрсетуге мүмкіндік туды. Осы тұста біз ертедегі қазақ отбасы тәрбиесі мәселесіне қатынасты, оның қажеттілігіне, ондағы қарым-қатынастың психологиялық ерекшелігіне, сондай-ақ, адамзаттық жарқын болашағы үшін тарихи күресте қосқан үлесіне сәйкес бала беруді де ұмытпауымыз қажет.
Педагогика тарихында қазақ халқының өзіне тән отбасы тәрбиесінің қалыптасуында ертедегі түркі мәдениетінің орны ерекше екендігі белгілі. Осыған байланысты бүгінгі күні рухани салада жүріп жатқан сананың жаңаруы, адами құндылықтарды қайта бағамдау үрдістері нәтижесінде ғасырлар бойы жинақталып, ата-баба тарихынан бізге жеткен отбасы тәрбиесінің мол мұраларын болашақ ұрпақты тәрбиелеуге пайдалану заман талабы деп қабылдай отырып, ертедегі қазақ отбасындағы тәрбиенің қалыптасуы туралы педагогикалық ой-пікірлердің өзіндік ерекшеліктері мен бүгінгі ұрпақ санасына еткен әсерін және пікір сабақтастығын жан-жақты жүйелі зерттеу өзекті мәселелердің бірі деп санаймыз.
Қазақ халқының отбасында бала тәрбиелеу дәстүрлері туралы ойлар Қорқыт, Әл-Фараби, Ж. Баласағұн, М.Қашқари, Кейкаус, Қ.Йассауи еңбектерінен бастау алған. Арадан он ғасырды артқа салып, қазақ ағартушылары Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев еңбектерінде, қазақ зиялылары Ш.Құдайбердиев, М.Жұмабаев, С.Көбеев, Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Әуезов және т.б. еңбектерінде жалғасын тапқан.
Осы тұста ертедегі қазақ отбасы тәрбиесінің сипаты туралы сөз етуде біз бірқатар дерек көздерге сүйендік (тарихи ғұламалар еңбектері, мұрағат материалдары, қолжазбалар, мамандар зерттеулері және т.б.). Арнайы ғылыми-педагогикалық еңбектерді зерделей келе отбасы тәрбиесінің
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Махмұт Қашғари. «Түркі тілінің сөздігі» (Диуани лұғат-ат-түрк) - 3 томдық шығармалар жинағы. Алматы, 1997, 1т. - Б.З
2. Қорқыттың күйлері туралы //Гылыми-әдістемелік жинақ Алматы, 1998 ж.
3. Әл-Фараби «Философиялық трактаттар» Алматы, 1997
4. Ж.Баласағұн «Құтты білік» // Көне түркі тілінен аударған және алғы сөзі мен түсініктерін жазған А.Егеубаев А, 1999.
5. Нургалиева Г.К. «Ценностные ориентации личности: методолгия - теория, практика» - Алматы, 1994. - С. 344.
6. Қоянбаев Б.Ж, Қоянбаева А. «Педагогика» Оқу құралы. Алматы, 1992. -
7. Жарықбаев Қ.Б. «Қалиев С. Қазақ тәлім – тәрбиесі» Оқу құралы. Алматы, Санат, 1995.-2206.
8. Ғаббасов С, «Қазақ әдебиетінің тарихы» Алматы, Санат.2001
9. Ж.Ж.Руссо. «Таңдамалы шығармалар» // Т-2 - М., 2001.
10. Әл-Фараби «Философиялық трактаттар» Алматы, 1997
11. Н.Ә.Назарбаев «Ғасырлар тоғысында» Астана, 2006.
12. Қорқыттың күйлері туралы //Гылыми-әдістемелік жинақ Алматы,1998 ж.
13. Ж.Баласағұн «Құтты білік» // Көне түркі тілінен аударған және алғы сөзі мен түсініктерін жазған А.Егеубаев А, 1999.
14. Махмұт Қашғари. «Түркі тілінің сөздігі» (Диуани лұғат-ат-түрк) - 3 томдық шығармалар жинағы. Алматы, 1997, 1т. - Б.З
15. Әл-Фараби «Философиялық трактаттар» Алматы, 1997
16. Қ.Б.Бержанов «Педагогика тарихы» Алматы, 2004,
17. Ш.Уәлиханов «Таңдамалы» Алматы, Жазушы,1986. - 428 б.
18. Ы.Алтынсарин «Таңдамалы шығармалар» Алматы, 2004.
19. С.Көбеев. «Шығармалар жинағы» Алматы. Ғылым, 1990.
20. А.Байтұрсынов «Таңдамалы шығармалар жинағы» Алматы, 2004ж
21. М.О.Әуезов «Әдебиет тарихы» Алматы, 2005. -4196.
22. Ш.Құдайбердиев. «Таңдамалы шығармалар жинағы» А, 1999ж
23. Ш.Құдайбердиев. «Таңдамалы шығармалар жинағы» А, 1999ж
24. А.Құнанбаев. «Қара сөз. Поэмалар» Алматы, 2003
25. М.Жұмабаев. «Таңдамалы шығармалар» Алматы, 2007.
26. Ж Аймауытов. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев «Қазақ Әдебиеті»,1999.
27. Әуезов М.О. «Абай жолы». Алматы, 2003.Т – 2
28. Сейталиев «Оқушыларды ұлттық рухта тәрбиелейік» -Алматы.
29. Сейтешев А.П. «Пути профессионального становления учащейся молодежи» М. Высшая школа, 1999. - С.336.
30. Жарықбаев Қ.Б «Қазақ психологиясының тарихы» Алматы, 1999ж.
31. Жұматаева Е. «Қазақстан майдангер жазушыларының шығармалары арқылы оқушыларға патриоттық тәрбие беру» Алматы, 1999. - 28 б.
32. Қойшыбаева. «Мектептің ұлттық тәрбие жүйесі» Алматы, 2008.
33. Омарова С.Б. «Формирование гражданственности ущащихся 5-7 классов общеобразовательной школы». Алматы, 1997. - 30 с.
34. Құнантаева Қ.Қ. «Оқушыларды революциялық күрес пен еңбек дәстүрі рухында тәрбиелейік» -Алматы: Қазақстан, 1998. -Б. 29-30.
35. ¥зақбаева С.А. «Тамыры терең тәрбие» Алматы. Білім. 2003. - 154 .
36. Аймамбетова А. «Қоғам - отбасы берекесі» //Қазақстан географиясы және экология мектепте жэне ЖОО-да оқыту//. 2005ж - № 1. - Б. 22 -23
37. Бейсенбаева А.А. «Пәнаралық байланыс негізінде оқушыларға идеялық- адамгершілік тәрбие беру» 1-2-бөлім. - Алматы, 1990. -
38. Төлеубекова Р.К. «Жоғары сынып оқушыларын жаңа әлеуметтік - мәдени жағдайда адамгершілікке тәрбиелеудің ғылыми-педагогикалық негіздері» Алматы, 2001.-856
39. Байдельдинова К. «Бала - көңіл қуанышы» // Отбасы және балабақша.-2000.
40. Мұқанова Б.Ж. «Қазақ этнопедагогикасы материалдарын педколледждің оқу - тәрбие процесінде пайдалану». 2005ж
41. А.Көбесов «Национальные обычаи и традиции казахского народа и их влияние на воспитание детей и молодежи»
42. Кошербаева А.Н. «Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі» Алматы, 2001. - Б. 154
43. Ахметов Т. «Жүсіп Баласағұнидің тәлім-тәрбиелік идеялары» Астана, 2003.
44. Алиева Д «Пәнаралық байланыс негізінде оқушыларға идеялық-адамгершілік тәрбие беру»1-2-бөлім. - Алматы, 1990. - 157 б.
45. Қожахметова К.Ж. «Мектептің ұлттық тәрбие жүйесі теория және практика» Алматы: РБК, 2007. - 242 б.
1. Махмұт Қашғари. «Түркі тілінің сөздігі» (Диуани лұғат-ат-түрк) - 3 томдық шығармалар жинағы. Алматы, 1997, 1т. - Б.З
2. Қорқыттың күйлері туралы //Гылыми-әдістемелік жинақ Алматы, 1998 ж.
3. Әл-Фараби «Философиялық трактаттар» Алматы, 1997
4. Ж.Баласағұн «Құтты білік» // Көне түркі тілінен аударған және алғы сөзі мен түсініктерін жазған А.Егеубаев А, 1999.
5. Нургалиева Г.К. «Ценностные ориентации личности: методолгия - теория, практика» - Алматы, 1994. - С. 344.
6. Қоянбаев Б.Ж, Қоянбаева А. «Педагогика» Оқу құралы. Алматы, 1992. -
7. Жарықбаев Қ.Б. «Қалиев С. Қазақ тәлім – тәрбиесі» Оқу құралы. Алматы, Санат, 1995.-2206.
8. Ғаббасов С, «Қазақ әдебиетінің тарихы» Алматы, Санат.2001
9. Ж.Ж.Руссо. «Таңдамалы шығармалар» // Т-2 - М., 2001.
10. Әл-Фараби «Философиялық трактаттар» Алматы, 1997
11. Н.Ә.Назарбаев «Ғасырлар тоғысында» Астана, 2006.
12. Қорқыттың күйлері туралы //Гылыми-әдістемелік жинақ Алматы,1998 ж.
13. Ж.Баласағұн «Құтты білік» // Көне түркі тілінен аударған және алғы сөзі мен түсініктерін жазған А.Егеубаев А, 1999.
14. Махмұт Қашғари. «Түркі тілінің сөздігі» (Диуани лұғат-ат-түрк) - 3 томдық шығармалар жинағы. Алматы, 1997, 1т. - Б.З
15. Әл-Фараби «Философиялық трактаттар» Алматы, 1997
16. Қ.Б.Бержанов «Педагогика тарихы» Алматы, 2004,
17. Ш.Уәлиханов «Таңдамалы» Алматы, Жазушы,1986. - 428 б.
18. Ы.Алтынсарин «Таңдамалы шығармалар» Алматы, 2004.
19. С.Көбеев. «Шығармалар жинағы» Алматы. Ғылым, 1990.
20. А.Байтұрсынов «Таңдамалы шығармалар жинағы» Алматы, 2004ж
21. М.О.Әуезов «Әдебиет тарихы» Алматы, 2005. -4196.
22. Ш.Құдайбердиев. «Таңдамалы шығармалар жинағы» А, 1999ж
23. Ш.Құдайбердиев. «Таңдамалы шығармалар жинағы» А, 1999ж
24. А.Құнанбаев. «Қара сөз. Поэмалар» Алматы, 2003
25. М.Жұмабаев. «Таңдамалы шығармалар» Алматы, 2007.
26. Ж Аймауытов. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев «Қазақ Әдебиеті»,1999.
27. Әуезов М.О. «Абай жолы». Алматы, 2003.Т – 2
28. Сейталиев «Оқушыларды ұлттық рухта тәрбиелейік» -Алматы.
29. Сейтешев А.П. «Пути профессионального становления учащейся молодежи» М. Высшая школа, 1999. - С.336.
30. Жарықбаев Қ.Б «Қазақ психологиясының тарихы» Алматы, 1999ж.
31. Жұматаева Е. «Қазақстан майдангер жазушыларының шығармалары арқылы оқушыларға патриоттық тәрбие беру» Алматы, 1999. - 28 б.
32. Қойшыбаева. «Мектептің ұлттық тәрбие жүйесі» Алматы, 2008.
33. Омарова С.Б. «Формирование гражданственности ущащихся 5-7 классов общеобразовательной школы». Алматы, 1997. - 30 с.
34. Құнантаева Қ.Қ. «Оқушыларды революциялық күрес пен еңбек дәстүрі рухында тәрбиелейік» -Алматы: Қазақстан, 1998. -Б. 29-30.
35. ¥зақбаева С.А. «Тамыры терең тәрбие» Алматы. Білім. 2003. - 154 .
36. Аймамбетова А. «Қоғам - отбасы берекесі» //Қазақстан географиясы және экология мектепте жэне ЖОО-да оқыту//. 2005ж - № 1. - Б. 22 -23
37. Бейсенбаева А.А. «Пәнаралық байланыс негізінде оқушыларға идеялық- адамгершілік тәрбие беру» 1-2-бөлім. - Алматы, 1990. -
38. Төлеубекова Р.К. «Жоғары сынып оқушыларын жаңа әлеуметтік - мәдени жағдайда адамгершілікке тәрбиелеудің ғылыми-педагогикалық негіздері» Алматы, 2001.-856
39. Байдельдинова К. «Бала - көңіл қуанышы» // Отбасы және балабақша.-2000.
40. Мұқанова Б.Ж. «Қазақ этнопедагогикасы материалдарын педколледждің оқу - тәрбие процесінде пайдалану». 2005ж
41. А.Көбесов «Национальные обычаи и традиции казахского народа и их влияние на воспитание детей и молодежи»
42. Кошербаева А.Н. «Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі» Алматы, 2001. - Б. 154
43. Ахметов Т. «Жүсіп Баласағұнидің тәлім-тәрбиелік идеялары» Астана, 2003.
44. Алиева Д «Пәнаралық байланыс негізінде оқушыларға идеялық-адамгершілік тәрбие беру»1-2-бөлім. - Алматы, 1990. - 157 б.
45. Қожахметова К.Ж. «Мектептің ұлттық тәрбие жүйесі теория және практика» Алматы: РБК, 2007. - 242 б.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 Қазақ отбасындағы бала тәрбиесінің психологиялық
ереКшелІКТері
1.1 Қазақ отбасындағы бала тәрбиесін теориялық тұрғыдан негіздеу ... ... ... ...6
1.2 Ұлы ғұламалардың отбасы тәрбиесінде тұлғалық сапаларды
калыптастыру туралы идеялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3 Ата-аналар мен балалар арасында қарым-қатынас психологиясы ... ... ... .17
2. Қазақ отбасындағытәрбие ерекшеліктерін эмпирикалық
зерттеу
2.1 Қазақ отбасындағы тәрбиенің әсерін зерттеудің негіздері ... ... ... ... ... ... .. 30
2.2 Зерттеудің әдістемелік негіздері мен барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..38
2.3 Зерттеу жұмыстарының қорытындылары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...59
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасының соңғы он бес жылдық өзгермелі қоғам жағдайында болып отырған түбегейлі өзгерістері еліміздің білім беру саласындағы көптеген міндеттерін тарихи, мәдени тұрғыдан қайта қарауды қажет етеді. Әсіресе, тәрбие салаларында жүргізіліп жатқан реформалар мен ғаламдық талаптардың біртіндеп ене бастауы да жас ұрпақты өзгермелі қоғамға әлеуметтендірудегі уақыт талабымен бірге келген игілікті мақсат. Бұл мақсат-міндеттер тұтастықта іске асуы үшін оның негізі ең алдымен отбасы тәрбиесі арқылы бастау алуы тиіс. Себебі, отбасы тәрбиесі тұлғаны әлеуметтендірудің жетекші және айқындаушы көзі болып табылады.
Осы жағдайда қоғамның алға басуы және болашақ ұрпақтың қандай дәрежеде қалыптасуы тарихи тәжірибеміздегі педагогикалық құнды мұраларды қайта жаңғырта отырып пайдалануға тікелей байланысты. Өйткені, адамзаттық дамуындағы мәдени білімдерді нақты, анық танып біле отырып, оны қайта қарау арқылы ғана бүгінгі қоғамдық мәдениетті құруға қол жеткіземіз.
Өткен өмір сабақтарын ой елегінен өткізудің қажеттілігін ескеретін болсақ, тарихи тәжірибеміздегі көп аспектілі де көпқырлы отбасы тәрбиесінің жетістігін оның кемшілігімен қоса қоғамның диалектикалық үрдісі ретінде көрсетуге мүмкіндік туды. Осы тұста біз ертедегі қазақ отбасы тәрбиесі мәселесіне қатынасты, оның қажеттілігіне, ондағы қарым-қатынастың психологиялық ерекшелігіне, сондай-ақ, адамзаттық жарқын болашағы үшін тарихи күресте қосқан үлесіне сәйкес бала беруді де ұмытпауымыз қажет.
Педагогика тарихында қазақ халқының өзіне тән отбасы тәрбиесінің қалыптасуында ертедегі түркі мәдениетінің орны ерекше екендігі белгілі. Осыған байланысты бүгінгі күні рухани салада жүріп жатқан сананың жаңаруы, адами құндылықтарды қайта бағамдау үрдістері нәтижесінде ғасырлар бойы жинақталып, ата-баба тарихынан бізге жеткен отбасы тәрбиесінің мол мұраларын болашақ ұрпақты тәрбиелеуге пайдалану заман талабы деп қабылдай отырып, ертедегі қазақ отбасындағы тәрбиенің қалыптасуы туралы педагогикалық ой-пікірлердің өзіндік ерекшеліктері мен бүгінгі ұрпақ санасына еткен әсерін және пікір сабақтастығын жан-жақты жүйелі зерттеу өзекті мәселелердің бірі деп санаймыз.
Қазақ халқының отбасында бала тәрбиелеу дәстүрлері туралы ойлар Қорқыт, Әл-Фараби, Ж. Баласағұн, М.Қашқари, Кейкаус, Қ.Йассауи еңбектерінен бастау алған. Арадан он ғасырды артқа салып, қазақ ағартушылары Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев еңбектерінде, қазақ зиялылары Ш.Құдайбердиев, М.Жұмабаев, С.Көбеев, Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Әуезов және т.б. еңбектерінде жалғасын тапқан.
Осы тұста ертедегі қазақ отбасы тәрбиесінің сипаты туралы сөз етуде біз бірқатар дерек көздерге сүйендік (тарихи ғұламалар еңбектері, мұрағат материалдары, қолжазбалар, мамандар зерттеулері және т.б.). Арнайы ғылыми-педагогикалық еңбектерді зерделей келе отбасы тәрбиесінің жекелеген мәселелері қазақстандық ғалымдардың жетекшілігімен ғылыми педагогикалық институттарда зерттеліп, бүгінгі күнде бұл жұмыстардың ТМД және алыс шетелдердегі ғылыми-зерттеу институттарында да жалғасын тапқандығына көзіміз жетті.
Қазақстанда халықтың педагогика негізінде отбасындағы тәрбиені ұйымдастыру мәселелерін ғалымдар С.Қалиев, Қ.Жарықбаев, С.Ұзақбаева, Б.Айтмамбетова, А. Бейсенбаева Р.Тілеубекова, К.Қожахметова С.Ғаббасов, З.Әбілова, Қ.Шалғынбаева және т.б. зерттеген; отбасы тәрбиесін жетілдірудегі мектеппен байланыс жасау жұмыстары Г.Байдельдинова, Н.Тригубова, И.Лысенко, Б.Мұқанова, А.Капенова, және т.б. зерттеулерінде; отбасы тәрбиесі жағдайында балаларды болашақ отбасылық өмірге даярлау мәселелерін А.Жұмаділлаева, А.Шарафадин, Д. Сакенов және т.б. қарастырған.
Зерттеудің мақсаты: қазақ отбасындағы бала тәрбиесін, қарым-қатынастың психологиялық ерекшеліктерін айқындап, ғылыми-педагогикалық тұрғыда негіздеу және жүйелеу.
Зерттеудің міндеттері:
1. қазақ отбасындағы бала тәрбиесінің, қарым-қатынастың психологиялық ерекшеліктерін анықтау;
2. қазақ отбасы бала тәрбиесіндегі қарым-қатынастың мазмұны мен әдіс- тәсілдерін айқындау, оларға сипаттама беру
3. зерттеу нәтижелерін оқу - тәрбие үрдісінде пайдалануға ғылыми- әдістемелік ұсыныстар беру.
Зерттеудің обьектісі: қазақ отбасындағы бала тәрбиесі, ата-анамен баланың арасындағы қарым-қатынас.
Зерттеудің пәні: қазақ отбасындағы бала тәрбиесі, қарым-қатынастың қалыптасуы.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесіне байланысты еңбектерді, арнайы әдебиеттерді талдау, сұхбат, сауалнама жүргізу әдістері қолданылды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі: зерттеу жұмысының нәтижелерін қазақ отбасы бала тәрбиесіндегі қарым-қатынастың мазмұнымен әдіс-тәсілдерін айқындау, оларға сипаттама бере отырып, зерттеу нәтижелерін оқу-тәрбие үрдісінде пайдалануға ғылыми- әдістемелік ұсыныстар беру; зерттеу нәтижелерін жоғары оку орындарының студенттеріне, жалпы орта білім беретін мектептің мұғалімдеріне, ата-аналарға пайдалануға болады.
1 Қазақ отбасындағы бала тәрбиесінің психологиялық ерекшеліктері
1.1 Қазақ отбасындағы бала тәрбиесінің ерекшеліктерін ғылыми теориялық тұрғыда негіздеу
Тұлғаның дамуы өзінің бастауын ең алдымен отбасынан алатыны белгілі. Сондықтан, отбасы одан әрі адамның жеке басының негізгі қасиеттерін калыптастырудың барынша маңызды ортасы болып қала береді.
Біз сөз еткелі отырған қазақ отбасындағы қарым-қатынастың психологиялық ерекшелігі мәселесіне қатысты тұжырымдар мен ой-пікірлер Қазақстанда өте ертеден бастау алған. Осы орайда қазақ халқының психологиялық-педагогикалық ой-пікіріне сай қалыптасқан отбасылық тәрбие дәстүрін оның өткен өмірімен, салт-санасымен, тұрмыс-тіршілігімен етене бірлікте, тығыз байланыста қарастырғанды жөн көрдік.
Сондықтан, біз ең алдымен зерттеуіміздің философиялық-әдіснамалық негіздерінің бастау көздерін, яғни ең бірінші қазақ отбасы тәрбиесін зерттеу үрдісінде шешуші принциптердің рөлін атқарушы теориялық білімдер жүйесін айқындап алуды міндет еттік. Сөйтіп, зерттеуіміздің ғылыми-әдіснамалық негіздерін айқындауда және зерттеуге ғылыми, жүйелі талдау жасауда мәселені танып білудегі тарихи, объективтілік принциптеріне сүйендік. Осы тұғыдан алғанда біз өткен ғасырлардағы отбасы тәрбиесінің теориясы мен тәжірибесінің дамуын танып біле отырып, бүгінгі күннің және болашақтағы отбасы тәрбиесінің мәселелеріне байланыстылығын анықтауға тырыстық.
Өйткені зерттеу барысында бұл әдіснамалық принциптер бізге бүгінгі өркениеттілік пен ондағы мәдениетті қалыптастыруда адамзат қоғамында жинақталған тәжірибеден бас тартпай, керісінше, бізге оның идиалды идеяларын бүгінгі күннің қажетіне жаратуды міндеттейді. Сонымен қатар, зерттеуге алынып отырған кезеңдегі педагогикалық мұралардағы отбасы тәрбиесінде баланы әлеуметтендіру тұлғалылық тұрғысынан қарастырылып келгендігін айқын көреміз. Бұл бізге қазақ отбасы тәрбиесінің қалыптасуы мен дамуындағы тарихи сатыларда тұлғаның жеке басының толысып, кемелдену үрдісінің заңдылықтары мен шарттарын бақылап отыруға мүмкіндік берді.
Зерттеу жұмысы өткен ғасырлардағы қоғамдық даму процесі барысында қазақ отбасы тәрбиесінің қалыптасу дәстүрлерінің динамикасын айқын көруде оны тұтастъқта және жүйелілікте қарастыруды міндеттеді. Осы орайда жалпы ғылымдық әдіснамаға сүйену (жүйелілік, ұзақ мерзімділік, құндылық -бағдарлық, тұлғалық, мәдениеттанушылық) мәселенің ғылыми негізділігін, өткен ғасырларда жинақталған тәжірибелердегі отбасы тәрбиесінің мазмұнының, формалары мен әдіс-тәсілдерінің тұжырымдама лық идеяларын келер ұрпақ тәжірибесінде қолдануға сыни тұрғыдан қарап, оны шығармашылықпен пайдалануды көздейді.
Бұл бізге отбасы қазақ тәрбиесіндегі карым-қатынастың психологиялық ерекшелігін зерттеудегі тарихи-педагогикалық фактілерді, құбылыстарды, үрдістерді саралап, жан-жақты жүйелі талдауға, оның педагогикалық теория мен тәжірибедегі орнын белгілеуге, зерттеу мәселесінің кешегісі мен бүгінгісін ескеріп, біртұтас үрдісі ретінде конструктивті түрде қарастыруға мүмкіндік туғызды. Сондықтан, біз ЕХ-ХІІ ғасырлардағы қазақ отбасы тәрбиесі мәселелерін ғұламалар М.Қашқари, Қорқыт ата, әл-Фараби, Ж.Баласағұн және т.б. бүгінгі өскелең ұрпақты тәрбиелеудің ұлттық өзегі болып табылатын педагогикалық мұраларын тарихи-педагогикалық тұрғысында айқындай отырып, жүйелі, біртұтас, кешенді негізде қарастырамыз [1-4].
Зерттеуіміздің аталмыш кезеңіне дейінгі құбылыстың мән жайын елестету үшін оның тарихи қалыптасу сатысын білу маңызды. Осы тұста дұние жүзі халықтары тәрізді, қазақ халқының да өзіне тән отбасы тарихына тоқталуды жөн деп таптық. Тарихи-педагогикалық еңбектер деректеріне жүгінсек, ғасырлар койнауында жинақталған отбасы тәбиесінің тәжірибесіндегі бала тәрбиесіне, оны өмірге даярлаудағы отбасының рөлі, жастарды еңбекке және нақтылы қоғамдық қатынастарға бейімдеу „ туралы көзқарастар стихиялы түрде қалыптасқандығын байқаймыз. Сондықтан, адам баласы басынан өткізген сан-алуан қоғамдық-экономикалық формациялардың қай-қайсысы болмасын әр қилы отбасы түрлерімен тығыз байланысты болған. Тарихи деректерге жүгінсек, жалпы отбасы тәрбиесінің қалыптасуы мен дамуы алғашқы қоғамдық құрылыстан бастау алғандығын көреміз. Алғашқы қауымдық қоғамда өндіруші күштердің дамып, еңбек бөлінісінің шығуына байланысты қауымдық ортақ меншік орнына жеке меншіктің пайда болуы моногамиялық отбасының шығуына әкеліп соқты. Моногамияның тарихи формасы болып табылатын патриархалдық отбасының негізгі функциясы ұрпақ жалғастыру болды. Ол бала тәрбиесін, ұрпақтан ұрпаққа әлеуметтік тәжірибені беру, білімді хабарлай отырып, еңбек дағдыларын қалыптастыруды қамтыды.
Қоғамның өркениеттенуі отбасы сипатын түбегейлі өзгертті. Онда қоғамдық тәрбие жүйесі отбасына қарағанда бала тәрбиесінде белсенді рөл атқара бастады, соның нәтижесінде ата-аналар тұлғаны әлеуметтендірудің бірден бір факторы болудан қалды, ал отбасында бала ең басты құндылық ретінде танылып, тұлғалық қалыптасуының маңызы артты. Соған қарамастан қоғамның әртүрлі даму кезеңдерінде отбасы тәрбиесі мәселесі күн тәртібінен түскен емес. Ол қоғамдық категория ретінде онымен бірге дамып, өзгеріп отырды. Сондықтан, адам тәрбиесі отбасы мәселесімен бірлікте қатар қарастырылып келді.
Мектептердің пайда болуымен байланысты өскелең ұрпақты тәрбиелеу процесінде мектеп пен отбасының өзара ара қатынасын айқындау мәселелері туындады. Ол үстемдік етуші қоғамдық құрылысқа, сол қоғамдағы ойшылдар мен педагогтардың философиялық, әлеуметтік-саяси көзқарастарына байланысты әр түрлі шешілді.
Бүгінгі күні Отбасы ұғымының мәніне, мазмұны мен тарихына келсек, философиялық, педагогикалық, психологиялық және т.б. ғылым салалары тарапынан берілген анықтамалар оның қоғамның бір бөлігі ретінде дамуын камтамасыз ететін негізгі буын екендігін айғақтайды.
Отбасы ұғымына Р.Н. Нұрғалиев өзінің философиялық сөздігінде отбасы - әлеуметтік қауымдастықтың түрі, яғни ерлі-зайыпты одаққа және ері мен әйелінің, ата - аналар мен апа - қарындастардың, бірге тұрып, ортақ шаруашылық жүргізетін туыстардың арасындағы сан-алуан катынастарға негізделген жеке тұрмысты ұйымдастырудың маңызды формасы ретінде сипаттама береді [5].
Ж.Б.Қоянбаев, Р.М.Қоянбаевтар өздерінің педагогикалық еңбектерінде: Отбасы - ол бірге тұратын некеге негізделген қандас туыстар тобы деп анықтама берген. Отбасы тәрбиесінің тарихын зерттей келе ғалымдар мынадай ой айтады. Отбасы - белгілі бір ұлт әйелдерінің ошағы. Ондағы тәрбие сол ұлттың қалыптасқан қастерлі игі іс-әрекеттері арқылы әдет-ғұрыпқа айналып, әдеп болып негізделеді [6].
Көп қызметті отбасының бірден бір міндеті ұрпақ сабақтастығын қамтамасыз ете отырып, оны қоғам талабына сай қалыптастыру болса, отбасы тәрбиесі - қоғамға өскелең ұрпақты тәрбиелеу институтының бірі ретінде ата-аналардың күнделікті отбасылық-тұрмыстық обьективті ықпалымен үйлесетін мақсатты бағытталған педагогикалық әрекеттері болып табылады.
Отбасы тәрбиесінің мұндай қызметі сонау қазақ халқының қалыптасуының бастау кезеңінен келе жатқандығын жоғарыда көрсеттік. Алайда, біз зерттеуге алып отырған ІХ-ХІІ ғасырлар аралығындағы қазақ отбасы тәрбиесінің калыптасуы мен дамуын сөз етуде алдымен қазақ сөзінің және қазақ отбасы тәрбиесінің қалыптасу генезисіне тоқталу қажет деп ұйғардық.
Профессор Қ.Жарықбаев жар таңдау мәселесінде мынадай ой-пікірін білдіреді. Некеге тұрып, әйелі-балалы болу - адамға тән зор рухани кұндылықтардың бірі. Бірін-бірі сүйген екі жастың болашақта бірлесіп өмір сүруге талпынуы - шынайы махаббаттың моральдық көрсеткіші. Некелесу үшін тек іскерлік, құштарлық сезім жеткіліксіз. Некелесу - ең алдымен, оның кұдықтың негіздерін түсіну, отау құруға деген психологиялық ниеттің болуы, отбасында тіршілікке қажетті икем дағдыларды игеру, өмірге ұрпақ келтіріп, оны өсіріп, бағып-қағып, тәрбиелеу. Ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-ғұрып, салт-дәстүріне сәйкес халқымыз ұлын ұяға, қызын қияға қондырып, өсіп-өнген. Бұл салада бізде жинақталған мол тәжірибе бар. Олардың біразы күні бүгінге дейін ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келеді [7].
Көнекөз шежіреші қариялар бір атадан келесі атаның баласын, туыстық тармақтарды еш қиналмастан-ақ тарқата береді. Осылайша, тарихи оқиғалар, аңыз-әңгімелер атадан балаға жалғастырылады. Туыстық жүйенің ең негізі, бел ортасы - отбасы саналады. Барлық алыс-жақын туыстық - осы отбасынан есептеледі. қазақ отбасы негізінен үш ұрпақтан тұрады. Ол - ата, әке, бала.
Аталар мен апалар ауыл-аймақ, ағайын арасының берекесі, ақылшысы болып келеді. Олардың әрқашанда мәртебесі биік болып, сый-құрметке бөленген. Өйткені, үлкенді сыйлауды қадір тұтқан қазақ салты бойынша көргені мен тұрмыста түйгені көп, тәжірибесі мол адамның сыйға бөленуі заңды құбылыс деп танылған. Үлкенді сыйлау, ақылын тыңдау көргенділік деп есептеледі. Дәстүрлі қоғамда ата-апаның тәрбиесін көрмей өскен бала болмаған. Ата-апалар жыр, дастан, ертегі айтып немере-шөберелерін рухани байытып тәрбиелеп отырған.
Осы тұрғыдағы ойын С.Ғаббасов былай өрбітеді. Жер бетінде қаншама ибалық болса, бұл дәстүрдің сипаттары да соншама мол, алуан түрлі ерекшеліктерімен ауысып жататыны да өмір шындығы. Өйткені әрбір халық өзінің шаңырақ көтеру қуанышын өздерінің ата-баба дәстүріне лайықтап, өзге жұртқа ұқсатпай қызықтауға тырысады. Басқа жұртқа ұқсамаудың негізі, олардың тұрмыс-сапттарындағы ерекшеліктеріне жатпақ. Осы айтып отырған Үрдісті қазақ халқы да ғасырлар бойы жетілдіріп келеді [8].
Жоғарыда келтірілген анықтамалардан отбасы қоғамдық құбылыс ретінде әртүрлі жастағы және әртүрлі құқылы адамдар тобынан тұратын қауымдастықтың іс-әрекеті барысында өздерінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізетін мемлекеттің кішкене құрамдас бөлігі қызметін атқаратындығын тусінеміз.
Мұндай көзқарасты француз ағартушысы Ж.Ж.Руссо Барлық қоғамдардың ең көнесі және жалғызы - ол отбасы. Сонымен қатар, отбасы керек болса, саяси қоғамдардың болашақ үлгісі: әкім - әкеге ұқсайды, ал халық -балаларға ұқсайды - деп айтқан сөзі арқылы отбасы мен қоғамның әлеуметтік қызметінің егіз екендігін дәлелдейді [9].
Ал, ойшыл данышпан, ғалым әл-Фараби Отбасы ұғымына мынадай анықтама береді. Ой белгілі бір бөлшектерден құралады, солардың арқасында гүлденеді. Бұлар саны жағынан төртеу: ері мен әйелі; қожайыны мен қызметшісі; әке - шешесі мен баласы; мүлкі мен мүлік иесі. Кімде - кім бұл бөлшектер мен бірлестіктерді басқарса, ол адам үйдің билеушісі және әкімі. Оны "қожайын" деп атайды. Отбасын оның құрылымдық жүйеліктері тұрғысынан сипаттайды. Осы пайымдаулары арқылы ғалым заманның ағымына қарай қазақ отбасының өзі де, оның құрылымы мен тәрбие мазмұны да сан қилы өзгеріске ұшырайтынын болжағандай [10].
Қазақтың ежелгі дәстүрі бойынша тұңғыш немересін атасы мен апасы өз қолына алып, немере ыстық болғандықтан балаларынан да артық көріп, тәрбиелеген. Тұңғыш немерелер ата-апасын өз әке-шешесіндей санап, туған әке-шешесін тек ғана өскеннен кейін де танып жатады. Кейде тұңғыш немересі кенже ұлының орнына, атасының қара шаңырағына ие болып та қалатын жәйт кездеседі.
Әке - әулет басшысы, отбасы мүшелерінің тірегі, асырап сақтаушысы, қамқоршысы. Отбасындағы ұл тәрбиесінде әке мен апалардың орны ерекше. Ата-бабалар діни тұжырымдар мазмұнында баяндалған ислам талаптарын, шариғат нормаларын және ата-бабалар дәстүрлерін отбасындағы бала тәрбиесінде қолдануда талап етілетін отбасы тәрбиесінің кодексі ретінде басшылыққа алып отырды. Бұл қазақ отбасы тәрбиесінің ұйымдастырылуына өзіндік ерекшелік берді. Бұл тұста отбасы мәртебесі - ондағы мүшелердің міндеттері мен құқықтарының жүйелендірілген тәртібі негізінде отбасылық карым-қатынасты реттейтін дәстүрлер болғандығын анықтадық.
Ерте дәуірден-ақ, қазақ отбасы тәрбиесінде әрбір өскелең ұрпаққа жеке дербес тұлға деп қарау, оған құрмет көрсету, қоғамдық әлеуметтік маңызы зор істерге араластыру көзделген. Сол кездегі баланың жеке тұлғасының дамуы мен мінез-кұлғында кездесетін ауытқуларды түзетуде қоғамдық және отбасылық тәрбиенің бірлігін қамтамасыз ету үнемі қарастырылып отырған. Мұндай тәрбиелік мүдделер дін талаптарынан туындап отырған.
ІХ-ХІІ ғасырлардағы діннің тәрбиедегі құдіреттілігі мен жемісі бүгінгі күні де өзінің өміршеңдігін көрсетіп, баршаның назарын аударып келгенінің бүгінде куәсі болып отырмыз. Оған дәлел қазақстандағы дін, қоғам және халықаралық қауіпсіздік тақырыбындағы әлемдік және дәстүрлі діндердің лидерлерінің жыл сайынғы сьезінің өтуі болып отыр.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың әлемдік және дәстүрлі діндердің рөлі көкейкесті, олар адамның шынайы рухани қазынаны сақтап қалуының түйінді факторына да айналып келеді. Адамның, діннің, жердің мұндайлық терең өзара кірігуі -жүздеген жылдар бойы менің халқымның жанын сақтап қалған құтқарушы сүзгі сынды. Қазақтар кең болғанның кем болмайтынын кітаптан оқып емес, өмірден токып білген- деп атап көрсетуі бүгінгі жаһандану жағдайындағы отбасы тәрбиесі саласында жастарды өз болмысының түпкі өзегінен айырмайтын діннің, сенімнің қажетін тағы бір нақтылай түседі [11].
Салауатты да татулығы жарасқан отбасыларында өнегелі ұрпақтың өсетіні айқын. Оларды ата-ана өнегесімен қатар ата-аналық парыздар негізінде кемелдендіре түсеміз. Бұл жөнінде ислам шарттары ата-аналарға мынадай міндеттерді (парыздарды) жүктейді. Олар: өмір есігін жаңа ашқан нәрестеге жақсы ат қою; балаға жақсы тәрбие беру; баланы еркелетіп сүю, оларға мейірімді болу; солай бола тұрса да баланы шектен тыс еркелетпеу; қыз балаға жақсы тәрбие беру; баланың тәрбиесі мен білім алуы үшін мал-мүлікті аямау; бала шыр етіп жарық дүниеге келген күннен бастап бірінен кейін бірі ретімен келіп жататын үкенді-кішілі той-томалақтар жасау; балалардың арасын бөліп алаламау, яғи бәріне бірдей қарап, әділ болу; балаларын дені сау етіп өсіру, оның тәні мен жан саулығын қорғау; балаларына арам нәрселерді жегізбеу; балаларын оқытып, мамандық иесі етіп қалдыру; ата-ананың өз отбасын нығайта отырып, жасы жеткен балаларын үй болуға, өз шаңырағын көтеруге әзірлеу. Бұл талаптардың бәрі де қазақ отбасы тәрбиесінде ескеріліп, салт-дәстүрлерінде көрініс тапқан.
Біз осы тұста зерттеуімізге жақын діни еңбектерді талдап, жүйелей отырып, ондағы қазақ отбасы тәрбиесінің бағыттары біріншіден, баланы отбасындағы негізгі құндылық деп қарайтындығын, екіншіден, өзара қарым-катынастағы төзімділік пен мейірімділікті, үшіншіден, жақсы мінез-құлық пен әрекеттерді қалыптастыруды, төртіншіден, білім алуға үйретуді, бесіншіден, ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтарды құрметтеуді, алтыншыдан, үлкенді, ата-ананы сыйлауды қамтитындығын айқындадық.
Аталмыш кезеңде қазақ отбасы тәрбиесінің қалыптасуына діннің ыкпалымен қоса сол ғасырлардағы ірі-ірі педагогикалық туындылар негіз болды. Сондықтан, біз өз зерттеуімізде орта ғасыр ғұламаларының педагогикалық мұраларындағы отбасы тәрбиесі туралы негізгі ойларын үнемі басшылыққа алып отырамыз.
Отбасы тәрбиесінің негізі - жастардың некеге тұруынан басталады. Осы мәееленің шешімін ғалымдар еңбектерінен көруге болады. Некеге тұрып, әйелі-балалы болу - адамға тән зор рухани кұндылықтардың бірі. Бірін-бірі сүйген екі жастың болашақта бірлесіп өмір сүруге талпынуы - шынайы махаббаттың моральдық көрсеткіші. Некелесу үшін тек іскерлік, құштарлық сезім жеткіліксіз. Некелесу - ең алдымен, оның кұқықтың негіздерін түсіну, отау құруға деген психологиялық ниеттің болуы, отбасында тіршілікке қажетті икем дағдыларды игеру, өмірге ұрпақ келтіріп, оны өсіріп, бағып-қағып, тәрбиелеу. Ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-ғұрып, салт-дәстүріне сәйкес халқымыз ұлын ұяға, қызын қияға қондырып, өсіп-өнген. Бұл салада бізде жинақталған мол тәжірибе бар. Олардың біразы күні бүгінге дейін ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келеді.
1.2 Ұлы ғұламалардың отбасы тәрбиесінде тұлғалық сапаларды қалыптастыру туралы идеялары
Ұлы ғұламалардың педагогикалық мұраларын талдау олардың отбасы тәрбиесінің бастауы және оның беріктігі жар таңдауға байланысты деген көзқарасты көрсетті. Мұндай ойлардың алғашқы көздері Қорқыт ата жырларынан бастау алады. Қорқыт жырларын зерделеу бізге біріншіден, отбасы тәрбиесінің діңгегі берік болуы үшін жар таңдауды әлеуметтік мәселе ретінде қарастырғандығын, екіншіден, отбасы сыйластығында әйел - ананың рөлін жоғары бағалағандығын, үшіншіден, әйел от басы - ошақ қасының ұйтқысы ғана емес, ер азаматпен бірдей мемлекеттік, қоғамдық істерді атқаруға лайықты азамат деп қарастырғандығын, төртіншіден, әйел қашан да отбасындағы ақылшы, ер азаматтың сенімді жолдасы ретінде қарастырғандығын дәлелдейді.
Сондықтан да біз Қорқыт жырларында отбасы тәрбиесінің негізгі идеялары ері мен әйелі қарым -- қатынасындағы теңдікке негізделіп құрылған деп тұжырым жасадық. Өйткені, ғұлама өз жырларында ойдың негізгі идеясын адамдар арасындағы теңдікке бағыттап отырады. Ол бай мен кедей, ер азамат пен әйел арасындағы құқықтарын шектемей, бәріне бірдей адамгершілік тұғырынан сипаттама береді. Олардың бәрін бақыт үшін еркін әрекет етуге, көресуге, өз дәрежесінде сый - құрметке ие болуға лайықты деп бағалайды. Бұл қоғамның дәл бүгінгі әйел мен ер қарым-қатынасындағы теңдік саясатымен астасып, өз сұранысын тауып отыр [12].
Өйткені, соңғы жылдарда елімізде ғылыми танымның әр түрлі салаларындағы гендерлік мәселелер белсенді түрде зерттеле бастағанын білеміз. Ал, қазақ халқының қалыптасу тарихында пайда болып, жарық көрген мұралар мазмұны сонау Томиристің (Тұмар), Қорқыттың заманынан келе жатқан өзіміздің гендерлік саясатымыздың болғандығын дәлелдейді. Қазақ халқы оны қыздың жолы жіңішке деген айдар аясында орынды пайдаланып келді.
Қазақ халқының әйел баласына деген теңдік қатынасы туралы айтылған шетел ғалымдары көзқарастарын біз мұрағат материалдарын зерттеу барысында да жиі кездестірдік. Осы тұста біздің сөзімізді ғалым қазақ халқының тұрмыс тіршілігінде әйел баласы ең алдымен отбасы шаруашылығындағы басты құндылық болып табылған. Екіншіден, қыз балалары түрік халықтарының мұсылман дінін қабылдаған басқа тайпаларынан тараған халықтарға қарағанда анағұрлым еркін әрі үлкен құрметке ие. Оларды ең құрметті, қонақ отыратын орын - төрге отырғызған. Сонымен қатар, қазақ әйелдерінің көзқарасы мен пікірі отбасылық кеңесте шешуші дауысқа ие болған. Сондай- ақ, қазақ әйелдері ат үстінде еркін шауып, қонақтарды күтіп алуға және оларды қымыз, қымыранмен сусындандатуға қатысқан, тіпті олармен сұхбатқа да түсетін болған - деп қазақ әйелдерінің басқа халықтар әйелдеріне қарағанда құқығының жоғарылығын ерекшелеп сипаттайды.
Мұндай қатынас әйел баласын өз кезегінде ел, ру, қауым көзқарасындағы талапқа сай болуға міндеттеген. Сондықтан болар, сол кезден-ақ қазақ қоғамындағы үйленуде әйел баласына талап жоғары қойылып, жар таңдау отбасының әлеуметтік-саяси мәселесі ретінде қарастырылған.
Отбасын құруға байланысты көзқарас XI ғасырда жазылған Ж. Баласағұнның "Құтты білік" дастанында жалғасын тауып, онда үйленуге бел буған жігіттің қыз таңдауда негізгі төрт түрлі белгісіне көңіл бөлуін ескертеді. Сонымен бірге, қыздардың жігітті адастыратын ерекшеліктерін де сипаттайды. Ол: Ер жігітті адастырар көп себеп: бірі - күндей сұлулықты көксемек, енді бірі даңқтысын қалайды, үшіншісі - байлықты жар санайды, - деп, бұл кыздарды таңдаған жігіттің отбасылық өмірде жолының болмайтындығын ескертсе, Төртіншісі - бірін де аша алмайды, ақ ниетті, әдептісін таңдайды - деп қыздардың ішіндегі ең таңдаулысы қашан да тәрбиелісі болуға тиісті екендігін айтады [13].
Үйлену, жекжат таңдауда XI ғасыр туындысы әйелді жат жерден алуды дұрыс деп санайды. Өйткені, өз карындастарың онсыз да ет пен сүйек, қан мен тамырдай жақын. Басқа ру, тайпадан әйел алсаң, біреуің екеу болғаны әрі жат жұртты өзіңе жақын еткенің болып табылады деп санайды. Бұл кеңестің астарында қазақ халқының жеті атаңа дейін қыз алыспау дәстүрімен қоса ел татулығын ойлаған саяси астар жатыр еді. Осылайша, дана ата-бабаларымыз ғасырдан ғасырға ұрпақ тазалығын да қамтамасыз етіп келеді. Осы тұста Кейкаус отбасындағы әйел теңдігін асыл бағалап, онымен санасып тұрмыс жарастығын бірге бөлісіп отыруды
Білімді әйелдің іс - әрекетіне тыйым салушы болма, егер сен қызғаншақтық жасамасаң, кемсінбесең, әйелің саған ата-анаңнан да мейірімді болады - деп әйел баласының тәрбиелісі отбасындағы ынтымақ пен береке қазынасы екендігін ескертеді. Кейкаус отбасында татулық пен ынтымақтастықтың болуы үшін жар таңдауда үнемі адам өзінен дәрежесі төмендеу жердің қызына үйленуге немесе тұрмысққа беруді дұрыс деп санайды. Оған: Қызың ізет, құрмет, рахатпен өмірін өткізсін. Сондықтан да күйеуден көп нәрсе талап етпе - деген сөздері дәлел. Бұл ойлардан біз жарды дұрыс таңдай білудің болашақ ұрпақ тәрбиесінің тірегі болғанына қазақтардың философиялық, педагогикалық мән бергенін көреміз.
Жоғарыда қарастырылған ғұламалар еңбектеріндегі отбасы тәрбиесінің тиімділігін қамтамасыз ететін жақсы жар отбасының ұйтқысы бола отырып, бала тәрбиесінде де жоғары нәтижеге қол жеткізеді.
Көптеген тарихи - педагогикалық әдебиеттерге талдау жасау арқылы қазақ отбасы тәрбиесінің басты міндеті тұлғаны қоғам талабына сай әлеуметтендіру деп анықталғандығын, ал оның қалыптасуы сол отбасының педагогикалық мүмкіндіктеріне, оның құрылымы мен ондағы психологиялық ахуалға, отбасы, мүшелерінің өзара қарым-қатынасына яғни отбасы сипатына тікелей байланыстылығын дәлелдейді. Сондықтан, жеке тұлғаның қалыптасуында отбасы негізгі фактор деп қарастырылады.
Әйтсе де, отбасы ортасындағы тәрбиенің тиімділігі оның басшысының ақылдылығына байланысты деп тұжырымдалады. Осы тұста ғұлама Әл-Фараби отбасы басшысының ақыл-парасатының жоғары болуы ондағы өмірді дұрыс ұйымдастыруға және отбасы мүшелерін бақытты тұрмыс кешуге бастайтын басшылығында өте маңызды орынды иеленетінін сипаттайды. Ғұламаның мұндай пайымдауларына бүгінгі күн тұрғысынан қарай отырып, отбасы тәрбиесін басқарудағы "пайымдағыштық" ұғымы бүгінгі күнгі "құзырлылық" ұғымының мәнін ашады деп таптық. ІХ-Х ғасырдың өзінде "пайымдағыштық" бүгінгі "ақыл", "құзырлылық" ұғымдарымен байланыста қарастырылса, ал оның мазмұны "білім", "талғам", "икемділікпен" және т.б. қасиеттерді қамтиды. Бүгінгі отбасы тәрбиесі жағдайында отағасының бойынан табылуға тиісті касиеттер ретінде бұл қасиеттер бүгінде де өз өзектілігін жоймаған.
Отбасының негізгі қызметі өмірге ұрпақ әкелу болса, өмірге келудегі басты мақсат бағытқа жету деп білген әл - Фараби. Мұндай көзқарастар бүгінгі ғылыми педагогика теориясындағы отбасы функцияларының бірі ұрпақ жалғастырушылықты көрсетсе, өмірге келген ұрпақтың бақытты болашағын камтамасыз ету де отбасы міндеті екендігін ескертеді. Әрбір адамның өмірде өз орнын тауып бақытына жетуге қабілетін қалыптастыратын мекені отбасы деп көрсетеді. Оның отбасы тәрбиесі жөніндегі көзқарастары мен трактаттарындағы өсиеттері өз замандастары мен келер ұрпақ зерттеулеріне арқау болып, негізгі бағытты нұсқады.
Оның озық ойлары ақын дастанында жалғасып, өз үндестігін тапқан. Ақын мемлекеттің мықтылығы халық әскерге де, қарулы күштердің көптігіне де емес, отбасы татулығы мен беріктігіне байланысты деп санайды. Отбасы мемлекеттің құрамдас бөлігі деп есептей отырып, әрбір отбасының өмірі ондағы ерлі-зайыптылардың өзара сыйластығы мен татулығына негізделеді және сол арқылы балаларына үлгі - өнеге болады дейді.
Бұл ойларды қорыта келе, ІХ-ХІІ ғасырлардағы отбасы тәрбиесінің түпкі мақсаты қоғамның талабына сай қарастырылып, ондағы тұлғаны қалыптастыру мемлекеттік тұрғыдан қойылып келгендігін байқаймыз. Сөзімізді түйіндей келе, ғұлама еңбектеріндегі отбасы тәрбиесін ұйымдастырудың тұжырымдамалық идеясы ізгі қоғамда орналасқан ізгі отбасы жағдайында баланың әрбір әрекетінің ізгілікке бағытталған құлқын қалыптастыруды көздейтін, тұлга тәрбиесінің ізгіліктігі идеясымен айқындалады. Осы тұрғыдан келгенде отбасы тәрбиесінде баланың жеке тұлғасын калыптастыруда Әл - Фараби идеяларанынан туындаған. Өйткені, ақын жеке тұлға тәрбиесін мемлекетті басқаруға лайықты азаматтық қасиеттермен байланысты қарастырады. Онда ғұлама адамдықты сипаттайтын төрт қасиет: әділдік, ақыл, дәулет, қанағатты бөліп көрсетіп, олардың қоғамдық-әлеуметтік мәніне сипаттама берген.
Сонымен қатар, ақын отбасы тәрбиесінің негізгі мақсаты - ата-аналардың балаларына берген жақсы тәрбиесі - жақсы мінез - құлқы мен рухани байлыққа қол жеткізуі деп біліп, оның өнегесі ата - анадан екендігін: ұл мен қыздың өнегесі ата-ана, Бәрі бізден - дұрыс па, әлде қате ме - деп сипаттайды. Сөйтіп, ата-аналардың өзара сыйластығы мен қарым-қатынастағы жарастығы, балаларына жақсы тәрбие берудің бірден-бір дұрыс жолы деп санайды. Өйткені, ата-ана өнегесін көріп өскен ұрпақ есейгенде өздері де сондай отбасы іргесін құрады. Ақынның мұндай пайымдауларынан біз оның отбасы тәрбиесінде ұрпақтар сабақтастығы идеясын басшылыққа алып отыратындығын айқындадық.
Жеке тұлғаны қалыптастыру, адамның адамдық сипатын білдіретін белгілер кітабының мазмұнында да карастырылады. Онда ғұлама баласына өмірге адам болып келгеннен соң адамдық қасиеттерді сақтай отырып өмір сүру керектігін насихат етеді. Бұдан, Кейкаус көзқарастарын жүйелі талдау оның отбасы тәрбиесі жағдайында жолданылатын барльқ әрекеттердің тәрбиенің тұлгалық идеясына негізделіп отырғандығын дәлелдедік. Өйткені, Кейкаус өзінің барлық өсиеттерін, баласына берген кеңестерін адам болуға, тұлғалық қалыптасуға бағыттап отырған.
XI ғасырдың тағы бір өкілі, ғұлама М.Қашқаридің өмір туралы түсінігіне жүгінсек, ғалым адам бұл өмірге ізгілік істер жасау үшін келеді деп ойлайды. Сол тұрғыдан қарағанда отбасында тұлғаны қалыптастыру идеясы да ізглікке бағытталуы тиіс. Өмір сүрудің мәні адам өзінен кейін келер ұрпаққа ізгі мұра калдыруы керек деп есептеген ақын тұлғаның әрекеті міндетті түрде рухани құндылықпен байланысты болуы керек, өйткені, материалдық байлық ол өткінші нәрсе деп түсінеді. Мұндай көзқарастарын, ақынның.Бұл дүниеге келген соң, қалмас ешкім мәңгілік, тек жұлдыз бен Күн ғана, қайта туар жаңғырып деген өлең жолдары дәлелдейді[14].
Сондықтан, балаға отбасында оның сәби шағынан ізгілік мұраттарға талпынушылығын қалыптастыру керек деп ой түйеді. Ондай қасиеттерге жақсы мінезді, өнер мен білім-ғылымды игеруді, қонақ күте білуді, жақсы жолдас табуды, ата - ананы құрметтеуді, сөйлеу мәдениетін меңгеруді, қайырымды да төзімді болуды жатқызады. Ол үшін табысты еңбектің көзі болып табылатын тәрбиедегі іс-әрекеттілік идеясын ұсынатынын аңғарамыз. Тұлғаны қалыптастыру мәселелерін ғұлама Кожа Ахмет Иассауи өзінің Диуани хикмет еңбегінде отбасы тәрбиесін дінге негіздеушілік идеясы тұрғысында қарастыра отырып, кемел адамдық дәрежеге жеткізуді ұсынады. Адамдықтың басты мақсаты - ақиқатқа жету болғандықтан, адам өзін-өзі тану және жетілдіру арқылы адамдықтың шыңына жетеді деген тұжырым жасайды.
Біз ІХ-ХІІ ғасырларда өмір сүрген ғұламалар Қорқыт, Әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн, Махмұт Қашқари, Қожа Ахмет Иассауи, Кейкаус және т.б. еңбектеріндегі отбасы тәрбиесіндегі тұжырымдамалық идеяларын сұрыптадық, сөйтіп, жеке тұлғаны қалыптастыру туралы көзқарастарын көрсеттік. Аталған ғұламалар еңбектеріне жасалған талдау бізге тәрбиенің тұлғалылығы, ізгіліктілігі, теңдік, дінге негіздеушілік, іс-әрекеттілік, тәрбиедегі ұрпақтар сабақтастығы идеяларының бүгінгі күні де өміршеңдігін жоймағандығын дәлелдеуге мүмкіндік берді. Себебі, көп мәдениетті тұлғаны тәрбиелеуде ғұламалар идеялары бүгінгі күннің өзегі болып тұрғандығын көреміз.
Орта ғасырдың аталмыш кезеңдеріндегі еңбектерді зерделеу барысында қазақ отбасы тәрбиесінде бірнеше факторлардың ескерілгенін айқындадық.
Қазак отбасы тәрбиесінде баланың қалыптасуына ықпал етуші бірінші фактор оның арғы тегінен туа берілетін генетикалық ерекшелігі деп анықталады.
Бұл жөнінде ғұлама Әл-Фараби балаға қайырымдылық пен мінез - қылық әуел бастан жаратылысынан дарымайды. Бірақ ішікгымдылықпен немесе жаман қылықпен байланысты күйге шолыққан бейім болуы мүмкін, сонда оған қандай да болсын басқа аспектерден гөрі әлгі күйден туатын әрекеттерді істеу оңайырақ болады. Сондықтан, оны қандай да болсын сырттан келген басқа бір ниет қарама-қарсы жаққа бағыттап жібермесе, жаратылысынан өзіне ширақ келетін әрекетке бет қояды - деп баланың генетикалық жағынның оның әрекетінде басым болатындығын сипаттайды [15].
Ал бұл туралы көзқарасын: Бәрі-анадан ізгі болып туғандар, Сүтпен жан - жүйесін тугандар. Жақсыға ерсе жақсы бола бастайды, Жаманга ерсе жауыздъқтан қашпайды",-деген табиғатынан берілген қасиет үшін өз ортасында қызығушылығы мен іс - әрекеті арқылы көрініп ұқсатындығын сипаттайды. Ал, екінші фактор ретінде отбасының рөлінің өте маңызды екендігін ғұлама тек отбасы ғана бала тәрбиесін толыққанды іске асыру арқасы ретінде қызмет атқаратынын және ол дүниеге келгенде алдағы мірінде бақытты болуға жетелейтін қасиеттерді игеруде өздігінен жетіле бастайтындығын айта отырып, ол үшін арнайы тәрбие ортасының болуын қажет деп санайды. Ондай ортаның негізгісі, әрі баланың бағытқа қол жеткізудегі қасиеттерінің негізі қаланатын тәрбие институты отбасы ортасы болуын талап етеді. Ал, қазақ қоғамындағы тәрбие институтына келетін болсақ, оның негізі отбасы "шаңырақ" (отбасы) деген ұғымнан туындай отырып, шаңырақтан гөрі ірілеу бірлестік - ауыл болды.
Қазақ отбасы тәрбиесінде баланы бағытқа жетелейтін үшінші фактор тәрбие деп есептелген. Өмірден көргені мен көңілге түйгені бар үлкеннің тілін алу, олар . ақылына құлақ асу ғұламалар еңбектерінің негізгі өзегі болған. Төртіншіден, көршімен тату болу, жолдастарды дұрыс таңдау, қонақты дұрыс карсы алу және т.б. әрекеттер де осы кезеңдегі қазақ отбасы тәрбиесін ұйымдастырудың әлеуметтік факторлары ретінде қарастырылады. Баланың тәрбиесіне ортаның ықпалы жағымды ықпал етуі үшін ата - аналарға ондай ортаны қолдан жасауды кеңестер беріледі.
Осындай жағдайда ең алдымен үй сатып алуда көрші мәселесін ойластыруды дұрыс деп санайды. Қазақ халқының "үй алма, көрші ал" немесе „қызың өссе қызы жақсымен көрші бол, ұлың өссе ұлы жақсымен көрші бол" деген кеңестері ғұламалар көзқарастарының отбасы тәрбиесіндегі ойдың негізгі бастау көзі болғандығын дәлелдейді. Ақын үй салар болсаң немесе сатып алар болсаң үш нәрседен аулақ бол деп: үлкен жолға жақын жерден үй салмау, тасыған өзеннің жанынан үй алмау, сондай - ақ, үлкен қамал жанынан үй алмауды ескертеді. Себебі, бұл ұшеуінің жанынан үй алу қатерлі, егер бір апат бола калса айласын табу қиынның қиыны деп түсіндіреді. Үй іздесең, көрші балаларының дұрыс тәрбиесі екендігін ұл - қыздарына ескертіп, тәртіпті де жаман қылық көрсетпеуді насихаттап отырған.
Қ.Б.Бержанов еңбектерінде мазмұнында да қазақ халқының салт-дәстүрінде насихатталатын үлкенді сыйлау әдеті кеңінен сөз болады. Сондай - ақ, қазақ отбасында перзенттң үлкенінің жауапкершілігі қашан да жоғары болған. Өйткені, отбасында үлкеннің үлкендігін ескертіп, оның кішілерге өнеге екендігін, соның үлгісі артынан ерген бауырларына жол салатынын Аға ішкен бұлақтан, іні де су ішеді, сондай - ақ, Ағадан қалғанды іні киіп өседі, Ападан калганды сіңлі киіп өседі. Көргендерін бойына түйіп өседі - деп отбасындағы апа - сіңлілер мен аға - інілердің өзара қарым - қатынасы мен жүріс -тұрысының бір - біріне өнеге болатындығын, соған сай үлкенді құрмет тұтуды перзенттерінің құлағына құйып отырған [15].
Yenлы ғұламалар еңбектерінің қай қайсысын алып қарасақ та отбасы тәрбиесіндегі соңғы нәтиже оның бойында ізгілік қасиеттердің қалыптасуымен байланысты айқындалады. Бақытқа жету жолында деген еңбегінде Тәрбие дегеніміз, халықтардың бойына білімге негізделген этикалық ізгіліктер мен өнерлерді дарыту деп айтуы осыны айғақтайды. Бұдан біз, ғұламалар көзқарастарындағы отбасы тәрбиесін ұйымдастыру үнемі тәрбиенің ізгіліктілігі принципіне сүйеніп отырғандығын айқындаймыз.
Халқымыздың ізгілікті дін талаптарымен байланыстыра қарастырып келгендігі белгілі. Осы тұста Қожа Ахмет Йассауи адамның жақсы не жаман іс-әрекеттерін оның қарама-қарсы мінез-құлықтарымен өзара салыстыра қарастырады. Солардың қатарында: сараңдық пен жомарттық, көнбістік пен тәкаппарлық, қайырымдылық пен қайырымсыздық, жуастық пен қаталдық, қасірет пен қуаныш сияқты этикалық ұғымдар қатар кездеседі.
Әрбір адамның бойына ізгілік қасиеттерді қалыптастыру арқылы ізгі қоғамды көру идеясы тұрғысынан қарағанда көзқарасы мен пайымдаулары әл-Фараби пікірімен сабақтасып, үйлесімдік табады. Тек оларды қалыптастырудың құралдары ғана өзіндік айырмашылық беріп тұр.
Бұдан шығатын түйін, ІХ-ХІІ ғасырлардағы ғұламалар еңбектеріндегі отбасы тәрбиесінің тұжырымдамалық идеялары үнемі басшылыққа алынып отырылатын отбасы тәрбиенің ізгіліктілігі, тұлғалылығы, жас және дара ерекшеліктерді ескеру, үлкенге құрмет көрсету, тәрбиенің халъқтығы және т.б. принциптерді ескеріп отырғандығын айқындадық.
Ұлы ғұламалар еңбектеріне жүйелі талдау жасау барысында біз отбасы тәрбиесі жағдайында тұлғаның жеке басын қалыптастыруда бәріне ортақ бірдей көзқарастардың кездесетіндігін байқадық.
Сонымен, біз зерттеуге алынып отырған кезеңдердегі халықтың тәрбие дәстүрлерін ескере отырып, қазақ отбасы тәрбиесінің өзіндік психологиялық ерекшеліктерін төмендегідей етіп айқындадық:
Ш.Уәлиханов пікірінше, қазақ отбасы тәрбиесінің психологиялық бірінші ерекшелігі оның тұлғалық-бақыттық негізінде ұйымдастырылуы. Қазақ отбасындағы барлық әрекеттер мен дәстүрлер баланың жеке тұлғасын қалыптастыруды көздеген;
Қазақ отбасы тәрбиесінің психологиялық екінші ерекшелігі оның халықтық сипат алуы. Өйткені, қазақ қашан да көп баланың болғанын қалаған, ол отбасындағы тәрбиенің міндеттерін біршама жеңілдетеді. Сонымен қатар, халықтың сипат ауыл қариялары мен ересек адамдар, көрші-қолаң, тума-туыс, құрбы - құрдастар және т.б. тарапынан да жүзеге асырылған;
қазақ отбасы тәрбиесінің психологиялық үшінші ерекшелігі оның ізгіліктілігі. Отбасындағы әрбір әрекет, қазақ ауылындағы қарым - қатынас, ұлттық мерекелер мен салт - дәстүрлер барлығы да тек баланы ізгілікке баулуға мүмкіндік жасаған;
қазақ отбасы тәрбиесінің психологиялық төртінші ерекшелігі оның табиғғатпен тікелей байланыстылығы. Өйткені, қазақ халқының тәрбиедегі ықпал ету құралдарының бәрі де баланы қоршаған табиғатпен байланысты қарастырылады [17].
Қазақ отбасы тәрбиесінің психологиялық бесінші ерекшелігі оның дінмен байланысты ұйымдастырылуы. Баланы жастайынан бір бақылаушы күштің бар екендігіне сендіру арқылы оның барлық іс - әрекеттерін ар-ождан таразысына салып салмақтауға бағыттап отырған.
Қазақ отбасы тәрбиесінің психологиялық алтыншы ерекшелігі оның жеке -даралығында. Ұл балалары мен қыз балалары үшін амандасудан бастап, отыру, жүріс - тұрыс, мінез - құлық, күлу, қарым - қатынас және т.б. көптеген ерекшеліктер оның тәрбиесінде ескеріледі.
Қазақ отбасы тәрбиесінің психологиялық жетінші ерекшелігі оның тұтастығы мен кешенділігі. Баланың бойында тұлғалық қасиеттерді тұтас сабақтастықта қалыптастыра отырып, кемелділікке жеткізуді мақсат тұтқан.
Осындай ерекшелікпен бала тәрбиесін іске асырып отырған қазақ халқының отбасылық өмірі мен тәрбие тынысы келер ұрпақтар еңбектерінде толығып, заман ағымына қарай дамытылып жарияланып келді.
1.3. Ата-аналар мен балалар арасында қарым-қатынас психологиясы
Орта ғасырдағы педагогикалық мұраларда кездесетін қазақ отбасы тәрбиесі жағдайында тұлғаны қалыптастырудағы ұсынатын талаптары мен әдіс-тәсілдері туралы көзқарастар сәйкес келіп жатады. Осы орайда Әл-Фарабидің тәрбиеге көнбейтін жас болмайды деп тұжырымдайды. Тек ретін тауып үйретуден жалықпау керек. Ғұлама қазақ отбасы тәрбиесі жағдайында баланың мінезіндегі әрбір өзгерістер мен теріс қылықтарды дер кезінде байқап отыру және оның мінез - құлқының үнемі бір қалыпты болуын қадағалап, талап ету де мінез - құлық дағдысын қалыптастыруға алып келетінін ескертеді. Ол үшін ғұлама нақтылы бір тәрбие әдістерін қолдануды ұсынады. Олар "қатаң", "жұмсақ", тезге салып түзету, жаттыгу, сендіру, машықтану, үлгі - өнеге көрсету, өзін - өзі тәрбиелеу және т.б. әдістер. Мысалы, отбасы тәрбиесінде баланың мінез - құлқын қалыптастыруда кеңес беретін „орта шаманы" табу әдісі, тәрбие әдісі ретінде ғана емес, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 Қазақ отбасындағы бала тәрбиесінің психологиялық
ереКшелІКТері
1.1 Қазақ отбасындағы бала тәрбиесін теориялық тұрғыдан негіздеу ... ... ... ...6
1.2 Ұлы ғұламалардың отбасы тәрбиесінде тұлғалық сапаларды
калыптастыру туралы идеялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3 Ата-аналар мен балалар арасында қарым-қатынас психологиясы ... ... ... .17
2. Қазақ отбасындағытәрбие ерекшеліктерін эмпирикалық
зерттеу
2.1 Қазақ отбасындағы тәрбиенің әсерін зерттеудің негіздері ... ... ... ... ... ... .. 30
2.2 Зерттеудің әдістемелік негіздері мен барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..38
2.3 Зерттеу жұмыстарының қорытындылары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...59
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасының соңғы он бес жылдық өзгермелі қоғам жағдайында болып отырған түбегейлі өзгерістері еліміздің білім беру саласындағы көптеген міндеттерін тарихи, мәдени тұрғыдан қайта қарауды қажет етеді. Әсіресе, тәрбие салаларында жүргізіліп жатқан реформалар мен ғаламдық талаптардың біртіндеп ене бастауы да жас ұрпақты өзгермелі қоғамға әлеуметтендірудегі уақыт талабымен бірге келген игілікті мақсат. Бұл мақсат-міндеттер тұтастықта іске асуы үшін оның негізі ең алдымен отбасы тәрбиесі арқылы бастау алуы тиіс. Себебі, отбасы тәрбиесі тұлғаны әлеуметтендірудің жетекші және айқындаушы көзі болып табылады.
Осы жағдайда қоғамның алға басуы және болашақ ұрпақтың қандай дәрежеде қалыптасуы тарихи тәжірибеміздегі педагогикалық құнды мұраларды қайта жаңғырта отырып пайдалануға тікелей байланысты. Өйткені, адамзаттық дамуындағы мәдени білімдерді нақты, анық танып біле отырып, оны қайта қарау арқылы ғана бүгінгі қоғамдық мәдениетті құруға қол жеткіземіз.
Өткен өмір сабақтарын ой елегінен өткізудің қажеттілігін ескеретін болсақ, тарихи тәжірибеміздегі көп аспектілі де көпқырлы отбасы тәрбиесінің жетістігін оның кемшілігімен қоса қоғамның диалектикалық үрдісі ретінде көрсетуге мүмкіндік туды. Осы тұста біз ертедегі қазақ отбасы тәрбиесі мәселесіне қатынасты, оның қажеттілігіне, ондағы қарым-қатынастың психологиялық ерекшелігіне, сондай-ақ, адамзаттық жарқын болашағы үшін тарихи күресте қосқан үлесіне сәйкес бала беруді де ұмытпауымыз қажет.
Педагогика тарихында қазақ халқының өзіне тән отбасы тәрбиесінің қалыптасуында ертедегі түркі мәдениетінің орны ерекше екендігі белгілі. Осыған байланысты бүгінгі күні рухани салада жүріп жатқан сананың жаңаруы, адами құндылықтарды қайта бағамдау үрдістері нәтижесінде ғасырлар бойы жинақталып, ата-баба тарихынан бізге жеткен отбасы тәрбиесінің мол мұраларын болашақ ұрпақты тәрбиелеуге пайдалану заман талабы деп қабылдай отырып, ертедегі қазақ отбасындағы тәрбиенің қалыптасуы туралы педагогикалық ой-пікірлердің өзіндік ерекшеліктері мен бүгінгі ұрпақ санасына еткен әсерін және пікір сабақтастығын жан-жақты жүйелі зерттеу өзекті мәселелердің бірі деп санаймыз.
Қазақ халқының отбасында бала тәрбиелеу дәстүрлері туралы ойлар Қорқыт, Әл-Фараби, Ж. Баласағұн, М.Қашқари, Кейкаус, Қ.Йассауи еңбектерінен бастау алған. Арадан он ғасырды артқа салып, қазақ ағартушылары Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев еңбектерінде, қазақ зиялылары Ш.Құдайбердиев, М.Жұмабаев, С.Көбеев, Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Әуезов және т.б. еңбектерінде жалғасын тапқан.
Осы тұста ертедегі қазақ отбасы тәрбиесінің сипаты туралы сөз етуде біз бірқатар дерек көздерге сүйендік (тарихи ғұламалар еңбектері, мұрағат материалдары, қолжазбалар, мамандар зерттеулері және т.б.). Арнайы ғылыми-педагогикалық еңбектерді зерделей келе отбасы тәрбиесінің жекелеген мәселелері қазақстандық ғалымдардың жетекшілігімен ғылыми педагогикалық институттарда зерттеліп, бүгінгі күнде бұл жұмыстардың ТМД және алыс шетелдердегі ғылыми-зерттеу институттарында да жалғасын тапқандығына көзіміз жетті.
Қазақстанда халықтың педагогика негізінде отбасындағы тәрбиені ұйымдастыру мәселелерін ғалымдар С.Қалиев, Қ.Жарықбаев, С.Ұзақбаева, Б.Айтмамбетова, А. Бейсенбаева Р.Тілеубекова, К.Қожахметова С.Ғаббасов, З.Әбілова, Қ.Шалғынбаева және т.б. зерттеген; отбасы тәрбиесін жетілдірудегі мектеппен байланыс жасау жұмыстары Г.Байдельдинова, Н.Тригубова, И.Лысенко, Б.Мұқанова, А.Капенова, және т.б. зерттеулерінде; отбасы тәрбиесі жағдайында балаларды болашақ отбасылық өмірге даярлау мәселелерін А.Жұмаділлаева, А.Шарафадин, Д. Сакенов және т.б. қарастырған.
Зерттеудің мақсаты: қазақ отбасындағы бала тәрбиесін, қарым-қатынастың психологиялық ерекшеліктерін айқындап, ғылыми-педагогикалық тұрғыда негіздеу және жүйелеу.
Зерттеудің міндеттері:
1. қазақ отбасындағы бала тәрбиесінің, қарым-қатынастың психологиялық ерекшеліктерін анықтау;
2. қазақ отбасы бала тәрбиесіндегі қарым-қатынастың мазмұны мен әдіс- тәсілдерін айқындау, оларға сипаттама беру
3. зерттеу нәтижелерін оқу - тәрбие үрдісінде пайдалануға ғылыми- әдістемелік ұсыныстар беру.
Зерттеудің обьектісі: қазақ отбасындағы бала тәрбиесі, ата-анамен баланың арасындағы қарым-қатынас.
Зерттеудің пәні: қазақ отбасындағы бала тәрбиесі, қарым-қатынастың қалыптасуы.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесіне байланысты еңбектерді, арнайы әдебиеттерді талдау, сұхбат, сауалнама жүргізу әдістері қолданылды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі: зерттеу жұмысының нәтижелерін қазақ отбасы бала тәрбиесіндегі қарым-қатынастың мазмұнымен әдіс-тәсілдерін айқындау, оларға сипаттама бере отырып, зерттеу нәтижелерін оқу-тәрбие үрдісінде пайдалануға ғылыми- әдістемелік ұсыныстар беру; зерттеу нәтижелерін жоғары оку орындарының студенттеріне, жалпы орта білім беретін мектептің мұғалімдеріне, ата-аналарға пайдалануға болады.
1 Қазақ отбасындағы бала тәрбиесінің психологиялық ерекшеліктері
1.1 Қазақ отбасындағы бала тәрбиесінің ерекшеліктерін ғылыми теориялық тұрғыда негіздеу
Тұлғаның дамуы өзінің бастауын ең алдымен отбасынан алатыны белгілі. Сондықтан, отбасы одан әрі адамның жеке басының негізгі қасиеттерін калыптастырудың барынша маңызды ортасы болып қала береді.
Біз сөз еткелі отырған қазақ отбасындағы қарым-қатынастың психологиялық ерекшелігі мәселесіне қатысты тұжырымдар мен ой-пікірлер Қазақстанда өте ертеден бастау алған. Осы орайда қазақ халқының психологиялық-педагогикалық ой-пікіріне сай қалыптасқан отбасылық тәрбие дәстүрін оның өткен өмірімен, салт-санасымен, тұрмыс-тіршілігімен етене бірлікте, тығыз байланыста қарастырғанды жөн көрдік.
Сондықтан, біз ең алдымен зерттеуіміздің философиялық-әдіснамалық негіздерінің бастау көздерін, яғни ең бірінші қазақ отбасы тәрбиесін зерттеу үрдісінде шешуші принциптердің рөлін атқарушы теориялық білімдер жүйесін айқындап алуды міндет еттік. Сөйтіп, зерттеуіміздің ғылыми-әдіснамалық негіздерін айқындауда және зерттеуге ғылыми, жүйелі талдау жасауда мәселені танып білудегі тарихи, объективтілік принциптеріне сүйендік. Осы тұғыдан алғанда біз өткен ғасырлардағы отбасы тәрбиесінің теориясы мен тәжірибесінің дамуын танып біле отырып, бүгінгі күннің және болашақтағы отбасы тәрбиесінің мәселелеріне байланыстылығын анықтауға тырыстық.
Өйткені зерттеу барысында бұл әдіснамалық принциптер бізге бүгінгі өркениеттілік пен ондағы мәдениетті қалыптастыруда адамзат қоғамында жинақталған тәжірибеден бас тартпай, керісінше, бізге оның идиалды идеяларын бүгінгі күннің қажетіне жаратуды міндеттейді. Сонымен қатар, зерттеуге алынып отырған кезеңдегі педагогикалық мұралардағы отбасы тәрбиесінде баланы әлеуметтендіру тұлғалылық тұрғысынан қарастырылып келгендігін айқын көреміз. Бұл бізге қазақ отбасы тәрбиесінің қалыптасуы мен дамуындағы тарихи сатыларда тұлғаның жеке басының толысып, кемелдену үрдісінің заңдылықтары мен шарттарын бақылап отыруға мүмкіндік берді.
Зерттеу жұмысы өткен ғасырлардағы қоғамдық даму процесі барысында қазақ отбасы тәрбиесінің қалыптасу дәстүрлерінің динамикасын айқын көруде оны тұтастъқта және жүйелілікте қарастыруды міндеттеді. Осы орайда жалпы ғылымдық әдіснамаға сүйену (жүйелілік, ұзақ мерзімділік, құндылық -бағдарлық, тұлғалық, мәдениеттанушылық) мәселенің ғылыми негізділігін, өткен ғасырларда жинақталған тәжірибелердегі отбасы тәрбиесінің мазмұнының, формалары мен әдіс-тәсілдерінің тұжырымдама лық идеяларын келер ұрпақ тәжірибесінде қолдануға сыни тұрғыдан қарап, оны шығармашылықпен пайдалануды көздейді.
Бұл бізге отбасы қазақ тәрбиесіндегі карым-қатынастың психологиялық ерекшелігін зерттеудегі тарихи-педагогикалық фактілерді, құбылыстарды, үрдістерді саралап, жан-жақты жүйелі талдауға, оның педагогикалық теория мен тәжірибедегі орнын белгілеуге, зерттеу мәселесінің кешегісі мен бүгінгісін ескеріп, біртұтас үрдісі ретінде конструктивті түрде қарастыруға мүмкіндік туғызды. Сондықтан, біз ЕХ-ХІІ ғасырлардағы қазақ отбасы тәрбиесі мәселелерін ғұламалар М.Қашқари, Қорқыт ата, әл-Фараби, Ж.Баласағұн және т.б. бүгінгі өскелең ұрпақты тәрбиелеудің ұлттық өзегі болып табылатын педагогикалық мұраларын тарихи-педагогикалық тұрғысында айқындай отырып, жүйелі, біртұтас, кешенді негізде қарастырамыз [1-4].
Зерттеуіміздің аталмыш кезеңіне дейінгі құбылыстың мән жайын елестету үшін оның тарихи қалыптасу сатысын білу маңызды. Осы тұста дұние жүзі халықтары тәрізді, қазақ халқының да өзіне тән отбасы тарихына тоқталуды жөн деп таптық. Тарихи-педагогикалық еңбектер деректеріне жүгінсек, ғасырлар койнауында жинақталған отбасы тәбиесінің тәжірибесіндегі бала тәрбиесіне, оны өмірге даярлаудағы отбасының рөлі, жастарды еңбекке және нақтылы қоғамдық қатынастарға бейімдеу „ туралы көзқарастар стихиялы түрде қалыптасқандығын байқаймыз. Сондықтан, адам баласы басынан өткізген сан-алуан қоғамдық-экономикалық формациялардың қай-қайсысы болмасын әр қилы отбасы түрлерімен тығыз байланысты болған. Тарихи деректерге жүгінсек, жалпы отбасы тәрбиесінің қалыптасуы мен дамуы алғашқы қоғамдық құрылыстан бастау алғандығын көреміз. Алғашқы қауымдық қоғамда өндіруші күштердің дамып, еңбек бөлінісінің шығуына байланысты қауымдық ортақ меншік орнына жеке меншіктің пайда болуы моногамиялық отбасының шығуына әкеліп соқты. Моногамияның тарихи формасы болып табылатын патриархалдық отбасының негізгі функциясы ұрпақ жалғастыру болды. Ол бала тәрбиесін, ұрпақтан ұрпаққа әлеуметтік тәжірибені беру, білімді хабарлай отырып, еңбек дағдыларын қалыптастыруды қамтыды.
Қоғамның өркениеттенуі отбасы сипатын түбегейлі өзгертті. Онда қоғамдық тәрбие жүйесі отбасына қарағанда бала тәрбиесінде белсенді рөл атқара бастады, соның нәтижесінде ата-аналар тұлғаны әлеуметтендірудің бірден бір факторы болудан қалды, ал отбасында бала ең басты құндылық ретінде танылып, тұлғалық қалыптасуының маңызы артты. Соған қарамастан қоғамның әртүрлі даму кезеңдерінде отбасы тәрбиесі мәселесі күн тәртібінен түскен емес. Ол қоғамдық категория ретінде онымен бірге дамып, өзгеріп отырды. Сондықтан, адам тәрбиесі отбасы мәселесімен бірлікте қатар қарастырылып келді.
Мектептердің пайда болуымен байланысты өскелең ұрпақты тәрбиелеу процесінде мектеп пен отбасының өзара ара қатынасын айқындау мәселелері туындады. Ол үстемдік етуші қоғамдық құрылысқа, сол қоғамдағы ойшылдар мен педагогтардың философиялық, әлеуметтік-саяси көзқарастарына байланысты әр түрлі шешілді.
Бүгінгі күні Отбасы ұғымының мәніне, мазмұны мен тарихына келсек, философиялық, педагогикалық, психологиялық және т.б. ғылым салалары тарапынан берілген анықтамалар оның қоғамның бір бөлігі ретінде дамуын камтамасыз ететін негізгі буын екендігін айғақтайды.
Отбасы ұғымына Р.Н. Нұрғалиев өзінің философиялық сөздігінде отбасы - әлеуметтік қауымдастықтың түрі, яғни ерлі-зайыпты одаққа және ері мен әйелінің, ата - аналар мен апа - қарындастардың, бірге тұрып, ортақ шаруашылық жүргізетін туыстардың арасындағы сан-алуан катынастарға негізделген жеке тұрмысты ұйымдастырудың маңызды формасы ретінде сипаттама береді [5].
Ж.Б.Қоянбаев, Р.М.Қоянбаевтар өздерінің педагогикалық еңбектерінде: Отбасы - ол бірге тұратын некеге негізделген қандас туыстар тобы деп анықтама берген. Отбасы тәрбиесінің тарихын зерттей келе ғалымдар мынадай ой айтады. Отбасы - белгілі бір ұлт әйелдерінің ошағы. Ондағы тәрбие сол ұлттың қалыптасқан қастерлі игі іс-әрекеттері арқылы әдет-ғұрыпқа айналып, әдеп болып негізделеді [6].
Көп қызметті отбасының бірден бір міндеті ұрпақ сабақтастығын қамтамасыз ете отырып, оны қоғам талабына сай қалыптастыру болса, отбасы тәрбиесі - қоғамға өскелең ұрпақты тәрбиелеу институтының бірі ретінде ата-аналардың күнделікті отбасылық-тұрмыстық обьективті ықпалымен үйлесетін мақсатты бағытталған педагогикалық әрекеттері болып табылады.
Отбасы тәрбиесінің мұндай қызметі сонау қазақ халқының қалыптасуының бастау кезеңінен келе жатқандығын жоғарыда көрсеттік. Алайда, біз зерттеуге алып отырған ІХ-ХІІ ғасырлар аралығындағы қазақ отбасы тәрбиесінің калыптасуы мен дамуын сөз етуде алдымен қазақ сөзінің және қазақ отбасы тәрбиесінің қалыптасу генезисіне тоқталу қажет деп ұйғардық.
Профессор Қ.Жарықбаев жар таңдау мәселесінде мынадай ой-пікірін білдіреді. Некеге тұрып, әйелі-балалы болу - адамға тән зор рухани кұндылықтардың бірі. Бірін-бірі сүйген екі жастың болашақта бірлесіп өмір сүруге талпынуы - шынайы махаббаттың моральдық көрсеткіші. Некелесу үшін тек іскерлік, құштарлық сезім жеткіліксіз. Некелесу - ең алдымен, оның кұдықтың негіздерін түсіну, отау құруға деген психологиялық ниеттің болуы, отбасында тіршілікке қажетті икем дағдыларды игеру, өмірге ұрпақ келтіріп, оны өсіріп, бағып-қағып, тәрбиелеу. Ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-ғұрып, салт-дәстүріне сәйкес халқымыз ұлын ұяға, қызын қияға қондырып, өсіп-өнген. Бұл салада бізде жинақталған мол тәжірибе бар. Олардың біразы күні бүгінге дейін ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келеді [7].
Көнекөз шежіреші қариялар бір атадан келесі атаның баласын, туыстық тармақтарды еш қиналмастан-ақ тарқата береді. Осылайша, тарихи оқиғалар, аңыз-әңгімелер атадан балаға жалғастырылады. Туыстық жүйенің ең негізі, бел ортасы - отбасы саналады. Барлық алыс-жақын туыстық - осы отбасынан есептеледі. қазақ отбасы негізінен үш ұрпақтан тұрады. Ол - ата, әке, бала.
Аталар мен апалар ауыл-аймақ, ағайын арасының берекесі, ақылшысы болып келеді. Олардың әрқашанда мәртебесі биік болып, сый-құрметке бөленген. Өйткені, үлкенді сыйлауды қадір тұтқан қазақ салты бойынша көргені мен тұрмыста түйгені көп, тәжірибесі мол адамның сыйға бөленуі заңды құбылыс деп танылған. Үлкенді сыйлау, ақылын тыңдау көргенділік деп есептеледі. Дәстүрлі қоғамда ата-апаның тәрбиесін көрмей өскен бала болмаған. Ата-апалар жыр, дастан, ертегі айтып немере-шөберелерін рухани байытып тәрбиелеп отырған.
Осы тұрғыдағы ойын С.Ғаббасов былай өрбітеді. Жер бетінде қаншама ибалық болса, бұл дәстүрдің сипаттары да соншама мол, алуан түрлі ерекшеліктерімен ауысып жататыны да өмір шындығы. Өйткені әрбір халық өзінің шаңырақ көтеру қуанышын өздерінің ата-баба дәстүріне лайықтап, өзге жұртқа ұқсатпай қызықтауға тырысады. Басқа жұртқа ұқсамаудың негізі, олардың тұрмыс-сапттарындағы ерекшеліктеріне жатпақ. Осы айтып отырған Үрдісті қазақ халқы да ғасырлар бойы жетілдіріп келеді [8].
Жоғарыда келтірілген анықтамалардан отбасы қоғамдық құбылыс ретінде әртүрлі жастағы және әртүрлі құқылы адамдар тобынан тұратын қауымдастықтың іс-әрекеті барысында өздерінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізетін мемлекеттің кішкене құрамдас бөлігі қызметін атқаратындығын тусінеміз.
Мұндай көзқарасты француз ағартушысы Ж.Ж.Руссо Барлық қоғамдардың ең көнесі және жалғызы - ол отбасы. Сонымен қатар, отбасы керек болса, саяси қоғамдардың болашақ үлгісі: әкім - әкеге ұқсайды, ал халық -балаларға ұқсайды - деп айтқан сөзі арқылы отбасы мен қоғамның әлеуметтік қызметінің егіз екендігін дәлелдейді [9].
Ал, ойшыл данышпан, ғалым әл-Фараби Отбасы ұғымына мынадай анықтама береді. Ой белгілі бір бөлшектерден құралады, солардың арқасында гүлденеді. Бұлар саны жағынан төртеу: ері мен әйелі; қожайыны мен қызметшісі; әке - шешесі мен баласы; мүлкі мен мүлік иесі. Кімде - кім бұл бөлшектер мен бірлестіктерді басқарса, ол адам үйдің билеушісі және әкімі. Оны "қожайын" деп атайды. Отбасын оның құрылымдық жүйеліктері тұрғысынан сипаттайды. Осы пайымдаулары арқылы ғалым заманның ағымына қарай қазақ отбасының өзі де, оның құрылымы мен тәрбие мазмұны да сан қилы өзгеріске ұшырайтынын болжағандай [10].
Қазақтың ежелгі дәстүрі бойынша тұңғыш немересін атасы мен апасы өз қолына алып, немере ыстық болғандықтан балаларынан да артық көріп, тәрбиелеген. Тұңғыш немерелер ата-апасын өз әке-шешесіндей санап, туған әке-шешесін тек ғана өскеннен кейін де танып жатады. Кейде тұңғыш немересі кенже ұлының орнына, атасының қара шаңырағына ие болып та қалатын жәйт кездеседі.
Әке - әулет басшысы, отбасы мүшелерінің тірегі, асырап сақтаушысы, қамқоршысы. Отбасындағы ұл тәрбиесінде әке мен апалардың орны ерекше. Ата-бабалар діни тұжырымдар мазмұнында баяндалған ислам талаптарын, шариғат нормаларын және ата-бабалар дәстүрлерін отбасындағы бала тәрбиесінде қолдануда талап етілетін отбасы тәрбиесінің кодексі ретінде басшылыққа алып отырды. Бұл қазақ отбасы тәрбиесінің ұйымдастырылуына өзіндік ерекшелік берді. Бұл тұста отбасы мәртебесі - ондағы мүшелердің міндеттері мен құқықтарының жүйелендірілген тәртібі негізінде отбасылық карым-қатынасты реттейтін дәстүрлер болғандығын анықтадық.
Ерте дәуірден-ақ, қазақ отбасы тәрбиесінде әрбір өскелең ұрпаққа жеке дербес тұлға деп қарау, оған құрмет көрсету, қоғамдық әлеуметтік маңызы зор істерге араластыру көзделген. Сол кездегі баланың жеке тұлғасының дамуы мен мінез-кұлғында кездесетін ауытқуларды түзетуде қоғамдық және отбасылық тәрбиенің бірлігін қамтамасыз ету үнемі қарастырылып отырған. Мұндай тәрбиелік мүдделер дін талаптарынан туындап отырған.
ІХ-ХІІ ғасырлардағы діннің тәрбиедегі құдіреттілігі мен жемісі бүгінгі күні де өзінің өміршеңдігін көрсетіп, баршаның назарын аударып келгенінің бүгінде куәсі болып отырмыз. Оған дәлел қазақстандағы дін, қоғам және халықаралық қауіпсіздік тақырыбындағы әлемдік және дәстүрлі діндердің лидерлерінің жыл сайынғы сьезінің өтуі болып отыр.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың әлемдік және дәстүрлі діндердің рөлі көкейкесті, олар адамның шынайы рухани қазынаны сақтап қалуының түйінді факторына да айналып келеді. Адамның, діннің, жердің мұндайлық терең өзара кірігуі -жүздеген жылдар бойы менің халқымның жанын сақтап қалған құтқарушы сүзгі сынды. Қазақтар кең болғанның кем болмайтынын кітаптан оқып емес, өмірден токып білген- деп атап көрсетуі бүгінгі жаһандану жағдайындағы отбасы тәрбиесі саласында жастарды өз болмысының түпкі өзегінен айырмайтын діннің, сенімнің қажетін тағы бір нақтылай түседі [11].
Салауатты да татулығы жарасқан отбасыларында өнегелі ұрпақтың өсетіні айқын. Оларды ата-ана өнегесімен қатар ата-аналық парыздар негізінде кемелдендіре түсеміз. Бұл жөнінде ислам шарттары ата-аналарға мынадай міндеттерді (парыздарды) жүктейді. Олар: өмір есігін жаңа ашқан нәрестеге жақсы ат қою; балаға жақсы тәрбие беру; баланы еркелетіп сүю, оларға мейірімді болу; солай бола тұрса да баланы шектен тыс еркелетпеу; қыз балаға жақсы тәрбие беру; баланың тәрбиесі мен білім алуы үшін мал-мүлікті аямау; бала шыр етіп жарық дүниеге келген күннен бастап бірінен кейін бірі ретімен келіп жататын үкенді-кішілі той-томалақтар жасау; балалардың арасын бөліп алаламау, яғи бәріне бірдей қарап, әділ болу; балаларын дені сау етіп өсіру, оның тәні мен жан саулығын қорғау; балаларына арам нәрселерді жегізбеу; балаларын оқытып, мамандық иесі етіп қалдыру; ата-ананың өз отбасын нығайта отырып, жасы жеткен балаларын үй болуға, өз шаңырағын көтеруге әзірлеу. Бұл талаптардың бәрі де қазақ отбасы тәрбиесінде ескеріліп, салт-дәстүрлерінде көрініс тапқан.
Біз осы тұста зерттеуімізге жақын діни еңбектерді талдап, жүйелей отырып, ондағы қазақ отбасы тәрбиесінің бағыттары біріншіден, баланы отбасындағы негізгі құндылық деп қарайтындығын, екіншіден, өзара қарым-катынастағы төзімділік пен мейірімділікті, үшіншіден, жақсы мінез-құлық пен әрекеттерді қалыптастыруды, төртіншіден, білім алуға үйретуді, бесіншіден, ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтарды құрметтеуді, алтыншыдан, үлкенді, ата-ананы сыйлауды қамтитындығын айқындадық.
Аталмыш кезеңде қазақ отбасы тәрбиесінің қалыптасуына діннің ыкпалымен қоса сол ғасырлардағы ірі-ірі педагогикалық туындылар негіз болды. Сондықтан, біз өз зерттеуімізде орта ғасыр ғұламаларының педагогикалық мұраларындағы отбасы тәрбиесі туралы негізгі ойларын үнемі басшылыққа алып отырамыз.
Отбасы тәрбиесінің негізі - жастардың некеге тұруынан басталады. Осы мәееленің шешімін ғалымдар еңбектерінен көруге болады. Некеге тұрып, әйелі-балалы болу - адамға тән зор рухани кұндылықтардың бірі. Бірін-бірі сүйген екі жастың болашақта бірлесіп өмір сүруге талпынуы - шынайы махаббаттың моральдық көрсеткіші. Некелесу үшін тек іскерлік, құштарлық сезім жеткіліксіз. Некелесу - ең алдымен, оның кұқықтың негіздерін түсіну, отау құруға деген психологиялық ниеттің болуы, отбасында тіршілікке қажетті икем дағдыларды игеру, өмірге ұрпақ келтіріп, оны өсіріп, бағып-қағып, тәрбиелеу. Ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-ғұрып, салт-дәстүріне сәйкес халқымыз ұлын ұяға, қызын қияға қондырып, өсіп-өнген. Бұл салада бізде жинақталған мол тәжірибе бар. Олардың біразы күні бүгінге дейін ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келеді.
1.2 Ұлы ғұламалардың отбасы тәрбиесінде тұлғалық сапаларды қалыптастыру туралы идеялары
Ұлы ғұламалардың педагогикалық мұраларын талдау олардың отбасы тәрбиесінің бастауы және оның беріктігі жар таңдауға байланысты деген көзқарасты көрсетті. Мұндай ойлардың алғашқы көздері Қорқыт ата жырларынан бастау алады. Қорқыт жырларын зерделеу бізге біріншіден, отбасы тәрбиесінің діңгегі берік болуы үшін жар таңдауды әлеуметтік мәселе ретінде қарастырғандығын, екіншіден, отбасы сыйластығында әйел - ананың рөлін жоғары бағалағандығын, үшіншіден, әйел от басы - ошақ қасының ұйтқысы ғана емес, ер азаматпен бірдей мемлекеттік, қоғамдық істерді атқаруға лайықты азамат деп қарастырғандығын, төртіншіден, әйел қашан да отбасындағы ақылшы, ер азаматтың сенімді жолдасы ретінде қарастырғандығын дәлелдейді.
Сондықтан да біз Қорқыт жырларында отбасы тәрбиесінің негізгі идеялары ері мен әйелі қарым -- қатынасындағы теңдікке негізделіп құрылған деп тұжырым жасадық. Өйткені, ғұлама өз жырларында ойдың негізгі идеясын адамдар арасындағы теңдікке бағыттап отырады. Ол бай мен кедей, ер азамат пен әйел арасындағы құқықтарын шектемей, бәріне бірдей адамгершілік тұғырынан сипаттама береді. Олардың бәрін бақыт үшін еркін әрекет етуге, көресуге, өз дәрежесінде сый - құрметке ие болуға лайықты деп бағалайды. Бұл қоғамның дәл бүгінгі әйел мен ер қарым-қатынасындағы теңдік саясатымен астасып, өз сұранысын тауып отыр [12].
Өйткені, соңғы жылдарда елімізде ғылыми танымның әр түрлі салаларындағы гендерлік мәселелер белсенді түрде зерттеле бастағанын білеміз. Ал, қазақ халқының қалыптасу тарихында пайда болып, жарық көрген мұралар мазмұны сонау Томиристің (Тұмар), Қорқыттың заманынан келе жатқан өзіміздің гендерлік саясатымыздың болғандығын дәлелдейді. Қазақ халқы оны қыздың жолы жіңішке деген айдар аясында орынды пайдаланып келді.
Қазақ халқының әйел баласына деген теңдік қатынасы туралы айтылған шетел ғалымдары көзқарастарын біз мұрағат материалдарын зерттеу барысында да жиі кездестірдік. Осы тұста біздің сөзімізді ғалым қазақ халқының тұрмыс тіршілігінде әйел баласы ең алдымен отбасы шаруашылығындағы басты құндылық болып табылған. Екіншіден, қыз балалары түрік халықтарының мұсылман дінін қабылдаған басқа тайпаларынан тараған халықтарға қарағанда анағұрлым еркін әрі үлкен құрметке ие. Оларды ең құрметті, қонақ отыратын орын - төрге отырғызған. Сонымен қатар, қазақ әйелдерінің көзқарасы мен пікірі отбасылық кеңесте шешуші дауысқа ие болған. Сондай- ақ, қазақ әйелдері ат үстінде еркін шауып, қонақтарды күтіп алуға және оларды қымыз, қымыранмен сусындандатуға қатысқан, тіпті олармен сұхбатқа да түсетін болған - деп қазақ әйелдерінің басқа халықтар әйелдеріне қарағанда құқығының жоғарылығын ерекшелеп сипаттайды.
Мұндай қатынас әйел баласын өз кезегінде ел, ру, қауым көзқарасындағы талапқа сай болуға міндеттеген. Сондықтан болар, сол кезден-ақ қазақ қоғамындағы үйленуде әйел баласына талап жоғары қойылып, жар таңдау отбасының әлеуметтік-саяси мәселесі ретінде қарастырылған.
Отбасын құруға байланысты көзқарас XI ғасырда жазылған Ж. Баласағұнның "Құтты білік" дастанында жалғасын тауып, онда үйленуге бел буған жігіттің қыз таңдауда негізгі төрт түрлі белгісіне көңіл бөлуін ескертеді. Сонымен бірге, қыздардың жігітті адастыратын ерекшеліктерін де сипаттайды. Ол: Ер жігітті адастырар көп себеп: бірі - күндей сұлулықты көксемек, енді бірі даңқтысын қалайды, үшіншісі - байлықты жар санайды, - деп, бұл кыздарды таңдаған жігіттің отбасылық өмірде жолының болмайтындығын ескертсе, Төртіншісі - бірін де аша алмайды, ақ ниетті, әдептісін таңдайды - деп қыздардың ішіндегі ең таңдаулысы қашан да тәрбиелісі болуға тиісті екендігін айтады [13].
Үйлену, жекжат таңдауда XI ғасыр туындысы әйелді жат жерден алуды дұрыс деп санайды. Өйткені, өз карындастарың онсыз да ет пен сүйек, қан мен тамырдай жақын. Басқа ру, тайпадан әйел алсаң, біреуің екеу болғаны әрі жат жұртты өзіңе жақын еткенің болып табылады деп санайды. Бұл кеңестің астарында қазақ халқының жеті атаңа дейін қыз алыспау дәстүрімен қоса ел татулығын ойлаған саяси астар жатыр еді. Осылайша, дана ата-бабаларымыз ғасырдан ғасырға ұрпақ тазалығын да қамтамасыз етіп келеді. Осы тұста Кейкаус отбасындағы әйел теңдігін асыл бағалап, онымен санасып тұрмыс жарастығын бірге бөлісіп отыруды
Білімді әйелдің іс - әрекетіне тыйым салушы болма, егер сен қызғаншақтық жасамасаң, кемсінбесең, әйелің саған ата-анаңнан да мейірімді болады - деп әйел баласының тәрбиелісі отбасындағы ынтымақ пен береке қазынасы екендігін ескертеді. Кейкаус отбасында татулық пен ынтымақтастықтың болуы үшін жар таңдауда үнемі адам өзінен дәрежесі төмендеу жердің қызына үйленуге немесе тұрмысққа беруді дұрыс деп санайды. Оған: Қызың ізет, құрмет, рахатпен өмірін өткізсін. Сондықтан да күйеуден көп нәрсе талап етпе - деген сөздері дәлел. Бұл ойлардан біз жарды дұрыс таңдай білудің болашақ ұрпақ тәрбиесінің тірегі болғанына қазақтардың философиялық, педагогикалық мән бергенін көреміз.
Жоғарыда қарастырылған ғұламалар еңбектеріндегі отбасы тәрбиесінің тиімділігін қамтамасыз ететін жақсы жар отбасының ұйтқысы бола отырып, бала тәрбиесінде де жоғары нәтижеге қол жеткізеді.
Көптеген тарихи - педагогикалық әдебиеттерге талдау жасау арқылы қазақ отбасы тәрбиесінің басты міндеті тұлғаны қоғам талабына сай әлеуметтендіру деп анықталғандығын, ал оның қалыптасуы сол отбасының педагогикалық мүмкіндіктеріне, оның құрылымы мен ондағы психологиялық ахуалға, отбасы, мүшелерінің өзара қарым-қатынасына яғни отбасы сипатына тікелей байланыстылығын дәлелдейді. Сондықтан, жеке тұлғаның қалыптасуында отбасы негізгі фактор деп қарастырылады.
Әйтсе де, отбасы ортасындағы тәрбиенің тиімділігі оның басшысының ақылдылығына байланысты деп тұжырымдалады. Осы тұста ғұлама Әл-Фараби отбасы басшысының ақыл-парасатының жоғары болуы ондағы өмірді дұрыс ұйымдастыруға және отбасы мүшелерін бақытты тұрмыс кешуге бастайтын басшылығында өте маңызды орынды иеленетінін сипаттайды. Ғұламаның мұндай пайымдауларына бүгінгі күн тұрғысынан қарай отырып, отбасы тәрбиесін басқарудағы "пайымдағыштық" ұғымы бүгінгі күнгі "құзырлылық" ұғымының мәнін ашады деп таптық. ІХ-Х ғасырдың өзінде "пайымдағыштық" бүгінгі "ақыл", "құзырлылық" ұғымдарымен байланыста қарастырылса, ал оның мазмұны "білім", "талғам", "икемділікпен" және т.б. қасиеттерді қамтиды. Бүгінгі отбасы тәрбиесі жағдайында отағасының бойынан табылуға тиісті касиеттер ретінде бұл қасиеттер бүгінде де өз өзектілігін жоймаған.
Отбасының негізгі қызметі өмірге ұрпақ әкелу болса, өмірге келудегі басты мақсат бағытқа жету деп білген әл - Фараби. Мұндай көзқарастар бүгінгі ғылыми педагогика теориясындағы отбасы функцияларының бірі ұрпақ жалғастырушылықты көрсетсе, өмірге келген ұрпақтың бақытты болашағын камтамасыз ету де отбасы міндеті екендігін ескертеді. Әрбір адамның өмірде өз орнын тауып бақытына жетуге қабілетін қалыптастыратын мекені отбасы деп көрсетеді. Оның отбасы тәрбиесі жөніндегі көзқарастары мен трактаттарындағы өсиеттері өз замандастары мен келер ұрпақ зерттеулеріне арқау болып, негізгі бағытты нұсқады.
Оның озық ойлары ақын дастанында жалғасып, өз үндестігін тапқан. Ақын мемлекеттің мықтылығы халық әскерге де, қарулы күштердің көптігіне де емес, отбасы татулығы мен беріктігіне байланысты деп санайды. Отбасы мемлекеттің құрамдас бөлігі деп есептей отырып, әрбір отбасының өмірі ондағы ерлі-зайыптылардың өзара сыйластығы мен татулығына негізделеді және сол арқылы балаларына үлгі - өнеге болады дейді.
Бұл ойларды қорыта келе, ІХ-ХІІ ғасырлардағы отбасы тәрбиесінің түпкі мақсаты қоғамның талабына сай қарастырылып, ондағы тұлғаны қалыптастыру мемлекеттік тұрғыдан қойылып келгендігін байқаймыз. Сөзімізді түйіндей келе, ғұлама еңбектеріндегі отбасы тәрбиесін ұйымдастырудың тұжырымдамалық идеясы ізгі қоғамда орналасқан ізгі отбасы жағдайында баланың әрбір әрекетінің ізгілікке бағытталған құлқын қалыптастыруды көздейтін, тұлга тәрбиесінің ізгіліктігі идеясымен айқындалады. Осы тұрғыдан келгенде отбасы тәрбиесінде баланың жеке тұлғасын калыптастыруда Әл - Фараби идеяларанынан туындаған. Өйткені, ақын жеке тұлға тәрбиесін мемлекетті басқаруға лайықты азаматтық қасиеттермен байланысты қарастырады. Онда ғұлама адамдықты сипаттайтын төрт қасиет: әділдік, ақыл, дәулет, қанағатты бөліп көрсетіп, олардың қоғамдық-әлеуметтік мәніне сипаттама берген.
Сонымен қатар, ақын отбасы тәрбиесінің негізгі мақсаты - ата-аналардың балаларына берген жақсы тәрбиесі - жақсы мінез - құлқы мен рухани байлыққа қол жеткізуі деп біліп, оның өнегесі ата - анадан екендігін: ұл мен қыздың өнегесі ата-ана, Бәрі бізден - дұрыс па, әлде қате ме - деп сипаттайды. Сөйтіп, ата-аналардың өзара сыйластығы мен қарым-қатынастағы жарастығы, балаларына жақсы тәрбие берудің бірден-бір дұрыс жолы деп санайды. Өйткені, ата-ана өнегесін көріп өскен ұрпақ есейгенде өздері де сондай отбасы іргесін құрады. Ақынның мұндай пайымдауларынан біз оның отбасы тәрбиесінде ұрпақтар сабақтастығы идеясын басшылыққа алып отыратындығын айқындадық.
Жеке тұлғаны қалыптастыру, адамның адамдық сипатын білдіретін белгілер кітабының мазмұнында да карастырылады. Онда ғұлама баласына өмірге адам болып келгеннен соң адамдық қасиеттерді сақтай отырып өмір сүру керектігін насихат етеді. Бұдан, Кейкаус көзқарастарын жүйелі талдау оның отбасы тәрбиесі жағдайында жолданылатын барльқ әрекеттердің тәрбиенің тұлгалық идеясына негізделіп отырғандығын дәлелдедік. Өйткені, Кейкаус өзінің барлық өсиеттерін, баласына берген кеңестерін адам болуға, тұлғалық қалыптасуға бағыттап отырған.
XI ғасырдың тағы бір өкілі, ғұлама М.Қашқаридің өмір туралы түсінігіне жүгінсек, ғалым адам бұл өмірге ізгілік істер жасау үшін келеді деп ойлайды. Сол тұрғыдан қарағанда отбасында тұлғаны қалыптастыру идеясы да ізглікке бағытталуы тиіс. Өмір сүрудің мәні адам өзінен кейін келер ұрпаққа ізгі мұра калдыруы керек деп есептеген ақын тұлғаның әрекеті міндетті түрде рухани құндылықпен байланысты болуы керек, өйткені, материалдық байлық ол өткінші нәрсе деп түсінеді. Мұндай көзқарастарын, ақынның.Бұл дүниеге келген соң, қалмас ешкім мәңгілік, тек жұлдыз бен Күн ғана, қайта туар жаңғырып деген өлең жолдары дәлелдейді[14].
Сондықтан, балаға отбасында оның сәби шағынан ізгілік мұраттарға талпынушылығын қалыптастыру керек деп ой түйеді. Ондай қасиеттерге жақсы мінезді, өнер мен білім-ғылымды игеруді, қонақ күте білуді, жақсы жолдас табуды, ата - ананы құрметтеуді, сөйлеу мәдениетін меңгеруді, қайырымды да төзімді болуды жатқызады. Ол үшін табысты еңбектің көзі болып табылатын тәрбиедегі іс-әрекеттілік идеясын ұсынатынын аңғарамыз. Тұлғаны қалыптастыру мәселелерін ғұлама Кожа Ахмет Иассауи өзінің Диуани хикмет еңбегінде отбасы тәрбиесін дінге негіздеушілік идеясы тұрғысында қарастыра отырып, кемел адамдық дәрежеге жеткізуді ұсынады. Адамдықтың басты мақсаты - ақиқатқа жету болғандықтан, адам өзін-өзі тану және жетілдіру арқылы адамдықтың шыңына жетеді деген тұжырым жасайды.
Біз ІХ-ХІІ ғасырларда өмір сүрген ғұламалар Қорқыт, Әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн, Махмұт Қашқари, Қожа Ахмет Иассауи, Кейкаус және т.б. еңбектеріндегі отбасы тәрбиесіндегі тұжырымдамалық идеяларын сұрыптадық, сөйтіп, жеке тұлғаны қалыптастыру туралы көзқарастарын көрсеттік. Аталған ғұламалар еңбектеріне жасалған талдау бізге тәрбиенің тұлғалылығы, ізгіліктілігі, теңдік, дінге негіздеушілік, іс-әрекеттілік, тәрбиедегі ұрпақтар сабақтастығы идеяларының бүгінгі күні де өміршеңдігін жоймағандығын дәлелдеуге мүмкіндік берді. Себебі, көп мәдениетті тұлғаны тәрбиелеуде ғұламалар идеялары бүгінгі күннің өзегі болып тұрғандығын көреміз.
Орта ғасырдың аталмыш кезеңдеріндегі еңбектерді зерделеу барысында қазақ отбасы тәрбиесінде бірнеше факторлардың ескерілгенін айқындадық.
Қазак отбасы тәрбиесінде баланың қалыптасуына ықпал етуші бірінші фактор оның арғы тегінен туа берілетін генетикалық ерекшелігі деп анықталады.
Бұл жөнінде ғұлама Әл-Фараби балаға қайырымдылық пен мінез - қылық әуел бастан жаратылысынан дарымайды. Бірақ ішікгымдылықпен немесе жаман қылықпен байланысты күйге шолыққан бейім болуы мүмкін, сонда оған қандай да болсын басқа аспектерден гөрі әлгі күйден туатын әрекеттерді істеу оңайырақ болады. Сондықтан, оны қандай да болсын сырттан келген басқа бір ниет қарама-қарсы жаққа бағыттап жібермесе, жаратылысынан өзіне ширақ келетін әрекетке бет қояды - деп баланың генетикалық жағынның оның әрекетінде басым болатындығын сипаттайды [15].
Ал бұл туралы көзқарасын: Бәрі-анадан ізгі болып туғандар, Сүтпен жан - жүйесін тугандар. Жақсыға ерсе жақсы бола бастайды, Жаманга ерсе жауыздъқтан қашпайды",-деген табиғатынан берілген қасиет үшін өз ортасында қызығушылығы мен іс - әрекеті арқылы көрініп ұқсатындығын сипаттайды. Ал, екінші фактор ретінде отбасының рөлінің өте маңызды екендігін ғұлама тек отбасы ғана бала тәрбиесін толыққанды іске асыру арқасы ретінде қызмет атқаратынын және ол дүниеге келгенде алдағы мірінде бақытты болуға жетелейтін қасиеттерді игеруде өздігінен жетіле бастайтындығын айта отырып, ол үшін арнайы тәрбие ортасының болуын қажет деп санайды. Ондай ортаның негізгісі, әрі баланың бағытқа қол жеткізудегі қасиеттерінің негізі қаланатын тәрбие институты отбасы ортасы болуын талап етеді. Ал, қазақ қоғамындағы тәрбие институтына келетін болсақ, оның негізі отбасы "шаңырақ" (отбасы) деген ұғымнан туындай отырып, шаңырақтан гөрі ірілеу бірлестік - ауыл болды.
Қазақ отбасы тәрбиесінде баланы бағытқа жетелейтін үшінші фактор тәрбие деп есептелген. Өмірден көргені мен көңілге түйгені бар үлкеннің тілін алу, олар . ақылына құлақ асу ғұламалар еңбектерінің негізгі өзегі болған. Төртіншіден, көршімен тату болу, жолдастарды дұрыс таңдау, қонақты дұрыс карсы алу және т.б. әрекеттер де осы кезеңдегі қазақ отбасы тәрбиесін ұйымдастырудың әлеуметтік факторлары ретінде қарастырылады. Баланың тәрбиесіне ортаның ықпалы жағымды ықпал етуі үшін ата - аналарға ондай ортаны қолдан жасауды кеңестер беріледі.
Осындай жағдайда ең алдымен үй сатып алуда көрші мәселесін ойластыруды дұрыс деп санайды. Қазақ халқының "үй алма, көрші ал" немесе „қызың өссе қызы жақсымен көрші бол, ұлың өссе ұлы жақсымен көрші бол" деген кеңестері ғұламалар көзқарастарының отбасы тәрбиесіндегі ойдың негізгі бастау көзі болғандығын дәлелдейді. Ақын үй салар болсаң немесе сатып алар болсаң үш нәрседен аулақ бол деп: үлкен жолға жақын жерден үй салмау, тасыған өзеннің жанынан үй алмау, сондай - ақ, үлкен қамал жанынан үй алмауды ескертеді. Себебі, бұл ұшеуінің жанынан үй алу қатерлі, егер бір апат бола калса айласын табу қиынның қиыны деп түсіндіреді. Үй іздесең, көрші балаларының дұрыс тәрбиесі екендігін ұл - қыздарына ескертіп, тәртіпті де жаман қылық көрсетпеуді насихаттап отырған.
Қ.Б.Бержанов еңбектерінде мазмұнында да қазақ халқының салт-дәстүрінде насихатталатын үлкенді сыйлау әдеті кеңінен сөз болады. Сондай - ақ, қазақ отбасында перзенттң үлкенінің жауапкершілігі қашан да жоғары болған. Өйткені, отбасында үлкеннің үлкендігін ескертіп, оның кішілерге өнеге екендігін, соның үлгісі артынан ерген бауырларына жол салатынын Аға ішкен бұлақтан, іні де су ішеді, сондай - ақ, Ағадан қалғанды іні киіп өседі, Ападан калганды сіңлі киіп өседі. Көргендерін бойына түйіп өседі - деп отбасындағы апа - сіңлілер мен аға - інілердің өзара қарым - қатынасы мен жүріс -тұрысының бір - біріне өнеге болатындығын, соған сай үлкенді құрмет тұтуды перзенттерінің құлағына құйып отырған [15].
Yenлы ғұламалар еңбектерінің қай қайсысын алып қарасақ та отбасы тәрбиесіндегі соңғы нәтиже оның бойында ізгілік қасиеттердің қалыптасуымен байланысты айқындалады. Бақытқа жету жолында деген еңбегінде Тәрбие дегеніміз, халықтардың бойына білімге негізделген этикалық ізгіліктер мен өнерлерді дарыту деп айтуы осыны айғақтайды. Бұдан біз, ғұламалар көзқарастарындағы отбасы тәрбиесін ұйымдастыру үнемі тәрбиенің ізгіліктілігі принципіне сүйеніп отырғандығын айқындаймыз.
Халқымыздың ізгілікті дін талаптарымен байланыстыра қарастырып келгендігі белгілі. Осы тұста Қожа Ахмет Йассауи адамның жақсы не жаман іс-әрекеттерін оның қарама-қарсы мінез-құлықтарымен өзара салыстыра қарастырады. Солардың қатарында: сараңдық пен жомарттық, көнбістік пен тәкаппарлық, қайырымдылық пен қайырымсыздық, жуастық пен қаталдық, қасірет пен қуаныш сияқты этикалық ұғымдар қатар кездеседі.
Әрбір адамның бойына ізгілік қасиеттерді қалыптастыру арқылы ізгі қоғамды көру идеясы тұрғысынан қарағанда көзқарасы мен пайымдаулары әл-Фараби пікірімен сабақтасып, үйлесімдік табады. Тек оларды қалыптастырудың құралдары ғана өзіндік айырмашылық беріп тұр.
Бұдан шығатын түйін, ІХ-ХІІ ғасырлардағы ғұламалар еңбектеріндегі отбасы тәрбиесінің тұжырымдамалық идеялары үнемі басшылыққа алынып отырылатын отбасы тәрбиенің ізгіліктілігі, тұлғалылығы, жас және дара ерекшеліктерді ескеру, үлкенге құрмет көрсету, тәрбиенің халъқтығы және т.б. принциптерді ескеріп отырғандығын айқындадық.
Ұлы ғұламалар еңбектеріне жүйелі талдау жасау барысында біз отбасы тәрбиесі жағдайында тұлғаның жеке басын қалыптастыруда бәріне ортақ бірдей көзқарастардың кездесетіндігін байқадық.
Сонымен, біз зерттеуге алынып отырған кезеңдердегі халықтың тәрбие дәстүрлерін ескере отырып, қазақ отбасы тәрбиесінің өзіндік психологиялық ерекшеліктерін төмендегідей етіп айқындадық:
Ш.Уәлиханов пікірінше, қазақ отбасы тәрбиесінің психологиялық бірінші ерекшелігі оның тұлғалық-бақыттық негізінде ұйымдастырылуы. Қазақ отбасындағы барлық әрекеттер мен дәстүрлер баланың жеке тұлғасын қалыптастыруды көздеген;
Қазақ отбасы тәрбиесінің психологиялық екінші ерекшелігі оның халықтық сипат алуы. Өйткені, қазақ қашан да көп баланың болғанын қалаған, ол отбасындағы тәрбиенің міндеттерін біршама жеңілдетеді. Сонымен қатар, халықтың сипат ауыл қариялары мен ересек адамдар, көрші-қолаң, тума-туыс, құрбы - құрдастар және т.б. тарапынан да жүзеге асырылған;
қазақ отбасы тәрбиесінің психологиялық үшінші ерекшелігі оның ізгіліктілігі. Отбасындағы әрбір әрекет, қазақ ауылындағы қарым - қатынас, ұлттық мерекелер мен салт - дәстүрлер барлығы да тек баланы ізгілікке баулуға мүмкіндік жасаған;
қазақ отбасы тәрбиесінің психологиялық төртінші ерекшелігі оның табиғғатпен тікелей байланыстылығы. Өйткені, қазақ халқының тәрбиедегі ықпал ету құралдарының бәрі де баланы қоршаған табиғатпен байланысты қарастырылады [17].
Қазақ отбасы тәрбиесінің психологиялық бесінші ерекшелігі оның дінмен байланысты ұйымдастырылуы. Баланы жастайынан бір бақылаушы күштің бар екендігіне сендіру арқылы оның барлық іс - әрекеттерін ар-ождан таразысына салып салмақтауға бағыттап отырған.
Қазақ отбасы тәрбиесінің психологиялық алтыншы ерекшелігі оның жеке -даралығында. Ұл балалары мен қыз балалары үшін амандасудан бастап, отыру, жүріс - тұрыс, мінез - құлық, күлу, қарым - қатынас және т.б. көптеген ерекшеліктер оның тәрбиесінде ескеріледі.
Қазақ отбасы тәрбиесінің психологиялық жетінші ерекшелігі оның тұтастығы мен кешенділігі. Баланың бойында тұлғалық қасиеттерді тұтас сабақтастықта қалыптастыра отырып, кемелділікке жеткізуді мақсат тұтқан.
Осындай ерекшелікпен бала тәрбиесін іске асырып отырған қазақ халқының отбасылық өмірі мен тәрбие тынысы келер ұрпақтар еңбектерінде толығып, заман ағымына қарай дамытылып жарияланып келді.
1.3. Ата-аналар мен балалар арасында қарым-қатынас психологиясы
Орта ғасырдағы педагогикалық мұраларда кездесетін қазақ отбасы тәрбиесі жағдайында тұлғаны қалыптастырудағы ұсынатын талаптары мен әдіс-тәсілдері туралы көзқарастар сәйкес келіп жатады. Осы орайда Әл-Фарабидің тәрбиеге көнбейтін жас болмайды деп тұжырымдайды. Тек ретін тауып үйретуден жалықпау керек. Ғұлама қазақ отбасы тәрбиесі жағдайында баланың мінезіндегі әрбір өзгерістер мен теріс қылықтарды дер кезінде байқап отыру және оның мінез - құлқының үнемі бір қалыпты болуын қадағалап, талап ету де мінез - құлық дағдысын қалыптастыруға алып келетінін ескертеді. Ол үшін ғұлама нақтылы бір тәрбие әдістерін қолдануды ұсынады. Олар "қатаң", "жұмсақ", тезге салып түзету, жаттыгу, сендіру, машықтану, үлгі - өнеге көрсету, өзін - өзі тәрбиелеу және т.б. әдістер. Мысалы, отбасы тәрбиесінде баланың мінез - құлқын қалыптастыруда кеңес беретін „орта шаманы" табу әдісі, тәрбие әдісі ретінде ғана емес, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz