Қазақстандағы аңшылық туризмнің қазіргі жағдайы және болашағы
Кіріспе
Негізгі бөлім:
1 Қазақстан аумағындағы аңшылық және оның түрлері
1.1 Қазақстан жеріндегі аңшылықтың дамуы
1.2 Қазақ жеріндегі аңшылықтың түрлері
2 Қазақстан аумағындағы аңшылық жайылымдар
2.1 Оңтүстік Қазақстан аумағындағы аңшылық жайылымдар
2.2 Батыс Қазақстан аумағындағы аңшылық жайылымдар
2.3 Орталық Қазақстан аумағындағы аңшылық жайылымдар
2.4 Шығыс Қазақстан аумағындағы аңшылық жайылымдар
2.5 Солтүстік Қазақстан аумағындағы аңшылық жайылымдар
3 Қазақстандағы аңшылық туризмнің қазіргі жағдайы және болашағы
3.1 Аңшылық туризмнің нормативтікқұқықтық базасы
3.2 Аңшылық туризмді дамытудың экономикалық негіздері
3.3 Аңшылық туризмін дамытудың маркетингтік негіздері
3.4 Аңшылық шаруашылықты дамыту жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Негізгі бөлім:
1 Қазақстан аумағындағы аңшылық және оның түрлері
1.1 Қазақстан жеріндегі аңшылықтың дамуы
1.2 Қазақ жеріндегі аңшылықтың түрлері
2 Қазақстан аумағындағы аңшылық жайылымдар
2.1 Оңтүстік Қазақстан аумағындағы аңшылық жайылымдар
2.2 Батыс Қазақстан аумағындағы аңшылық жайылымдар
2.3 Орталық Қазақстан аумағындағы аңшылық жайылымдар
2.4 Шығыс Қазақстан аумағындағы аңшылық жайылымдар
2.5 Солтүстік Қазақстан аумағындағы аңшылық жайылымдар
3 Қазақстандағы аңшылық туризмнің қазіргі жағдайы және болашағы
3.1 Аңшылық туризмнің нормативтікқұқықтық базасы
3.2 Аңшылық туризмді дамытудың экономикалық негіздері
3.3 Аңшылық туризмін дамытудың маркетингтік негіздері
3.4 Аңшылық шаруашылықты дамыту жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Туризм әлемдік экономикада басты рөлдің бірін атқарады. Дүниежүзілік Туристік Ұйымның деректері бойынша ол әлемдегі жалпы ұлттық өнімнің оннан бір бөлігін, халықаралық инвестицияның 11 пайыздан астамын, әлемдік өндірістің әрбір 9-шы жұмыс орнын қамтамасыз етеді.
Туризмнің қазіргі индустриясы табысы жоғары және серпімді дамып келе жатқан қызмет көрсетулердің халықаралық сауда сегменттерінің бірі болып табылады. 1999 жылы халықаралық туризмнің үлесі экспортқа шығарылатын дүние жүзілік табыстың 8 пайызын, қызмет көрсету секторы экспортының 37 пайызын құрады. Туризмнен түскен табыс мұнай, мұнай өнімдері және автомобиль экспортының табысынан кейін тұрақты үшінші орында келеді. Мұндай оң үрдіс жаңа мыңжылдықтың, бас кезінде сақталады деп күтілуде. Әлемдік туристік нарықтық дәстүрлі аудандары өзінің рекреациялық сыйымдылығының шегіне іс жүзінде жеткендіктен, туризмнің өсуі туристер баратын жаңа аумақтар есебінен басым дамитын болды. Осыған байланысты, Қазақстанның әлемдік туристік нарықта өзінің лайықты орнын табуға бірегей мүмкіндігі бар.
Қазіргі туризм еңбекшілерінің жыл сайынғы ақылы еңбек демалысына шығуымен байланысты болды, мұның өзі адамның демалуға және бос уақытын өткізуге негізгі құқығын тану болып табылады. Ол жеке адамды, адамдар және халықтар арасындағы өзара түсіністікті дамытудың факторына айналады. Барлық ТМД елдеріндегі сияқты, Қазақстандағы туризм жүйесінің қалыптасуы қалың бұқараны қамтитын демалыстың бір түріне айналып келеді. Нарықтық қатынасқа көшкен кезімізде туризм бизнестің тамаша көзіне айналып отыр. Әлемнің алдыңғы қатарлы елдерінің бәрінде туризм жақсы дамыған. Туған өлкеге саяхат жасау адамдардың бойында табиғатқа деген сүйіспешілікті арттырады. Соңғы жылдары туристердің саны жылдан-жылға артып келеді. Сонымен қатар елімізде ғылыми негізден аңшылық туризм де дамып келеді. Мүмкін, бұның бірде-бір жауабы, еліміздің бұрын соң жабық болғанымыз, сонымен қатар табиғи байлығымыздың осы күнге дейін байырғы қалпында «сақталып» келгені. Қазақстан алуан түрлі аңшылық алқаптарға бай, онда көптеген кәсіптік маңызы бар жануарлар мекендейді, олардың біршамасы трофейлік (олжалық) түрлерге (тұяқтылар, жыртқыштар, құстар) жатады. Бұл Қазақстанда аңшылық туризмнің дамуына жағдай жасай отырып, сонымен қатар ол дүниенің әрбір түпкірініндегі көптеген аңшы-туристтерді еліктіріп отыр.
Адамзат алғаш әлемде пайда болған кезден-ақ өзін қоршаған ортаға үйлесе өмір сүрүге талпынған. Күн көріс қарекетімен әуелден әртүрлі табиғаттағы жабайы жеміс-жидекті теріп жей келе, аң-құс аулауға машықтана бастады. Мұны дала мәдениетінде сақталып қалған көне жәдігерлер дәлелдеуде. Әсіресе тасқа «қашалған» аң-құс аулаудағы бейнелер соның айғағы іспетті.
Туризмнің қазіргі индустриясы табысы жоғары және серпімді дамып келе жатқан қызмет көрсетулердің халықаралық сауда сегменттерінің бірі болып табылады. 1999 жылы халықаралық туризмнің үлесі экспортқа шығарылатын дүние жүзілік табыстың 8 пайызын, қызмет көрсету секторы экспортының 37 пайызын құрады. Туризмнен түскен табыс мұнай, мұнай өнімдері және автомобиль экспортының табысынан кейін тұрақты үшінші орында келеді. Мұндай оң үрдіс жаңа мыңжылдықтың, бас кезінде сақталады деп күтілуде. Әлемдік туристік нарықтық дәстүрлі аудандары өзінің рекреациялық сыйымдылығының шегіне іс жүзінде жеткендіктен, туризмнің өсуі туристер баратын жаңа аумақтар есебінен басым дамитын болды. Осыған байланысты, Қазақстанның әлемдік туристік нарықта өзінің лайықты орнын табуға бірегей мүмкіндігі бар.
Қазіргі туризм еңбекшілерінің жыл сайынғы ақылы еңбек демалысына шығуымен байланысты болды, мұның өзі адамның демалуға және бос уақытын өткізуге негізгі құқығын тану болып табылады. Ол жеке адамды, адамдар және халықтар арасындағы өзара түсіністікті дамытудың факторына айналады. Барлық ТМД елдеріндегі сияқты, Қазақстандағы туризм жүйесінің қалыптасуы қалың бұқараны қамтитын демалыстың бір түріне айналып келеді. Нарықтық қатынасқа көшкен кезімізде туризм бизнестің тамаша көзіне айналып отыр. Әлемнің алдыңғы қатарлы елдерінің бәрінде туризм жақсы дамыған. Туған өлкеге саяхат жасау адамдардың бойында табиғатқа деген сүйіспешілікті арттырады. Соңғы жылдары туристердің саны жылдан-жылға артып келеді. Сонымен қатар елімізде ғылыми негізден аңшылық туризм де дамып келеді. Мүмкін, бұның бірде-бір жауабы, еліміздің бұрын соң жабық болғанымыз, сонымен қатар табиғи байлығымыздың осы күнге дейін байырғы қалпында «сақталып» келгені. Қазақстан алуан түрлі аңшылық алқаптарға бай, онда көптеген кәсіптік маңызы бар жануарлар мекендейді, олардың біршамасы трофейлік (олжалық) түрлерге (тұяқтылар, жыртқыштар, құстар) жатады. Бұл Қазақстанда аңшылық туризмнің дамуына жағдай жасай отырып, сонымен қатар ол дүниенің әрбір түпкірініндегі көптеген аңшы-туристтерді еліктіріп отыр.
Адамзат алғаш әлемде пайда болған кезден-ақ өзін қоршаған ортаға үйлесе өмір сүрүге талпынған. Күн көріс қарекетімен әуелден әртүрлі табиғаттағы жабайы жеміс-жидекті теріп жей келе, аң-құс аулауға машықтана бастады. Мұны дала мәдениетінде сақталып қалған көне жәдігерлер дәлелдеуде. Әсіресе тасқа «қашалған» аң-құс аулаудағы бейнелер соның айғағы іспетті.
1 . Қазақстанның аң байлығы. Х.Қыдырбаев, А.Бекенов. А:Қайнар,1973
2. Қазақтардың аңшылығы. «Орталық Қазақстан» 2007ж. 11қаңтар
3. Рябов В. «Қазақстан аңшыларына көмекші» А:Қазақ мемлекеттік баспа, 1960
4. «Жеті қазынаның бірі» (тазы туралы) Дарабоз 2010ж. №4
5. Ит жүгіртіп, құс салған. Т.Әлішеров. А:Қайнар,1994
6. Бажанов В.С «кәсіптік маңызы бар аңдар мен құстарды мылтықсыз аулау» А; 1943ж
7. akymat+UKO
8. akymat+ZKO
9. akymat+CKO
10. akymat+VKO
11. akymat+SKO
12. Закон РК «Об охране, воспроизводстве и использовании животного мира» от 21.10.1993 г.
13. Охрана окружающей среды: Сборник нормативных правовых актов. - Алматы: Юрист,2005г.
14. Млекопитающие Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1969-1985. т. I-IV.
15. Правила охоты в Республике Казахстан. – Алматы, 2004.
16. Храбовченков В.В. Экологический туризм. – М.: Финансы и статистика, 2004. – 205 с.
17. Методы количественного учета охотничьих животных. – М., 1964. – 237 с.
18. Охотничье-промысловые звери Казахстана. – Алма-Ата, 1966. – 262 с.
19. Кузнецов Б.А. Биотехнические мероприятия в охотничьем хозяйстве. – М.: Лесная промышленность, 1974. – 223 г.
20. www.yassaui.tur.kz
2. Қазақтардың аңшылығы. «Орталық Қазақстан» 2007ж. 11қаңтар
3. Рябов В. «Қазақстан аңшыларына көмекші» А:Қазақ мемлекеттік баспа, 1960
4. «Жеті қазынаның бірі» (тазы туралы) Дарабоз 2010ж. №4
5. Ит жүгіртіп, құс салған. Т.Әлішеров. А:Қайнар,1994
6. Бажанов В.С «кәсіптік маңызы бар аңдар мен құстарды мылтықсыз аулау» А; 1943ж
7. akymat+UKO
8. akymat+ZKO
9. akymat+CKO
10. akymat+VKO
11. akymat+SKO
12. Закон РК «Об охране, воспроизводстве и использовании животного мира» от 21.10.1993 г.
13. Охрана окружающей среды: Сборник нормативных правовых актов. - Алматы: Юрист,2005г.
14. Млекопитающие Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1969-1985. т. I-IV.
15. Правила охоты в Республике Казахстан. – Алматы, 2004.
16. Храбовченков В.В. Экологический туризм. – М.: Финансы и статистика, 2004. – 205 с.
17. Методы количественного учета охотничьих животных. – М., 1964. – 237 с.
18. Охотничье-промысловые звери Казахстана. – Алма-Ата, 1966. – 262 с.
19. Кузнецов Б.А. Биотехнические мероприятия в охотничьем хозяйстве. – М.: Лесная промышленность, 1974. – 223 г.
20. www.yassaui.tur.kz
Жоспар
Қазақстандағы аңшылық туризмнің қазіргі жағдайы және болашағы
Кіріспе
Негізгі бөлім:
1 Қазақстан аумағындағы аңшылық және оның түрлері
1.1 Қазақстан жеріндегі аңшылықтың дамуы
1.2 Қазақ жеріндегі аңшылықтың түрлері
2 Қазақстан аумағындағы аңшылық жайылымдар
2.1 Оңтүстік Қазақстан аумағындағы аңшылық жайылымдар
2.2 Батыс Қазақстан аумағындағы аңшылық жайылымдар
2.3 Орталық Қазақстан аумағындағы аңшылық жайылымдар
2.4 Шығыс Қазақстан аумағындағы аңшылық жайылымдар
2.5 Солтүстік Қазақстан аумағындағы аңшылық жайылымдар
3 Қазақстандағы аңшылық туризмнің қазіргі жағдайы және болашағы
3.1 Аңшылық туризмнің нормативтікқұқықтық базасы
3.2 Аңшылық туризмді дамытудың экономикалық негіздері
3.3 Аңшылық туризмін дамытудың маркетингтік негіздері
3.4 Аңшылық шаруашылықты дамыту жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Туризм әлемдік экономикада басты рөлдің бірін атқарады. Дүниежүзілік Туристік Ұйымның деректері бойынша ол әлемдегі жалпы ұлттық өнімнің оннан бір бөлігін, халықаралық инвестицияның 11 пайыздан астамын, әлемдік өндірістің әрбір 9-шы жұмыс орнын қамтамасыз етеді.
Туризмнің қазіргі индустриясы табысы жоғары және серпімді дамып келе жатқан қызмет көрсетулердің халықаралық сауда сегменттерінің бірі болып табылады. 1999 жылы халықаралық туризмнің үлесі экспортқа шығарылатын дүние жүзілік табыстың 8 пайызын, қызмет көрсету секторы экспортының 37 пайызын құрады. Туризмнен түскен табыс мұнай, мұнай өнімдері және автомобиль экспортының табысынан кейін тұрақты үшінші орында келеді. Мұндай оң үрдіс жаңа мыңжылдықтың, бас кезінде сақталады деп күтілуде. Әлемдік туристік нарықтық дәстүрлі аудандары өзінің рекреациялық сыйымдылығының шегіне іс жүзінде жеткендіктен, туризмнің өсуі туристер баратын жаңа аумақтар есебінен басым дамитын болды. Осыған байланысты, Қазақстанның әлемдік туристік нарықта өзінің лайықты орнын табуға бірегей мүмкіндігі бар.
Қазіргі туризм еңбекшілерінің жыл сайынғы ақылы еңбек демалысына шығуымен байланысты болды, мұның өзі адамның демалуға және бос уақытын өткізуге негізгі құқығын тану болып табылады. Ол жеке адамды, адамдар және халықтар арасындағы өзара түсіністікті дамытудың факторына айналады. Барлық ТМД елдеріндегі сияқты, Қазақстандағы туризм жүйесінің қалыптасуы қалың бұқараны қамтитын демалыстың бір түріне айналып келеді. Нарықтық қатынасқа көшкен кезімізде туризм бизнестің тамаша көзіне айналып отыр. Әлемнің алдыңғы қатарлы елдерінің бәрінде туризм жақсы дамыған. Туған өлкеге саяхат жасау адамдардың бойында табиғатқа деген сүйіспешілікті арттырады. Соңғы жылдары туристердің саны жылдан-жылға артып келеді. Сонымен қатар елімізде ғылыми негізден аңшылық туризм де дамып келеді. Мүмкін, бұның бірде-бір жауабы, еліміздің бұрын соң жабық болғанымыз, сонымен қатар табиғи байлығымыздың осы күнге дейін байырғы қалпында сақталып келгені. Қазақстан алуан түрлі аңшылық алқаптарға бай, онда көптеген кәсіптік маңызы бар жануарлар мекендейді, олардың біршамасы трофейлік (олжалық) түрлерге (тұяқтылар, жыртқыштар, құстар) жатады. Бұл Қазақстанда аңшылық туризмнің дамуына жағдай жасай отырып, сонымен қатар ол дүниенің әрбір түпкірініндегі көптеген аңшы-туристтерді еліктіріп отыр.
Адамзат алғаш әлемде пайда болған кезден-ақ өзін қоршаған ортаға үйлесе өмір сүрүге талпынған. Күн көріс қарекетімен әуелден әртүрлі табиғаттағы жабайы жеміс-жидекті теріп жей келе, аң-құс аулауға машықтана бастады. Мұны дала мәдениетінде сақталып қалған көне жәдігерлер дәлелдеуде. Әсіресе тасқа қашалған аң-құс аулаудағы бейнелер соның айғағы іспетті.
Аңшылық-адамзаттың ең көне және ең алғашқы күнкөріс қарекетінің бірі болғанымен, уақыт өте келе уақыттқа ұласып, орта ғасырдың соңына дейін шаруашылықтың негізгі бір түріне айналды. Тарихи даму барысында табиғат ананың қорының, дәлірек айтсақ аң-құс фаунасының қатарының сиреуі, адамзат баласының санының күрт өсіп, экологиялық апаттың қылаң беруі мен технократтық өркениеттің кең қанат жаюы аңшылықты тежеуге мәжбүрледі. Әрі діни фактордың күшеюі, адамдардың ақыл-парасатының арта түсүі, өркениетті қоғам элементтерінің дамуы табиғатқа деген қамқорлықты арттырды. Сондықтын аң-құстарды жөн-жозықсыз, шектен тыс аулауға, құртуға шек қоюыла басталды. Әсіресе, адамдардың санасындағы мифтік түсініктерімен байырғы дүниетанымындағы табиғат ананы қастерлеу, оның аң-құсын, әсіресе қазақтар Құдайдың малы, қоңыр аң деп қастерлеген бұғы, қарақұйрық, тауешкі, құлжа қатарлы аңдарды және киелі құстарды шектен тыс аулауға, жөн-жозықсыз қыруға жол берілмейді.
Осы кезден аң аулаудын көптеген тәсілдерінің бірі алға шықты, ал қайсыбірі екінші қатарға ысырылды. Аңшылық тәсілдерінің аңды қыран құспен алу, қумай тазымен аулау, ату қаруларымен (садақ, мылтықпен) түрлі жабдық-саймандармен (тұзақ абақ шаншу, қақпан, атқы), әр алуан тәсілдермен (құм қақпан, орға жығу, қысаңға қамап, сойылмен ұру) аулау деген негізгі түрлері бар.
Осылайша табиғи тәсілдермен аң аулаудың өрісі тарылып, оның кейбір түрі, айталық құсбегілік пен тазы баптау кәсіптен гөрі, өнер сипатына ие болды. Ұлы Мұхтар Әуезов айтқандай: Аңшылықтың үміт қуанышы көп. Ыстық оттай қызулы минуты көп, мағыналы өмір. Аңшылықта кісіні ақын күйіне жеткізетін сезім күйі көп. Бұл-салқындап кеткен кәрі ақылдың өмірі емес, сүйген ғашығыңды сағынып келіп, күліп-ойнап өткізген күндіз-түніңдей ыстық сезім өмір. Өйткені бір минуттың ішінде қуантатын да, жүдететін де сәттерді басынан кешіреді. Соның бәрін айтып жүргендіктен аңшының тілі шешен, қиялы журек. Бүркіттің ұшқанына, түлкінің құтылмақ болған айласына, құсшының ебіне арналған талай шешен сөздер бар. Аңшылық өмірінен ілгері - соңғыдан қалған талай қызықты, жанды, сұлу әңгімелер көп. Шыныменақ құсбегіліктің адамды ақындық деңгейге жеткізетін өнер, әрі халықтың көне дәстүрінің мәйегін сақтап, насихаттайтын, ел арасындағы еркелері салдар мен серілердің жан жолдасы, жұрттың еңбегі ғана емес, кие тұтар құндылығы болып қалды. Оның дәлеліндей, аушы құстарға қатысты толып жатқан ырым- тыйымдар жұқанасы (реликтері) күні бүгінге дейін өмір сүріп келеді.
Аңшылық туризм соңғы жылдары дүние жүзіне танылып, қарқындар дамып келе жатқан экологиялық туризмнің бір түрі, оны кейде шытырман оқиғалы туризм деп те атауға болады.
Жұмыстың көкейкестілігі: Қазақстан алуан түрлі аңшылық алқаптарға бай, онда көптеген кәсіптік маңызы бар жануарлар мекендейді, олардың біршамасы трофейлік (олжалық) түрлерге (тұяқтылар, жыртқыштар, құстар) жатады. Бұл Қазақстанда аңшылық туризмнің дамуына жағдай жасай отырып, сонымен қатар ол дүниенің әрбір түпкірініндегі көптеген аңшы-туристтерді еліктіріп отыр.
Жұмыстың мақсаты: Қазақстандағы аңшылық туризмді зерттеу.
Жұмыстың міндеттері:
1. Аңшылық шаруашылық алқаптарына және кәсіптік жануарларға, соның ішінде олжалық түрлерге сипаттама беру.
2. Аңшылық туризмге сәйкестендіріп, нормативті-құқықтық базасын құру.
3. Аңшылық турларды ұйымдастыру.
Зерттеу нысандары: аймақтағы туристік - аңшылық алқаптардың даму мүмкіншіліктерін меңгерудің дәрежелерімен танысу. Аңшылық туризмді дамыту факторларына баға беру.
Практикалық әдіс - тәсілдері: әдебиеттермен жұмыс, архив мәліметтері мен статистикалық мәліметтер жинау, дала тәжірибелері мен нәтижелері, анализдеу және синтез, географиялық тәжірибелер мен мәліметтер.
Құрылымы: кіріспе, 3 негізгі бөлімнен, қорытынды бөлімдерден тұрады.
1 Қазақстан аумағындағы аңшылық және оның түрлері
0.1 Қазақ жерінде аңшылықтың даму
Аң аулау дәстүрі ерте заманда адамдардың күн көріс кәсібімен бірге туғаны белгілі. Оны тіпті өте көне кәсіп деуге де болады. Ертеде адамдар аң мен құсты таспен ұрып, сойылмен соғып, інге паналағандарын сумен тұншықтырып, түтінмен бұлықтырып аулаған болса, бертін келе үйретілген иттерді қосты, атпен қуды, құс салды. Ор мен аранды, қода мен дараны,шалма мен бұғалықты, тор мен тұзақты, зақпы мен кайтып келді, шаппа мен қақпанды, сере мен найзаны, садақ пен мылтықты әр дәуірге орай жетілдіре пайдаланды. Аң аулауды күн көрістің кәсіптік көзі етті. Саятшылықты сауық - сайран салтанат белесіне көтерді. Нәтижесінде спорттық және кәсіптікмәні бар аңкөстіктің неше турлі мамандары пайда болды.
Қазақ халқының ауыз әдебиеті мен жазба әдебитінде аңшылық туралы аңыз - әңгімелер көп. Соның бірі аңшы, аңкөстік, аңшылық, бүркітші қағушы салбуырын сияқты ұғымдарға көңіл бөліп көрейік.
Аңшы - аң аулаушы, аңды аңдушы, соңына түсіп аулап алушы адам. Бүгінгі заманымызда аң аулау мемлекеттік айналған. Аң аулау ұшін жаңа заман ғылымы мен техникасы араласты да, алуан түрлі әдіс - айла жасалды. Мұндай аулау әдісі алдында ұшқан құс, жүгірген аңның ешқандай құтылу лажы жоқ. Бірақ, аңды қорғау, сақтау өсіру өрбіту, молайту жұмыстары жолға қойылған біздің мемлекетте аң мен құсты бет алды аулауға тыйым салынған.
Ал, аң аулау дәстүрі мен тарихын алғанда, ертедегі адамдар аң аулауды өмір сүрудің, күнкөрістің көзі еткені мәлім. Ертедегі адамдардың аулау әдістері де алуан түрлі болған. Олар әуе баста тым қарапайым жолмен ғана тамақ табуды көздесе, кейінніен аң аулауды кәсіптің көзі, қызықтаудың негізі еткен. Бірақ әр заманның әдіс - айласы басқа- басқа болғанмен, қазақ халқының ұғымында солардың бәрі де аңшы аталады.
Аңшылар аңға шықты мылтық алып,
Иттерін жүйрік - жүйрік ертіп алып.
Ішінде қалың тоғай ұйықтап жатқан
Бір қасқыр қаша берді тұра салып
(ХХ ғасыр, қазақ ақындары, ҚТФС. 284-бет)
Аңкөстік − Қазақ халқы осы сөздің тым ертедегі еске ала отырып, аңкөс адам дегенді өте үлкен мамандық иесі деп білген. Тас, таяқ, сойыл, шоқпар, түтін, тор, тұзақ, ау, қақпан, шоқпар, су, түтін, тор, түзақ, ау, қақпан, ат, ит, құс, садақ, мылтық сияқты қару- жарақтармен аң аулау білетін, осы қару жарақтың бәрін немесе бірнеше түрін пайдаланып, аң адамдарды аңкөс адам деп таниды. Бірақ аңкөстік қару жарақты пайдалануға ғана айтылмайды, ол адам қай аңды, қай қарудың түрімен (мысалы, тұзақ, ау, қақпан, садақ, шоқпар, сойыл, тіпті су, түтін т.б.), қалай аулауды да білуі шарт[1].
Қазақ халқының аңшылық мамандығындағы аңкөстік өте күрделі, жан - жақты мән мағыналы ұғымда айтылады. Аңкөс адам әрбір аңның тіршілік ету әдісін, өсу өрбу жолдарын білу керек қай аң қандай жерде, қай жерде болады, олардың аулану маусымындағы мекендері қай жерде болады, олардың аулану маусымындағы мекендері қай жер, аңдардың күндізгі және түнгі өрістері, жыртқыштардың жортуы, қоңыр аңның жайылу, жусау, ұйықтау, өру кездері, олар нені жейді, нені жемейді, тіпті олардың құмалағына дейін, мәселен қай аңныңқұмалағы екеніне дейін айыра білуәі керек.
Ол адам өзі жасаған жердегі өзі білетін аңның өзін де сырын да керек. Ол аңдар нені тез сезеді, нені сезбейді, олардың иіс айыруы, бақылау, қараылдау, күзету, қарау, көру, сезіну, секем алу сергектігі, мінез - құлқы, тағысын- тағылар қай аңдақалай болатының білетін адамдар аңкөс адам болып саналады. Аңкөстер аңның бқғу, қору, қорғалау, қашу, тосқауылдау, бұлтару, із тастау әдістерін де білуі шарт. Тіпті аңныңеркегі мен ұрғашыларының, үлкені мен балаларының дыбыстарын айыратын болуы керек. Күн райы, жел, боранның, жер бедерінің орайлы-орайсыз жақтарын да мұқият білгені абзал.
Айта берсе, бұл - таусылмайтын жыр. Аң мен аңшы арасындағы аңдысудаайтып бітіруге болмайтын, бәрін бірдей біліп болмайтын сырлар өте көп. Бірақ осының бәріне мән беретін адамды қазақ халқы аңкөс деп атайды аңкөстік өзі аулап жүрген аңның сыр-сипатын түсіне білетін маман деген ұғым береді. Аңшының қанша айласы болса, анның да сонша жолы болады дейді халық.
Аңшылық - аң аулау кәсібі, аң аулауды күн көрістің көзі етушілік. Тәтті етін, қымбат терісін, мамық, жүн, қауырсындарын, мүйізі мен тұяғын, тісі мен сүйіегін және басқа қымбат заттарын алып, дүние - мүлік жинауды кәсіп етушілік. Сәкен Сейфуллиннің көшпелі елдің аңшылық, малшылық, жаугершілік өмірінен неше түрлі ертегі, әңгімелер, екпінді күйлер, жырлар шыққаны дегені бар.
Ұлан байтақ жері бар Қазақстан территориясы талай заманнан бері жабайы хайуанаттардың мекені болып келді. Осы жануарлардан алынған өнім халыққа кисе киім, ішсе тамақ болды. Соның негізінде аң аулау негізі пайда болып, күрі бүгін ол үлкен мемлекеттік маңызы бар, ірі шаруашылық негізінің біріне айналып отыр.
Міне, осы аң шаруашылығының қазіргі жағдайын жете түсініп, оны одан ары дамыта беру мүмкіншілігін ашу үшін оның өткен тарихын жақсы білген жөн.
Сонау көне дәуірдкн бері республика территориясында климат жағдайы бірнеше рет өзгерді. Соған байланысты онда тіршілік ететін жануарлар дүниесінде де талай талай өзгерістер болды[1].
Адамзат қоғамы қалыптаса бастаған дәуірдегі аңшылық тарихымен танысу мынаны көрсетеді: Қазақ жерінде бірнеше мыңдаған жылдар бойы ірі сүтқоректілерді аулау - адам баласының тіршілік етуінің негізгі көзі болған. Аңшылық алғашқы қарапайым техниканың дамуына әсерін тигізді. Палеолит және неолит дәуірлерінде ол қоғам дамуының негізгі қозғаушы күші болды. Тек қана мал шаруашылығы мен егіншіліктің етек алуы аң аулау кәсібін екінші қатарға ығыстырды.
Бұдан шығатын тағы бір маңызды қорытынды - Қазақстан территориясында тіршілік ететін ірі жабайы жануарлардың 300 мың жылдан астам уақыт бойы тікелей немесе жанама түрде адам ықпалында болуы. Тіпті еңбек құралдары жетілген сайын бұл әсер жылданжылға күшейе түсті. Біздің аймақта халық санының өсуіне, мал шаруашылығы мен егіншіліктің дамуына байланысты адамның жабайы хайуанаттарға жанама әсері күшейді. Олар көктемде егін егетін жерлерді тазарту мен жайылымды жақсарту мақсатымен біраз жерлерді өртеуді практикаға айналдырды. Бұл өрт мыңдаған гектар шабындықтар мен орманды құртып жіберді. Сондайақ үй малдары арасында болған жұқпалы аурулар жабайы жануарлар ішінде де таралғаны мәлім. Міне, осындай жағдайлар кең байтақ даламызда өрген хайуанаттардың өсуін тежеп отырды.
Көне дәуір адамдары мамонт пен жүндес мүйіз тұмсықтың құрып кетуін тездетсе, қола ғасырдың аңшылары жабайы өгіз - турды, бизонды, жабайы екі өркешті туйені жойып жіберді.
Біздің жыл санауымызға дейінгі бірінші мың жылда Қазақстан территориясында тұратын көне халықтар рутайпаларға бөлінген. Алғашқы қауымдық құрылыс ыдырап, тапқа бөліну етек алды. Бұл тарихи кезең аңшылықтың жаңа тәсілдерінің одан әрі дамуымен суреттеледі. Әуелі мыстан, қоладан, одан кейін темірден жасалынған қарулар пайда болды. Осыған қарамастан, аң және балық аулау көмекші шаруашылық есебінде қалып қойды.
Сол заманда Қазақстан жерін сақтар мен скиф тайпаларының мекен еткені тарихтан белгілі. Сақтардың негізгі мұрагері түркі халықтары, соның ішінде қазақтар болуы керек. сақ тайпасы өздерінің қаруларын, ыдыстарын және басқа заттарын жанжануарлардың (қой, ешкі, жылқы,арыстан, аю) бейнелерін салумен әшекелейді. Қанжар, пышақ саптарын жасағанда да оларға хайуанаттардың формасын берді. Тау теке, жылқы сияқты жануарлардың бейнесін тастарға салып қалдырды.
Сақ уакытында тастарға ойып салынған суреттер Қазақстанның көптеген аудандарынан табылып отыр. Мәселен, Алматы обылысының Дауылбай тауы мен Теректі сайы және Таңбалы сайынан, Семей обылысы Шұбартаудан кездескен тас бетіндегі бейнелер ерекше назар аударады. Мыңнан астам тасқа ойып салынған суреттер Ақсу Жабағылы қорығындағы Қасқа бұлақ аңғарында да бар. Тасқа қашалынған таңбалардың көбінде бұғы, арқар, марал, түйе, ат, ит, тау ешкісі бейнеленген. Садақ асынып,ит ерткен аңшылардың суреттері де жиі ұшырайды. Солардың көпшілігінде бұғы бейнеленген. Бұдан шығатын қорытынды, ерте кезде бұл маңда бұғы көп болған. Келекеле аңшылар бұл жерде олардың тұқымын жойып жібеоген болуы керек.
Міне, осындай тастағы таңбалар сол заманда аңшылық етудің қаумалап ұстау, садақ ату және ит жүгірту әдістерінің кең тарағанын айқын танытады. Бұл мақсат жүйрік аттарды пайдалану табысқа жетудің кепілі болды.
Аңшылардың көмекшілері тек жүйрік ат пен тазы ғана болып қана қойған жок, сонымен бірге қолға үйретілген барысты да аңға салғанын Шолақтау тастарындағы суреттер растайды. Гепардпен аң аулау туралы Азия мен Қазақстанға саяхат жасаған Марко Поло сипаттап жазған. Бірақ, бұл хайуанаттарды қолға үйрету қиын болғандықтан, оларды тек ру, тайпа басшылары ғана ұстаған деп шамалауға болады.
Республикамыздың түпкіртүпкірінен табылған тастағы бейнелер аңшыларды қоршаған ортада қандай жануарлар тіршілік еткенін және сол кездегі оларды аулау әдістерін көз алдыңызға елестетеді.
VI−XII ғасырларда Сырдария бойында, Қаратау өңірінде, Талас алқабында және Жетісу бойындағы халықтардың жиі қоныстануына байланысты көптеген ауылдар мен қалалар пайда бола бастады. Оңтүстіктегі қалалар арқылы үлкен сауда жолдары өтті. Көшпелілердің негізі кәсібі - мал өсіру болды. Осы айтылғандар саудасаттық үшін терісі аса құнды аңдарды көп аулауды керек етті.
X−XI ғасырларда Ертіс өзені жағалауын жайылым еткен малшылар аңшылықты да кәсіп еткен. Олар бұлғын, ақкіс және түлкі терілерін дайындап, оларды өз тұрмыстарында пайдаланумен бірге көршілеріне тұзға айырбастап отырды деген мәлімет бар.
Марко Поло он үшінші ғасырлардағы Қытайға барған саяхатын баяндағанда, Қазақстан жерінде тұратын халықтар туралы былай дейді: Мұнда тұратындар - көбінесе аңшылар, олар өздеріне көп пайда беретін терісі аса бағалы хайуанаттар - ақкіс, бұлғын, ақ тиын, қара түлкілерді ұстайды екен. Олардың терісінен өте жоғары бағаланатын қымбат тондар тігеді. Сәнді терісі үшін жабайы жануарларды көп аулау олардың қорын жылданжылға төмендетіп жіберді.
Тіпті үлпілдек жүнді аң терілерінің ақша рөлін атқарған уақыттары да болды. Оған азықтүлік айырбастап алумен қатар, алымсалық төлеу және түрлі сыйлықтар беру осы арқылы жүргізілді.
XIII ғасырда Қазақстанда Монғол басқыншылары басып алған кезде де аңшылық үлкен роль атқарды. Монғолдарға тәуелді болған көшпелілер алымсалықты бағалы аң терілерімен және тұяқты жануарлардың қақтаған етімен төлеуге міндеттенді.
Монғол шапқыншылығы шаруашылық пен кәсіпкерліке орасан зор нұсқан келтірді. Олар Қазақстанның мәдениет орталықтары болған - Суяб, Барсагүл, Тараз, Отырар, Сауран және тағы басқа қалаларды жерменжексен етті. Жаулап алушылар қала маңындағы егіншілікпен айналысатын шағын ауылдарды да құртып жіберді. Ертеде гүлденіп тұрғанЖетісу өлкесі енді қаңырап бос қалды.
XIII−XVIII ғасырларды республика территориясында халықтың өз қоныстануы,жаайқала өскен шабындығы мол өзендер мен көлдердің көп болуы мұнда жабайы аңдар мен құстардың қайтадан көбеюіне қолайлы жағдай жасайды. Шөл далада үйірүйіріменкиік пен қарақұйрық жортса, қамысты сулар құстарға толы болды.сондықтанда осы уақыт аралығындакөшпелі халықтардың негізгі кәсіптерінің бірі - тағы да аңшылық болғанын тарихи мәліметтер айқын дәлелдейді.
Ол уақытта жабайы хайуанаттарды аулаудың қоршап атып алу және ор қазу сияқты түрлері қолданылған.әскер басшылары да қарамағындағы адамдарды батылдыққа, ержүректікке үйрету үшін жолбарыс, аю, құлан атуға шығарып отырған. Мәселен, Тимурдың 200 мың қолы елсіз, ұшықиыры жоқ Қазақстан территориясы арқылы бірнеше ай сапар шегеді. Жорықтың соңғы күндері, қазіргі Қостанай обылсының жеріне енгенде әсерінің азықтүлі.і таусылып, шаршапшалдығып, жүдеп ашығады. Аманқарағай төңірегінде Тимур әскерлері үлкен территорияны қоршап алып, аң атуға нұсқау береді.сонда шұбап келе жатқан әсккрінің оң және сол жағы дөңгелек тізбек жасап, шексіз үлкен жазық жерді қоршап алады. Осы қоныстағы жабайы хайуанаттарды қоршап, қыса түсуі екі күнге созылады. Басарға жері қалмаған ақ бөкен, бұғы, құлан солардың оғына ұшырайды. Әскерлер хайуанаттардың тен семізін таңдап сойған, арықтарын лақтырып тастаған.
Сондайақ өзен, көл бойында өскен қамыстардың сабағын бірекі биіктікке үшкірлей кесіп үлкен алаң жасап, бөкенді аулау әдісінең осындай тағы бір түрі қолданылған. Осы жерлерге бөкенді айдап қамаған. Аңшылардан үркіп, топталып қашқан бөкен кесілген қамысқа шаншылып көп қырылатын болған.
Жабайы жануарларды ұстау үшін қазылған Жәнібек оры, Темірлан оры деп аталатын орларды Шоқан Уәлиханов Жоңғар очеркінде жақсы баяндайды. Құлан ұстау үшін жазылған Жәнібек оры Тарбағатай тауынан Іле өзеніне дейін созылып жатқан. Хан адамдары Жоңғар Алатауы жағынан барлық құланды осы ортаға қуып тығып, қырып тастаған деген сөз бар. Сондайақ, Алашаханның қисасында да мың жарым құланды орға жығып ұстады деп жазады. Оқиғаның болған жері қазіргі Ұлытау маңы.
Міне, осындай әдістер арқылы сол кезде қанша хайуанаттар ауланғанын еске тусіруге болады.
XV ғасыр және XVI ғасырдың басы қазақ халқының қалыптасып құрылу және Қазақстанда феодалдық құрылстың дамыған кезі. Қазақтар мал бағумен шұғылданды. Егіншілік нашар дамыды. Тек ол Оңтүстік аудандарда өзен бойларында азмаздап өсірілетін.
Бұл кезде тері илеу, одан әрі түрлі бұйымдар, аяқ киімдер тігу, түрлі ыдыс жасау кең өріс алды. Темірден түрлі құралдар соғатын ұсталар пайда болды. Қазақтар тіпті аз мөлшерде қорғасын кенін өндіретін дәрежеге жетті.
Жұртшылық аң аулаумен де айналысты. Далалық аймақта қарсақ, түлкі, қарақұйрық, киікжәне қояндарды аңшылар олжалап жүрген. Аң аулаудың көне әдістерімен бірге бүркіт салып саятшылық құру осы кезде шықты. Хайуанаттарды ұстау үшін қақпан, тор сияқты құралдар да пайдаланылды. Мылтық тек бай адамдарда ғана болды.
Әсіресе, гепардпен аң аулау өте қызық екен. Бұл аңды үйрету кез келгеннің қолынан келе бермейтін. Ол заманда гепард Қазақстанда Үстіртте тіршілік ететін. Одан оны аңшылар аулап әкеліп, қазақ байларына сататын. Сатып алған кісі аңды үйретуді ылғи әйелдер мен балаларға тапсыратын болған. Әуелі олар гепардты өздерімен бірге күні бойы алып жүріп, оны қолға әбден үйрететінді. Одан соң адам дауысына, иесін тыңдауға,жеке нәрселерді әкелуге машықтандырды. Алты ай шамасында бұл жануарлар ит тәрізді адамға сондай үйреніп кететін болған. Гепародты аңшылар мойнына жіп байлап ертіп жүрген.
Қарақұйрық пен ақ бөкен көп жерлерде оны геапрдпен аулағанда, оның қөзіне томаға кигізіп, арбамен алып баратын көрінеді. Аң мекеніне жақындағанда оның томағасын алып, еркін жіберіпті. Гепард киікті көрсе, оған оқша атылатын деседі. Егерде жемі жақында болса, оның геапардтан құтылып ктуі екі талай. Қолға үйретілген хайуанат қарақұйрық немесе киікке атылған кезде олардың аяқтарынан қатты соғып құлататын. Одан соң олардың кеңірдектерінен ала түсіп, аңшы қуып жеткенше ұстап тұрады. Ілешала жеткен аңшы, аңды бауыздап жіберіп қанын гепардқа ішкізеді. Жақсы үйретілген гепард бір сапарда ақсы үйретілген гепард бір сапарда 3-4 аңды ұстайды.
Қазақ халқының бұл кезде сүйетін саятының бірі - құс салып аң аулау болды.
Аң ұстауға пайдаланылатын қанаттыларды ұстап, саятшылық жасаушыларды Құсбегі деп атады. Әйгілі құсбегілер - аңшы құстардың тегін ажыратып, өскен мекен, ұясын тани алды, мінезін, бабын білді, оның қайраты мен өжеттілігін, ұшқырлығын айыра алады, оны алғырлыққа баули алатын білгір мамандар еді. Көке шықсам қанатым талады, жерге түссем Жалайыр Шор алады − депті деседі қырандар. Шор - есімі аңызға айналған құсбегі.
Құсбегілердің аң аулуға баулитын құстары мыналар: бүркіт, сұңқар, тұйғын, қаршыға, лашын, ителгі, қырғи, жағалтай және тұрымтай. Олардың ішіндегі ең
негізгілері - бүркіт пен қаршыға. Аңшы құстарды бабына келтіруді қайыру деп атайды. Халқымыз бүркіт салып. Түлкі, қарсақ, қоян және қырғауыл сияқты аңқұстарды ұстауды өте ұнатқан. Аңшылар лашынмен, қырғимен, бүркітпен жылына 100-120 қырғауыл немесе 250-300ге дейін қоян алатын болған. Қазақ құсбегінде Қаршыға қазан қайнаттырады, ителгі етек қилайды, тұрымтай көз тұндырады деген мәтел төркіні де осыдан шықса керек[1].
Қазақтың құс салу өнері кәсіпшіліктен гөрі сейілсеруенге, спортка жақын. Бұл өнерді кейде салбұрын деп, кейде саятшылық деп атауымыз да осыны аңғартады. Дегенімен, қысқа күнде қырықты алып қанжыға майлап, қоржын толтыратын үйірімен үш тоғыз олжаның әрі қызықты кәсіптік мәнін де жоққа шығаруға болмайды. Сондықтан да құс салу өнері қазірде де өзінің тартымды қызықтығын жойған жоқ.
XVIII ғасырда далалы аймақта тері беретін түлкі мен қарсақ көп болса, шөл далада қарақұйрық пен ақ бөкен үйірүйірімен жортты. Өзен мен көлдерге су құстары сыймайтын.
Деседе, қазақ халқы ол кезде, әсіресе, құлан аулауды өтен ұнататын. Өйткені, қонақжай халық оның дамді етін үлкен жиынтойда қадірлі адамдарғатарататын болған. Оның майының шипалық қасиеті барлығын қалың жұртшылықертеден білген. Әсіресе құлан майының ревматизм ауруымен сырқаттанған адамдарға көмегі өте күшті. Көзі ауырған кісілерге хайуанаттыңбауырын жеу бірденбір ем саналған. Сондайақ кімдекім құлан етін жесе, сол өте батыл және жауынгер болып өседі деген сенімде болған. Мәселен, Иран халқының эпосы Шахнамада осы халықтың асқан батыры Рүстем құлан етімен қоректенген деп жырланады.
Сондықтан да XVIII−XIX ғасырларда осы тамаша жануарды қамап ұстау, ор қазу әдістері арқылы есепсіз қырыпжою салдарынан олардың саны біртебірте азайып, ақырында жойылып кетуіне әкеп соққан. Біздің өңірде тұяқты хайуанат - құлан жиырмасыншы ғасырдың басында құрып біткен,оның аты тек ақынжазушылардың шығармаларында ғана аңыз түрінде кездесті.
Құланның қасиеттерін жақсы білетін қазақ халқы да оны өлеңжырға, аңшылық туралы әңгімелерге қосып отырған.
XVIII ғасырда Қазақстан өзімен көршілес мемлекеттер - Қытаймен, Өзбекстан және Ресеймен бағалы аңдар терісімен сауда жүргізе бастады. Басқа қалаларда Қазақстанмен сауда жүргізетін мемлекеттер құрылды. Егерде сол кезде бір түлкі бір қойға бағаланатындығынеске алсақ, жылына дайындалған құнды аңдар терісінен қанша пайда түсетіндігін түсіну қиын емес.
Орыс патшасының қол астына қараған кейбір сұлтандар мен билер алымсалық, сыйлық дегендерді тек бағалы аңдар терісін өткізу арқылы ғана төлеп тұрды. Мәселен, 1731 жылы қазақ сұлтандар - Батыр мен Нұрали орыстардың қол астына кіріп, оларға біріншісі - екі мың түлкі мен қарсақ, екіншісі - мың түлкі терісін төлеп тұруға міндеттелген. Сол жылы Семеке хан да орыс орыс патшасына ант етіп, оған жылына екі мың түлкі және бір мың қарсақ аулап беріп тұруға уәде берген. Сөйтіп, сол кезде түлкі, бұлғын, ақкіс, қасқыр терілері Ресеймен сауда жүргізу негізгі тауарлар болып саналды.
XIX ғасырда Ресейге үнемі ағылып кетіп жатқан жанжануарлардан алынған шикизаттардың көбі Қазақстанда өндірілетін еді.
Патша үкіметі орыс саудагерлерінің Қазақстанмен, Орта Азия елдерімен саудасаттық жүргізуін қолдап отырды. Ертіс және Жайық өзендері бойындағы қалаларда көптеген жәрмеңкелер ашылып, оларда сауда қыза түсті. Қазақстаннан Ресейге жүн, елтірі мен үлпілдек жүнді аң терілері көптеп жөнелтірілді. Орыс саудагерлері бұлғын, сусар, суыр, түлкі сияқты аң терілерін сауатсыз, қараңғы қазақтардан өте арзан бағамен басқа тауарлармен айырбастап алып жүрді және одан үлкен табыс тапты. Бұл кезде аң терілерін айырбас үшін аң терілерін қажет еткен аңшылар саны да айтарлықтай өсті. Соған сәйкес ормантоғайлы, жайқалып өскен далалы аймақта, өзендер мен көлдердің маңында тіршілік ететін хайуанаттар да жылданжылға азая бастады. Мәселен, 1840-1841 жылдары Оңтүстік Алтайға саяхат жасаған Қазақстанды зерттеуші ғалым Г.С Карелин өзінің күнделігінде былай деп жазған еді: Күршім өзенінің жағасында өскен орман арасымен жүріп өттім. Іші толған аю, құну, сілеусін, жабайы мысық, сусар, бұлғын және құндыздар екен. Және камшатта бар. Соңғы аңның Тобыл және Есіл өзендерінің бойында тіршілік еткендігін П.С. Паластың (1786) зерттеулері де дәлелдейді.
Г.С Карелин саяхатынан шамамен елу жыл өткен соң А.А. Силантьев (1898) былай деп жазды: Енді Алтай өңірі бұрынғыдай бай емес. Хайуанаттардың азайып кеткеніне байланысты тиімсіз бұл кәсіпті аңшылар да тастап кетіп жатыр. Қалбы Алтайында бұлғын құрып бітсе, Оңтүстік Алтайында оның санаулы түрі ғана қоры қалды. XIX ғасырдың аяғында Қара Ертіс бойындағы камшат жойылып кетті. Одан бұрынырақ бұл аң Қазақстанның солтүстігінде құрып біткен еді.
Патшалық Ресейде шикізат өнімдерін өткізу нарығының барған сайын кеңейе түсуі қазақ жерінде жабайы жануарларды жаппай аулау қарқынын күшейтті. Бағалы терісі мен еті үшін хайуанаттарды жыртқыштық жолмен қырыпжою, олардың біразының жойылып кетуіне немесе санының азаюып кетуіне әкеп соқты. Сөзіміз дәлелді болу үшін оған бірнеше мысалдар келтірейік.
1894 жылы Ақмола облысында 205мың ақ қоян терісі дайындалса, ал 1970 жылы бұл қоянның 15 мыңдайы ғана ауланды. Сол сияқты 1884 жылы Жетісу облысында 12 мыңға жуық түлкі ұсталса, бұл көрсеткіш 1904 жылы 7 мың төңірегінде қалды. Осы облыста 1868 жылы 11000 ақтөс сусар ауланса, 1905 жылы оның 126 ғана терісін дайындау бұл аңдардың азайып кеткендерін айқын көрсетеді.
Ақшаға құныққан байлар мен феодалдар жабайы хайуанаттарды, әсіресе ақ бөкенді аяусыз қырды. Өйткені, оның мүйізі шет елдерде дәрідәрмек ретінде пайдаланып, нарықта қымбат бағамен сатылды. 1852-1882 жылдардың арасында Кяхта қаласы арқылы шет елдерге орта есеппен 110 мың дана бөкен мүйізі шығарылған. 1840-1850 жылдарда Қазақстаннан Бұхар, Хива хандығына 344745 жұп мүйіз өткізілген. Алайда түйені түгімен жұтқан капитализм нарығы киік аулаудың байырғы әдісі мен ережесін түбегейлі өзгертті. Қыста қарың қар бетіне мұздақ құрғанда ит жүгірткен атты аңшылар оны мылтықпен атып, садақ тартып аулаған, тіпті таяқпен соғып алатын болған. Өйткені, қар бетіндегі мұздақ бар екпінімен жүгіргенде бөкеннің аяқ терісін кесіп, ақсатып, дәрменсіз күйге жеткізген.
Ұлы Қазан төңкерілісі қарсаңында ақ бөкен қоры азайып, тіпті көптеген жерлерде жойылып кетті. Тек Үстірт пен Бетпақдалада азғантай үйірлері сақталып қалды.
Осындай өлкеміздің табиғат байлығы - бағалы хайуанаттарды адам айтқысыз талантаражға салып тонау олардың біразының жойылып кетуіне әкеп соқты.
XVIII ғасырда республикамыздың батыс бөлігінде үйірүйірімен жортып жабайы жылқы - тарпан жүретін. Осы ғасырдың 60шы жылдарында Елек, Ырғыз және Шаған өзендері төңірегінде аңшылардың тарпан аулағандығы турлары тарихи дерек бар. Бұл жылқы сонымен бірге Ерейментау мен Көкшк шоқыларында да таралған. Тарпан - сондай шапшаң, төзімді және сақ жануар болған. Дәмді еті үшін оны аңшылар атпен қуып жүріп, найзамен түйреп ұстайтын. Есепсіз аңшылық құру және ауа райының өзгеруіне байланысты XIXшы ғасырлардың орта шенінде бұл жабайы жылқы жер бетінен құрып кетті.
Өткен ғасырда Ертіс өзені мен Зайсан ойпатында тіршілік еткен Пржевальский жылқысы да осы кезде жойылып кетті[1].
XIX ғасырда Сырдария, Шу және Іле өзендерінің жағалауындағы ну қамысты қопаларда осы қоныстардың қожасы аталған жолбарыс мекендейді. Оның терісі сол кездегі ақшамен 100 сомға бағаланатын. Жолбарысты аулауға сондай мерген, айласы мықты аңшылар ғана шыққан. Солардың бірі - Қазалы маңының тұрғыны Масақбай деген мерген болыпты. Ол өмірінің біразын аңшылықпен, оның ішінде жолбарыспен алысып өткізген көрінеді. Оған дәлел - оның денесінің бәрі жырылған, ойдымойдым тыртықтар болып біткен жаралар болған. Масақбай талай рет бетпебет келіп айқасқан деседі. Ашулы аң оны жерге домалатып, таптап жатқанда, мергенде қулығын асырып, жерге қарап жатпай, жолбарыс қарнына бауырынан қанжар түйреп, оны бірнеше рет сүлатқандығы туралы мәлімет әдебиеттерде жазылған. Деседе, Сырдария бойында жолбарыстың 1933 жылға дейін, Іле өзені бойында 1935-1936 жылдарға дейін кездескені мәлім.
Сондайақ XX ғасырдың басында Алтай және Солтүстік Қазақстанның ормандарында кең тараған бұланда жойылып кетті.
Міне, бұл айтылғандар Қазақстанға сауда капиталының енуіне байланысты аңшылық кәсіптің күшті дамығандығының айғағы. Қазақстан территоиясы кең болып, жануарлар дүниесі сонша бай болса да, онда аңшылық кәсібіне адам қызыметінің әсері айқын көрініп тұрды. Бұл әсер, әсіресе, екі бағытта білінді. Біріншіден, адамдардың тың жерлер мен ормандар есебінен егістік жерлердің көлемін ұлғайту, орман байлығын дұрыстап пайдаланбау, өзендер мен көлдердің ну қопаларды жиіжиі өртеу салдарынан кәсіптік маңызы бар біраз хайуанаттардың тіршілік ету ортасы өзгерді. Соған көндіге алмаған аңдардың едәуір түрі жойылып кетті. Екіншіден, тек үстіүстіне баюды көздеген байлар құндыз, бұлғын, сусар, киік сияқты аңдарды есепсіз аулап, олардың санын күрт азайтып жіберді.
Ол уақытта аң шаруашылығына халық шаруашылығының бір саласы есебінде қарау болмады. Әрине, ол кезде біздің өмірімізде саны өте сиреп кеткен бағалы аңдарды қамқорлыққа алып, қорғау туралы сөз қозғағаны кімген де болса мәлім.
Тек Совет өкіметі орнаған алғашқы күндерден бастапақ жабайы хайуанаттар байлығы да халықтың меншігіне көшті. Өте сирек кездесетін бұлан, жұпар, құдыз, бұлғын, киік қорғауға алынып, олардың қорының молаюына қолайлы жағдайлар жасалды, қорық ұйымдастыру дұрыс жолға қойылды. Табиғат байлығы - жабайы аңдардан алынатын өнімдердіхалық игілігіне пайдалану туралы 1919 жылғы 29 мамырдағы Аңшылық мерзімі және аңшылық мылтық ұстау правосы және 1920 жылы 20 шілдедегі Аңшылық туралы деректерге В.И. Ленин өзі қол қойды. [1] Қазақтардың аңшылығы. Бұрынғы хандық билік уақытында әрбір қазаққа күш-қуат, батылдық және тәуекелшілдік қажет еді, әйтпесе көшпелінің өз мүлкін, одан қалды өз өмірін қорғап қалу қиын. Халық әндерінен байқауымызша аңшылық осы қасиеттерге жетудің әдіс-төсілі. Қазақтар бос уақыттарын аңшылықта өткізеді, онда қаруды қолдануды үйренеді, қауіпқатерге бой үйретеді, ұстамдылықты, батылдықты жөне ширақтықты қабылдайды, сонымен қоса өз аттарының күш-қабілеттерін сынайды. Осы мақсат үшін, тыныш өмірді жек көретін және түрлі хикая-қызықты аңсайтын жігіттер аңдардың мінез-құлқын білетін тәжірибелі аңшы бастайтын салбурын аталатын үлкен топқа бірігеді. Және де, ыстық пен суыққа, аштық пен шөлге қарамай ең жыртқыш аңдарды тоқтаусыз қорқусыз қуатындары ғана жақсы аңшы деген атаққа ие бола алады. Кейінгі уақытта орыс бодандығын қабылдағаннан кейін де қазақтар үшін аңшылық ең сүйікті ісі болып қала берді. Бұл уақытта аңды ұстаудың түрлі құралдары да пайда болды: қақпа, ау, т.б. Кәсіптік мақсаттағы аңшылар да пайда бола бастайды. Олардың көбісі аң терісін сатудан әжептәуір пайда көрді. Кәсіптік мақсатпен ауланатын аңдарға дала да көп таралған киіктер, маралдар, бөкендер, жолбарыс, аю, түркі, қарсақ, қасқыр, құндыз, т.б. жатады. Жергілікті тұрғындардың айтуы бойынша бұрын далада әр жерден көптеп кездесетін аңдар осылай құтылды. Сонымен қатар жергілікті табиғатта көптен кездеспейтін аңдардың атымен аталатын жер-су аттары да осыны көрсетеді.
Бүгінгі күні ең құртылып жатқан аңдар бөкен, марал, киік және буадақ. Көптеген аңшылардың айтуынша бөкендер ең жуас аң. Күзде және қыста үлкен табындармен жайылады және суатқа үлкен шоғырымен тізіліп, әрдайым бір жолмен барады. Егер жолда мылтықтың дауысы естілсе кейін қашады; тағы мылтықтың дауысы естілсе алғашқы дауыс шыққан жаққа қарай қашады. Осылайша бір аңшыдан екінші аңшыға соңғысы атылғанша қашады да отырады. Тек аңшыны көрген жағдайда ғана олар құтыла алады. Онда жан-жаққа бытырай қашып кетеді. Қыс түсісімен аңшылар қай жерде бөкендердің көп жүретінін және қай жолмен суатқа баратынын байқайды. Ол жолға үлкен шұңқыр қазып, үстін шөппен жауып, аңшылар жасырынып отырады, ал бөкендер қатерлі шұңқырға жақындағанда жан -жақтан оларға лап қояды. Абайсыздан олар мұндай айлаға түсіп қалады. Осы тағыда басқа әдістің арқасында қазақтар көптеген жерде бөкендерді мүлдем құртып жіберді.
Жыл өткен сайын марал аулаушылардың саны көбейіп келеді, ал керісінше маралдардың саны кеміп, кейбір жерлерде тіптен құрып кеткен. Марал мүйіздері Қытайда жақсы өтеді екен, көпшіліктің сендіруі бойынша онда қытай дәрігерлері қымбат дәрі жасайтын көрінеді.
Қарқаралы уездінің оңтүстік және оңтүстік-шығыс аумақтарында киіктер көптеп кездеседі. Олар әрқашан табынымен жайылып, жыл мезгілдерінде орын ауыстырып отырады. Қазақтар оларды мүйізі үшін аулайды, оның екеуі Ботов жәрмеңкесінде 2-3 рубль тұрады. Киіктерді кез келген уақытта аулайды. Көптеген аңшылар киік мүйізін сатудан көп ақша тауып, өздерінің кез келген қажеттіліктерін өтей алады. Мысалға, бір аңшы жыл бойында 90 киік өлтіргенін айтады. Бұл жануарларда біртіндеп жоғалып барады. Ботов жәрмеңкесінде сатылатын киік мүйіздерінің көлемін көрсе, Қарқаралы уезді ауқымында қаншама киік жойылатынын аңғара алады[2].
Аңшылықты қазақтар ең қызықты іске балайды. Аңшылық кезінде әрбір жігіт өзінің батылдығы мен тапқырлығын көрсетуге тырысады. Сол себепті, аңшылық қазақтарда бұрынғы уақытта көсіптік сипатта болмады. Мұны қазақ даласының көп жерінде қазіргі күнге дейін сақталған салт-дәстүрлер көрсетеді. Аңшымен бірнеше адамдардың қоса жүретіні де бар. Егер де ол аң үстай қалса рәсім бойынша оны өз жолдастарының ең үлкеніне ұсынады. Ірі аң келесідей бөлінеді, аңшы өзіне терісін және он жамбасын алады, ал қалғаны жолдастарына тиесілі; олардың үлкендері жасы кішілерден қарағанда үлкендеу бөліктерін алады. Мұны мүше алмақ деп атайды. Бұл салт-дәстүрдің талаптарына бірнеше рет аңға шыққан аңшы, немесе аңда болмаған жаңа мылтық, жаңа үйретілген құс, ит алып шыққан аңшылар бағынбайды. Біріншілері де, екіншілері де ұсталған аңды ырым деп өздеріне алады. Ырым салт-дәстүрмен қалыптастырылған сенім, егер аңшы бірінші ұсталған аңды өзіне алмаса мылтығы дұрыс атпайды делінеді. Үйіне оралған аңшы ұстаған аңын сол босағаға тастайды, сосын барып керегеге іледі.
Аңшылықтың мезгілі туралы анық ештеңе айту мүмкін емес. Қазақтар өздеріне ыңғайлы уақытта аңға шыға береді, ақсақалдар және молдалар көктем кезінде, құстар балапан басқанда, аңдар төлдемеген кезде аңшылыққа шығпауға үгіттейді.
Көктемде қазақтар қолға үйретілген қаршыға, ителгімен құс аулауға шығады. Қасқырдың, түлкінің күшіктерін індерінен қазып алады және тазылармен қасқырдың қаншығын қуады, себебі олар інін бұзғаны үшін үй жануарларын қыруы мүмкін.
Жазда бірнеше аңдар тазымен, мылтықпен бағалы терілі сүтқоректі жануарларды аулайды. Күз және қыс түсісімен аңшылык, басталады. Күзге қарай бағалы аңтерілері көркем бола түседі. Осы уақытта қасқыр аулау көп болады, себебі қасқырлар семіреді немесе қазақтар айт пақшы қасқырлар майтабан болады, яғни табандарын май басады.
Күзде жыл құстары топтасқанда қазақтар қолға үйретілген бүркіт, сүңқар, қаршыға, ителгілерімен құс аулауға шығады.
Күздің соңында қазақтар қыстауларына көшуге дайындалады. Бүткіл рудың өкілдері жылқыларын бір табынға жинақтайды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстандағы аңшылық туризмнің қазіргі жағдайы және болашағы
Кіріспе
Негізгі бөлім:
1 Қазақстан аумағындағы аңшылық және оның түрлері
1.1 Қазақстан жеріндегі аңшылықтың дамуы
1.2 Қазақ жеріндегі аңшылықтың түрлері
2 Қазақстан аумағындағы аңшылық жайылымдар
2.1 Оңтүстік Қазақстан аумағындағы аңшылық жайылымдар
2.2 Батыс Қазақстан аумағындағы аңшылық жайылымдар
2.3 Орталық Қазақстан аумағындағы аңшылық жайылымдар
2.4 Шығыс Қазақстан аумағындағы аңшылық жайылымдар
2.5 Солтүстік Қазақстан аумағындағы аңшылық жайылымдар
3 Қазақстандағы аңшылық туризмнің қазіргі жағдайы және болашағы
3.1 Аңшылық туризмнің нормативтікқұқықтық базасы
3.2 Аңшылық туризмді дамытудың экономикалық негіздері
3.3 Аңшылық туризмін дамытудың маркетингтік негіздері
3.4 Аңшылық шаруашылықты дамыту жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Туризм әлемдік экономикада басты рөлдің бірін атқарады. Дүниежүзілік Туристік Ұйымның деректері бойынша ол әлемдегі жалпы ұлттық өнімнің оннан бір бөлігін, халықаралық инвестицияның 11 пайыздан астамын, әлемдік өндірістің әрбір 9-шы жұмыс орнын қамтамасыз етеді.
Туризмнің қазіргі индустриясы табысы жоғары және серпімді дамып келе жатқан қызмет көрсетулердің халықаралық сауда сегменттерінің бірі болып табылады. 1999 жылы халықаралық туризмнің үлесі экспортқа шығарылатын дүние жүзілік табыстың 8 пайызын, қызмет көрсету секторы экспортының 37 пайызын құрады. Туризмнен түскен табыс мұнай, мұнай өнімдері және автомобиль экспортының табысынан кейін тұрақты үшінші орында келеді. Мұндай оң үрдіс жаңа мыңжылдықтың, бас кезінде сақталады деп күтілуде. Әлемдік туристік нарықтық дәстүрлі аудандары өзінің рекреациялық сыйымдылығының шегіне іс жүзінде жеткендіктен, туризмнің өсуі туристер баратын жаңа аумақтар есебінен басым дамитын болды. Осыған байланысты, Қазақстанның әлемдік туристік нарықта өзінің лайықты орнын табуға бірегей мүмкіндігі бар.
Қазіргі туризм еңбекшілерінің жыл сайынғы ақылы еңбек демалысына шығуымен байланысты болды, мұның өзі адамның демалуға және бос уақытын өткізуге негізгі құқығын тану болып табылады. Ол жеке адамды, адамдар және халықтар арасындағы өзара түсіністікті дамытудың факторына айналады. Барлық ТМД елдеріндегі сияқты, Қазақстандағы туризм жүйесінің қалыптасуы қалың бұқараны қамтитын демалыстың бір түріне айналып келеді. Нарықтық қатынасқа көшкен кезімізде туризм бизнестің тамаша көзіне айналып отыр. Әлемнің алдыңғы қатарлы елдерінің бәрінде туризм жақсы дамыған. Туған өлкеге саяхат жасау адамдардың бойында табиғатқа деген сүйіспешілікті арттырады. Соңғы жылдары туристердің саны жылдан-жылға артып келеді. Сонымен қатар елімізде ғылыми негізден аңшылық туризм де дамып келеді. Мүмкін, бұның бірде-бір жауабы, еліміздің бұрын соң жабық болғанымыз, сонымен қатар табиғи байлығымыздың осы күнге дейін байырғы қалпында сақталып келгені. Қазақстан алуан түрлі аңшылық алқаптарға бай, онда көптеген кәсіптік маңызы бар жануарлар мекендейді, олардың біршамасы трофейлік (олжалық) түрлерге (тұяқтылар, жыртқыштар, құстар) жатады. Бұл Қазақстанда аңшылық туризмнің дамуына жағдай жасай отырып, сонымен қатар ол дүниенің әрбір түпкірініндегі көптеген аңшы-туристтерді еліктіріп отыр.
Адамзат алғаш әлемде пайда болған кезден-ақ өзін қоршаған ортаға үйлесе өмір сүрүге талпынған. Күн көріс қарекетімен әуелден әртүрлі табиғаттағы жабайы жеміс-жидекті теріп жей келе, аң-құс аулауға машықтана бастады. Мұны дала мәдениетінде сақталып қалған көне жәдігерлер дәлелдеуде. Әсіресе тасқа қашалған аң-құс аулаудағы бейнелер соның айғағы іспетті.
Аңшылық-адамзаттың ең көне және ең алғашқы күнкөріс қарекетінің бірі болғанымен, уақыт өте келе уақыттқа ұласып, орта ғасырдың соңына дейін шаруашылықтың негізгі бір түріне айналды. Тарихи даму барысында табиғат ананың қорының, дәлірек айтсақ аң-құс фаунасының қатарының сиреуі, адамзат баласының санының күрт өсіп, экологиялық апаттың қылаң беруі мен технократтық өркениеттің кең қанат жаюы аңшылықты тежеуге мәжбүрледі. Әрі діни фактордың күшеюі, адамдардың ақыл-парасатының арта түсүі, өркениетті қоғам элементтерінің дамуы табиғатқа деген қамқорлықты арттырды. Сондықтын аң-құстарды жөн-жозықсыз, шектен тыс аулауға, құртуға шек қоюыла басталды. Әсіресе, адамдардың санасындағы мифтік түсініктерімен байырғы дүниетанымындағы табиғат ананы қастерлеу, оның аң-құсын, әсіресе қазақтар Құдайдың малы, қоңыр аң деп қастерлеген бұғы, қарақұйрық, тауешкі, құлжа қатарлы аңдарды және киелі құстарды шектен тыс аулауға, жөн-жозықсыз қыруға жол берілмейді.
Осы кезден аң аулаудын көптеген тәсілдерінің бірі алға шықты, ал қайсыбірі екінші қатарға ысырылды. Аңшылық тәсілдерінің аңды қыран құспен алу, қумай тазымен аулау, ату қаруларымен (садақ, мылтықпен) түрлі жабдық-саймандармен (тұзақ абақ шаншу, қақпан, атқы), әр алуан тәсілдермен (құм қақпан, орға жығу, қысаңға қамап, сойылмен ұру) аулау деген негізгі түрлері бар.
Осылайша табиғи тәсілдермен аң аулаудың өрісі тарылып, оның кейбір түрі, айталық құсбегілік пен тазы баптау кәсіптен гөрі, өнер сипатына ие болды. Ұлы Мұхтар Әуезов айтқандай: Аңшылықтың үміт қуанышы көп. Ыстық оттай қызулы минуты көп, мағыналы өмір. Аңшылықта кісіні ақын күйіне жеткізетін сезім күйі көп. Бұл-салқындап кеткен кәрі ақылдың өмірі емес, сүйген ғашығыңды сағынып келіп, күліп-ойнап өткізген күндіз-түніңдей ыстық сезім өмір. Өйткені бір минуттың ішінде қуантатын да, жүдететін де сәттерді басынан кешіреді. Соның бәрін айтып жүргендіктен аңшының тілі шешен, қиялы журек. Бүркіттің ұшқанына, түлкінің құтылмақ болған айласына, құсшының ебіне арналған талай шешен сөздер бар. Аңшылық өмірінен ілгері - соңғыдан қалған талай қызықты, жанды, сұлу әңгімелер көп. Шыныменақ құсбегіліктің адамды ақындық деңгейге жеткізетін өнер, әрі халықтың көне дәстүрінің мәйегін сақтап, насихаттайтын, ел арасындағы еркелері салдар мен серілердің жан жолдасы, жұрттың еңбегі ғана емес, кие тұтар құндылығы болып қалды. Оның дәлеліндей, аушы құстарға қатысты толып жатқан ырым- тыйымдар жұқанасы (реликтері) күні бүгінге дейін өмір сүріп келеді.
Аңшылық туризм соңғы жылдары дүние жүзіне танылып, қарқындар дамып келе жатқан экологиялық туризмнің бір түрі, оны кейде шытырман оқиғалы туризм деп те атауға болады.
Жұмыстың көкейкестілігі: Қазақстан алуан түрлі аңшылық алқаптарға бай, онда көптеген кәсіптік маңызы бар жануарлар мекендейді, олардың біршамасы трофейлік (олжалық) түрлерге (тұяқтылар, жыртқыштар, құстар) жатады. Бұл Қазақстанда аңшылық туризмнің дамуына жағдай жасай отырып, сонымен қатар ол дүниенің әрбір түпкірініндегі көптеген аңшы-туристтерді еліктіріп отыр.
Жұмыстың мақсаты: Қазақстандағы аңшылық туризмді зерттеу.
Жұмыстың міндеттері:
1. Аңшылық шаруашылық алқаптарына және кәсіптік жануарларға, соның ішінде олжалық түрлерге сипаттама беру.
2. Аңшылық туризмге сәйкестендіріп, нормативті-құқықтық базасын құру.
3. Аңшылық турларды ұйымдастыру.
Зерттеу нысандары: аймақтағы туристік - аңшылық алқаптардың даму мүмкіншіліктерін меңгерудің дәрежелерімен танысу. Аңшылық туризмді дамыту факторларына баға беру.
Практикалық әдіс - тәсілдері: әдебиеттермен жұмыс, архив мәліметтері мен статистикалық мәліметтер жинау, дала тәжірибелері мен нәтижелері, анализдеу және синтез, географиялық тәжірибелер мен мәліметтер.
Құрылымы: кіріспе, 3 негізгі бөлімнен, қорытынды бөлімдерден тұрады.
1 Қазақстан аумағындағы аңшылық және оның түрлері
0.1 Қазақ жерінде аңшылықтың даму
Аң аулау дәстүрі ерте заманда адамдардың күн көріс кәсібімен бірге туғаны белгілі. Оны тіпті өте көне кәсіп деуге де болады. Ертеде адамдар аң мен құсты таспен ұрып, сойылмен соғып, інге паналағандарын сумен тұншықтырып, түтінмен бұлықтырып аулаған болса, бертін келе үйретілген иттерді қосты, атпен қуды, құс салды. Ор мен аранды, қода мен дараны,шалма мен бұғалықты, тор мен тұзақты, зақпы мен кайтып келді, шаппа мен қақпанды, сере мен найзаны, садақ пен мылтықты әр дәуірге орай жетілдіре пайдаланды. Аң аулауды күн көрістің кәсіптік көзі етті. Саятшылықты сауық - сайран салтанат белесіне көтерді. Нәтижесінде спорттық және кәсіптікмәні бар аңкөстіктің неше турлі мамандары пайда болды.
Қазақ халқының ауыз әдебиеті мен жазба әдебитінде аңшылық туралы аңыз - әңгімелер көп. Соның бірі аңшы, аңкөстік, аңшылық, бүркітші қағушы салбуырын сияқты ұғымдарға көңіл бөліп көрейік.
Аңшы - аң аулаушы, аңды аңдушы, соңына түсіп аулап алушы адам. Бүгінгі заманымызда аң аулау мемлекеттік айналған. Аң аулау ұшін жаңа заман ғылымы мен техникасы араласты да, алуан түрлі әдіс - айла жасалды. Мұндай аулау әдісі алдында ұшқан құс, жүгірген аңның ешқандай құтылу лажы жоқ. Бірақ, аңды қорғау, сақтау өсіру өрбіту, молайту жұмыстары жолға қойылған біздің мемлекетте аң мен құсты бет алды аулауға тыйым салынған.
Ал, аң аулау дәстүрі мен тарихын алғанда, ертедегі адамдар аң аулауды өмір сүрудің, күнкөрістің көзі еткені мәлім. Ертедегі адамдардың аулау әдістері де алуан түрлі болған. Олар әуе баста тым қарапайым жолмен ғана тамақ табуды көздесе, кейінніен аң аулауды кәсіптің көзі, қызықтаудың негізі еткен. Бірақ әр заманның әдіс - айласы басқа- басқа болғанмен, қазақ халқының ұғымында солардың бәрі де аңшы аталады.
Аңшылар аңға шықты мылтық алып,
Иттерін жүйрік - жүйрік ертіп алып.
Ішінде қалың тоғай ұйықтап жатқан
Бір қасқыр қаша берді тұра салып
(ХХ ғасыр, қазақ ақындары, ҚТФС. 284-бет)
Аңкөстік − Қазақ халқы осы сөздің тым ертедегі еске ала отырып, аңкөс адам дегенді өте үлкен мамандық иесі деп білген. Тас, таяқ, сойыл, шоқпар, түтін, тор, тұзақ, ау, қақпан, шоқпар, су, түтін, тор, түзақ, ау, қақпан, ат, ит, құс, садақ, мылтық сияқты қару- жарақтармен аң аулау білетін, осы қару жарақтың бәрін немесе бірнеше түрін пайдаланып, аң адамдарды аңкөс адам деп таниды. Бірақ аңкөстік қару жарақты пайдалануға ғана айтылмайды, ол адам қай аңды, қай қарудың түрімен (мысалы, тұзақ, ау, қақпан, садақ, шоқпар, сойыл, тіпті су, түтін т.б.), қалай аулауды да білуі шарт[1].
Қазақ халқының аңшылық мамандығындағы аңкөстік өте күрделі, жан - жақты мән мағыналы ұғымда айтылады. Аңкөс адам әрбір аңның тіршілік ету әдісін, өсу өрбу жолдарын білу керек қай аң қандай жерде, қай жерде болады, олардың аулану маусымындағы мекендері қай жерде болады, олардың аулану маусымындағы мекендері қай жер, аңдардың күндізгі және түнгі өрістері, жыртқыштардың жортуы, қоңыр аңның жайылу, жусау, ұйықтау, өру кездері, олар нені жейді, нені жемейді, тіпті олардың құмалағына дейін, мәселен қай аңныңқұмалағы екеніне дейін айыра білуәі керек.
Ол адам өзі жасаған жердегі өзі білетін аңның өзін де сырын да керек. Ол аңдар нені тез сезеді, нені сезбейді, олардың иіс айыруы, бақылау, қараылдау, күзету, қарау, көру, сезіну, секем алу сергектігі, мінез - құлқы, тағысын- тағылар қай аңдақалай болатының білетін адамдар аңкөс адам болып саналады. Аңкөстер аңның бқғу, қору, қорғалау, қашу, тосқауылдау, бұлтару, із тастау әдістерін де білуі шарт. Тіпті аңныңеркегі мен ұрғашыларының, үлкені мен балаларының дыбыстарын айыратын болуы керек. Күн райы, жел, боранның, жер бедерінің орайлы-орайсыз жақтарын да мұқият білгені абзал.
Айта берсе, бұл - таусылмайтын жыр. Аң мен аңшы арасындағы аңдысудаайтып бітіруге болмайтын, бәрін бірдей біліп болмайтын сырлар өте көп. Бірақ осының бәріне мән беретін адамды қазақ халқы аңкөс деп атайды аңкөстік өзі аулап жүрген аңның сыр-сипатын түсіне білетін маман деген ұғым береді. Аңшының қанша айласы болса, анның да сонша жолы болады дейді халық.
Аңшылық - аң аулау кәсібі, аң аулауды күн көрістің көзі етушілік. Тәтті етін, қымбат терісін, мамық, жүн, қауырсындарын, мүйізі мен тұяғын, тісі мен сүйіегін және басқа қымбат заттарын алып, дүние - мүлік жинауды кәсіп етушілік. Сәкен Сейфуллиннің көшпелі елдің аңшылық, малшылық, жаугершілік өмірінен неше түрлі ертегі, әңгімелер, екпінді күйлер, жырлар шыққаны дегені бар.
Ұлан байтақ жері бар Қазақстан территориясы талай заманнан бері жабайы хайуанаттардың мекені болып келді. Осы жануарлардан алынған өнім халыққа кисе киім, ішсе тамақ болды. Соның негізінде аң аулау негізі пайда болып, күрі бүгін ол үлкен мемлекеттік маңызы бар, ірі шаруашылық негізінің біріне айналып отыр.
Міне, осы аң шаруашылығының қазіргі жағдайын жете түсініп, оны одан ары дамыта беру мүмкіншілігін ашу үшін оның өткен тарихын жақсы білген жөн.
Сонау көне дәуірдкн бері республика территориясында климат жағдайы бірнеше рет өзгерді. Соған байланысты онда тіршілік ететін жануарлар дүниесінде де талай талай өзгерістер болды[1].
Адамзат қоғамы қалыптаса бастаған дәуірдегі аңшылық тарихымен танысу мынаны көрсетеді: Қазақ жерінде бірнеше мыңдаған жылдар бойы ірі сүтқоректілерді аулау - адам баласының тіршілік етуінің негізгі көзі болған. Аңшылық алғашқы қарапайым техниканың дамуына әсерін тигізді. Палеолит және неолит дәуірлерінде ол қоғам дамуының негізгі қозғаушы күші болды. Тек қана мал шаруашылығы мен егіншіліктің етек алуы аң аулау кәсібін екінші қатарға ығыстырды.
Бұдан шығатын тағы бір маңызды қорытынды - Қазақстан территориясында тіршілік ететін ірі жабайы жануарлардың 300 мың жылдан астам уақыт бойы тікелей немесе жанама түрде адам ықпалында болуы. Тіпті еңбек құралдары жетілген сайын бұл әсер жылданжылға күшейе түсті. Біздің аймақта халық санының өсуіне, мал шаруашылығы мен егіншіліктің дамуына байланысты адамның жабайы хайуанаттарға жанама әсері күшейді. Олар көктемде егін егетін жерлерді тазарту мен жайылымды жақсарту мақсатымен біраз жерлерді өртеуді практикаға айналдырды. Бұл өрт мыңдаған гектар шабындықтар мен орманды құртып жіберді. Сондайақ үй малдары арасында болған жұқпалы аурулар жабайы жануарлар ішінде де таралғаны мәлім. Міне, осындай жағдайлар кең байтақ даламызда өрген хайуанаттардың өсуін тежеп отырды.
Көне дәуір адамдары мамонт пен жүндес мүйіз тұмсықтың құрып кетуін тездетсе, қола ғасырдың аңшылары жабайы өгіз - турды, бизонды, жабайы екі өркешті туйені жойып жіберді.
Біздің жыл санауымызға дейінгі бірінші мың жылда Қазақстан территориясында тұратын көне халықтар рутайпаларға бөлінген. Алғашқы қауымдық құрылыс ыдырап, тапқа бөліну етек алды. Бұл тарихи кезең аңшылықтың жаңа тәсілдерінің одан әрі дамуымен суреттеледі. Әуелі мыстан, қоладан, одан кейін темірден жасалынған қарулар пайда болды. Осыған қарамастан, аң және балық аулау көмекші шаруашылық есебінде қалып қойды.
Сол заманда Қазақстан жерін сақтар мен скиф тайпаларының мекен еткені тарихтан белгілі. Сақтардың негізгі мұрагері түркі халықтары, соның ішінде қазақтар болуы керек. сақ тайпасы өздерінің қаруларын, ыдыстарын және басқа заттарын жанжануарлардың (қой, ешкі, жылқы,арыстан, аю) бейнелерін салумен әшекелейді. Қанжар, пышақ саптарын жасағанда да оларға хайуанаттардың формасын берді. Тау теке, жылқы сияқты жануарлардың бейнесін тастарға салып қалдырды.
Сақ уакытында тастарға ойып салынған суреттер Қазақстанның көптеген аудандарынан табылып отыр. Мәселен, Алматы обылысының Дауылбай тауы мен Теректі сайы және Таңбалы сайынан, Семей обылысы Шұбартаудан кездескен тас бетіндегі бейнелер ерекше назар аударады. Мыңнан астам тасқа ойып салынған суреттер Ақсу Жабағылы қорығындағы Қасқа бұлақ аңғарында да бар. Тасқа қашалынған таңбалардың көбінде бұғы, арқар, марал, түйе, ат, ит, тау ешкісі бейнеленген. Садақ асынып,ит ерткен аңшылардың суреттері де жиі ұшырайды. Солардың көпшілігінде бұғы бейнеленген. Бұдан шығатын қорытынды, ерте кезде бұл маңда бұғы көп болған. Келекеле аңшылар бұл жерде олардың тұқымын жойып жібеоген болуы керек.
Міне, осындай тастағы таңбалар сол заманда аңшылық етудің қаумалап ұстау, садақ ату және ит жүгірту әдістерінің кең тарағанын айқын танытады. Бұл мақсат жүйрік аттарды пайдалану табысқа жетудің кепілі болды.
Аңшылардың көмекшілері тек жүйрік ат пен тазы ғана болып қана қойған жок, сонымен бірге қолға үйретілген барысты да аңға салғанын Шолақтау тастарындағы суреттер растайды. Гепардпен аң аулау туралы Азия мен Қазақстанға саяхат жасаған Марко Поло сипаттап жазған. Бірақ, бұл хайуанаттарды қолға үйрету қиын болғандықтан, оларды тек ру, тайпа басшылары ғана ұстаған деп шамалауға болады.
Республикамыздың түпкіртүпкірінен табылған тастағы бейнелер аңшыларды қоршаған ортада қандай жануарлар тіршілік еткенін және сол кездегі оларды аулау әдістерін көз алдыңызға елестетеді.
VI−XII ғасырларда Сырдария бойында, Қаратау өңірінде, Талас алқабында және Жетісу бойындағы халықтардың жиі қоныстануына байланысты көптеген ауылдар мен қалалар пайда бола бастады. Оңтүстіктегі қалалар арқылы үлкен сауда жолдары өтті. Көшпелілердің негізі кәсібі - мал өсіру болды. Осы айтылғандар саудасаттық үшін терісі аса құнды аңдарды көп аулауды керек етті.
X−XI ғасырларда Ертіс өзені жағалауын жайылым еткен малшылар аңшылықты да кәсіп еткен. Олар бұлғын, ақкіс және түлкі терілерін дайындап, оларды өз тұрмыстарында пайдаланумен бірге көршілеріне тұзға айырбастап отырды деген мәлімет бар.
Марко Поло он үшінші ғасырлардағы Қытайға барған саяхатын баяндағанда, Қазақстан жерінде тұратын халықтар туралы былай дейді: Мұнда тұратындар - көбінесе аңшылар, олар өздеріне көп пайда беретін терісі аса бағалы хайуанаттар - ақкіс, бұлғын, ақ тиын, қара түлкілерді ұстайды екен. Олардың терісінен өте жоғары бағаланатын қымбат тондар тігеді. Сәнді терісі үшін жабайы жануарларды көп аулау олардың қорын жылданжылға төмендетіп жіберді.
Тіпті үлпілдек жүнді аң терілерінің ақша рөлін атқарған уақыттары да болды. Оған азықтүлік айырбастап алумен қатар, алымсалық төлеу және түрлі сыйлықтар беру осы арқылы жүргізілді.
XIII ғасырда Қазақстанда Монғол басқыншылары басып алған кезде де аңшылық үлкен роль атқарды. Монғолдарға тәуелді болған көшпелілер алымсалықты бағалы аң терілерімен және тұяқты жануарлардың қақтаған етімен төлеуге міндеттенді.
Монғол шапқыншылығы шаруашылық пен кәсіпкерліке орасан зор нұсқан келтірді. Олар Қазақстанның мәдениет орталықтары болған - Суяб, Барсагүл, Тараз, Отырар, Сауран және тағы басқа қалаларды жерменжексен етті. Жаулап алушылар қала маңындағы егіншілікпен айналысатын шағын ауылдарды да құртып жіберді. Ертеде гүлденіп тұрғанЖетісу өлкесі енді қаңырап бос қалды.
XIII−XVIII ғасырларды республика территориясында халықтың өз қоныстануы,жаайқала өскен шабындығы мол өзендер мен көлдердің көп болуы мұнда жабайы аңдар мен құстардың қайтадан көбеюіне қолайлы жағдай жасайды. Шөл далада үйірүйіріменкиік пен қарақұйрық жортса, қамысты сулар құстарға толы болды.сондықтанда осы уақыт аралығындакөшпелі халықтардың негізгі кәсіптерінің бірі - тағы да аңшылық болғанын тарихи мәліметтер айқын дәлелдейді.
Ол уақытта жабайы хайуанаттарды аулаудың қоршап атып алу және ор қазу сияқты түрлері қолданылған.әскер басшылары да қарамағындағы адамдарды батылдыққа, ержүректікке үйрету үшін жолбарыс, аю, құлан атуға шығарып отырған. Мәселен, Тимурдың 200 мың қолы елсіз, ұшықиыры жоқ Қазақстан территориясы арқылы бірнеше ай сапар шегеді. Жорықтың соңғы күндері, қазіргі Қостанай обылсының жеріне енгенде әсерінің азықтүлі.і таусылып, шаршапшалдығып, жүдеп ашығады. Аманқарағай төңірегінде Тимур әскерлері үлкен территорияны қоршап алып, аң атуға нұсқау береді.сонда шұбап келе жатқан әсккрінің оң және сол жағы дөңгелек тізбек жасап, шексіз үлкен жазық жерді қоршап алады. Осы қоныстағы жабайы хайуанаттарды қоршап, қыса түсуі екі күнге созылады. Басарға жері қалмаған ақ бөкен, бұғы, құлан солардың оғына ұшырайды. Әскерлер хайуанаттардың тен семізін таңдап сойған, арықтарын лақтырып тастаған.
Сондайақ өзен, көл бойында өскен қамыстардың сабағын бірекі биіктікке үшкірлей кесіп үлкен алаң жасап, бөкенді аулау әдісінең осындай тағы бір түрі қолданылған. Осы жерлерге бөкенді айдап қамаған. Аңшылардан үркіп, топталып қашқан бөкен кесілген қамысқа шаншылып көп қырылатын болған.
Жабайы жануарларды ұстау үшін қазылған Жәнібек оры, Темірлан оры деп аталатын орларды Шоқан Уәлиханов Жоңғар очеркінде жақсы баяндайды. Құлан ұстау үшін жазылған Жәнібек оры Тарбағатай тауынан Іле өзеніне дейін созылып жатқан. Хан адамдары Жоңғар Алатауы жағынан барлық құланды осы ортаға қуып тығып, қырып тастаған деген сөз бар. Сондайақ, Алашаханның қисасында да мың жарым құланды орға жығып ұстады деп жазады. Оқиғаның болған жері қазіргі Ұлытау маңы.
Міне, осындай әдістер арқылы сол кезде қанша хайуанаттар ауланғанын еске тусіруге болады.
XV ғасыр және XVI ғасырдың басы қазақ халқының қалыптасып құрылу және Қазақстанда феодалдық құрылстың дамыған кезі. Қазақтар мал бағумен шұғылданды. Егіншілік нашар дамыды. Тек ол Оңтүстік аудандарда өзен бойларында азмаздап өсірілетін.
Бұл кезде тері илеу, одан әрі түрлі бұйымдар, аяқ киімдер тігу, түрлі ыдыс жасау кең өріс алды. Темірден түрлі құралдар соғатын ұсталар пайда болды. Қазақтар тіпті аз мөлшерде қорғасын кенін өндіретін дәрежеге жетті.
Жұртшылық аң аулаумен де айналысты. Далалық аймақта қарсақ, түлкі, қарақұйрық, киікжәне қояндарды аңшылар олжалап жүрген. Аң аулаудың көне әдістерімен бірге бүркіт салып саятшылық құру осы кезде шықты. Хайуанаттарды ұстау үшін қақпан, тор сияқты құралдар да пайдаланылды. Мылтық тек бай адамдарда ғана болды.
Әсіресе, гепардпен аң аулау өте қызық екен. Бұл аңды үйрету кез келгеннің қолынан келе бермейтін. Ол заманда гепард Қазақстанда Үстіртте тіршілік ететін. Одан оны аңшылар аулап әкеліп, қазақ байларына сататын. Сатып алған кісі аңды үйретуді ылғи әйелдер мен балаларға тапсыратын болған. Әуелі олар гепардты өздерімен бірге күні бойы алып жүріп, оны қолға әбден үйрететінді. Одан соң адам дауысына, иесін тыңдауға,жеке нәрселерді әкелуге машықтандырды. Алты ай шамасында бұл жануарлар ит тәрізді адамға сондай үйреніп кететін болған. Гепародты аңшылар мойнына жіп байлап ертіп жүрген.
Қарақұйрық пен ақ бөкен көп жерлерде оны геапрдпен аулағанда, оның қөзіне томаға кигізіп, арбамен алып баратын көрінеді. Аң мекеніне жақындағанда оның томағасын алып, еркін жіберіпті. Гепард киікті көрсе, оған оқша атылатын деседі. Егерде жемі жақында болса, оның геапардтан құтылып ктуі екі талай. Қолға үйретілген хайуанат қарақұйрық немесе киікке атылған кезде олардың аяқтарынан қатты соғып құлататын. Одан соң олардың кеңірдектерінен ала түсіп, аңшы қуып жеткенше ұстап тұрады. Ілешала жеткен аңшы, аңды бауыздап жіберіп қанын гепардқа ішкізеді. Жақсы үйретілген гепард бір сапарда ақсы үйретілген гепард бір сапарда 3-4 аңды ұстайды.
Қазақ халқының бұл кезде сүйетін саятының бірі - құс салып аң аулау болды.
Аң ұстауға пайдаланылатын қанаттыларды ұстап, саятшылық жасаушыларды Құсбегі деп атады. Әйгілі құсбегілер - аңшы құстардың тегін ажыратып, өскен мекен, ұясын тани алды, мінезін, бабын білді, оның қайраты мен өжеттілігін, ұшқырлығын айыра алады, оны алғырлыққа баули алатын білгір мамандар еді. Көке шықсам қанатым талады, жерге түссем Жалайыр Шор алады − депті деседі қырандар. Шор - есімі аңызға айналған құсбегі.
Құсбегілердің аң аулуға баулитын құстары мыналар: бүркіт, сұңқар, тұйғын, қаршыға, лашын, ителгі, қырғи, жағалтай және тұрымтай. Олардың ішіндегі ең
негізгілері - бүркіт пен қаршыға. Аңшы құстарды бабына келтіруді қайыру деп атайды. Халқымыз бүркіт салып. Түлкі, қарсақ, қоян және қырғауыл сияқты аңқұстарды ұстауды өте ұнатқан. Аңшылар лашынмен, қырғимен, бүркітпен жылына 100-120 қырғауыл немесе 250-300ге дейін қоян алатын болған. Қазақ құсбегінде Қаршыға қазан қайнаттырады, ителгі етек қилайды, тұрымтай көз тұндырады деген мәтел төркіні де осыдан шықса керек[1].
Қазақтың құс салу өнері кәсіпшіліктен гөрі сейілсеруенге, спортка жақын. Бұл өнерді кейде салбұрын деп, кейде саятшылық деп атауымыз да осыны аңғартады. Дегенімен, қысқа күнде қырықты алып қанжыға майлап, қоржын толтыратын үйірімен үш тоғыз олжаның әрі қызықты кәсіптік мәнін де жоққа шығаруға болмайды. Сондықтан да құс салу өнері қазірде де өзінің тартымды қызықтығын жойған жоқ.
XVIII ғасырда далалы аймақта тері беретін түлкі мен қарсақ көп болса, шөл далада қарақұйрық пен ақ бөкен үйірүйірімен жортты. Өзен мен көлдерге су құстары сыймайтын.
Деседе, қазақ халқы ол кезде, әсіресе, құлан аулауды өтен ұнататын. Өйткені, қонақжай халық оның дамді етін үлкен жиынтойда қадірлі адамдарғатарататын болған. Оның майының шипалық қасиеті барлығын қалың жұртшылықертеден білген. Әсіресе құлан майының ревматизм ауруымен сырқаттанған адамдарға көмегі өте күшті. Көзі ауырған кісілерге хайуанаттыңбауырын жеу бірденбір ем саналған. Сондайақ кімдекім құлан етін жесе, сол өте батыл және жауынгер болып өседі деген сенімде болған. Мәселен, Иран халқының эпосы Шахнамада осы халықтың асқан батыры Рүстем құлан етімен қоректенген деп жырланады.
Сондықтан да XVIII−XIX ғасырларда осы тамаша жануарды қамап ұстау, ор қазу әдістері арқылы есепсіз қырыпжою салдарынан олардың саны біртебірте азайып, ақырында жойылып кетуіне әкеп соққан. Біздің өңірде тұяқты хайуанат - құлан жиырмасыншы ғасырдың басында құрып біткен,оның аты тек ақынжазушылардың шығармаларында ғана аңыз түрінде кездесті.
Құланның қасиеттерін жақсы білетін қазақ халқы да оны өлеңжырға, аңшылық туралы әңгімелерге қосып отырған.
XVIII ғасырда Қазақстан өзімен көршілес мемлекеттер - Қытаймен, Өзбекстан және Ресеймен бағалы аңдар терісімен сауда жүргізе бастады. Басқа қалаларда Қазақстанмен сауда жүргізетін мемлекеттер құрылды. Егерде сол кезде бір түлкі бір қойға бағаланатындығынеске алсақ, жылына дайындалған құнды аңдар терісінен қанша пайда түсетіндігін түсіну қиын емес.
Орыс патшасының қол астына қараған кейбір сұлтандар мен билер алымсалық, сыйлық дегендерді тек бағалы аңдар терісін өткізу арқылы ғана төлеп тұрды. Мәселен, 1731 жылы қазақ сұлтандар - Батыр мен Нұрали орыстардың қол астына кіріп, оларға біріншісі - екі мың түлкі мен қарсақ, екіншісі - мың түлкі терісін төлеп тұруға міндеттелген. Сол жылы Семеке хан да орыс орыс патшасына ант етіп, оған жылына екі мың түлкі және бір мың қарсақ аулап беріп тұруға уәде берген. Сөйтіп, сол кезде түлкі, бұлғын, ақкіс, қасқыр терілері Ресеймен сауда жүргізу негізгі тауарлар болып саналды.
XIX ғасырда Ресейге үнемі ағылып кетіп жатқан жанжануарлардан алынған шикизаттардың көбі Қазақстанда өндірілетін еді.
Патша үкіметі орыс саудагерлерінің Қазақстанмен, Орта Азия елдерімен саудасаттық жүргізуін қолдап отырды. Ертіс және Жайық өзендері бойындағы қалаларда көптеген жәрмеңкелер ашылып, оларда сауда қыза түсті. Қазақстаннан Ресейге жүн, елтірі мен үлпілдек жүнді аң терілері көптеп жөнелтірілді. Орыс саудагерлері бұлғын, сусар, суыр, түлкі сияқты аң терілерін сауатсыз, қараңғы қазақтардан өте арзан бағамен басқа тауарлармен айырбастап алып жүрді және одан үлкен табыс тапты. Бұл кезде аң терілерін айырбас үшін аң терілерін қажет еткен аңшылар саны да айтарлықтай өсті. Соған сәйкес ормантоғайлы, жайқалып өскен далалы аймақта, өзендер мен көлдердің маңында тіршілік ететін хайуанаттар да жылданжылға азая бастады. Мәселен, 1840-1841 жылдары Оңтүстік Алтайға саяхат жасаған Қазақстанды зерттеуші ғалым Г.С Карелин өзінің күнделігінде былай деп жазған еді: Күршім өзенінің жағасында өскен орман арасымен жүріп өттім. Іші толған аю, құну, сілеусін, жабайы мысық, сусар, бұлғын және құндыздар екен. Және камшатта бар. Соңғы аңның Тобыл және Есіл өзендерінің бойында тіршілік еткендігін П.С. Паластың (1786) зерттеулері де дәлелдейді.
Г.С Карелин саяхатынан шамамен елу жыл өткен соң А.А. Силантьев (1898) былай деп жазды: Енді Алтай өңірі бұрынғыдай бай емес. Хайуанаттардың азайып кеткеніне байланысты тиімсіз бұл кәсіпті аңшылар да тастап кетіп жатыр. Қалбы Алтайында бұлғын құрып бітсе, Оңтүстік Алтайында оның санаулы түрі ғана қоры қалды. XIX ғасырдың аяғында Қара Ертіс бойындағы камшат жойылып кетті. Одан бұрынырақ бұл аң Қазақстанның солтүстігінде құрып біткен еді.
Патшалық Ресейде шикізат өнімдерін өткізу нарығының барған сайын кеңейе түсуі қазақ жерінде жабайы жануарларды жаппай аулау қарқынын күшейтті. Бағалы терісі мен еті үшін хайуанаттарды жыртқыштық жолмен қырыпжою, олардың біразының жойылып кетуіне немесе санының азаюып кетуіне әкеп соқты. Сөзіміз дәлелді болу үшін оған бірнеше мысалдар келтірейік.
1894 жылы Ақмола облысында 205мың ақ қоян терісі дайындалса, ал 1970 жылы бұл қоянның 15 мыңдайы ғана ауланды. Сол сияқты 1884 жылы Жетісу облысында 12 мыңға жуық түлкі ұсталса, бұл көрсеткіш 1904 жылы 7 мың төңірегінде қалды. Осы облыста 1868 жылы 11000 ақтөс сусар ауланса, 1905 жылы оның 126 ғана терісін дайындау бұл аңдардың азайып кеткендерін айқын көрсетеді.
Ақшаға құныққан байлар мен феодалдар жабайы хайуанаттарды, әсіресе ақ бөкенді аяусыз қырды. Өйткені, оның мүйізі шет елдерде дәрідәрмек ретінде пайдаланып, нарықта қымбат бағамен сатылды. 1852-1882 жылдардың арасында Кяхта қаласы арқылы шет елдерге орта есеппен 110 мың дана бөкен мүйізі шығарылған. 1840-1850 жылдарда Қазақстаннан Бұхар, Хива хандығына 344745 жұп мүйіз өткізілген. Алайда түйені түгімен жұтқан капитализм нарығы киік аулаудың байырғы әдісі мен ережесін түбегейлі өзгертті. Қыста қарың қар бетіне мұздақ құрғанда ит жүгірткен атты аңшылар оны мылтықпен атып, садақ тартып аулаған, тіпті таяқпен соғып алатын болған. Өйткені, қар бетіндегі мұздақ бар екпінімен жүгіргенде бөкеннің аяқ терісін кесіп, ақсатып, дәрменсіз күйге жеткізген.
Ұлы Қазан төңкерілісі қарсаңында ақ бөкен қоры азайып, тіпті көптеген жерлерде жойылып кетті. Тек Үстірт пен Бетпақдалада азғантай үйірлері сақталып қалды.
Осындай өлкеміздің табиғат байлығы - бағалы хайуанаттарды адам айтқысыз талантаражға салып тонау олардың біразының жойылып кетуіне әкеп соқты.
XVIII ғасырда республикамыздың батыс бөлігінде үйірүйірімен жортып жабайы жылқы - тарпан жүретін. Осы ғасырдың 60шы жылдарында Елек, Ырғыз және Шаған өзендері төңірегінде аңшылардың тарпан аулағандығы турлары тарихи дерек бар. Бұл жылқы сонымен бірге Ерейментау мен Көкшк шоқыларында да таралған. Тарпан - сондай шапшаң, төзімді және сақ жануар болған. Дәмді еті үшін оны аңшылар атпен қуып жүріп, найзамен түйреп ұстайтын. Есепсіз аңшылық құру және ауа райының өзгеруіне байланысты XIXшы ғасырлардың орта шенінде бұл жабайы жылқы жер бетінен құрып кетті.
Өткен ғасырда Ертіс өзені мен Зайсан ойпатында тіршілік еткен Пржевальский жылқысы да осы кезде жойылып кетті[1].
XIX ғасырда Сырдария, Шу және Іле өзендерінің жағалауындағы ну қамысты қопаларда осы қоныстардың қожасы аталған жолбарыс мекендейді. Оның терісі сол кездегі ақшамен 100 сомға бағаланатын. Жолбарысты аулауға сондай мерген, айласы мықты аңшылар ғана шыққан. Солардың бірі - Қазалы маңының тұрғыны Масақбай деген мерген болыпты. Ол өмірінің біразын аңшылықпен, оның ішінде жолбарыспен алысып өткізген көрінеді. Оған дәлел - оның денесінің бәрі жырылған, ойдымойдым тыртықтар болып біткен жаралар болған. Масақбай талай рет бетпебет келіп айқасқан деседі. Ашулы аң оны жерге домалатып, таптап жатқанда, мергенде қулығын асырып, жерге қарап жатпай, жолбарыс қарнына бауырынан қанжар түйреп, оны бірнеше рет сүлатқандығы туралы мәлімет әдебиеттерде жазылған. Деседе, Сырдария бойында жолбарыстың 1933 жылға дейін, Іле өзені бойында 1935-1936 жылдарға дейін кездескені мәлім.
Сондайақ XX ғасырдың басында Алтай және Солтүстік Қазақстанның ормандарында кең тараған бұланда жойылып кетті.
Міне, бұл айтылғандар Қазақстанға сауда капиталының енуіне байланысты аңшылық кәсіптің күшті дамығандығының айғағы. Қазақстан территоиясы кең болып, жануарлар дүниесі сонша бай болса да, онда аңшылық кәсібіне адам қызыметінің әсері айқын көрініп тұрды. Бұл әсер, әсіресе, екі бағытта білінді. Біріншіден, адамдардың тың жерлер мен ормандар есебінен егістік жерлердің көлемін ұлғайту, орман байлығын дұрыстап пайдаланбау, өзендер мен көлдердің ну қопаларды жиіжиі өртеу салдарынан кәсіптік маңызы бар біраз хайуанаттардың тіршілік ету ортасы өзгерді. Соған көндіге алмаған аңдардың едәуір түрі жойылып кетті. Екіншіден, тек үстіүстіне баюды көздеген байлар құндыз, бұлғын, сусар, киік сияқты аңдарды есепсіз аулап, олардың санын күрт азайтып жіберді.
Ол уақытта аң шаруашылығына халық шаруашылығының бір саласы есебінде қарау болмады. Әрине, ол кезде біздің өмірімізде саны өте сиреп кеткен бағалы аңдарды қамқорлыққа алып, қорғау туралы сөз қозғағаны кімген де болса мәлім.
Тек Совет өкіметі орнаған алғашқы күндерден бастапақ жабайы хайуанаттар байлығы да халықтың меншігіне көшті. Өте сирек кездесетін бұлан, жұпар, құдыз, бұлғын, киік қорғауға алынып, олардың қорының молаюына қолайлы жағдайлар жасалды, қорық ұйымдастыру дұрыс жолға қойылды. Табиғат байлығы - жабайы аңдардан алынатын өнімдердіхалық игілігіне пайдалану туралы 1919 жылғы 29 мамырдағы Аңшылық мерзімі және аңшылық мылтық ұстау правосы және 1920 жылы 20 шілдедегі Аңшылық туралы деректерге В.И. Ленин өзі қол қойды. [1] Қазақтардың аңшылығы. Бұрынғы хандық билік уақытында әрбір қазаққа күш-қуат, батылдық және тәуекелшілдік қажет еді, әйтпесе көшпелінің өз мүлкін, одан қалды өз өмірін қорғап қалу қиын. Халық әндерінен байқауымызша аңшылық осы қасиеттерге жетудің әдіс-төсілі. Қазақтар бос уақыттарын аңшылықта өткізеді, онда қаруды қолдануды үйренеді, қауіпқатерге бой үйретеді, ұстамдылықты, батылдықты жөне ширақтықты қабылдайды, сонымен қоса өз аттарының күш-қабілеттерін сынайды. Осы мақсат үшін, тыныш өмірді жек көретін және түрлі хикая-қызықты аңсайтын жігіттер аңдардың мінез-құлқын білетін тәжірибелі аңшы бастайтын салбурын аталатын үлкен топқа бірігеді. Және де, ыстық пен суыққа, аштық пен шөлге қарамай ең жыртқыш аңдарды тоқтаусыз қорқусыз қуатындары ғана жақсы аңшы деген атаққа ие бола алады. Кейінгі уақытта орыс бодандығын қабылдағаннан кейін де қазақтар үшін аңшылық ең сүйікті ісі болып қала берді. Бұл уақытта аңды ұстаудың түрлі құралдары да пайда болды: қақпа, ау, т.б. Кәсіптік мақсаттағы аңшылар да пайда бола бастайды. Олардың көбісі аң терісін сатудан әжептәуір пайда көрді. Кәсіптік мақсатпен ауланатын аңдарға дала да көп таралған киіктер, маралдар, бөкендер, жолбарыс, аю, түркі, қарсақ, қасқыр, құндыз, т.б. жатады. Жергілікті тұрғындардың айтуы бойынша бұрын далада әр жерден көптеп кездесетін аңдар осылай құтылды. Сонымен қатар жергілікті табиғатта көптен кездеспейтін аңдардың атымен аталатын жер-су аттары да осыны көрсетеді.
Бүгінгі күні ең құртылып жатқан аңдар бөкен, марал, киік және буадақ. Көптеген аңшылардың айтуынша бөкендер ең жуас аң. Күзде және қыста үлкен табындармен жайылады және суатқа үлкен шоғырымен тізіліп, әрдайым бір жолмен барады. Егер жолда мылтықтың дауысы естілсе кейін қашады; тағы мылтықтың дауысы естілсе алғашқы дауыс шыққан жаққа қарай қашады. Осылайша бір аңшыдан екінші аңшыға соңғысы атылғанша қашады да отырады. Тек аңшыны көрген жағдайда ғана олар құтыла алады. Онда жан-жаққа бытырай қашып кетеді. Қыс түсісімен аңшылар қай жерде бөкендердің көп жүретінін және қай жолмен суатқа баратынын байқайды. Ол жолға үлкен шұңқыр қазып, үстін шөппен жауып, аңшылар жасырынып отырады, ал бөкендер қатерлі шұңқырға жақындағанда жан -жақтан оларға лап қояды. Абайсыздан олар мұндай айлаға түсіп қалады. Осы тағыда басқа әдістің арқасында қазақтар көптеген жерде бөкендерді мүлдем құртып жіберді.
Жыл өткен сайын марал аулаушылардың саны көбейіп келеді, ал керісінше маралдардың саны кеміп, кейбір жерлерде тіптен құрып кеткен. Марал мүйіздері Қытайда жақсы өтеді екен, көпшіліктің сендіруі бойынша онда қытай дәрігерлері қымбат дәрі жасайтын көрінеді.
Қарқаралы уездінің оңтүстік және оңтүстік-шығыс аумақтарында киіктер көптеп кездеседі. Олар әрқашан табынымен жайылып, жыл мезгілдерінде орын ауыстырып отырады. Қазақтар оларды мүйізі үшін аулайды, оның екеуі Ботов жәрмеңкесінде 2-3 рубль тұрады. Киіктерді кез келген уақытта аулайды. Көптеген аңшылар киік мүйізін сатудан көп ақша тауып, өздерінің кез келген қажеттіліктерін өтей алады. Мысалға, бір аңшы жыл бойында 90 киік өлтіргенін айтады. Бұл жануарларда біртіндеп жоғалып барады. Ботов жәрмеңкесінде сатылатын киік мүйіздерінің көлемін көрсе, Қарқаралы уезді ауқымында қаншама киік жойылатынын аңғара алады[2].
Аңшылықты қазақтар ең қызықты іске балайды. Аңшылық кезінде әрбір жігіт өзінің батылдығы мен тапқырлығын көрсетуге тырысады. Сол себепті, аңшылық қазақтарда бұрынғы уақытта көсіптік сипатта болмады. Мұны қазақ даласының көп жерінде қазіргі күнге дейін сақталған салт-дәстүрлер көрсетеді. Аңшымен бірнеше адамдардың қоса жүретіні де бар. Егер де ол аң үстай қалса рәсім бойынша оны өз жолдастарының ең үлкеніне ұсынады. Ірі аң келесідей бөлінеді, аңшы өзіне терісін және он жамбасын алады, ал қалғаны жолдастарына тиесілі; олардың үлкендері жасы кішілерден қарағанда үлкендеу бөліктерін алады. Мұны мүше алмақ деп атайды. Бұл салт-дәстүрдің талаптарына бірнеше рет аңға шыққан аңшы, немесе аңда болмаған жаңа мылтық, жаңа үйретілген құс, ит алып шыққан аңшылар бағынбайды. Біріншілері де, екіншілері де ұсталған аңды ырым деп өздеріне алады. Ырым салт-дәстүрмен қалыптастырылған сенім, егер аңшы бірінші ұсталған аңды өзіне алмаса мылтығы дұрыс атпайды делінеді. Үйіне оралған аңшы ұстаған аңын сол босағаға тастайды, сосын барып керегеге іледі.
Аңшылықтың мезгілі туралы анық ештеңе айту мүмкін емес. Қазақтар өздеріне ыңғайлы уақытта аңға шыға береді, ақсақалдар және молдалар көктем кезінде, құстар балапан басқанда, аңдар төлдемеген кезде аңшылыққа шығпауға үгіттейді.
Көктемде қазақтар қолға үйретілген қаршыға, ителгімен құс аулауға шығады. Қасқырдың, түлкінің күшіктерін індерінен қазып алады және тазылармен қасқырдың қаншығын қуады, себебі олар інін бұзғаны үшін үй жануарларын қыруы мүмкін.
Жазда бірнеше аңдар тазымен, мылтықпен бағалы терілі сүтқоректі жануарларды аулайды. Күз және қыс түсісімен аңшылык, басталады. Күзге қарай бағалы аңтерілері көркем бола түседі. Осы уақытта қасқыр аулау көп болады, себебі қасқырлар семіреді немесе қазақтар айт пақшы қасқырлар майтабан болады, яғни табандарын май басады.
Күзде жыл құстары топтасқанда қазақтар қолға үйретілген бүркіт, сүңқар, қаршыға, ителгілерімен құс аулауға шығады.
Күздің соңында қазақтар қыстауларына көшуге дайындалады. Бүткіл рудың өкілдері жылқыларын бір табынға жинақтайды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz