Қазақ ресми-іс қағаздар стилінің тілі және дамуы

Пән: Іс жүргізу
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 40 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІҚазақ тілі кафедрасыДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТақырыбы: Қазақ ресми-іс қағаздар стилінің тілі және дамуыОрындаған:Ғылыми жетекшісі::

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ

ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Қазақ тілі кафедрасы

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Қазақ ресми-іс қағаздар стилінің тілі және дамуы

Орындаған:

Ғылыми жетекшісі:

Мазмұны

Кіріспе . . . 3

I Тарау Қазақ ресми - іс қағаздар тілінің даму тарихы . . .

Қазақ ресми-іс қағаздар тілінің зерттелуі . . . 5
Түркі жазба ескерткіштеріндегі ресми-іс қағаздарына тән тілдік элементтер . . . 9
XV-XVIII ғасырлардағы қазақ ресми-іс қағаздарының тілі . . . 18
XIX-XX ғасырлардың басындағы қазақ ресми-іс қағаздарының тілі . . . 23

II Тарау. Қазақ ресми - іс қағаздар стилінің тілі . . .

2. 1 Стандарт тілдік бірлік ерекшеліктері . . . 30

2. 2 Стандарт тілдік бірліктердің грамматикалық ерекшеліктері . . . 33

Қорытынды . . . 40

Пайдаланылған әдебиеттер . . . 41

Кіріспе

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Әдеби тілдің дамуы қоғамдық құрылыстың, оның экономикалық жүйесі мен негізгі саяси ұстанымдарының өзгеруімен, қоғамның ана тіліне деген көзқарасымен тығыз байланысты. XX ғасырдың тоқсаныншы жылдары бұрынғы кеңестік мемлекеттер кеңістігінде болған тарихи өзгерістер қазақ қоғамының болмысын өзгертті. Қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алуымен байланысты мемлекеттік тілдің қоғамдық қызметін арттыру мәселесі күн тәртібіне қойылды.

Жұмыстың өзектілігі. Қазақ тілінің қоғамдық қызметінің артуы функционалдық стильдердің сапалық үлес салмағына да өзгеріс әкелді, яғни, қазақ ресми іс қағаздар стилінің рөлі мен қызметіне мән беріліп, іс қағаздар тілін ғылыми негіздеу мәселесі көтерілді. Қазақ тіл білімі ғылымының алдында қазақ іс қағаздар тілінің лексикалық жүйесіндегі өзгерістер мен процестерді семантикалық, құрылымдық, стильдік тілдік, жанрлық ерекшеліктерді, оның жай-күйін, жалпы іс қағаздар тілінің көкейтесті мәселелеріне зерттеу, ресми қағаздар тілінің ғылыми-теориялық негізін жасау міндеттері тұр. Біз диплом жұмысымыздың тақырыбы көлеміне сай, осындай өзекті мәселенің бірі- қазақ ресми-іс қағаздар стилінің тілін талдауды жөн көрдік. Себебі қазақ тіл білімінде ресми-іс қағаздар тілін зерттеу мәселесі кенжелеу қалған. Қазір ресми-іс қағаздар стилінің функционалдық стильдердің басқа түрлерінен ара жігі ашылып, ғылыми тұжырымдамасы жасалынбағандықтан іс қағаздарының мәтіндерін орыс тілінің заңдылығына қарай қалыптастыру ресми қарым-қатынаста, іс қағаздарын жүргізуде, көркем әдеби, публистикалық стиль элементтерінде қолдану белең алып келеді. Осы себепті іс қағаздар тілін зерттеу өзекті тақырыптың бірі болмақ.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Д иплом жұмысында қазақ ресми-іс қағаздар тілінің сипаты, оны қалыптастыру тарихы негізінде таныту. Осы мақсаттарды орындауда төмендегідей міндеттер шешу көзделді:

- іс қағаздар тілінің тарихын қоғам тарихымен байланыста қарау;

- ресми- іс қағаздар тілінің зерттелуін жүйелеу;

- қазақ іс қағаздар тілінің арнасын анықтау;

- ресми- іс қағаздар стилінің өзіндік ерекшеліктерін анықтау;

- әр кезең іс қағаздарына тән өзіндік қолтаңбаларды анықтау;

- іс қағаздар тіліндегі стандарт тілдік бірліктердің сипатын ашу.

Зерттеудің дереккөздері: Қазақ ресми-іс қағаздары стилінің тілін айқындауда тақырып мәнін ашатын көрнекті ғалымдар Ғ. Айдар, Ә. Құрысжанов, М. Томанов, Р. Сыздықова, Қ. Өмірәлиев, Ә. Қайдар, Б. Әбілқасымов, Ә. Сүлейменова т. б. ғалымдардың ғылыми тұжырымдары пайдаланылды.

Зерттеу әдістері: Салыстырмалы, сипаттау, стилистикалық, контекстік талдау әдістері қолданылды.

Зерттеудің теориялық және практикалық мәні: Диплом жұмысы нәтижелері Қазіргі қазақ тілі, Қазақ әдебиетінің тарихы, Стилистиканың теориялық мәселелерін оқытуда, ресми-іс қағаздар тілі, іс қағаздарын қазақша жүргізу, тіл мәдениеті т. б. мәселелерге қатысты семинар сабақтарын, зерттеу жұмыстарын жүргізуде қолдануға болады.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы:

- Түркі жазба ескерткіштеріндегі қазақ ресми-іс қағаз

- Кейбір лексикалық, грамматикалық ерекшеліктері қазақ тіліне жақын, түсінікті болғанымен, кейбірінің қазақ тілінен алшақтығы байқалады;

- стильдердің әрқайсысының пайда болу, қалыптасу, қоғамға қызмет ету деңгейі әр түрлі;

- ресми-іс қағаздар тілінің кейбір мәселелері ғалымдар назарынан тыс қалмағанымен іс қағаздар тілін ғылыми зерттеу де жүйелі жүргізілуді қажет етеді.

I тарау. Қазақ ресми-іс қағаздары тілінің даму тарихы

Қандай құбылыстың болмасын өткенін, тарихи даму жолын білмей тұрып, оның қазіргі күйін жете білу мүмкін емес. Мәселеге ғылыми тұрғыдан қараудағы ең маңызды нәрсе - негізгі тарихи байланыс, яғни белгілі бір құбылыс өзінің дамуында қандай басты-басты дәуірлерді өтті деген тұрғыдан қарау. Р. Сыздықова "Қазақ әдеби тілінің тарихы" атты еңбегінде: "Тіл тарихындағы жеке кезеңдер, соның ішінде әдеби тіл сипатын алу кезеңі ешқашан тұтқиылдан тақыр жерден пайда болмайтыны белгілі. Олардың бастауы қайнар көздері болуы шарт"- деп жазады. [17, 27] . Қазақ іс қағаздары тілінің тарихы сол тілдің иесі болып табылатын халық тарихымен, іс қағаздарын қатынас құралы ретінде қолданған қоғам тарихымен тығыз байланысты екені даусыз. Сондықтан қазақ іс қағаздар тілінің тарихын зерттеуде екі принцип басшылыққа алынды. Бірінші принцип - қазақ іс қағаздар тілінің тарихын, оны туғызған, тілдік қатынас ретінде пайдаланған қоғам тарихымен тығыз байланыста, бірлікте қарау принципі. Өйткені тілдің дамуы қоғамның дамуына, оның экономикалық мәдени өміріндегі өзгерістерге байланысты болады. Қоғам өміріндегі елеулі өзгерістер тілінің негізін өзгертпегенімен оған өз әсерін тигізбей қоймайды. Ал ол әсерінің мәнін жете түсіну үшін қоғам өмірінде пайда болған құбылысты білудің маңызы бар. Ресми-іс қағаздар тілі тарихын қоғам тарихымен байланыстыра қараудың қажеттігі де осыдан келіп шығады. Екінші принцип - қазақ іс қағаздар тілінің қалыптасу кезеңдеріне кездесіп отыратын түрлі тілдік фактілерді, тілдік ерекшеліктерді қазіргі қазақ тілімен салыстыра қарау принципі.

1. 1. Қазақ ресми іс қағаздары тілінің зерттелуі

Қазақ тіл білімінде ресми-іс қағаздар тілін зерттеуге арналған арнайы еңбек болмағанмен қазақ әдеби тілінің тарихына байланысты жазылған зерттеулер мен жазба ескерткіштер тілін зерттеуге арналған еңбектердің бұл тақырыпқа да қатысы бар екендігі даусыз. Бұл еңбекте ресми-іс қағаздар тілінің тарихы көне түркі жазба ескерткіштері жазылған кезеңнен басталып қарастырылатындықтан ескерткіштер тілін зерттеуге арналған Ғ. Айдаров,

Ә. Құрысжанов, М. Томанов [2] еңбегі, Ғ. Айдаровтың [3], М. Томановтың [22] жеке авторлығымен шыққан еңбектердің түркі тілдері тарихын, оның ішінде қазақ ресми-іс қағаздар тілінің тарихын зерттеуде өзіндік маңызы бар екендігі сөзсіз. Қ. Өмірәлиев " VII-XII ғасырлардағы көне түркі әдеби ескерткіштері " еңбегінде: " Кіші күлтегіннің" " Теңрі тег теңріде болмыш түрк Білге қаған бу өдке олурдым. Сабымын түгеті есіткіл " деп басталуы мен "Могилян хан" ескерткішінің " Теңри тег теңрі йаратмыш түрк Білге қаған сабым " деп басталуы бергі XIV-XVI ғасырдағы хан жарлықтарына хаттарына ұқсас" - деп жазса [14, 29], "XV-XIX ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі" еңбегінде жазбалар тіліне талдау жасай келіп, оны ауыз әдебиеті, басқа да жанр нұсқаларымен салыстыру нәтижесінде ол ескерткіштер бір ғана стильде жазылмағандығын анықтайды. Ғалым өз пікірін: "VII- ғасырдың басында жазылған " Тоныкөк", " Күлтегін", " Могилиян" сияқты ескерткіштер жазба әдеби нұсқалар. Олар - хан жарлықтары мен шежіренің алғашқы үлгі-нұсқалары" -деп қорытады [14, 45] .

Түркі тілдері, оның ішінде қазақ тілінің тарихы үшін де өте құнды деректердің бірі болып табылатын XIV ғасырда жазылған жарлықтар тілін зерттеуге арналған А. Ибатовтың " XVI ғасырдағы хандар жарлықтарының тілі " еңбегі де іс қағаздар тілінің қалыптасу кезеңін көрсететін, нақты материалдарға ғылыми талдау жасалған құнды зерттеу жұмысы. А. Ибатов: "жарлықтар сан жағынан өте аз және іс қағазы болғандықтан, көлем жағынан да шағын болып келеді. Бірақ соған қарамай, онда қолданылған сөздер мен олардың неше алуан өзіндік ерекшеліктері - қазіргі тілдердің қалыптасып тұрақталу тарихын байыптап аңғару ісінде бірден-бір қажет материалдар"- деп, жарлық мәтіндері тілінің қазіргі ресми-іс қағаздар тілінің қалыптасу тарихын зерттеуге қажетті, құнды материал екендігін атап көрсетеді [8, 3] .

Ресми-іс қағаздар тілінің зерттелуіне қатысты құнды ғылыми еңбектердің бірі -зерттеуші С. Құдасовтың "Армян жазулы қыпшақ ескерткіші " Дана хикар сөзінің" тілі " деп аталатын монографиясы [10] мен " Армиян жазулы қыпшақ тілінің ескерткіштері" мақаласы [9] . Зерттеуші армян-қыпшақтар тұрған жерде қолданылып, сол кезеңде іс қағаздары жүргізілген тілді Алтын Орда дәуірінде қолданыста болған әдеби тілдің заңды жалғасы деп таниды.

Т. Р. Қордабаевтың "Тарихи синтаксис мәселелері" атты еңбегі XV-XIX ғасырлар арасындағы қазақ тілінің синтаксистік құрылысына жалпы шолу жасаумен бірге қазақ би-сұлтандарының, ру басыларының XVIII ғасырда Ресей патшалығымен жазысқан ресми хаттарының да синтаксистік құрылысын талдауға арналған. Ғалым: "Тіліміздің синтаксистік құрылысы бұрыннан бар амал-тәсілдердің, элементтердің, фактілердің бірден-бірге толығуы, жетілуі, айқындала, дәлдене түсуі арқылы да, немесе олардың ескіріп жойылуы, жойылғандардың орнына жаңа амал тәсілдің, конструкциялардың, элменттердің бірте-бірте еніп, орнығуы, қалыптасуы арқылы да байып, жетіліп отырған" - деп жазады [12. 20] . Еңбекте XVIII ғасырда жазылған ресми-іс қағаздары тіліндегі септік жалғауларының, шылаулардың, қызметі, сөйлем мүшелері және олардың бір-бірімен байланысы талданып, құжаттардағы жай сөйлем және құрмалас сөйлем синтаксисі қарастырылады. Ресми - іс қағаздар тіліне байланысты ғылыми пікірлер мен тұжырымдар І. Кеңесбаев, М. Балақаев, С. Исаев, Р. Сыздықов, Е. Жанпейісов, Б. Әбілқасымов т. б. ғалымдардың қазақ әдеби тілінің тарихына қатысты жазылған еңбектерінде айтылады. "Қазақ әдеби тілінің тарихы" еңбегінің авторлары М. Балақаев, Р. Сыздықова, Е. Жанпейісов қазақ әдеби тілінің тарихына XVIII ғасырдан бастап талдау жасағанымен оған дейін де қазақ әдеби тілін танытатын үлгілердің болғанын жоққа шығармайды. Ол жөнінде: "XVIII ғасырдан бұрын да қазақ көркем әдеби тілін танытатын үлгілер бар болғанын ескере отырып, әдеби тіліміздің тарихын әзірге қолымыздағы талдау обьектісі боларлық материалдары бар XVIII ғасырдан бастадық" - деп жазады [6, 15] . Бұл еңбекте XVIII, XIX, XX ғасырлардағы қазақ ресми-іс қағаздар тілін танытатын материалдарға талдау жасалады. Р. Сыздықова еңбектерінің қазақ ресми-іс қағаздар тілінің даму, қалыптасу кезеңдерін анықтап, талдау, ерекшелігін көрсету мақсатында жүргізілетін зерттеу жұмыстары үшін маңызы зор. XVIII ғасыр мен XIX ғасырдың I жартысындағы ресми қағаздардың тілі туралы: "Аталған кезеңдегі қазақ даласына тіл тәжірбиесінің және бір түрі болды. Ол- қазақтың хан, сұлтан, старшындарының орыс империясының әкімшілік орындарына және бір-біріне жазысқан әр түрлі сипаттағы қағаздары мен хаттарының тілі болды . . . ресми документтерді қазақтың сол тұстағы көркем әдебиеті үлгілерінен бөліп қарау қажеттігі даусыз, өйткені, біріншіден, бұлар әдебиеттің өзге жанрына жататын болса, екіншіден, тілі мен стилі жағынан өзгеше болып келеді" - деп атап көрсетеді [17, 167] . Ғалымның тілдік норма, тіл мәдениеті, функционалдық стилдер т. б. да мәселелерге арналған еңбектерінде де ресми-іс қағаздарының тілі мен стиліне қатысты мәселелер сөз болады [18, 19, 20] . Б. Әбілқасымовтың "XIX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдеби тілі" атты еңбегінде ресми-іс қағаздар үлгілеріне әкімшілік орындарының бұйрық -жарлықтары, қазақша жазылған заң жинақтары мен ережелер, кейбір эпистолярлық стиль материалдары жатқызылады. Ғалым: "Жалпы іс қағаздарының сыртқы формасы мен стильдік жүйесі дүние жүзінің бірсыпыра тілдерінде, оның ішінде көршілес елдер тілдерінде, өзара ортақ болатын тәрізді. Сондықтан қазақ тіліндегі ресми-іс қағаздарының қалыптасуына негіз болған көне түркілік іс қағаздары үлгілері мен орыс тіліндегі іс қағаз үлгілері бірін-бірі жоққа шығарған жоқ"- деп іс қағаздарына тән ерекшелік - олардың негізгі баяндау формасы мен стиль тұрақтылығы, дәстүр жалғастығы сақталатындығын атап көрсетеді [5, 115] . Қазақ ресми-іс қағаздар тілін қалыптастыруда алғашқы қазақ баспасөзінің зор маңызы болғаны мәлім. Ресми -іс қағаздар тіліне байланысты ғылыми пікірлер ғалымның "Алғашқы қазақ газеттерінің тілі" еңбегінде де айтылады.

Қазақ ресми-іс қағаздар тіліне қатысты алғашқы зерттеу жұмысы Н. Ерғазиеваның " Қазақ тіліндегі ресми іс-қағаздар стилінің қалыптасуы және дамуы" атты кандидаттық диссертациясы. Зеттеуші өз жұмысында ресми -іс қағаздар лексикасының, оның ішінде ресми-іс қағаздары терминдерінің қалыптасып, дамуына ерекше көңіл бөледі. Жұмыста ресми-іс қағаздары терминдерінің лексика-семантикалық топтарына талдау жасалып, ресми-іс қағаздар стилінің құрылымдық -морфологиялық ерекшеліктері анықталады [7] .

Қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алуымен байланысты іс қағаздарын қазақша жүргізу мәселесі қолға алынып, ресми-іс қағаздарының тілін зерттеуге де ден қойыла бастады. Оның кейбір мәселелері соңғы жылдары қазақ тілінде жазылған бірнеше кандидаттық диссертацияның зерттеу нысаны болды.

Ресми-іс қағаздар тілінің зерттелуіне жасалған шолу соңғы жылдарға дейін ресми-іс қағаздар тілі арнайы зерттеу объектісі ретінде алынбаса да жоғарыда аталған еңбектер оның тарихына, стиліне қатысты кейбір мәселелердің ғалымдар назарынан тыс қалмағанын байқатады. Қазақ тілінің қоғамдық қызметіне байланысты 1990 жылдарға дейін ресми-іс қағаздар тілін зерттеу мәселесі өзекті болған жоқ. Қоғам дамуының ықпалына, мемлекеттегі қоғамдық-әлеуметтік өзгерістерге, тіл саясатына байланысты соңғы жылдары қазақ тіл білімінде функционалдық стильдер проблемасына қатысты мәселелер көтеріліп, оның жеке тармақтарын зерттеу қажеттігі туып отыр. Қазіргі іс қағаздары тілінің қалыптасу, даму барысын ғылыми сараптау елегінен өткізіп, қазіргі іс қағаздар тілінің даму тенденциясын анықтау қазақ тіл біліміндегі бүгінгі өзекті мәселелердің бірі.

1. 2. Түркі жазба ескерткіштеріндегі ресми- іс қағаздарына тән тілдік элементтер

Өз алдына жеке бір халық болып қалыптасқанға дейін қазақ халқы да ыдырап бөлшектенудің, қосылып бірігудің талай кезеңдерін бастан кешіргендігі талас тудырмайтын шындық. Қазақ халқының көне замандағы тарихы дегеніміздің өзі- сол дәуірдегі Қазақстан территориясын мекендеген тайпалар, қауымдар тарихы. Қазақ халқының құрмына енген бірқатар тайпалардың, рулардың қазіргі Қазақстан территориясы орналасқан жерде болған Батыс түрік, Түркеш, Қарлық сияқты бірлестіктердің, қағандықтардың құрамында болғаны тарихтан белгілі. Егер тіл тарихын сол тілді туғызған, оны қатынас құралы ретінде қолданған қауым тарихынан бөліп қарауға болмайды деген қағиданы ұстанатын болсақ қазақ тілінің көне тарихына жоғарыда аталған тайпалар одағы заманынан сақталған жазу нұсқалары тілінің қатысы барлығын жоққа шығара алмаймыз. Олардың түркі тілдерінің көпшілігіне, оның ішінде қазақ тіліне де қатысы бар ортақ материал екендігі ғылымда дәлелденген. Қазіргі қазақ тілінің түп тамыры ертедегі тайпалық, рулық тілдерде екендігі, тарихи себептерге байланысты ол тілдердің бірге немесе бөліне дамуының нәтижесінде пайда болғандығы күмәнсіз. Р. Сыздықова "Қазақ әдеби тілінің тарихы" атты еңбегінде Орхон-Енисей ескерткіштерінің тілін қазақ әдеби тілінің бір арнасы ретінде қарастырады [21, 41] .

Академик Ә. Қайдар " Қазақ тілінің өзекті мәселелері " атты еңбегінде әлі күнге дейін арнайы зерттелмеген, бірақ зерттеуді қажет ететін проблемалардың бірі ретінде қазақ халқы қалыптасқанға дейінгі Қазақстан жерін мекендеген ру-тайпалардың тілін және олардың өзара қарым-қатынасын анықтау екендігін атап көрсетеді. Ғалым:" Қазақ тілінің шығу тарихын сөз еткенде біз оны тек XIV-XV ғасырдан басталды деп айта аламыз: оның шығу тарихы мен дербес тіл болып қалыптасу дәуірлері әлдеқайда әріден басталса керек"-деп жазды [11, 54] . Әрине біз көне түркі жазба ескерткіштері тілін негізге ала отырып, қазақ ресми-іс қағаздар стилі сонау ерте заманда қалыптасты деген тұжырымға келе алмаймыз, бірақ көне түркі жазба ескерткіштері тілінде ресми стильдің белгілері, іс қағаздар тілінің элементтері кездеседі. Мәселен, көне жазба нұсқаларының тасқа қашалған мынадай сөз кездеседі:" Түркі бектері мен халық мұны естіңдер. Қандай сөздерім бар болса, соларды мәңгі тасқа жаздырдым. Оларды көріңдер, ұғыңдар " [3, 31] . Бұл сөздер әрине түркі халқының кейінгі ұрпағына арналған. Мазмұны, құрылымы жағынан қазір біз өсиет деп атап жүрген іс қағазына сәйкес келеді.

Ал VII ғасырдағы Күлтегін ескерткішіндегі мына жолдарға көз жүгіртейік: Тәңірідей тәңіріде болған түркі Білге қаған бұл кезде отырдым. Сөзімді түгел есіткін: соңымдағы іні-жиенім, ұлым, бір-екі жақын руым, халқым, оңымдағы уәзір ұлық бектер, солымдағы тарқан бұйрық бектер, отыз тоғыз оғыз бектері, халқы, бұл сөзімді жақсы есіт, қатты тыңда! Ілгері күн шығыста оң жақта күн ортасында, кейін күн батыста, сол жақта түн ортасында соның ішіндегі халықтың көбі маған бағынды, халықты осынша көп еттім [3, 168] . Ескерткіштердің сол замандағы ірі тарихи тұлғаларға арналғандығын, бұл сөздердің авторы да жеке адам болғанымен, ел бастаушы, қол бастаушы тұлға екендігін ескерсек, мұны қазіргі ел басылардың халыққа жолдауы, арнауы, үндеуі түрінде жарияланатын ресми құжат үлгісінің алғашқы нұсқасы ретінде де қарастыруға болады. Ескерткіш тілінің қалыптасқан сөздік құрамымен қатар өзіндік мәнерінен қазіргі функционалдық стильдерге тән ерекшеліктерді кездестіруге болатындығына ескерткіш тілін қазіргі іс қағаздар тілімен салыстыра талдау барысында көз жеткізуге болады.

Күлтегін ескерткішіндегі жазу үлгісінің мазмұны, мақсаты, құрылымы және стилі қазіргі ірі қоғам қайраткерлері қайтыс болғанда орталық газет беттерінде жарияланатын көлемді қазанамаларға көбірек ұқсайды. Себебі қазіргі жарияланатын қазанамада қоғам қайраткерлерінің елге сіңірген еңбегі, жоғары бағаланатын қасиеттері кей жағдайда мемлекеттің қандай қиын-қыстау кезеңінде еңбек еткені, сол кезде сіңірген еңбегімен іскерлік, басшылық қабілеті ел, жер, мемлекет жағдайымен байланыстыра жазылады. Мәселен, мына жолдарда сол кездегі елдің жалпы жағдайы да, саяси жағдайы да сөз болады: 3. Ол емті анығ йоқ. Түрк қаған Өтүкен йыш олурсар, ілте буң йоқ. Ілгерү Шантуң йазықа тегі сүледім, талуйқа кічіг тегмедім. Біргерү Тоқуз Ерсенке тегі сүледім. Түпүтке кічіг тегмедім. Қурығару Иынчу үгүз кече. 4. Темір қапығқа тегі сүледім. Ирғару Иір Байурқу йіріңе тегі сүледім. Бунча йірке йортдым. Өтүкен йышда йіг іді йоқ ерміс, іл тутсық йір Өтүкен йыш ерміс. Бу йірде одурып, табғач будун бірле түзелтім. 3. Ол енді кексіз. Түркі қағаны Өтүкен қойнауында отырса, елде мұң жоқ. Ілгері Шаңтұң жазыққа дейін соғыстым, Тибетке кішкене жетпедім. Кері қарай Сырдария өзенін кешіп өтіп 4. Темір қақпаға дейін соғыстым. Терістікте Вайырға жеріне дейін соғыстым. Сонша жерге жүргіздім. Өтүкен қойнауында игі ие жоқ еді. Бұ жерде отырып, Табғаш халқымен дұрысталдым [13, 168-189] .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.