Сопылық ілімнің дүниетанымдық ерекшеліктері

Пән: Дінтану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 44 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

I. СОПЫЛЫҚ ІЛІМНІҢ ДҮНИЕТАНЫМДЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

1. 1 СОПЫЛЫҚ ІЛІМІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН ТЕРРИТОРИЯСЫНДА ТАРАЛУЫ

1. 2 СОПЫЛЫҚТАҒЫ «ӘЛЕМ», «АДАМ» ҰҒЫМ ДАРЫ

( КӘМІЛ АДАМ, НӘПСІ, РУХАНИ ДЕҢГЕЙ, ҚҰДАЙ ТҮСІНІГІ)

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

КІРІСПЕ

Адамзаттың тіршілікте ұласатын рухани кемелдігінің ең биік шыңы Мираж болып табылады. Мираж - деп, Мұхаммед пайғамбарымыздың Ұлы Тәңірмен дидарласу сәтін айтамыз. Ол жерде бір сәт, бір мезет бар ма жоқ па? Жоқ әлде, уақыт деген ұғым әлі сол жерде ме екен? Оны біз білмейміз. Бірақ, Тәңірмен өзінің елшісі дыбыс және таңба арқылы тікелей құралсыз дидарласқан. Тәңірмен дидарласу-ең үлкен кемелдік. Ал Құран аяттарын жеткізуші қызметін атқарған Жәбірейіл періштенің өзі Хз. Мұхаммед пайғамбардың көтерілген осы мақамына, яғни Миражға жете алмаған Хз. Мұхаммед пайғамбарымыз Мираж сияқты ең ұлы кемелдік мақамына қалай жетті? Яғни, Миражға жету үшін қандай іс істеп, қалай құлшылық етті екен және де Ұлы Тәңір елшісін Жәбірейіл періштенің де көтеріле алмайтын ұлы мақамға неліктен көтерді екен? Хз. Мұхаммедтің жолындағыларға дәл сондай кемелдік, дидарласу мүмкіндігі беріле ме екен? Яғни, Тәңірдің дидары, жамалы, Тәңірмен қауышу, Оған сенетіндер үшін де мүмкін құбылыс па? Егер мүмкін болса қалай, қандай жолдар мен әдістер арқылы Тәңірге ұласуға болады деген сауал әрбір мұсылман баласының көкейіне келетін мәселе болып табылады. Бұл сұрақтардың жауабына тоқталсақ, сопылық дүниетанымындағы адамның ең ұлы мұраты болған Ұлы Тәңірге ұласу, Оған көтерілу, Онымен жүздесу. Мұратқа да махаббат арқылы жетуге болады. Махаббатты да беретін Ұлы Тәңір. Махаббат тілмен түсіндіріп, сөзбен жеткізетін істерден емес. Махаббаттың дәмінен, иісінен сезбесек, оны ұға алмаймыз. Сондықтан махаббатты сезіну үшін ғашық болып көру керек. Ғашықтық тек Аллаһқа жарасуы үшін бізден алдын өткен көптеген әулиелер нәпсі дариясы мен дүние дариясынан арыла отырып, риязат, зікір салу арқылы мужахада негізін ұстанып, сопылық танымның қайнары көңілді таза ұстау, көңіл әлемін ашу ды меңгерген.

Сонымен қатар олардың көңілдерінде қауіп пен үміт, өлмес бұрын өлу негіздері ұстанумен қатар олардың мақсаты- дидар талап болған. Сопылар, адамның негізгі отаны- рух әлемі, адам дүниеге уақытша қонақ ретінде келіп, өте жоғары дәрежедегі, рухани халдегі арифтер болып саналған. Сопылық дүниетанымында шариғат, тариқат және хақиқат жолы бар. Осы шариғат, тариқат, хақиқат жайында Хз. Пайғамбарымыз Мұхаммед (ғ. с) : “Шариғат-айтқан сөзім, тариқат-істеген амалдарым, ал хақиқат-менің халім”-деген өсиеті бар. Демек, бұл жолдарды сопылықтағы жету жолы десек қателеспеспіз. Бұл жерде жоғарыда аталған шариғат пен өлкеміздегі шариғатшылдық ұғымдары екі бөлек ұғымдар екендігін айта кеткен жөн. Яғни, Ислам құқығының діни негіздері мен тарихи қалыптасуы нәтижесінде пайда болған жүйені қорғау мағынасына келетін шариғатшылық пен діни-сопылық әдебиеттегі шариғат ұғымдары арасында жермен көктей айырмашылық бар. Сопылық жолындарухты тәрбиелеу барысында адам кемелдік дәрежесіне жетеді. Кемелдік дәрежеге жету үшін тариқат жолындағы дәруіштің жол көрсетуші шайхы, пірі діннің сырттқы қағидаларын жақсы білетін және де өзі сондай адамнан тәрбие көруі керек.

Сонымен қатар сопылық дүниетанамындағы ең басты негіз ретінде, адам баласының Хаққа ұласуы, Дидар талап болып табылады.

ІІ/VІІІ ғасырдан бастап, тарих сахнасына шыға бастағансопылық әрекеттері, Исламның басқа өлкелерге тез арада таралуына әсер еткен маңызды факторлардың біріне айналды. Ислам және оның қасиетті кітабы Құранды мистикалық тұрғыдан түсіндірілуін және адамның сол бойынша қоғамда өмір сүруін қадағалап, тәртіпке келтірген сопылар, таблиғ әрекетіне үлкен мән берген. Сопылар әлі Ислам дінінің тарала қоймаған қоғамдар арасына кіріп, өздеріне лайықты сүйдіруші, сендіруші әдістерімен исламды тарата білген.

1. 1 СОПЫЛЫҚ ІЛІМІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН ТЕРРИТОРИЯСЫНДА ТАРАЛУЫ

Ислам діні - адамзат тарихы мен өркениетіне айрықша үлес қосқан құдіретті ұлы діндердің бірі. Бұл діннің қанаты жайылған жерлерінде әрдайым ғылым мен білім дамып, адамзат адамгаршілік пен парасаттың шыңын ту еткен, құлазыған даланы сусындатып, бүкіл тіршілік иесіне мән берген. Бұл өз кезегінде сонау ғасырлар қойнауынан бері мұсылман қауымының экономикалық және саяси өміріне, рухани мадениетіне ықпалын еш кеміткен емес.

Адам жаратылысының басты тәсілі құдайды тану екендігін, бірақ шындығына келгенде мұның адамның ішкі әлемін тануға негізделетінін айқындайтын сопылық, болмыстың жоғары мәніне ұмтылған адамның шексіз мүмкіндіктеріне сенумен тығыз байланысты мәңгі тылсым дүниені ішіне алып отыр. Адамның ішке үңілуіне мүмкіншілік беретін ислам философиясы рухани мәдениеттің күрделі феномені. Өйткені, ол шығыс философиясымен толық үндесіп, шығыс мәдениетінің құрамдас мәні болып келе жатыр.

Сопылық ілімінің түп тамырына зер салсақ, ислам тарихында Мұхаммед пайғамбар қолдамаған іс-әрекеттер оның қазасынан кейін-ақ басталып, әлеуметтік салада қиындықтар туғызғаны мәлім. Осы орайда саяси, экономикалық және идеологиялық алаңдарда пайда болған өзгерістер тақуалық көзқарастары басым келген адамдарға қатты әсер еттіп, оларға лайық ортаны пісіп жетілдіртті. Р. Никольсонның айтуы бойынша «сопылықтың тууына хижраның 1 ғасырындағы аскеттік көзқарастардың басымдылығы әсер еткен [58, с. 8] . Бұдан, діни негіз бен шарттарға қайшы келетін әрекеттер мен қозғалыстардың қоғамда орын алуы, дінге берік иманы мықтылардың өзі- өзіне бекінуіне алып келді. Олар дүниелік мәселелермен айналысудың орнына рухани жетілу жолын көптеп қалады. Бұл тұжырымға ислам тарихын зерттеуші О. Г. Большаковтың пікірі жақын келеді. «Арабстанда бұған дейін болып көрмеген және де бұл аймақта үлкен өзгеріс туғызуға толық мүмкіндігі бар бірегей фактор ислам болып табылды. Бірақ оның ролі бұл діннің қандай да бір агрессияшылығымен анықталмайды» [29, с. 14] - деген О. Г. Большаков өзгерістер мен дамуға негіз болған факторлардың ішінде ислам дінімен бірге келген өзгешеліктерге (ролге) меңзеп тұр.

Осыған орай, сопылық ілімнің танымдық мәні мен тасаууф сөзінің шығу төркіні, теориялық мағыналарын зерделейтін болсақ, cопы сөзінің шығуын «әхл-и суффамен» байланыстырған авторлар, «әхл-и суффа» тіркесін «тас орындық адамдары» деп аударған. Бұлай деп пайғамбар дәуіріндегі Мадина мешітінің жанындағы тас орындықтарды паналап, осы жерде ислам тәрбиесін алып, діни ғылымдарды зерттеген алғаш мұсылмандарды атаған [28, с. 146] . Пайғамбар мәжілістерінде болған сахабилерге қатысты айтылған «асхаб-ы суффа» деген атаудың әрі хадис пен сүннет, әрі сопылық пен ислам мәдениеті тұрғысынан маңыздылығы жоғары. Яғни, бұдан сопылықтың қасиеттері мен сипаттарының «әхл-и суффаның» ерекшеліктеріне жақын болғандығы, суффа адамдарының кедейлігімен және құдайға берілгендіктерімен айқындалады. Рухани келбетімен суффа адамдарының өмірі сопыларға ұқсайтындығын жазған авторлар шығармаларын хронологиялық тұрғыда көрсететін болсақ:

Ибн Саад (203/844 Ж. Өл. ) «Әт-Табақат Әл-Кубра»;
Абу Наср Саррадж Туси (378/988 Ж. Өл. ) «Әл-Лума»;
Абу Абдуррахман Ас-Сулами (412/1021 Ж. Өл. ) «Тариху Ахл Ас-Суффа»;
Абу Нуайм Исфахани (430/1038 Ж. Өл. ) «Хилият'ул-Ахлия Уа Табақат'ул-Асфия»;
Али Ибн Осман Ал-Жуллаби Әл-Хужвири (456/1076 Ж. Өл. ) «Кашф'ут-Тахжуб»;
Абу Хафс Омар Ас-Сухраварди (632/1234 Ж. Өл. ) «Ауариф'ул-Маариф»;
Мұхаммед Ибн Махмұд Ибн Ән-Нажжар (647/1249 Ж. Өл. ) «Әд-Дуррат'ус-Самина Фи Тарихил-Мадина»;
Ибн Таймия (428/1328 Ж. Өл. ) «Әхл Ас-Суффа»;
Акиф Көтен «Асхаб'ус-Суффа» 1993ж. [59, S. 9-10] .

Шындығында сопылар құдайды тану жолындағы күш-жігерлері арқасында жүректері, рухтары құдайға жақын болғандар, сол үшін де бірінші дәрежеде маңызды орынды иеленгендер. Батыс еуропа зерттеушілері ғасырымыздың басына дейін тасаууф сөзінің түбірі грек тіліндегі «данышпандық» (софия) сөзінен шыққан деген ойды ұстанды. Қазір кеңінен жайылып, көбірек қабылданған пікір бойынша, тасаууф сөзі «суф» сөзінен (арап тілінен аударғанда «жүн» мағынасында) шыққан. Жүн мағынасын беретін «суфтан» жасалған киімдер кигендіктері үшін сопылардың сопы (қазақша нұсқасы сопы) атын алғандығын сопылардың көпшілігі құптаған [57, с. 138] . Шейх Әли Ибн Шайх Осман Әл-Жұллаби Әл-Хүжвири «Кашф Әл-Махжуб» («жасырынды ашықтау») деген еңбегінде «суфи» сөзінің суфтан, жүннен келетінін айтқан. Сол жерде Ахмад-и Жамның бұл турасында пікірі айтылған: «сопыны сопы деп атау себебі, олардың жүннен тоқылған киім кигендіктерінен» [61, s. 5] . Осыдан келіп, тасаууф сөзі «суф» сөзінен алынған, қатал жүннен тоқылған киім киген құдай адамының, тақуаның дәстүрлі белгісі ретінде қабылданған көремиз.

Дегенмен, ислам дінінің тарала бастаған алғашқы дәуірлерінде сопылардың түрлі атпен танылғандары мәлім. Мәселен, дүниелік азаптар мен жоқшылыққа қарсы төтеп берулері және материалдық игіліктерден безгендері үшін оларды «фуқара» (араб т. «фақир», яғни пақыр сөзінің көпше түрі) деп атаған. Үнемі ел кезіп, өмірінің көп бөлігін далада өткізгені үшін «ғұраба» (ғариб, яғни ғәріп, бөгде сөзінің көпше түрі. ), «сайиахун» (ел кезуші), «шикефтия» (хорасандықтардың тілінде «үңгір» сөзінен, яғни далада кезіп, қажеттілік туғанда үңгірлерді паналаған) деп атаған. Түркі мемлекеттеріне таралған сопылық «футуввет» құрылымы деп те танылған. Түркі халықтарының ислам дінін қабылдауына және исламның көптеген қауымдар тарапынан жылы қабылданылуына сопылық ықпал еткені мәлім. Сопылықтың негізгі мақсаты рухани және ахлақ тұрғысынан байыпты және тәртіпті адам типін жетілдіруден құралса, көптеген ислам діні төңірегінде пайда болған ойшылдық ағымдардың мақам, принцип, әдіс, т. б. элементтерін сопылықтан алғанына таң қалуға болмайды. Түркі мемлекеттеріне тараған сопылық тариқаттары қала, ауыл демей бірдей таралып, барлық дерлік әлеуметтік құрылымды қамтып отырған. Сондықтан, сопылықтағы футуввет қозғалысы түгелімен дерлік ислам ахлағын жүзеге асыруды мақсат тұтқанын араб тілінде «фата» сөзінің жас, бозбала, құл, қызметші, жомарт сияқты мағыналарының болуынан байқадық. Көпше түрі фитиян және фитие. Түбірі осы сөзден шыққан футувветтің тілдік мағынасы жомарттылық, сезімталдық сияқты терең де, бай мағыналары бар. Футувветті тақырып еткен шығармалардың қай-қайсысынан да ислам діні насихаттап келген көркем мінез-құлық негіздерін табуға болады. Сондай шығармалардың алғашқысы ретінде ұлы сопы Әс-Сұхравардидің (632/1234 өл. ) «Ауариф'ул-ма^ариф» атты шығармасын келтіруге болады. Бұл кітап «сопылық негіздері» деген атпен Түркияда 1989 жылы Хасан Камил Йылмаз бен Ирфан Гүндүз тарапынан аударылып, шығарылды.

Күшейридің «рисалесінде» футуввет ұғымын түсіндіру кахф сүресінің 13 аятымен [67, s. 294] басталып, хадистермен жалғасады: «бір құл мұсылман бауырының мұқтаждықтарын көріп, көмек берсе, аллах сол құлына көмек береді» [61, s. 85] .

«Үмбетімнен бір қауым (қияметке дейін) алланың әмірін орындауды жалғастырады. Оларды қабылдамағандар және оларға қарсы болғандар, оларға зиян келтіре алмайды. Бұл - алланың әмірі (қиямет) келгенге дейін жалғасады. Олар адамдардан үнемі жоғары тұрады» [45, s. 10] - деп, пайғамбар хадисінде айтылғандай, сопылық таным адам табиғатына ғана тән ерекше әрекет болғандықтан, оның негізгі құндылықтық тірегі арлылық, әділеттілік, рухани байлық. Сопылық практикасы түгелімен дерлік құран терминологиясына негізделген. Мұны ортағасырлық авторлардың еңбектерінен келтірілген үзінділермен дәлелдеуге болады:

«аллах нуры қабір ичини раушан қилгай,

Малаиклар тикросиде раузан құйгай,

Мумин пәнде куруб они хайран қалгай,

Бу олимни рушнидин кичар дустлар» [19, б. 106] .

«мәңгілік ережені тануға ақылың қауқарсыз,

Өткінші дүниеде уайым еш мәнсіз.

Көктерде құдай бір де ұлық,

Сабырға ұмтылып, бағала әр сәтті» [64, с. 14] .

«жолымыз айқын емес, күнә жасау бізге тән,

Қабықты маңыздан ажыратамыз қалайша?

Сәулесі құранның көрсетер дұрыс жол,

Ақиқат қайда, бос әуре қайсысында» [65, с. 105] .

«сен жұмаққа барар болсаң

Тәңірі болсын саған жар,

Сенен аулақ болу үшін

Тамуқ барар басқалар» [66, б. 234] .

Сопылықтың теориялық және методологиялық негіздері құран мен сүннеттен бастау алады. Ал бұл негіздер сопылар тарапынан жазылғандықтан, оларды тарих сынын көтере алады деу қиын. Дегенмен сопылар ой-тұжырымдарын құран мен сүннетке бейімдеп, өздерін тек ислам шеңберінде ғана көреді. Ал-Бақара, 273, Анам, 52 сүрелерінде [67, б. 46, 133] және Бұхари мен Абу Дауд Сахих хадистерінде бұған дәлел бола алады.

Исламның өз ішінде сопылыққа қатысты жаңсақ пікірлердің шығуы, жоғарыда айтылған исламдық өркениеттен тыс әсерлердің орын алғандығын мойындауға итермеледі. Үнді және ислам мистицизмі арасында кейбір мәселелер төңірегінде ұқсастықтар фана-нирвана доктриналарында көрінді. Тіпті грек мистицизмі де шығыстық мистицизм негізінде қалыптасты. Формализмге негізделген бұл пікірлердің таяздығы еуропалық орталарда байқалды. ХХ ғасырдың басында Р. Никольсон мен Л. Массиньон жаңа теория ұсынып, сопылықты ислам негізінде пайда болған автохтонды құбылыс деп қарастырды [58, с. 145] . Қазіргі ресми - хабаршы басылымдарда сопылық «исламдағы мистикалық-аскеттік ағым» [68, с. 225], «исламдағы діни-мистикалық ілім» [69, с. 360] деп сипатталады. Мистикалық қасиет әрбір дінде болатыны себепті, бұл сопылық ілімінің исламнан тыс діндер әсерінде пайда болғандығын көрсетпейді. Егер мистиктердің дүниетанымының терең мағыналығын ойға алсақ, ол сопылық әдебиеттің дүниетанымдық бағдары болмақ. Философ, ғалым Ғ. Есім бұл турасында былай дейді: «көптеген жылдар бойы біз мистиканы өте жексұрын түсінік ретінде қолданып келдік. Асылында мистика ешқандай таза иррационализм емес, ол да дүниетанымның бір формасы. Мистиктердің дүниетанымы өте мағыналы. Мистик ақындардың негізгі ұғымдары алла мен адам, кейінгісінің алғашқыға таусылмас махаббаты» [70, б. 24] .

И. Петрушевскийдің пікірінше, ІХ ғ. бастап сопылық ілімі өз дамуының жаңа кезеңіне өтті. Ол былай деп сипаттайды: «енді бұдан былай біртекті сопылық қалмады. Түрлі мұсылман митицизмдік ағымдары мен эзотериялық ағымдар сопылық деп түсініле бастады» [31, с. 319] . Бұл ағымдардың мұншалық бір-бірінен ажырағандығын, Р. Никольсонның Х-ХІ ғ. ғ. қатысты жазбаша қайнар көздерден, «тасаууф» пен оның мазмұны турасында 78 анықтама жинақтағанынан көруге болады .

Дегенмен, жалпы алғанда сопылықтың теориялық және методологиялық негіздерін өзара байланысты және бір-бірін толықтыратын үш принцип арқылы көрсете аламыз: 1-ислам діні негіздерін басшылыққа алу, 2- практикалық әдіс-тәсілді иелену, 3 - терең интеллектуальды негіз. Бұларды дәлелдеп көрсетіп көрейік. Кез келген сопы осы үш принципті басшылыққа алуы керек. Күшейри бұл жолды былай белгілеген: «шариғат дегеніміз -діннің сыртқы бейнесі (ғибадат), ал шынайылық (ақиқат) дегеніміз - іштей құдай құдіретіне куәгер болу (мүшәхадат әр - рубубийа) ». Кез-келген ғибадат түрі рухани шынайылыққа негізделмесе құнсызданады және рухани шынайылық құдай заңымен шектелмесе, толыққанды болмайды, дегісі келген Күшейри осы сатыларды көзге тұтып тұрған болуы керек [2, s. 184] .

Х ғ. сопылық алыптарының бірі- Калабази, ислам сопылығының шынайы мәнін тануға тырысқан. Оның «Пайда болған дәуіріндегі сопылық (таарруф) » еңбегі сопылық ілімінің алтын дәуірін бастаған болатын. Осы еңбекті арқау тұта отырып, ислам тарихында орын алған сопылыққа байланысты келеңсіз, түсінбеушіліктің бетін ашуға тырысайық.

«Тасаууфтың мағынасы кетті, аты қалды. Шынайы сопылық жоғалды, оның орнын формализм басты. Тасаууфты түсінбейтіндер, сопылықты ұғындырды, сопылық қабілеттеріне ие болмағандар, сопылықты әшекей етіп жамылды. Сопылықты қабылдағандарын тілмен айтқандар, іс-әрекеттерінде бұл жолды терістеді. Сопылықты халыққа түсіндіретіндер бұл жолдың шынайы мәнін жасырды, сопылықта болмаған нәрселерді сопылыққа кіргізді. Осылайша, бұл жолда ақиқат жоқ деуге тырысты. Шындығында, сопылықты білгендерге білімсіз атын таңды . . . Бұл жағдайдың нәтижесінде сопылықтан көңілдер суыды, сопыларды жанымен сүймейтін болды . . . Білімсіздер - ғалым, ғалымдар - аяқ асты етер жағдайды бастан кешірді», - деп жазды Калабази еңбегінің кіріспе бөлімінде [2, s. 48] . Алғашқы ортағасырда неоплатонизм мен шығыстық гностицизм әсерінде исламға лайық емес элементтердің сопылыққа енуі арқасында қалыптасқан ой-пікірді осылайша берген Калабази пікірінен, ол өмір сүрген сол ІХ ғ. өзінде-ақ сопы теоретиктерінің сопылық ағымының нағыз ислам негізінде пайда болғанын және оның басқалай қайнар көздерінің жоқтығын айтып, сол кезде-ақ танытқанын көреміз.

Сопылық ілімінің пайда болуы мен дамуы дәуірінде, тіпті ХІІІ-ХІҮ ғасырларға дейін ислам рухани өмірінің қуатты да әсерлі сыртқы ықпалға ұшырағаны шындық. Барлық мәдени алаңдарға тараған осындай әсерлер сопылық саласында әсіресе өзін көрсетті және бірнеше даулы мәселенің шығуына себеп болған еді. Бұл турасында Әл-Ғазали былай деп кеткен: «Сопылық тақырыбында ислам әлемінде үш түрлі пікір бар: 1) . Кейбіреулер сопылықты түгелімен терістейді. Олардың пікірінше, исламда сопылық жоқ. Ол сырттан енген ағымдар әсерімен пайда болған. 2) . Кейбіреулер сопылық дегенде жасырынуға көшіп, шариғатқа лайық емес пікірлер айтып, лайықсыз әрекеттер жасайды. 3) . Үшінші пікір - орта жол. Бұлар сопылықты жоғары ислам моралі деп түсінеді; жамандықтардан арылу; жақсы және көркем мінезге бөлену; рухани түрде құдайға жақындау үшін тырысу» [72, s. 100] . Әл-Ғазали үшінші жолды көрсетуі арқылы бір-біріне қарсы алғашқы екі жолды терістейді. Яғни, сопылықты терістеу де, оны бұрмалау да дұрыс еместігі үшінші жолмен дәлелденеді. Үшінші жолға назар аударсақ, ислам моралі деуімен Әл-Ғазали сопылық жолды рухани кемелдену барысы деп көрсетеді. Мұны антропологиялық философия категориялары тұрғысынан сараптасақ, сопылықты адамды тәрбиелеу, қасиеттерін жоғарылату, жүректен туындайтын ықылас, ынталылық, адамгершілік, сабырлылық, мейірімділік, т. б. сияқты сипаттарды дарыту құрылымы деуге болады.

Түптеп келгенде, сопылық ілімі ислам негіздерін басшылыққа алатынын, онда мистикалық таным практикаға сүйенетінін және бұл үлкен интеллектуальды-танымдық жолмен іске асырылатынын сомдап көрcетуге болады. Біздің пікірімізше, нақ осы қасиеттер сопылықты тек басқалай исламдық ағымдар арасында ерекшелеп, олардан өзгешелігін танытып тұр.

Мұхасиби, Саррадж, Хүжвири және Күшейри сияқты сопылық тарихының алғаш қайнар көздерін жасаған авторлар да үнемі жалған сопыларға наразылық танытып, шариғат сыртындағы мистикалық ағымдарға қарсылық жасаумен болған [2, s. 14] . Саррадждың «Лумасы», Калабазидің «Таарруфы», Абу Талиб Маккидің «Құт'ул-Қулубы», т. б. Сүнни сопылықтың басты қайнар көздері. К. Х. Таджикова сопылықтың әлеуметтік мәнін хронологиялық тұрғыда ХІҮ ғасырға дейінгі және одан кейінгі деп екі кезеңге бөлген [34, с. 13] .

Сопылықтың басты ерекшеліктерін, мәні мен қағидаларын, қалыптасу және даму барысын, әдіснамасын құрау үшін, негізгі сипаттарына қарай ажыратытын болсақ:

- алғашқы дәуірлердегі сопылық,

- сүннетке лайықталған сопылық,

- исламнан тыс ағымдардың ықпалында қалыптасқан сопылық, -деп қарастырған жөн секілді.

Алғашқы дәуірлердегі сопылық Мұқатил Ибн Сүлейманмен (767ж. өл. ) басталып, Мұхаммед Ибн Каррам (868ж. өл. ) мен Имам Мәлік (795 ж. өл. ) арқылы жалғасты. Әдетте алғаш дәуірде шамамен ҮІІІ-ІХ ғ. ғ. көріне бастаған сопылар қатарында хадис жинаушылар, ел кезуші жыршылар, құран оқитындар жихадқа қатысушылар мен қала тұрғындары да болған. Осы кезде көбінесе зухд (аскеттік), захид (аскет адам) және абид (дәруіш) сөздері көп қолданыста болған. Бұл дәуірде сопылардың іс-әрекеті мен көзқарастарына, құранның мағынасына терең бойлау, құран мен пайғамбар сүннетінің талаптарын күнделікті орындау, қосымша ғибадаттар жасау (науафил), дүниеден безу мен өздерін құдай еркіне беру тән болды [68, с. 225] .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.