Түрік және монғол тайпаларының қалыптасуына байланысты зерттеушілердің ұстанымдары

Рашид – ад – Диннің ( 1247 – 1318 жж. ) « Жамиғ ат – тауарих» шығар-масы түрік, монғол тайпалары жайында көп мағлұмат берілген . Онда туркмандар - қыпшақ , қалач, қаңлы, қарлұқ және т.б. ; монғол деген атпен аты шыққандар жалайыр, татар, ойрат, меркіт ; монғолдарға ұқсас, ежелден өз ұлыстары бар керейттер, наймандар, оңғұттар; бұлар сияқты барлығы дарлекин деп аталатын, ежелден атаулары бар құңғырат, құралас, икирас, елжігін, ұрыйанқат, кілінғұт және т. б. ; нағыз монғолдар нирун деп анықталған.
Парсы жылнамашысы Ала ад – Дин Ата Мәлік Жувейнидің ( 1225 – 1283 жж. ) «Тарих – и жаһангушай» шығармасы . Жувейнидің жазуынша , ол сол кездері «Трансоксания, Түркістан, Мачын, Қытай» арқылы Шыңғыс қаған ұрпақтарының ордасына жеткен. «Монғолдар - «татар» және олар қытай, ұйғыр, қырғыз, таңғұтпен, тибеттермен шекаралас орналасқан. Сондай – ақ қият, керейт, сакият, найман, ойрат, қоңырат, қанқлы және т.б. атаулар аталады.
Жувейни түрік, монғол тектестерді ажыратып атамаған болса, Рашид – ад- Дин анық ажыратып бергенімен , толымды емес , тіпті «түрік, монғол» этностары ол кездері этнотек тұрғысынан сараланбаған секілді баяндаған [ 75, 46 – 47 бб. ].
Х. Ховорс , Г. Е. Грумм – Гржимайло жоғарыдағы аталынған этностар-ды түрік тілдес деп қарастырған болатын , алайда олардың күмәнданған тұстары да баршылық. Ал Н. А. Аристов , М . Тынышпаев, Ә. Х. Марғұ-лан , С. Аманжолов оларды түрік текті деп, түрік тілдес екеніне күмән келтірмейді. Әсіресе С. Аманжолов қазақ тілінің тарихи диалектологиялық негіздеріне сүйене отырып, олардың түрік тілдес екенін тарихи – лингвис-тикалық тұрғыдан егжей – тегжейлі дәлелдеп берді.
Рашид –ад – Диннің «Жәмиғ ат – тауарих» шығармасы Қазақстан тарихы үшін өте маңызды. Шығармада көптеген деректерге сүйене отырып , түркі-монғол тайпалары туралы бай да жан – жақты материал беріледі. Солар-дың ішінде әсіресе қазақ халқының негізін қалаған дулат, қыпшақ, найман, керейт, оғыз, қаңлы, қарлық ру – тайпалары туралы кең көлемді, деректерге сүйенген тарихи мәліметтер өте құнды. Ал «қазақ халқының тарихы рулық – тайпалық құрылымдармен тығыз байланысты» екені бізге мәлім және «қаласақ та , қаламасақ та бұл біздің ұлтымыздың тарихына тән сипат болып табылады» [ 49 , 21 б. ].

1 Аманжолов К. Р. Түркі халықтарының тарихы. 1 –кітап. ( Көне дәуірден біздің заманымыздың XIV ғасырына дейінгі кезең). – Алматы: «Білім» , 2002. – 292 б.
2 Аристов Н. А. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей и сведения об их численности. – СПб., 1897. – 182 с.
3 Иностранцев К. А. Хунну и Гунну // Ленинградский институт живых восточных языков. Труды Тюркологического семинария. – Л., 1926. – С. 47-64.
4 Бичурин Н. Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. – Алматы: «Жалын», 1998. – Т. 1. – 390 с.
5 Кюнер Н. В. Китайское известия о народах Южной Сибири, Центральной Азии и Дального Востока. – М.: Наука, 1961. – 308 с.
6 Григорьев В. В. Восточный или Китайский Туркестан. – СПб., 1873. – 265 с.
7 Бернштам А. Н. Социально – экономический строй орхоно – енисейских тюрок VI – VIII. Восточно – тюркский каганат и кыргызы. М.- Л., 1946. – 207 с.
8 Бернштам А. Н. Проблема распада родовых отношений у кочевников Азии // Сов. Этнография. – 1934. - № 6. – С. 86-115.
9 Бернштам А. Н. Древнейшие тюркские элементы в этногенезе Средней Азии. М., 1943. – 11 с.
10 Грум – Гржимайло Г. Е. Западная Монголия и Урянхайский край. – Т. ІІ. – М., 1926. – С. 896.
11 Чулошников А. П. Очерки по истории казак – киргизского народа в связи с общими историческими судьбами других тюркских племен. – Оренбург, 1924. – С. 292.
12 Владимирцов Б. Я. Общественный строй монголов. Монгольский кочевой феодализм. – Л.: Тип. АН СССР, 1934. – 223 с.