Археологиясындағы орны мен қызметі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Негізгі бөлімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
І.тарау Ғалымның өмірбаянына шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ.тарау Қазақ археологиясындағы орны мен қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Қазақ халқының тұңғыш маман археологы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Археологияға қалтқысыз еңбек ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІІ. тарау Ғылыми зерттеулері мен шығармалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1. Бесшатыр қорымындағы археологиялық зерттеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2. Есік обасындағы «Алтын адамның» табылуы мен зерттелуі ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Негізгі бөлімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
І.тарау Ғалымның өмірбаянына шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ.тарау Қазақ археологиясындағы орны мен қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Қазақ халқының тұңғыш маман археологы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Археологияға қалтқысыз еңбек ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІІ. тарау Ғылыми зерттеулері мен шығармалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1. Бесшатыр қорымындағы археологиялық зерттеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2. Есік обасындағы «Алтын адамның» табылуы мен зерттелуі ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе.
Тарихты жазу үшін міндетті түрде біз деректерге сүйенеміз. Ал осы тарихымыздың өте үлкен әзі маңызды кезеңдері – ерте және орта ғасырлар болып табылады. Бұл кезеңдер ерекшелігіне сай жазуда басым рольды заттай дерек көздері алады. Яғни археологтардыңалар орны ерен. Ал Кемел Ақышев осы археологтардың ең алға қояр атақтылардың бірі де бірегейі, қазіргі археологтардың көпшілігінің ұстазы. Өзінің бүкіл кезеңдерді зерттеуге қатысқан, тек археология емес, толық қазақ тарихына, тіпті Евразия құрлығы өткеніне де байланысты көптеген еңбектер жазып, артына үлкен мұра қалдырып кетті.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Ғалымның өмірі мен шығармашылығына, қазба жұмыс нәтижелеріне шолу жасай отырып, қазақстандық археология ғылымының жарты ғасырлық қалыптасу тарихын сараптауға тырысу жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады. Осы мақсаттан жұмыстың мынадай міндеттері айқындалды:
- К. Ақышевтың қазақ археологиясындағы орны мен қызметін ашып көрсету.
- Археология ғылымына жарты ғасыр бойы қызмет етуіне шолу жасау.
- Ғылыми еңбектері мен шығармаларын талдау.
- Бесшатыр және Есік обасындағы жүргізілген археологиялық зерттеулердің мәнін ашу.
Жұмыстың өзектілігі. Ғалымның Қазақстан археологиясына қосқан аса ірі жаңалықтарының бірі «Алтын киімді адамды» тауып зерттеу болды. 1969 жылы Жетісу археологиялық экспедициясы Есік қорғанын қазуды бастайды. «Қорған Есік» кітабында тек керемет материалдар ғана жариялап қоған жоқ, сонымен қатар сақтардың әлеумметік қатынасы саласына экскурстар жасалынды. Есікте табылған жазу авторға сақтардағы мемлекеттік мәселесін сенімді түрде қоюға мүмкіндік береді. Бұл ерекше мәселе Қазақстандағы өркениеттің дамуына ерекше қарауға мүмкіндік береді.
Мұндай Қазақстанның оңтүстік аймағында ғана (әсіресе Жетісуда) осыншама қорғандардың шоғырлануы К. А. Ақышевтың жазуында: «Орталық Азия үшін феномені көрініс» болып саналады. Бүкіл Евразия кеңістігінде элиталық қорғандардың мұндай шоғырлануының өзге көріністері жоқ. Мұның өзі ерте мемлекеттік құрылымдар қалыптасу кезеңінде Жетісудің тарихи-мәдени ерекшелігі, Жетісу халқының сақ дәуіріндегі жоғары әлеуметтік экономикалық деңгейін көрсетеді.
70-жылдары К. А. Ақышев көшпенділік тематикасының әртүрлі аспектісінде жұмыс істейді.Бірнеше мақаларында ол скиф-ақ әлемі мәдениеттері арасынан сақ этнографиялық мәдениетінбөліп қарастырудың міндеттілігін негіздейді. Мақалаларының және бір тобы Қазақстанның ерте көшпелілерінің шаруашылық спецификасына арналады. Үйсін кезеңі тұрақтарының қазылауы және ашылуы, Жетісудағы ірі қалашық- Шарын өзені бойындағы Сарытоғай қалашығының ашылуы-көшпелілердің комплексті шаруашылығының характеристикасына арналған деректердің көлемін көбейтті. Номадизм тек шаруашылық-мәдени тип түғана емес, әлем тану спецификасы және психология сияқты аспектілерді қосатын мәдениет феномені ретінде зерттеле бастады. Сақ мәдениетінің шығу тегі мен семантикасын зертеу зерттеушілер үшін өзекті тақырыптың бірі болып қала береді. Өз еңбектерінде К. А. Ақышев сақтардың аңдық стилін толық қанды ежелден-ақ қалыптасқан өнерекендігіне жіті көңіл аударады. Бұл өнерде Алдыңғы Азия өнерінің техника-стилистік және шығармашылық ерекшелігінің әсері көрініп тұратынын айтады.
Жұмыстың зерттелу дәрежесі. Бұл жұмыстың зерттелу дәрежесіне тоқталсақ, Қазақтың көрнекті археологы Кемел Ақышұлы Ақышев, археология ғылым саласындағы қажымас еңбек етуін ескеріп жазған бір топ ғалымдардың еңбегі бар.
Кемел Ақышевтің археология саласындағы ерен еңбек етуіне байланысты бұл кісі жайлы ғалымдардың бірі К.М. Байпаков, Д. Талеев, Д. В. Семенов, Е. Смағұловтардың еңбектерінде ғалымның өмір жолымен археология саласындағы орнымен қызметі баяндалған болатын.
Ғылыми жұмыстардың алғашқы жемісі-Кемел Ақышев басқарған бір топ авторлардың «Ежелгі Отырар» атты аса құнды кітабының дүниеге келуі болды. Монографияда Отырарды зерттеу барысында табылған тың материалдар мен олардың Қазақстан археологиясының теориялық және практикалық мәселелерін шешудегі орны қаралып жаңа тұжырымдар мен болжамдар ұсынылды. Мұның барлығы Отырарды жаңаша зерттеудің басы болатын.
Д. Талеевтің айтуы бойынша: «К. А. Ақышев өмірде өте қарапайым кісі еді. Саналы мінез құлқы соғыс жылдарында қалыптасқан Кемекең өиір бойы сол қалпынан таймады. Ол кісінің өмір жолы талайларға өнеге боларлықтай оқиғаларға толы. Адамның ойын кезіне қарап түсінетін қасиеті сол өмірден жиған тәжрибиесінің жемісі болар. «Археологи скупы ра слова, но верны памяти» деген сөзі бүкіл археологтарға берген мінезде ме деуге тұрады. Өзі таңдаған мамандықтың қыр-сырын толық меңгерседе кейбіреулер секілді оңай атақ жинаудың жолын қумай ескеркіштердің келер ұрпақ үшін жақсы сақталуын ойлайтын Кемекеңнің көп қазғанына емес, көп қазбағанына қуанғанына талай күә болдым» (1).
Сондай-ақ Кемел Ақышевтің еңбектері қазақ-орыс тілдерінде ғана емес, өзге тілдерде де жарық көрді. Бұл кісі жайлы шетел ғалымдары өз мақалаларымен еңбектерінде сыр шерткен. Тақырыбымызда біз алғашқы зерттеулер жүргізген ғалымдармен танысу олардың жазған еңбектерімен атқарған жұмыстарының ауқымдылығын маңыздылығын білуден кейінрек әр түрлі себептерге байланысты зерттеулердің біршама тоқтап қалуы, тек ХХ ғасырдың соңына қарай археология ғылымындағы аса биік орын алатын ғалымдардың бірі А.Н.Бернштам, Е.Агеевалар Отырар өңірін зерттеулерінде Ақышевтың Отырарөңірі жайлы еңбектегін жорғары бағалағанын.Сақ үйсін мәдениетін зерттеуде К. Байпаков, К.Л.Ерзакович Кемел Ақышевтың атқарған жұмыстарына тоқталған.
50-жылдардың аяғы К. А. Ақышев өмірбаянында атақты Бесшатыр обасын қазумен байланысты болды. 1954, 1957-1961 ж.ж. Іле өзені бойында зерттеген сақтардың Бесшатыр, Қызылауыз, Жуантөбе, Қадырбай,Қарашоқы, Алтынемел ескерткіштерінің материалы негізінде «Древняя культура саков и усуней долины реки Или» атты монографиясының кіріспесінде сақтардың шығу тегі туралы шетел және сол кездегі кеңес археолог ғалымдарының пікірлеріне жан жақты талдау жасаған (2).
Алынған материалды жан жақты анализдеу К.А. Ақышевке 1963 жылыдың өзінде-ақ сақтардың таза көшпенді болмағанын, өздерінің үнемі қыстаулары мен жылы жайлары болғаны туралы айтуына негіз болады. Сақ кезеңінде Жетісуда жайылымдық көшпелі жүйе орнаған. Осы монографияда археологиялық деректер негізінде К. А. Ақышев сақтардың Орталық Қазақстанның андронов тайпаларынан шыққанын айтады жәнеҚазақстандағы қола жебелер ұштарының классификациясы мен хронологиясын келтіреді. Осылайша ғалымның ғылыми ізденісінің тағы бір бағыты –сақ өнерінің шығу тегі проблемасы пайда болды. Қ. Ақышев сақтар мәдениетін талдауда Алғы Азиялық, Үндіирандық мәдениет болмысына жігүну, солармен салыстыра отырып сөйлету бағыты басым болатын және ежелгі дүниеде Жетісуда металлургия мен қола еріту өндірісін жүргізу болғанын айтады. Ғалымның Қазақстан археологиясына қосқан аса ірі жаңалықтарының бірі «Алтын киімді адамды» тауып зерттеуі болды. 1969 жылы Жетісу археологиялық экспедициясы Есік қорғанын қазуды бастайды. «Қорған Есік» кітабында тек керемет материалдар ғана жарияланып қойған жоқ, сонымен қатар сақтардың әлеуметтік қатынасы саласына экскурстар жасалынды. Есікте табылған жазу авторға сақтардағы мемлекеттік мәселесін сенімді түрде қоюға мүмкіндік береді. Бұл ерекше мәселе Қазақстандағы өркениеттің дамуына ерекше қарауға мүмкіндік береді.
Жұмыстың құрылымы: 3 тараудан, пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер тізімі, суреттерден құрылған.
Тарихты жазу үшін міндетті түрде біз деректерге сүйенеміз. Ал осы тарихымыздың өте үлкен әзі маңызды кезеңдері – ерте және орта ғасырлар болып табылады. Бұл кезеңдер ерекшелігіне сай жазуда басым рольды заттай дерек көздері алады. Яғни археологтардыңалар орны ерен. Ал Кемел Ақышев осы археологтардың ең алға қояр атақтылардың бірі де бірегейі, қазіргі археологтардың көпшілігінің ұстазы. Өзінің бүкіл кезеңдерді зерттеуге қатысқан, тек археология емес, толық қазақ тарихына, тіпті Евразия құрлығы өткеніне де байланысты көптеген еңбектер жазып, артына үлкен мұра қалдырып кетті.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Ғалымның өмірі мен шығармашылығына, қазба жұмыс нәтижелеріне шолу жасай отырып, қазақстандық археология ғылымының жарты ғасырлық қалыптасу тарихын сараптауға тырысу жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады. Осы мақсаттан жұмыстың мынадай міндеттері айқындалды:
- К. Ақышевтың қазақ археологиясындағы орны мен қызметін ашып көрсету.
- Археология ғылымына жарты ғасыр бойы қызмет етуіне шолу жасау.
- Ғылыми еңбектері мен шығармаларын талдау.
- Бесшатыр және Есік обасындағы жүргізілген археологиялық зерттеулердің мәнін ашу.
Жұмыстың өзектілігі. Ғалымның Қазақстан археологиясына қосқан аса ірі жаңалықтарының бірі «Алтын киімді адамды» тауып зерттеу болды. 1969 жылы Жетісу археологиялық экспедициясы Есік қорғанын қазуды бастайды. «Қорған Есік» кітабында тек керемет материалдар ғана жариялап қоған жоқ, сонымен қатар сақтардың әлеумметік қатынасы саласына экскурстар жасалынды. Есікте табылған жазу авторға сақтардағы мемлекеттік мәселесін сенімді түрде қоюға мүмкіндік береді. Бұл ерекше мәселе Қазақстандағы өркениеттің дамуына ерекше қарауға мүмкіндік береді.
Мұндай Қазақстанның оңтүстік аймағында ғана (әсіресе Жетісуда) осыншама қорғандардың шоғырлануы К. А. Ақышевтың жазуында: «Орталық Азия үшін феномені көрініс» болып саналады. Бүкіл Евразия кеңістігінде элиталық қорғандардың мұндай шоғырлануының өзге көріністері жоқ. Мұның өзі ерте мемлекеттік құрылымдар қалыптасу кезеңінде Жетісудің тарихи-мәдени ерекшелігі, Жетісу халқының сақ дәуіріндегі жоғары әлеуметтік экономикалық деңгейін көрсетеді.
70-жылдары К. А. Ақышев көшпенділік тематикасының әртүрлі аспектісінде жұмыс істейді.Бірнеше мақаларында ол скиф-ақ әлемі мәдениеттері арасынан сақ этнографиялық мәдениетінбөліп қарастырудың міндеттілігін негіздейді. Мақалаларының және бір тобы Қазақстанның ерте көшпелілерінің шаруашылық спецификасына арналады. Үйсін кезеңі тұрақтарының қазылауы және ашылуы, Жетісудағы ірі қалашық- Шарын өзені бойындағы Сарытоғай қалашығының ашылуы-көшпелілердің комплексті шаруашылығының характеристикасына арналған деректердің көлемін көбейтті. Номадизм тек шаруашылық-мәдени тип түғана емес, әлем тану спецификасы және психология сияқты аспектілерді қосатын мәдениет феномені ретінде зерттеле бастады. Сақ мәдениетінің шығу тегі мен семантикасын зертеу зерттеушілер үшін өзекті тақырыптың бірі болып қала береді. Өз еңбектерінде К. А. Ақышев сақтардың аңдық стилін толық қанды ежелден-ақ қалыптасқан өнерекендігіне жіті көңіл аударады. Бұл өнерде Алдыңғы Азия өнерінің техника-стилистік және шығармашылық ерекшелігінің әсері көрініп тұратынын айтады.
Жұмыстың зерттелу дәрежесі. Бұл жұмыстың зерттелу дәрежесіне тоқталсақ, Қазақтың көрнекті археологы Кемел Ақышұлы Ақышев, археология ғылым саласындағы қажымас еңбек етуін ескеріп жазған бір топ ғалымдардың еңбегі бар.
Кемел Ақышевтің археология саласындағы ерен еңбек етуіне байланысты бұл кісі жайлы ғалымдардың бірі К.М. Байпаков, Д. Талеев, Д. В. Семенов, Е. Смағұловтардың еңбектерінде ғалымның өмір жолымен археология саласындағы орнымен қызметі баяндалған болатын.
Ғылыми жұмыстардың алғашқы жемісі-Кемел Ақышев басқарған бір топ авторлардың «Ежелгі Отырар» атты аса құнды кітабының дүниеге келуі болды. Монографияда Отырарды зерттеу барысында табылған тың материалдар мен олардың Қазақстан археологиясының теориялық және практикалық мәселелерін шешудегі орны қаралып жаңа тұжырымдар мен болжамдар ұсынылды. Мұның барлығы Отырарды жаңаша зерттеудің басы болатын.
Д. Талеевтің айтуы бойынша: «К. А. Ақышев өмірде өте қарапайым кісі еді. Саналы мінез құлқы соғыс жылдарында қалыптасқан Кемекең өиір бойы сол қалпынан таймады. Ол кісінің өмір жолы талайларға өнеге боларлықтай оқиғаларға толы. Адамның ойын кезіне қарап түсінетін қасиеті сол өмірден жиған тәжрибиесінің жемісі болар. «Археологи скупы ра слова, но верны памяти» деген сөзі бүкіл археологтарға берген мінезде ме деуге тұрады. Өзі таңдаған мамандықтың қыр-сырын толық меңгерседе кейбіреулер секілді оңай атақ жинаудың жолын қумай ескеркіштердің келер ұрпақ үшін жақсы сақталуын ойлайтын Кемекеңнің көп қазғанына емес, көп қазбағанына қуанғанына талай күә болдым» (1).
Сондай-ақ Кемел Ақышевтің еңбектері қазақ-орыс тілдерінде ғана емес, өзге тілдерде де жарық көрді. Бұл кісі жайлы шетел ғалымдары өз мақалаларымен еңбектерінде сыр шерткен. Тақырыбымызда біз алғашқы зерттеулер жүргізген ғалымдармен танысу олардың жазған еңбектерімен атқарған жұмыстарының ауқымдылығын маңыздылығын білуден кейінрек әр түрлі себептерге байланысты зерттеулердің біршама тоқтап қалуы, тек ХХ ғасырдың соңына қарай археология ғылымындағы аса биік орын алатын ғалымдардың бірі А.Н.Бернштам, Е.Агеевалар Отырар өңірін зерттеулерінде Ақышевтың Отырарөңірі жайлы еңбектегін жорғары бағалағанын.Сақ үйсін мәдениетін зерттеуде К. Байпаков, К.Л.Ерзакович Кемел Ақышевтың атқарған жұмыстарына тоқталған.
50-жылдардың аяғы К. А. Ақышев өмірбаянында атақты Бесшатыр обасын қазумен байланысты болды. 1954, 1957-1961 ж.ж. Іле өзені бойында зерттеген сақтардың Бесшатыр, Қызылауыз, Жуантөбе, Қадырбай,Қарашоқы, Алтынемел ескерткіштерінің материалы негізінде «Древняя культура саков и усуней долины реки Или» атты монографиясының кіріспесінде сақтардың шығу тегі туралы шетел және сол кездегі кеңес археолог ғалымдарының пікірлеріне жан жақты талдау жасаған (2).
Алынған материалды жан жақты анализдеу К.А. Ақышевке 1963 жылыдың өзінде-ақ сақтардың таза көшпенді болмағанын, өздерінің үнемі қыстаулары мен жылы жайлары болғаны туралы айтуына негіз болады. Сақ кезеңінде Жетісуда жайылымдық көшпелі жүйе орнаған. Осы монографияда археологиялық деректер негізінде К. А. Ақышев сақтардың Орталық Қазақстанның андронов тайпаларынан шыққанын айтады жәнеҚазақстандағы қола жебелер ұштарының классификациясы мен хронологиясын келтіреді. Осылайша ғалымның ғылыми ізденісінің тағы бір бағыты –сақ өнерінің шығу тегі проблемасы пайда болды. Қ. Ақышев сақтар мәдениетін талдауда Алғы Азиялық, Үндіирандық мәдениет болмысына жігүну, солармен салыстыра отырып сөйлету бағыты басым болатын және ежелгі дүниеде Жетісуда металлургия мен қола еріту өндірісін жүргізу болғанын айтады. Ғалымның Қазақстан археологиясына қосқан аса ірі жаңалықтарының бірі «Алтын киімді адамды» тауып зерттеуі болды. 1969 жылы Жетісу археологиялық экспедициясы Есік қорғанын қазуды бастайды. «Қорған Есік» кітабында тек керемет материалдар ғана жарияланып қойған жоқ, сонымен қатар сақтардың әлеуметтік қатынасы саласына экскурстар жасалынды. Есікте табылған жазу авторға сақтардағы мемлекеттік мәселесін сенімді түрде қоюға мүмкіндік береді. Бұл ерекше мәселе Қазақстандағы өркениеттің дамуына ерекше қарауға мүмкіндік береді.
Жұмыстың құрылымы: 3 тараудан, пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер тізімі, суреттерден құрылған.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
1. Мобилизованной археологией. К 80—летию Акишева Кемаля Акишевича (1924-2003г.г.). Астана 2004. 46 б.
2. Айтбаев А.Е. «Қазақтың көрнекті археологы»/М/. /Хабаршы/- 2006 № 3. 144-148 б.
3.Акишев Кемаль Акишевич // Элита Казахстана. Алматы: Институт развития Казахстана. 1997. С.30-35 3.Байсенов А.З. Ақешев Кемел // Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. Алматы. 161 б.
4. Акишев К.А. Эпоха бронзы центрального Казакстана.//т.ғ.кандидаты ғылыми атағын алу үшін дайындалған диссертация авторефераты.Л.,1953.
5. Маргулан А.Х,Акишев К.А. Кадырбаев М.К. Оразбаев А.М.Древняя культура центрального Казакстана. Алматы 1996.
6. Акишев К.А., Кушаев Г.А. Древняякультура саков и усуней долины реки Или. Алматы.,1963. 6 б.
7. Акишев К.А. Курган Иссык. Москва., 1978. 123 б.
8. Акишев К.А., Акишев А.К. Искусство и мифология саков. Алматы., 1984.
9. Мобилизованной археологией. К 80—летию Акишева Кемаля Акишевича (1924-2003г.г.). Астана 2004.56 .
10. Акишев К.А, Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Отрар в ХVІ-ХVІІІ в.в. по итогам раскопок 1971-1973гг. Алматы., 1975.
11. Акишев К.А, Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Позднесредневековый Отрар. Алматы, 1981.
12. Акишев к.А, Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Отрар в ХІІІ-ХV в.в. Алматы 1987.
13. Акишев К.А. Саки азиатские скифы европейские.// Археологические исследование в Казакстане. Алматы., 1973. с. 43-58.
14. 15. Ақышев.К. Ертедегі ескерткіштер есігі. Алматы. 1976ж. 119б.
16. Қазақстан археология зерттеулері Шымкент: Алматы. 2002. 260б.
17. Қазақстанның көне алтыны құраст. Қ. Акышев. Алматы. 1983ж. 264б.
18. Ежелгі Отрар құрған Нұсқабайұлы. Ө.Жәнібек. А.рауан.1997.176б.
19. Айтаханов. Қуаныш. Отырар жәдігерлері. Отырарская сокровища. Алматы.«Дария» 2004. 180б.
20. Қазақстан өнер, айтыс, археология, болет-Алматы 1986-80б.
21. Елеуов. Мадияр. Ескерусіз қалған ескерткіштер. Түркістан.2005. 120 б.
22. Егемен Қазақстан 2007. 13-ақпан. -3 б.
23. Алтын адам туралы. Егемен Қазақстан. 2005. 26 қаңтар., 5 б.
24. Жылқыбаева.М. Алтын адамның ақиқаты. 2005-№7. 35 б.
25. Абдараманов.С.А. Алтын адам. «Егемен Қазақстан» 2002-14 маусым б.
26. Оразбекұлы.Ә. «Алтын адам» қалай саппына келтірілді. «Оңтүстік Қазақстан» 1996-20 қараша.
27. Әлімбек. Қ. Елдін ескерткіш «Алтын жауынгер», «Жас Алаш»-1996-16 желтоқсан.
28. З. Самашев. Қазақ археологиясының табысы дүние жүзін қызықтырып отыр. «Жас Алаш» 2001. №103-104 б.
29. Айтбаева М. Ақышев – қазақтың көрнекті археологы. // Хабаршы. тарих сериясы 2006.№3. 144б
30. Нұсқабайұлы Ж., Жәнібек Ө. Ежелгі Отырар. Алматы, Рауан, 1997 ж, 25 б.
31. Қазақ тарихы // 2004ж. №2. 152 б.
32. Дербісәлиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары. Алматы, 1999 ж, 7 бет
33. Ақышев К.А, Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Древний Отрар. Алма-ата. 1972г. 125 б.
34. Байпаков К.М, Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және орта ғасырлық Қазақстан. Алматы, 1992 ж, 59-бет.
35. Қозғанбаева Г, Исабек Б, Ахмет С. Отырар өңірінің зерттелу тарихы, Шымкент. 4 б.
36. Сонда, 58-бет.
37. Ақышев К.А, Байпаков К.М, Ерзакович Л.Б. Древний Отрар, 83 бет.
38. Қожаев М. Отырардың қысқаша тарихы. Арыстан баб. Түркістан «Мирас», 1998ж, 6 бет.
39. Волин С.Л. Сведения арабских источников о долине реки Талас и смежных районах-ТШАЭ. АН ҚазССР 1960, т 8, с 80-81.
40. Дербісәлиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары. Алматы, 1999 ж, 9 бет
41. Айтбаева М. Кемел Ақышұлы. Ақышев – қазақтың көрнекті археологы. // Хабаршы. тарих сериясы 2006.№3. 144б
42. З. Самашев. Қазақ археологиясының табысы дүние жүзін қызықтырып отыр. «Жас Алаш» 2001. №103-104 б.
43. Нұсқабайұлы Ж., Жәнібек Ө. Ежелгі Отырар. Алматы, «Рауан», 1997 ж, 44.Байпаков К.М, Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және орта ғасырлық Қазақстан. Алматы, 1992 ж, 59-бет.
45. Әлімбек. Қ. Елдін ескерткіш «Алтын жауынгер», «Жас Алаш»-1996-16 желтоқсан.
46. Мобилизованной археологией. К 80—летию Акишева Кемаля Акишевича (1924-2003г.г.). Астана 2004. 46 б.
47. Акишев К.А, Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Позднесредневековый Отрар. Алматы, 1981. 235 б.
48. Қожаев М. Отырардың қысқаша тарихы. Арыстан баб. Түркістан «Мирас», 1998ж, 6 бет.
49. Оразбекұлы.Ә. «Алтын адам» қалай саппына келтірілді. «Оңтүстік Қазақстан» 1996-20 қараша.189 б.
1. Мобилизованной археологией. К 80—летию Акишева Кемаля Акишевича (1924-2003г.г.). Астана 2004. 46 б.
2. Айтбаев А.Е. «Қазақтың көрнекті археологы»/М/. /Хабаршы/- 2006 № 3. 144-148 б.
3.Акишев Кемаль Акишевич // Элита Казахстана. Алматы: Институт развития Казахстана. 1997. С.30-35 3.Байсенов А.З. Ақешев Кемел // Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. Алматы. 161 б.
4. Акишев К.А. Эпоха бронзы центрального Казакстана.//т.ғ.кандидаты ғылыми атағын алу үшін дайындалған диссертация авторефераты.Л.,1953.
5. Маргулан А.Х,Акишев К.А. Кадырбаев М.К. Оразбаев А.М.Древняя культура центрального Казакстана. Алматы 1996.
6. Акишев К.А., Кушаев Г.А. Древняякультура саков и усуней долины реки Или. Алматы.,1963. 6 б.
7. Акишев К.А. Курган Иссык. Москва., 1978. 123 б.
8. Акишев К.А., Акишев А.К. Искусство и мифология саков. Алматы., 1984.
9. Мобилизованной археологией. К 80—летию Акишева Кемаля Акишевича (1924-2003г.г.). Астана 2004.56 .
10. Акишев К.А, Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Отрар в ХVІ-ХVІІІ в.в. по итогам раскопок 1971-1973гг. Алматы., 1975.
11. Акишев К.А, Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Позднесредневековый Отрар. Алматы, 1981.
12. Акишев к.А, Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Отрар в ХІІІ-ХV в.в. Алматы 1987.
13. Акишев К.А. Саки азиатские скифы европейские.// Археологические исследование в Казакстане. Алматы., 1973. с. 43-58.
14. 15. Ақышев.К. Ертедегі ескерткіштер есігі. Алматы. 1976ж. 119б.
16. Қазақстан археология зерттеулері Шымкент: Алматы. 2002. 260б.
17. Қазақстанның көне алтыны құраст. Қ. Акышев. Алматы. 1983ж. 264б.
18. Ежелгі Отрар құрған Нұсқабайұлы. Ө.Жәнібек. А.рауан.1997.176б.
19. Айтаханов. Қуаныш. Отырар жәдігерлері. Отырарская сокровища. Алматы.«Дария» 2004. 180б.
20. Қазақстан өнер, айтыс, археология, болет-Алматы 1986-80б.
21. Елеуов. Мадияр. Ескерусіз қалған ескерткіштер. Түркістан.2005. 120 б.
22. Егемен Қазақстан 2007. 13-ақпан. -3 б.
23. Алтын адам туралы. Егемен Қазақстан. 2005. 26 қаңтар., 5 б.
24. Жылқыбаева.М. Алтын адамның ақиқаты. 2005-№7. 35 б.
25. Абдараманов.С.А. Алтын адам. «Егемен Қазақстан» 2002-14 маусым б.
26. Оразбекұлы.Ә. «Алтын адам» қалай саппына келтірілді. «Оңтүстік Қазақстан» 1996-20 қараша.
27. Әлімбек. Қ. Елдін ескерткіш «Алтын жауынгер», «Жас Алаш»-1996-16 желтоқсан.
28. З. Самашев. Қазақ археологиясының табысы дүние жүзін қызықтырып отыр. «Жас Алаш» 2001. №103-104 б.
29. Айтбаева М. Ақышев – қазақтың көрнекті археологы. // Хабаршы. тарих сериясы 2006.№3. 144б
30. Нұсқабайұлы Ж., Жәнібек Ө. Ежелгі Отырар. Алматы, Рауан, 1997 ж, 25 б.
31. Қазақ тарихы // 2004ж. №2. 152 б.
32. Дербісәлиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары. Алматы, 1999 ж, 7 бет
33. Ақышев К.А, Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Древний Отрар. Алма-ата. 1972г. 125 б.
34. Байпаков К.М, Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және орта ғасырлық Қазақстан. Алматы, 1992 ж, 59-бет.
35. Қозғанбаева Г, Исабек Б, Ахмет С. Отырар өңірінің зерттелу тарихы, Шымкент. 4 б.
36. Сонда, 58-бет.
37. Ақышев К.А, Байпаков К.М, Ерзакович Л.Б. Древний Отрар, 83 бет.
38. Қожаев М. Отырардың қысқаша тарихы. Арыстан баб. Түркістан «Мирас», 1998ж, 6 бет.
39. Волин С.Л. Сведения арабских источников о долине реки Талас и смежных районах-ТШАЭ. АН ҚазССР 1960, т 8, с 80-81.
40. Дербісәлиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары. Алматы, 1999 ж, 9 бет
41. Айтбаева М. Кемел Ақышұлы. Ақышев – қазақтың көрнекті археологы. // Хабаршы. тарих сериясы 2006.№3. 144б
42. З. Самашев. Қазақ археологиясының табысы дүние жүзін қызықтырып отыр. «Жас Алаш» 2001. №103-104 б.
43. Нұсқабайұлы Ж., Жәнібек Ө. Ежелгі Отырар. Алматы, «Рауан», 1997 ж, 44.Байпаков К.М, Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және орта ғасырлық Қазақстан. Алматы, 1992 ж, 59-бет.
45. Әлімбек. Қ. Елдін ескерткіш «Алтын жауынгер», «Жас Алаш»-1996-16 желтоқсан.
46. Мобилизованной археологией. К 80—летию Акишева Кемаля Акишевича (1924-2003г.г.). Астана 2004. 46 б.
47. Акишев К.А, Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Позднесредневековый Отрар. Алматы, 1981. 235 б.
48. Қожаев М. Отырардың қысқаша тарихы. Арыстан баб. Түркістан «Мирас», 1998ж, 6 бет.
49. Оразбекұлы.Ә. «Алтын адам» қалай саппына келтірілді. «Оңтүстік Қазақстан» 1996-20 қараша.189 б.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Негізгі
бөлімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І.тарау Ғалымның өмірбаянына
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ.тарау Қазақ археологиясындағы орны мен
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Қазақ халқының тұңғыш маман
археологы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Археологияға қалтқысыз еңбек
ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІІ. тарау Ғылыми зерттеулері мен
шығармалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Бесшатыр қорымындағы археологиялық
зерттеулер ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
2. Есік обасындағы Алтын адамның табылуы мен зерттелуі
... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
Кіріспе.
Тарихты жазу үшін міндетті түрде біз деректерге сүйенеміз. Ал
осы тарихымыздың өте үлкен әзі маңызды кезеңдері – ерте және орта
ғасырлар болып табылады. Бұл кезеңдер ерекшелігіне сай жазуда басым
рольды заттай дерек көздері алады. Яғни археологтардыңалар орны ерен.
Ал Кемел Ақышев осы археологтардың ең алға қояр атақтылардың бірі де
бірегейі, қазіргі археологтардың көпшілігінің ұстазы. Өзінің бүкіл
кезеңдерді зерттеуге қатысқан, тек археология емес, толық қазақ
тарихына, тіпті Евразия құрлығы өткеніне де байланысты көптеген
еңбектер жазып, артына үлкен мұра қалдырып кетті.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Ғалымның өмірі мен
шығармашылығына, қазба жұмыс нәтижелеріне шолу жасай отырып,
қазақстандық археология ғылымының жарты ғасырлық қалыптасу тарихын
сараптауға тырысу жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады. Осы
мақсаттан жұмыстың мынадай міндеттері айқындалды:
- К. Ақышевтың қазақ археологиясындағы орны мен қызметін ашып көрсету.
- Археология ғылымына жарты ғасыр бойы қызмет етуіне шолу жасау.
- Ғылыми еңбектері мен шығармаларын талдау.
- Бесшатыр және Есік обасындағы жүргізілген археологиялық зерттеулердің
мәнін ашу.
Жұмыстың өзектілігі. Ғалымның Қазақстан археологиясына қосқан
аса ірі жаңалықтарының бірі Алтын киімді адамды тауып зерттеу болды.
1969 жылы Жетісу археологиялық экспедициясы Есік қорғанын қазуды
бастайды. Қорған Есік кітабында тек керемет материалдар ғана
жариялап қоған жоқ, сонымен қатар сақтардың әлеумметік қатынасы
саласына экскурстар жасалынды. Есікте табылған жазу авторға сақтардағы
мемлекеттік мәселесін сенімді түрде қоюға мүмкіндік береді. Бұл ерекше
мәселе Қазақстандағы өркениеттің дамуына ерекше қарауға мүмкіндік
береді.
Мұндай Қазақстанның оңтүстік аймағында ғана (әсіресе Жетісуда)
осыншама қорғандардың шоғырлануы К. А. Ақышевтың жазуында: Орталық
Азия үшін феномені көрініс болып саналады. Бүкіл Евразия кеңістігінде
элиталық қорғандардың мұндай шоғырлануының өзге көріністері жоқ. Мұның
өзі ерте мемлекеттік құрылымдар қалыптасу кезеңінде Жетісудің тарихи-
мәдени ерекшелігі, Жетісу халқының сақ дәуіріндегі жоғары әлеуметтік
экономикалық деңгейін көрсетеді.
70-жылдары К. А. Ақышев көшпенділік тематикасының әртүрлі
аспектісінде жұмыс істейді.Бірнеше мақаларында ол скиф-ақ әлемі
мәдениеттері арасынан сақ этнографиялық мәдениетінбөліп қарастырудың
міндеттілігін негіздейді. Мақалаларының және бір тобы Қазақстанның
ерте көшпелілерінің шаруашылық спецификасына арналады. Үйсін кезеңі
тұрақтарының қазылауы және ашылуы, Жетісудағы ірі қалашық- Шарын өзені
бойындағы Сарытоғай қалашығының ашылуы-көшпелілердің комплексті
шаруашылығының характеристикасына арналған деректердің көлемін
көбейтті. Номадизм тек шаруашылық-мәдени тип түғана емес, әлем тану
спецификасы және психология сияқты аспектілерді қосатын мәдениет
феномені ретінде зерттеле бастады. Сақ мәдениетінің шығу тегі мен
семантикасын зертеу зерттеушілер үшін өзекті тақырыптың бірі болып
қала береді. Өз еңбектерінде К. А. Ақышев сақтардың аңдық стилін толық
қанды ежелден-ақ қалыптасқан өнерекендігіне жіті көңіл аударады. Бұл
өнерде Алдыңғы Азия өнерінің техника-стилистік және шығармашылық
ерекшелігінің әсері көрініп тұратынын айтады.
Жұмыстың зерттелу дәрежесі. Бұл жұмыстың зерттелу дәрежесіне
тоқталсақ, Қазақтың көрнекті археологы Кемел Ақышұлы Ақышев,
археология ғылым саласындағы қажымас еңбек етуін ескеріп жазған бір
топ ғалымдардың еңбегі бар.
Кемел Ақышевтің археология саласындағы ерен еңбек етуіне
байланысты бұл кісі жайлы ғалымдардың бірі К.М. Байпаков, Д. Талеев,
Д. В. Семенов, Е. Смағұловтардың еңбектерінде ғалымның өмір жолымен
археология саласындағы орнымен қызметі баяндалған болатын.
Ғылыми жұмыстардың алғашқы жемісі-Кемел Ақышев басқарған бір топ
авторлардың Ежелгі Отырар атты аса құнды кітабының дүниеге келуі
болды. Монографияда Отырарды зерттеу барысында табылған тың
материалдар мен олардың Қазақстан археологиясының теориялық және
практикалық мәселелерін шешудегі орны қаралып жаңа тұжырымдар мен
болжамдар ұсынылды. Мұның барлығы Отырарды жаңаша зерттеудің басы
болатын.
Д. Талеевтің айтуы бойынша: К. А. Ақышев өмірде өте қарапайым
кісі еді. Саналы мінез құлқы соғыс жылдарында қалыптасқан Кемекең өиір
бойы сол қалпынан таймады. Ол кісінің өмір жолы талайларға өнеге
боларлықтай оқиғаларға толы. Адамның ойын кезіне қарап түсінетін
қасиеті сол өмірден жиған тәжрибиесінің жемісі болар. Археологи скупы
ра слова, но верны памяти деген сөзі бүкіл археологтарға берген
мінезде ме деуге тұрады. Өзі таңдаған мамандықтың қыр-сырын толық
меңгерседе кейбіреулер секілді оңай атақ жинаудың жолын қумай
ескеркіштердің келер ұрпақ үшін жақсы сақталуын ойлайтын Кемекеңнің
көп қазғанына емес, көп қазбағанына қуанғанына талай күә болдым (1).
Сондай-ақ Кемел Ақышевтің еңбектері қазақ-орыс тілдерінде ғана
емес, өзге тілдерде де жарық көрді. Бұл кісі жайлы шетел ғалымдары өз
мақалаларымен еңбектерінде сыр шерткен. Тақырыбымызда біз алғашқы
зерттеулер жүргізген ғалымдармен танысу олардың жазған еңбектерімен
атқарған жұмыстарының ауқымдылығын маңыздылығын білуден кейінрек әр
түрлі себептерге байланысты зерттеулердің біршама тоқтап қалуы, тек ХХ
ғасырдың соңына қарай археология ғылымындағы аса биік орын алатын
ғалымдардың бірі А.Н.Бернштам, Е.Агеевалар Отырар өңірін
зерттеулерінде Ақышевтың Отырарөңірі жайлы еңбектегін жорғары
бағалағанын.Сақ үйсін мәдениетін зерттеуде К. Байпаков, К.Л.Ерзакович
Кемел Ақышевтың атқарған жұмыстарына тоқталған.
50-жылдардың аяғы К. А. Ақышев өмірбаянында атақты Бесшатыр
обасын қазумен байланысты болды. 1954, 1957-1961 ж.ж. Іле өзені
бойында зерттеген сақтардың Бесшатыр, Қызылауыз, Жуантөбе,
Қадырбай,Қарашоқы, Алтынемел ескерткіштерінің материалы негізінде
Древняя культура саков и усуней долины реки Или атты монографиясының
кіріспесінде сақтардың шығу тегі туралы шетел және сол кездегі кеңес
археолог ғалымдарының пікірлеріне жан жақты талдау жасаған (2).
Алынған материалды жан жақты анализдеу К.А. Ақышевке 1963
жылыдың өзінде-ақ сақтардың таза көшпенді болмағанын, өздерінің үнемі
қыстаулары мен жылы жайлары болғаны туралы айтуына негіз болады. Сақ
кезеңінде Жетісуда жайылымдық көшпелі жүйе орнаған. Осы монографияда
археологиялық деректер негізінде К. А. Ақышев сақтардың Орталық
Қазақстанның андронов тайпаларынан шыққанын айтады жәнеҚазақстандағы
қола жебелер ұштарының классификациясы мен хронологиясын келтіреді.
Осылайша ғалымның ғылыми ізденісінің тағы бір бағыты –сақ өнерінің
шығу тегі проблемасы пайда болды. Қ. Ақышев сақтар мәдениетін талдауда
Алғы Азиялық, Үндіирандық мәдениет болмысына жігүну, солармен
салыстыра отырып сөйлету бағыты басым болатын және ежелгі дүниеде
Жетісуда металлургия мен қола еріту өндірісін жүргізу болғанын айтады.
Ғалымның Қазақстан археологиясына қосқан аса ірі жаңалықтарының бірі
Алтын киімді адамды тауып зерттеуі болды. 1969 жылы Жетісу
археологиялық экспедициясы Есік қорғанын қазуды бастайды. Қорған
Есік кітабында тек керемет материалдар ғана жарияланып қойған жоқ,
сонымен қатар сақтардың әлеуметтік қатынасы саласына экскурстар
жасалынды. Есікте табылған жазу авторға сақтардағы мемлекеттік
мәселесін сенімді түрде қоюға мүмкіндік береді. Бұл ерекше мәселе
Қазақстандағы өркениеттің дамуына ерекше қарауға мүмкіндік береді.
Жұмыстың құрылымы: 3 тараудан, пайдаланылған әдебиеттер мен
сілтемелер тізімі, суреттерден құрылған.
І.тарау Ғалымның өмірбаянына шолу
Ғалымның өмір жолына келер болсақ, Кемал Ақышев 1924 жылы
дүниеге келген. Оның көкесінің айтуы бойынша көктем айында, дәлірек
майда болса керек дейді.оның отбасысы Павлодар обылысының баянауыл
ауданындағы Керегетас таулы қыстағында дүниеге келген. Кемал көпбалалы
отбасыда өсіп тәлім тәрбие алады. Кемалдың үлкен Марфуға атты әпшесі
болды. Осы кезде Марфуға тұрмыс құрған болатын. Одан бөлек Манаш атты
әпшесімен тағы екі үлкен ағасы және қарындасы болды. Ғазизаның ер
балаларының арасында ең кішкентайы Кемел Ақышев болды. Әке тармағынан
олар белгілі Шорман әулетіне жататын. Оның атасы Әуіжан Шорманның
баласы еді. Атасы Әуіжанның Муса деген інісі бар болатын.Кемал
Ақышевтің шешесі Қаныш Имантайұлы Сатбаевтің ең үлкен әпкесі болатын
(3). Балалық шағы көл жағасында тұрғызылған үйде өтті.Табиғаттың
өзіндей бір сырлы пейзажы, Кемалдың бойында бір сын қалыптастырды.
Есейе келе Кемал әлгі үй жағасындағы көлді көл емес екенің
түсінді.жай әншейін су арнасы жиналған су қоймасы екенін білді.(4)
Ұжымдастыру жылдары,қазақтар аштыққа ұшырап,өзінің жанұясынан
айырылған болатын.Алдымен ата-аналары Қарағандыға көшкен еді.
Қарағандыда аштықтан екі кішкентай қарындасы мен анасы көз жұмады.
Сонда әкесі балалары және ауылдастарымен Омскіге қарай бет түзейді.
Естулерінше жаңа құрылған колхоздардың бірінде, колхоз предсадателі
әкесінің жақын туысы болатын. Омскіге әкесі табыс табуға кеткен
бойы, үйге қайтып оралмады. Үлкен әпкесі қайтыс болды. Қалған
бауырлары бірін-бірін жоғалтып алды.
Кемал Ақышев анасының кіші інісі Қ.И.Сатбаевтың арқасында тірі
қалады. Қаныш Имантайұлы осы жылдары Жезқазған облысы, Қарсақпай
геологиалық-барлау партиясын басқарып жүрген еді. Ел-жұрттан өз
туыстарының тағдырын ести сала,өз жиендерін іздестіруге, Баянауылға
кеткен болатын.
Қаныш Имантайұлы өзінің жиендерін іздестіріп,жетім қалған
балалар мен бірге жеті баланы үйіне әкелді.Жастары 5 пен 14
аралығындағы балалардың барлығын ФЗУ мектебіне орналастырды. Бір
жылдан соң әлгі балалардың туыстары табылып үйлеріне кетті.
Қ.И.Сәтбаевтің отбасында Кемал қалды. Орта мектебті бітіргенге дейін
Сәтбаев фамилясын тағып жүрді.
Сол жылдары Қазақстандағы ең көрнекті мамандық геолог болды.
Кемалдың өзі геологтардың ортасында өскен еді. Жазда Қаныш Имантайұлы
мен сүйіспеншілікпен,ізденіске деген құлшылыс, экспедициясының
заттарына қызығушылық бала кезден-ақ орнығып алды.(5)
1941 жылы Қ.И.Сатбаев жаңа қызметке ие болып, жанұясымен
Алиатыға көшіп келеді. Осында 1942 жылы К.Ақышев № 25 орта мектепті
бітіреді. Бүкіл бітіушілер әскери училищиге оқуға аттанады. Кемел
Самарқанда орналасқан Воронеж байланыс училищесіне тап келеді.
Аттестат алып, армияға шақырылған соң, К.А.Ақышев ағасынан әкесінің
атын фамилия етіп алуға рұқсат сұрап, Ақышев болады. (6)
Қаныштың Имантайұлы Сатбаевтің қызы Мейіз Сәтбаева
Басқаша айта алмайсың, Кемал менің ең жақын туысым еді. Дәлірегі
ағамдай болды. Жай аға ғана емес, нағыз туған аға десе де болады -
деп Кемалдің жиен қарындасынның өздерін айта кетсек. Тағдыр тауқым
етін жеген, Кемал 7 жасында таза жетімге ойналды. 1932 жылғы Қазақ
даласындағы болған аштықтан, ата-анасы туберкулезден көз жұмады. Осы
бір қиын қыстау аштық заманында, ХХ ғасырдағы қазақ халқынның
әлеуметтік жағдайын, сонау тарихта қалған, Ақтабан шұбырынды, Алқакөл
сұлама оқиғасын, жазғаумардың талай ер мен қызды аңыратып боздатуы,
осы жағдайды көргенде көз алдыма елестетпей қоймас. М.Қ.Сатпаевттыың
естеліктерінен. Әкем Қаныштың жүк таситын полутаркасы бар еді. Ол
жаз айында, аштық жылы Баянауылға барып, Қарсақпайға 8-10 баланы алып
келді. Ол балалар аш-жалаңаш болатын. Бұл жайлы маған апам айтты.
Шешемнің шешесі-Фелицата Васильқызы.
Біз Қаныш Ишантайұлымен шын достасуымыз үйге кір қожалақ аш
балаларды алып келгеннен басталды. Шешемнің аты Таисия Алексеевна, осы
балаларды көрген кезде асылап жіберіп, үйдің ішіне кіріп кетті. Мен
алға шығып, әкемнің көңілін аулауға тырыстым. Әкем сол күні дүнишы
қайшы, мата алып, кешке қарай ол балалардың шашын қырқып, шешем
матадан көйлек пен шалбар тігіп жатты. Осылайша біздің үйде кешап
пайда болды. Ол кезде оған 7 жас болатын, ол мен бір едім. Келей жазда
балалардың көп бөлігін әкем Баян ауылға қайтып алып кетіп, төртеуі
біздің үйде қалды. Соның арасында кемалда бар еді.Кемаль мен үшін
тұған ағадай болды Біз екеуміз Қарсақпайда өстік, ауылдан алшақта
орналасқан Джусалы темір жол станцясына жетү үшін 400-км дей
жолсызжермен жүру кепек . Алайда сондай алшақтығына қарамастан күш
жігері тасыған адамдар қорғасын балқыту зауытын тұрғызды. Кішкентай
кездерімізде біз үшеу едік –Кемал ,мен, және анамның сіңілісінің қызы
Мария Алексеевна, мені жарты жылға кіші тұғын. Біз Қарсақпайды жақсы
көруші едік. Оның аласа қырлы таулары мен ... ... бар еді. Біздің
Қарсақпайдағы балалық-шағымыз соғыс бастылысымен аяқталды (8).
1941 жылы 22 маусымда Жезқазғандық геологтардың коллектіві
Сатбаевтің Басқарауымен Алматыға көшуі тиіс еді. Алматыда институт
директоры болып тағайындалды. Қоштасу кеші Жездінің жазық суында, күн
шуақты әрі жайдарлы –бізге бұл күн шомылуымен есте қалды, үлкендер
резинкені балдармен суда шомылды. Ал жағада ақ киіз тігілуі тұрды.
Кешке тамам бәрі ауылға келген соң соғыс басталғанынң естіді. Жаңа
қауіпті кезең басталды дейді. 1941 жылы 1 шілдеде Қаныштың семьясы
Қарсақпайдан шуғыл кетуі тиіс болды. Отбасымен бірге Алма-Ата қаласына
келді. Радиодан соғысының етек жайл бастағанын қайталап, хабарлап
жатты. Алматыда соғысқа дайындық, таңғы марштартарменбелгілі, әйгілі
Панфиловшылар дивизиясы құрылды. Халықты күнделікті дабыл қағылған
кезде эвокуациялау үйреншікті жатқа айналды. Мектептер госпитальдарға
айналып. Кемал және оның құрдастары тығыз 3 ауысыммен оқыды. Кемал мен
қарындасы оқиған № 25 мектеп консерватория ғимараттарына орналасты.
Олар алғашқы қалалаға келген жылы, үйрене алмай жүрді. кемал Алматыда
10-ы класқа өткен, жасыратын ештеңей жоқ, бұл балалар ерте және кешке
майданға аттануы тиіс еді. Ал майданнан қайғысы хабарлар мен эшелон
топы жаралылар келіп жатты. Мұғалімдер солдықтан болар балалар мен
қаталдау басып, әрбір теріс әрекеттері үшін ата-аналарын шақырып
отырды, бірақ балаларда айтарлықтай бұзышылықтарға бармады. Дене
шынықтыру мұғалімі балаларға рух беріп, алда келер қиыншылықтардан өту
үшін ауыр жаттығулар жасатты. Ол балаларды тауға шығартып, физикалық
ерік-жігер таныстуға үйретті. Одан кейін Кемал құрбыларымен бірге
мектепті бітіріп, ауылға кетті. Алдымен бірнеше ай Самарқандта
байланыс бөлімнесінде, содане кейін майдалға. самарқандтан КУемал
үйіне балалық кезіндегі бұзышылық әрекеттері мен дөрекі сөздеріне
кешірім сұрап хат жазды. Әскери училищедегі оқу 9 айға созылды. 1943
жылы көктем наурыз айында 230 Сталиндік атқыштар дивизиясының
құрамында Воролепс дегі майданға жіберілді. Осы жылдан оның батырдық
жолы басталды. кемал Ақышев Воролепс, Одесса, Сталина, Тураспаев
қалаларын босатуға қатысты. Бендерам түбінде Молдавияда 1944 жылы
шілдеде Кемал жараланды.1 айға жулд Одессаға госпитальда, екі ай
Днепропетровскіде жатып, 1944 жылы күзде демобилизацияланды.
Демобилизациядан соң Алма – атаға қайты. Бұл жерде оған аң қолына
операция жасалмақшы болды. Бірақ будан еш нәрсе шықпады себебі қол
сіңірлігі бұзылған болатын. Кемал үйіне қайтып оралды. Бірақ майданнан
оң қолы іске жарамсыз болып қалды. Геолог болу арманын жалап айырыла
бастады. Кемал сол қолымен, қолына қалам алып жаза бастады. Алғаш қиін
болғанымен, ал сол күйі бұрынғы жазу үлгісін сақтап қалды (9).
Енді мамандық таңдауда ол тарих факультетіне түсті. Геологиядан
құлшыныс оны, археологияға әкелді. Кемал өзінің көкесінің нұсқауы
бойынша Алматыдағы С.М. Киров атындағы жоғарғы оқу орнына түсті. Ал
1950 жылы бұл оқуды тамамдады. Кемал алғаш экспедициясына студент
шақтарында, 1947 жылы Орталық Қазақстандағы археологияның
экспедициясына А.Х. Марғұланның бастауымен бірге барды. Әрбір жазда
бұл жерде жұмыс істеді. Кемал Акишев Бетпақ – дала бойымен өтетін
маршруттарды еске алатын. Ағаш кабиналы жүк машинасының жүргізушісінің
қасында. А.Х. Марғұлан отырды. Кузовта 4-5 студент және машина
бензинімен экспедицияға керек құрал жабдықтар. Шөлді жерде. Алькей
Хаканұлы жолсыз жерлерде, өз жоромалдарына сәйкес Хан жолын тауып,
оазистермен құдықтардың орналасқан жерін табушы еді. Әрдайым серген
және ұқыпты жүретін. Түс қайта Әлкей Хаканұлы экспедициялық керуенін
құдық бойына алып кеетін. Біз полутеркейін кузовынан секіріп,
қызғанышты түрде су ішуші едік - деп Кемал Ақышев еске түсіруші еді
(10).
Студенттік шақтарында Кемал Ақишев Бегазы ескерткішін ашуда
үлес қосады. Енді 1948 жылы Кемаль күнделік жасап, археологиядағы
заттарды сол күнделікке мұқият түрде сызбасын сызып, зертеп, жазушы
еді. 1947-1952 ж.ж. аралығында А.Х. Марғұлан экспедициясының құрамында
болып, Саутарқа оған қоса Бетпақдала даласын 2 рет кезі, Әмба өзеңі
аралығында дейінгі жерлерді аралап қайтты. Қазба негізгі объектісі
қала дәуіріндігі ескерткіштер болды. Олардың материалдары болашақта
Қ. Ақишевтің негізгі өзекті кандидаттың диссертациясына айналды.
1949 ж. Ғылым академиясы жариялаған хабарламада Оңтүстік
Қазақстандағы археологияның қазба жұмыстарына ерінті археолог мамандар
шақырылды. Осылайша Кемал А.Н. Бернштамның экспедициясына түсті. Сонда
ал алғаш рет Отырар мен басқа да Жібек жолы бойындағы қалаларға барды.
Түркістандағы. Қ.А. Яссауи кесенесінде болып қайтып. Хандың бүлінбеген
қабірлердің кулагері болды. Кесенесінің үстінгі қабаты кітаппен толы
екенін деркториларда оқиғаннан еске түсіріп, кейбір кезеңдерде жабылып
кетті деген қауесет әңгімелерді де естігені бар. 1950 жылы А.Н.
Бумштам басқарған археологияның экспедиция, Бөржар аөбасын қызу
кезінде, Арстан-баба кесенесінде тұрақтаған. 1946 жылы Ұлттық
академияның ұйымдастыруымен белгілі түрколог ғұлама ғалым Әлкей
Марғұлан Оралық Қазақстан археологиялық экспедициясын ұйымдастырды. Өз
халқының қола, темір дәуірлерне жататын алуан сынды ескерткіштерін
ашты. Және археология, этнология бойынша кадрлар дайында. Өз өмірін
үлкен бөлігін осы салаға жұмсады. Ә.Марғұлан Қазақстан археологиясының
негізін қалаушы және оны ілгері ірі ғылыми мекемеге айналдырушы.
Сондықтан да қазіргі Археология институты сол ғұламаның атымен
аталады.
Экспедицияда А.Н.Бернштамның ғылыми – қызметкерлері С.И.
Агеева, Г.Е. Пацевич, А.Г. Максимова болды. Бұл экспедицияда Кемаль
Н.П. Подушкинымен танысып, кейінрек ажырамас достарға айналды. Оларда
таңдау өте қызық, әрі жері болатын.
Кемал Ақишевтің мақтанышымен еске алатыны ал кандидаттық
диссертация тақырыбын Алексей Натанович Бернштамның өзі бергендігі,
және осы тақырыптар списогын сақталуы жайы ескерту айтты. Бұл керемет
идея еді. Оңтүстік Қазақстанның Ортағасырлық қалаарын, сол кезеңдегі
Еуропа қалаларымен салыстыру. Кейінрек 10 жылдан соң Кемаль бұған
бірнеше жылдар арнады (11).
1951 -1952 ж.ж. аралығында Кемаль отряд басшысы ретінде,
Орталық Қазақстандағы А.Х. Марғулан экспедициясының құрамында боып,
Аттасу, Ақсу-Аюлы, Былқылдан, Сарыарқа, Сарышоқы,Беғазы обаларын
зерттеумен шуғылданды. Қазіргі таңда бұл атаулар Еуразия археологиясын
ежелгі кезеңдерін білдіреді.
1950 жылы Қаз ГУ К. Ақишев бітіргеннен соң аспарантураға
жіберілді. Аспарантураны Ленинградтағы археология институтында
оқыды. Оның жетекшісі М.П.Грязнов болды.
Кемаль Ақышев М.П. Грязновтың ең бірінші аспиранты болды.
Кемаль М. П. Грязновпен әйелі Мария Николаевна Комарованың асылы
шырайпарын мақтанышпен еске алушы еді. Кемаль Ақышев кандидаттық
диссертациясын қола дәуіріндегі Қазақстан атты жиым жұмысын 1953 жылы
4 желтоқсанда ғылыми пецестің мемлекеттік әрмитажында қорғады. Ғылыми
кеңестің төрағасы М.И. Артомонов болды. Кемальдың оппанентері
А.П.Окладников және С.С.Чумиков болды .
1953 жылы Кемаль Ақышев Қаз.ССР ғылыми Академияның археология
және этнография институтына күзде қабылданды. Археология бөлімшесінің
меңгерушісі Е.И. Алиева, этикета қызметкерлері А.Х Марғұлан, А.Т.
Максимова болды. 1955ж К. Ақышев КазССР. Ғ.А. археология және
этнография институтының архиология бөлімшесінің меңгерушісі. Бұл
қызмет дәрежесін 1989 жылға дейін жасады, 1989 жылдан - 2000жылғы
аралығында А.Х. Марғұлан –ұлттық ғылым академиясының археология
институтының бас ғылым маманы болды. 2000ж. қазан айында Астанаға
келіп, А.Н. Гумилев атындағы Еуразия университетінде археология
лабараториясын ашты. 2002 жылы бүкіл әлемдік тарих кафедрасының
меңгерушісі болды. Тарих ғылымдарының докторы, профессоры, Ұлы Отан
соғысының ардагері Кемаль Ақышұлы Ақышев өзінің барлық саналы өмірін
Қазақстан Республикасының дамуына жұмсады. Бұрын соңды зерттеуін кең
көлемде таба алмай келе жатқан Қазақстан тарихының алғашқы қоғам мен
ортағасырлар кезеңдеріне жататын ескерткіштерді К.А.Ақышевтің
зерттеуші туралы және археология саласына қатысты қыруар еңбектері бар
(12)
ІІ.тарау Қазақ археологиясындағы орны мен қызметі
2.1. Қазақ халқының тұңғыш маман археологы
Археология Қазақстан тарихының кейін дамыған тарауларының
бірі. Оның басталуы Ресей империясының Қазақстан жерін отарластырумен
байланысты болғанымен археологиялық зерттеу жұмысы мардымды
жүргізілмеді. Өйткені Ресейде, Қазақстанда да ғылымның бұл саласымен
айналысатын мамандар жоқтың қасы болатын. Отарластырылған жерлерде
Ресейден әртурлі ғалымдардың мамандары келіп, жаңадан заңға кіргізген
жерлерді жан-жақты зерттеп, оның байлығын игеру үшін жұмыс істеді.
Олардан алып барған жұмыстары кезінде Қазақстан жеріндегі көптеген
археологиялық және архитектуралық (сәулеттік) ескерткіштерді көріп,
олардың жерінің бетіндегі көрініп жатқан заттарды жинап, олар жөнінде
өздерінің жеке пікірлерін жазумен есептелген. Олардың ішінде
археологтар болмаған. Міне, осылайша Қазақстанда археологиялық
зерттеулер кейін қала берген (13).
Тек XIX ғ. 60-жылдарында Ресей империясы Қазақстанда
түгелімен отарластырылып, Ташкент қаласында Түркістан генерал-
губернаторлығымен ұйымдастырылғаннан кейін қол астына кірген жерлерді
Ресей ғалымдары кең көлемде зерттеуге айрықша көңіл бөле
бастады.Олардың ішінде гуманитарлық ғылымның уәкілдері мен тарихшылар
да, археологтар да болды.Осы мамандардың басын қосып Түркістан
археологиялық комисиясын ұйымдастырып, ғылыми жұмыстармен
айналысты.Оның ірі басшыларының бірі белгілі турколог В.В. Радлов
болған.1862 жылы ол Қазақстанда археологиялық қазба жұмысын бастаған.
В.В.Тодловтың жүргізген археологиялық қазба жұмыстары кең көлемде
болмаса да, оның алғашқы рет археологиялық ғылыми негізінде
басталуының маңызы айтарлықтай. түркістан археологиялық
комиссиясының мүшелері Қазақстан жеріндегі ескерткіштерді зерттеп,
өздерінің көзқарастарын үлкенді-кішілі мақалаларда жазып
қалдырған.Бірақ олар айтарлықтай тұрақты бағытта археологиялық қазба
жұмыстарын атқара алмаған.Отаршылдықжылдардың сағасын алатын
археологиялық зерттеулер қазан төңкерісінен кейін мемлекеттің
ұйымдастыруымен жалғасты.1919 жылы Кеңес үкіметі Заттай тарихи
мәдениет академиясын ұйымдастырды.Оның бір бөлшегі ретінде 1920 жылы
мұражайлар және өнер, табиғат, көне ескерткіштерді қорғауға
бағытталған Түркістан комитеті құрылды. Бұл ұйым ежелгі
ескерткіштерді есепке алуға, зерттеуге, сақтауға көңіл бөлді. Бұл
зерттеулер кейінгі кезеңдегі археологиялық ғылымның Орталық Азияда
ғылыми негізінде қалыптасып дамуына үлкен әсерін тигізді.
Бірақ осы кезде Қазақстандағы археологиялық және сәулеттік
ескерткіштерді зерттеген Москва, Ленинградтан келген орыс ғалымдары
болды.Олар мезгіл-мезгіл арнайы экспедициямен келіп, біздің еліміздегі
қола, темір және ортағасырлық ескерткіштерді ашып, оларды қолға
кіргізген деректерін өздерімен бірге алып кетіп, сол жерде сақтап,
ғылыми есептержинаған өте бай деректерді, солардың қызмет істеген
ғылыми мекемелерінде сақталуы мүмкін. Бұл мұралардың бас-аяғын жинап,
өзіміздегі ғылыми орталықтарға топтау үшін үлкен жігерлі жұмыстарды
атқару керек. Жиналған археологиялықдеректер біздің халқымыздың
алғашқы құлшылық және феодалдық формацияларындағы басынан өткерген
тарихын сәулелендіретін құнсыз деректер.Осмындай ата-бабаларымыздың
маңдай терінің сана-сезімімен жасалған бұйымдар таллғам тарауға
ұшырап, шашылып кетті.
Тарих ғылымының алтын қоры болған көптеген ескерткіштердің
табылған құнды деректерұстағанның қолында, тістегеннің аузында кетіп
қалды. Оның қолайсыз әсері әлі күнге дейінсозылып келе жатыр.Оған
тосқауыл қоятын кезең жеткен сияқты.
Солай бола тұрсада, кеңес үкіметі кезінде басқа жақтан келіп,
археологиялық зерттеулерді жүргізген белгілі мамандар Қазақстан
археологиясының дамуына, бұл саладан мамандар дайындауда С.П.Толстов,
М.Е. Массон және көптеген белгілі ғалымдар жақыннан жәрдем берді (14).
Қазақстан археология ғылымының ен жайған кезі Ұлы Отан
соғысынан кейінгі жылдарға туңра келді.1945 жылы КСРО Ғылым
Академиясының Қазақстан филиалы тарих институтында археология бөлімі
ашылды. 1946 жылы Қазақ ССР-нің Ұлттық Ғылым академиясы алғаш рет
шанырақ көтеріп, бұрынғы тарих институты енді Тарих, археология және
этнология болып қайта ұйымдасты.
Осындай Ұлттық Академияның ашылуы, барлық ғыым салаларының
дамуына өзінің жағымды әсерін тигізді. Сондай-ақ халқыныңтарихын кең
көлемде зерттеуге айрықша көңіл бөлінген кезде археологиалық
есткерткіштерді зерттеу мәселесі де іске аса бастады. Халқымыздың
тарихын жаңаша зерттеуді қолға алған кезде, бұл салада жергілікті
халықтан мамандар дайындау заңдыталаптардың бірі. Өз хал мқының ішінен
шыққан мамандар, сол халықтың тарихын мәдениетін жетік және сапалы
зкрттей алатыны табиғи заңдылық. Өйткені, ондай мамандар ана тілінің,
әдетғұрпақ, салт-санасын психологиасын тереңнен түсінді және бірігіп,
жаны ашылып зерттейді. Басқа, ұлттан келген мамандар жер гілікті
халықтың тілін біле бермейді ,білсе де жетік меңгермеген. Сол себепті,
олардың еңбектерінің мағынасы ұстіртіп кеіп, қазақ халқының тарихын
мейілінше кең бере алмайды. Демек, әсересе мамандардың зерттеуі мен
жазуы тәуір болады. Бұл пікір ұлтқа бөлінушіліктен тауып отырған жақ.
Негізгі ақиқатан тауып отырған пікір. Қазақ халқының тарихын, тілін
жалпы мәдениетін сол халықтың қолынан шығып, ақ сүтін ішіп тәрбелеген
мамандар ғана жазыуы керек. Мысалы Ресейге бодап болған жолдаржа
жасаған әйгілі ғалым Ш. Ш. Уәлихановтың бес жыдық шығармаларының
сапасы жоғары, сол кездегі оның қалам достарының еңбектерімен
салыстырғанда (15).
Бұл жағдайлары әсіресе гуманитарлық ғылымның салаларында
қызмет жасайтын мамандар естерінде сақтаулары керек. Отыршылдық
жылдарды ақтаудақтарға белшесінен батып қалған тарих, тіл, әдебиет,
жалпы мәдениет туралы жарық көрген ғылыми еңбектер жетерлік олардың
авторларының көпшілігі ана тілін білмейтіндер, білсе де шарқақ
білетіндер. Өзін қазақпын деп атап әкеліп білмейтіндер шала
қазақтар жораманмен шолағай шығармалар шығарған. Мұндай маманбіз
деп жүрген тарихшылар, археалогтар, этнографтар әлі де болса
баршылық. Олардың құлағына алтын сырға 1946 жылы Ұлтық Акедемианың
ұиымдастыруымен белгілі турколог, ғұлама А.Х. Марғулан орталық
Қазқыстан архиалогиалық экспидиасын ұиымдастырды өз халқының қола,
темір дәуіріне жататын алуан санды ескеркішті ашты және археология,
экспидициясын бойынша кадрлар дайындады. Өз өмірінің үлкен бөлігін осы
салаға жұмсаған А.Х Марғұлан Қазақстан архиалогасынын негізін қалаушы
және оны ілгері ірі ғылыми мекемеге аиналды рушы. Сондықтан да,
казіргі археалогия институты сол ғұламаның атымен аталуын ғылыми
ақиқатық деп біеміс .
А.Х. Марғұланның архиалогиядан алғашқы даиындаған
шакірттерінің бірі тарих ғылымдарының докторы, прогрессор, Ұлы Отан
соғысының ардагері Кеме Ақышұлы Ақышев. Ол бұрынғы С.М. Киров Әл-
Фараби атындағы ҚҰУ-ның тарих факултетін табысты бітіргеннен кеиің,
1954 жылдан бастап іле архелогиялық экспедициясын ұйымдастырды. Көп
ұзамаи бұл Жетісу археогиялық экспедициясы болып, ұзақ жылдар осы кең
аймақтарға археологиялық, сәулеттік ескерткіштерді зерттеді. Әсіресе,
бұл өнірден тамаша қола мен темір ке,зендеріне жататын ескерткіштерді
ашты. Олардан түскен бай деректерді ай елегінен өткізіп, Қазақстан
тарихының алғашқы қоғам кезінен қайта қарауға қо жеткізді. Тарихтың
осы дәуірерін сәулелендіретін монографиялар, мақалалар,оқулықтар
жазыды.Бұл еңбектерхалық арасына кенінең тарап кетті. Олармен көпшілік
оқырман қауым таныс. Солардың ішінен Иссык обасы атты еңбегіне
тоқталсақ әлемге Атын адам деген атпен әйгілі монография аматыдан
қашық емес Иссык өзенінің бойында орналасқан оба Сол аядан қазып,
онда алтыннан жасаған киімімен жерленген адамның қанқасы табылған. Бұ
құны жоқ дерек көзі болды.
1969-1971жылдары ұлы бабамыз. Әл-Фарабидің кіндік қаны тамған
Отырар қаласын зерттеу үшін, Оңтүстік Қазақстаң археологиялық
экспедициясын. К.А. Ақышев басқарды. Бұ экспедиция 30жылға жуық
Отырар қаасың, оның атыраптарындағы ортағасырының ескерткіштерді
зерттейді .К.А.Ақышев осы экспедициясының мүшелерімен ұзақ жыдар
суарып егін еккен айқаптарды да зерттей, ертедегі суару жүйлеріне
айрықша көңіл бөлді. Бұл туралы кеңірек өзге ғалымдар тоқталған
болатын. Осындай құуарархйалогиалық зертеулердің нәтижиесінде К.А
Ақышев өзінің төңіре иінде мамандарымен бірге ірі меногрармллар
көптеген мақалаларды жарыққа шығарды.Сондаи-ақ кандитатық және
дектарлық диссер тыңшыларқорғанды. Бұлғылыми мұралар да, архиалоктар
Сырдарианың орта және төменгі ағыстарында антиколық замандар дан бері
үзімдегі келе жатқан түрітердің , сондай-ақ қазақтардың бабалардың
отырықшы өркениеттің болғанын шықааиқын көрсететін дерек (16).
Қазақстан Риспубликасын егеғменді ел болып оның екінші
орталығы Астана қаласы болған кезде К.А.Ақашев сол қалаға барып,
солжерде архиалогияалық ортьалық ашып,өзіңнің архиалогияалық зерттеуін
кең көлемде орталық Қазақыстанда жүргізді .Оның негізгі көңіл бөлген
өзекті мәселерінің бірі ,сол бймақтан ортағасырлық ескерткіштерді ашу
болды. Өйткенізақтарды көптен ді халықтардың қатарына қосып, орталық
Шығыс, Солтүстік және Батыс аймақтарды мекендеген қазақтарды көшпенді
болды деген жалған пікірден аиырыммаи келе жатқан тарихшылар мен
оқырмандар да кәзіргі деиін баршылық. сы пікірдің негізінде болса
керек. А. Ақышев Орталық Қазақыстаның жерімен бірнеше орта ғасырлар
қоныстарды және қалаларды тапты және оларды археологиялық жатқан
зерттеді. Бұл үлкен жұмыфсқа Астанадағы Л.Н. Гумилев атындағы Евразия
ұлттық университетінің мамандарын және студенттері мен аспирантттарын
да қатыстырды. Өзі осы оқу орнында археологиядан лекциялар оқыды.
К.А. Ақышевтің зерттеуі арқылы орталдық Қазақстан жерінде ертедегі
отырықшылық мәдениеттердің қолдықтары әлі де болса, бар екенін
көрсетеді. Жоғарыда аттары аталған еңілер осы күнге дейін айтарлықтай
археология жатқан зерттемей келе жатыр. Сондықтан, кейбір қазақ
тарихына үстірт қараушылар ұл аймақты мекен деген қазақтар шетінен
көміп жүрген, олардың отырықшылық орындары болмаған-деген жалған
түсініктерден қойүзбекі жүргендер баршылық. Енді, К.А.Ақышев бастаған
бұл өзекті мәселе, өзінің анрағы уақытта жалғысын табар деген
үміттемін. Себебі, К.А.Ақышев көптеген шәкірттерді тәрбиелеп қалдырды
олар енді ұстаздарының бастаған жұмысын жалғастырулары керек (17).
Тарих ғылымдарының докторы, профессор Ұлы Отан соғысының
ардагері К.А. Ақышев өзінің барлық салалы өмірін Қазақстан
Республикасының археологиясының дамуына жұмсады. Бұрын соңды зерттеуін
кең көлемінде таба алмай келе жатқан, Қазақстан тарихының алғашқы
қоғам мен ортағасырлар кезеңдерінде жататын ескерткіштерді К.А.
Ақышевтің зерттегені туралы жоғарыда шолу жасадық. Осы ұзақ жылдар
бойына қажырлы еңбек атқарып, ол кейінгі мәңгі өлмейтін тарих
ғылымында естелік орнатты. Ол ғылыми мұралардың көлемі ауқымды және
ғылыми мәні терең. Мұндай биік мунарға өз замандастырының көпшілігінің
қолдары жете бермейтін шығар. К.А.Ақышев қажырлы еңбегңмен Қазақстан
археологиясының ірге тасып, қалаушы авторларының бірі болып, тарихта
қалуы тиіс. Оны тәрбиеліп өсірген шәкірттері К.А.Ақышев зерттеген
өзекті мәселелерін алға өрлетіп зерттегітігіне сеніміз мол.
Өздерінің көзқарастарын үлкенді-кішілі мақаларда жазып
қалдырған. Бірақ, олар айтарлықтай тұрақты бағытта археологиялық
қазба жұмыстарын атқара алмаған.
Отаршылық жылдардың сағасын алатын археологиялық
зерттеулер, қазан төңкерісінен кейін Мемлекеттің ұйымдастыруымен
жалдғасты. 1919 жылы Кеңес үкіметі Заттай тарихи мәдениет
академиясын ұйымдастырды. Оның бір бөлшегі ретінде, 1920 жылы
мұражайлар және өнер, табиғат көне ескерткіштерді қорғауға
бағытталған Түркістан коммитеті құрылды. Бұл ұйым ежелгі
ескерткіштерді есепке алуға, зерттеуге, сақтауға көңіл бөлді. Бұл
зерттеулер кейінгі кезеңдегі археологиялық ғылымның Орталық
Азияда ғылыми негізінде қалыптасып, дамуына үлкен әсерін
тигізді.
Бұрын-соңды зерттеуін кең көлемде таба алмай келе жатқан
Қазақстан тарихының алғашқы қоғам мен Орта ғасырлық кезеңдеріне
жататын ескерткіштерді Кемал Ақышовтың зерттегені туралы жоғарыда шолу
жасадық. Осы ұзақ жылдар бойына қажырлы еңбек атқарып ол кейінге мәңгі
өлмейтін тарих ғылымдарында естелік орнатты. Ол ғылыми мұралардың
көлемі ауқымды және мәні терең. Мұндай биік мұнарға өз замандастарының
көбінің қолдары жете бермеген шығар. Кемал Ақышов қажырлы еңбегімен
Қазақстан археологиясының іргетасын қалаушы аталарының бірі болып
тарихта қалуы тиіс. Оның тәрбиелеп өсірген шәкірттері Кемал Ақышовтың
зерттеген өзекті мәселелерін алға өрлетіп зерттейтініне сеніміміз мол
(18).
Қырық жыл қырғын болса да ажалды өлер деп халқымыз бекер
айтанқан ба ? Сонау азамат соғысынан кейінгі айдаһардай каһарлы
ажалды жылдарда шыр етіп дүнеге келіп , одан кеінгі геноцид
Голощекиннің асыра сілтеу болмасың, аща туял қалмасың дегізіп колдаң
жасалғаң ашаршылық жылдарынаң аман қалып, 7 жасыңда шешеден жетім
қалып, оң қолынан жарадар болып одан да аман оралып халқымыздың ірі
ғұлама ғалымдарының бірі болған Кемал Ақышев нағыз адамдар аты аңызға
айналған адам еді. Міне дүние жалған өтеді арман дегендей Алатаудай
Кемал ағайымыз дүниеден өтіп артынан өшпештей із қалдырғаң тарихі
тұлғалардың бірі.
Кемал Ақішев халқымыздың тұңғыш маман археологы. Ол отан
соғысынынан жарадар болып келгеніне қарамай зерттелуі жай ғана
архивтерде отырып зертелетін, тарих пен айналыспай жер астындағы
архивті яғни археология ғылымын тандаған. Ғылымның бүл саласын
тандаудағы басты мақсаты, Қазахстан археологиясының негізгі жаңа ғана
қаланып жатқан еді. Келешек ғалым осы жаңа басталған жолды кенейтуге
және оны үзартуға,бүкіл әлемге танымал етуді армандаған адам. Жолы
болды ойлаған ойы іске асты еңбегі ақталды оң қолы жарамсыз болсада
Кемекен сол қолымен мен ақ жазудан қалмай археологиялық жаналықтарды
бірінен кейін бірін ашып халқын бүкіл әлемге танытты десек артық
айтқан болмаймыз. Соғыстан жарадар қайтқан Кемал Ақішев денсаулықтын
нашарлығына қарамастан қазақ университетінің тарих факультетін өте
жақсы бағалармен бітіреді. Одан кейін ол Ленинградтың археология
институтынын аспирантурасына, түсіп оны үш жылда ойдағыдай бітіріп ,
қола құрал даүрінін білгір маманы М.П.Грязновтың ғылыми жетекшілігімен
Орталық Қазахстандағы қола құрал дәуірі деген тақырып бойынша
кандидаттық диссертация қорғап шығады (1953 жыл). Бұл қорғалған жұмыс
қазақ жерінде археологиядан қазақтардың арасында тұнғыш маман
археологтың дүниеге келгендігін көрсеткен еді. Міне содаң бері елу жыл
бойы бір орнында тапжылмай ҚРҰҒА Ш.Уалиханов атындығы тарих,
археология және этнография институтында істеді деп айтуға толық
болады. Алайда соңғы жылдары ғана Астанада Л.Н .Гумилев атындағы
Еуразия ұлттық университетінің ашылуына байланысты онда архелогия
кафедрасын ашу үшін және онда жаңа маман археологтар дайындау үшін
К.Ақышевті шақыртып әкеткен еді. Әріне, мұнда ғалымға оңай болғаң
жоқ. Маман археологтардың жетіспеушілігі археология кафедрасын құруға
оның жұмысын жандандыруға қиындықтар туғызған (19).
Ғалым қиындықтарға қарамастан Астана аймағына археологиялық
барлау жұмыстар жүргізіп, қала жұртының орындарын табады. Бұл Орталық
Қазақстанда жаңадан табылғаң жаңалық болып табылды. Осы уақытқа дейін
бұл аймақта қалалық ғұмыр болмаған деген пікірдің дұрыс еместігіне
ғалым және дәлел тауып отырықшылық өмірдің болғандығын айпарадай
аңықтап отыр.
Археология миллиондаған ұзақ мерзімді жылдары қамтып
зерттейтін қызығы мен қиындығы мол салалы ғылымдарының бірі.
К.Ақышев бұл ғылымның осындай қиындығына қарамастан оның барлық
салаларынан өзінің ғылыми ой-пікірлерін айтқан жан-жақты ғалым. 1950
жылдың екінші жартысынан бастап, археология бөлімінің болған кезден
түрде жүргізілген. Сондай жұмыстың бірі Жетісу археологиялық
экспедициясын құрып оның ғылыми меңгерушілігін басқарған.
Бұл экспедицияның басты алға қойған мақсаты Қапшағай СЭС-
нің салынуына байланысты Қапшағай жасанды теңізінің пайда болуы.
Бұл теңіз аумағындағы археологиялық ескерткіштер суастында қалып қою
қауіпін туғызған. Сондай ескерткіштер болса оларды зерттеу қажет
болған еді. Шындығында бұл экспедицияның жұмысы сүтті болды. Сақ
тайпаларының атақты Бесшатыр обалары және де үйсін тайпаларының
зираттары табылып, аса маңызды зерттеу жұмыстары басталған еді (20).
К.Ақышевтің басқаруымен зерттелген Бесшатыр обасының ғылыми
жаңалығы Қазақстан археологиясяына бұрын соңды болмаған жаңалық
ашты. Қазба жұмыстары барысында жүргізіліп зерттелген обалардың
барлығы ұрланған. Өлген адаммен бірге жерленген ешбір зат(бұйымдар)
табылмаған. Алайда Бесшатыр обасының өзіне тән бір ерекшелігін
былайша баяндайды. Қазақстанның және оған көрші жатқан Алтай,
Сібірдің, батыс жағындағы көрші аудандарда мұндай жер үстінен
қарағайдан үй жасап (күмбез) жерллеу кездеспеген. Екіншіден,
зерттелген бес обалар жер астындағы жол (тунел) арқылы бір-
бірімсен байланысқан еді дейді. Мұның қандай құпиясы бар
екендігі бізге белгісіз. Ал ағаштан ұзыншақ төрт бұрышты шегендеп
жерді қазып оның ішінен жерлеу басқа жерлерде бірдей. Бесшатыр
обаларының құрылыс жүйелері ерекше деп ғалымның өзі таңдаған.
Сөйтіп ғалым өзінің археолог Ғ.А.Кушаев пен бірге жазған Древняя
культура саков и усуней долины реки Или атты еңбегінде сақтар
туралы шетел және сол кездегі кеңес археолог ғалымдардың
пікірлекріне жан-жақты талдау жасаған. Ғалымның мұндай ерен еңбегін
қола дәуірінен кейінгі сақтар туралы бүкіл дүние жүзілік
ғалымдардың еңбектеріне жасаған библиографиялық саяхаты болған
еді (21). Ғалымның аса бір жасаған зор еңбектериінің бірі бүкіл
Қазақстан бойынша ескерткіштердің археологиялық картасын жасауға
қосқан үлесі. Өзінің нпегізгін жаңа ғана құрған археологиялық
бөлімнің бар жоғы бес-алты адамнан тұратын шағын ғана ұжымның,
Отан соғысынан кейінгі әлеметттік - экономикалық жағдайдың жаңадан
көтеріліп келе жатқан жағдайдаға қарамастан К.Ақышевтың
басшылығымен, Одақ бойынша алғаш рет Қазақстан археологиясының
картасының жасалуы аса бір үлкен істің біткендігін көрсеткен.
Картаға 7000 аса ескерткіштер еніп, арнаулы белгілер жасалып есебі
алынған. Картада ескерткіштердің қайсы облыста қандай жерде
орналасқандығы және олар туралы кімдер хабар бергендігі жайлы өте
ұқыпты жасалған. Картада библиогграфиялық анықтама толық берілген.
Бұл еңбек көмекші жұмыс үстелінің үстінде тұратын құралы іспетті
болды.
К.Ақышевтың басшылығымен Қазақстан археологиясы 1966-жылы
және бір жетістікке қолдары жеткен. Ол академик Ә.Х.Марғұлан,
М.К.Қадырбаев, А.М.Оразбаев пен бірігіп жазған Древняя культура
Центрального Казахстана атты ірі монаграфиялық еңбектің жарыққа
шығуы. Бұл еңбек Ш.Уалиханов атындағы сыйлықтың иегері болған.
Монаграфияның шығуына К.Ақышевтың қосқан үлесі зор болды десек
артық болмайды (22)
2.2. Археологияға қалтқысыз еңбек ету
Ғалымның Қазақстан археологиясына қосқан аса ірі
жаңалықтардың бірі Алтын киімді адамды тауып, зерттеуі болды.
Бұл жаңалық Қазақстанды, қазақ халқын бүкіл дүние жүзіне
танытты. Киімге тігілген сәндік бұымдар сақ тайпаларының мәдени
деңгейлерінің қандай жағдайда екендігін көрсетсе, жерленген
адамның қоғамдығы дәрежесінің кім болғандығын ешбір дәлелсіз-ақ
көрсетіп тұр. Ал адамның жанына қойылған күміс ожаудың
түбіндегі жазу бүкіл Еуразиядағы темір дәуірімен айналысатын
ғалымдары дүр сілкіндіріп ойға қалдырды. Өйткені көптеген
ғалымдар сақтарды иран тілдес деп жүрсе, екіншіден түркі жазуы
тек біздің дәуіріміздің V-VI ғғ. пайда болды деп жүрген. Міне
сөйтіп алтын киімді адамның табылуы ғылымға жаңа пікірлерді
туғызуға жол салған еді. Алайда, Мәскеудің, Ленинградтың т.б. ірі
қалалардың түрколог ғалымдары бұл түрік жазуы емес деген
пікірлер айтып, талас болған. Ал қазақ түрік мамандары бұл
жазудың түрік тілдес екендігін бәрі бір адамдай мойындайды.
Бірақ та олардың жазуды оқып қазақша аударулары бір-біріне ұқсамайды.
Дегенмен, түрік тілінің маманы А.Аманжоловтың оқуын орыс ғалымдары
мойындай бастаған. Егер бұл жазудың түрік тілінде жазылғанырасқа
айналса, онда сақтарды иран тілдес деп жүргендердің пікірлері мүлде
қате екендігі анықталар еді. Олай болса К.Ақышевтың бұл жаңалығы
сақтардың тілі туралы болып жүрген таласқа үлкен серпіліс әкелді.
Қ.Ақышевтың ерен еңбектерінің бірі 1970 жылдан бастаған орта ғасырлық
қалалық, отырықшылық мәдениеттің басталу тариқының археологиялық
жағын зерттеуді қолға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Негізгі
бөлімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І.тарау Ғалымның өмірбаянына
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ.тарау Қазақ археологиясындағы орны мен
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Қазақ халқының тұңғыш маман
археологы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Археологияға қалтқысыз еңбек
ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІІ. тарау Ғылыми зерттеулері мен
шығармалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Бесшатыр қорымындағы археологиялық
зерттеулер ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
2. Есік обасындағы Алтын адамның табылуы мен зерттелуі
... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
Кіріспе.
Тарихты жазу үшін міндетті түрде біз деректерге сүйенеміз. Ал
осы тарихымыздың өте үлкен әзі маңызды кезеңдері – ерте және орта
ғасырлар болып табылады. Бұл кезеңдер ерекшелігіне сай жазуда басым
рольды заттай дерек көздері алады. Яғни археологтардыңалар орны ерен.
Ал Кемел Ақышев осы археологтардың ең алға қояр атақтылардың бірі де
бірегейі, қазіргі археологтардың көпшілігінің ұстазы. Өзінің бүкіл
кезеңдерді зерттеуге қатысқан, тек археология емес, толық қазақ
тарихына, тіпті Евразия құрлығы өткеніне де байланысты көптеген
еңбектер жазып, артына үлкен мұра қалдырып кетті.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Ғалымның өмірі мен
шығармашылығына, қазба жұмыс нәтижелеріне шолу жасай отырып,
қазақстандық археология ғылымының жарты ғасырлық қалыптасу тарихын
сараптауға тырысу жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады. Осы
мақсаттан жұмыстың мынадай міндеттері айқындалды:
- К. Ақышевтың қазақ археологиясындағы орны мен қызметін ашып көрсету.
- Археология ғылымына жарты ғасыр бойы қызмет етуіне шолу жасау.
- Ғылыми еңбектері мен шығармаларын талдау.
- Бесшатыр және Есік обасындағы жүргізілген археологиялық зерттеулердің
мәнін ашу.
Жұмыстың өзектілігі. Ғалымның Қазақстан археологиясына қосқан
аса ірі жаңалықтарының бірі Алтын киімді адамды тауып зерттеу болды.
1969 жылы Жетісу археологиялық экспедициясы Есік қорғанын қазуды
бастайды. Қорған Есік кітабында тек керемет материалдар ғана
жариялап қоған жоқ, сонымен қатар сақтардың әлеумметік қатынасы
саласына экскурстар жасалынды. Есікте табылған жазу авторға сақтардағы
мемлекеттік мәселесін сенімді түрде қоюға мүмкіндік береді. Бұл ерекше
мәселе Қазақстандағы өркениеттің дамуына ерекше қарауға мүмкіндік
береді.
Мұндай Қазақстанның оңтүстік аймағында ғана (әсіресе Жетісуда)
осыншама қорғандардың шоғырлануы К. А. Ақышевтың жазуында: Орталық
Азия үшін феномені көрініс болып саналады. Бүкіл Евразия кеңістігінде
элиталық қорғандардың мұндай шоғырлануының өзге көріністері жоқ. Мұның
өзі ерте мемлекеттік құрылымдар қалыптасу кезеңінде Жетісудің тарихи-
мәдени ерекшелігі, Жетісу халқының сақ дәуіріндегі жоғары әлеуметтік
экономикалық деңгейін көрсетеді.
70-жылдары К. А. Ақышев көшпенділік тематикасының әртүрлі
аспектісінде жұмыс істейді.Бірнеше мақаларында ол скиф-ақ әлемі
мәдениеттері арасынан сақ этнографиялық мәдениетінбөліп қарастырудың
міндеттілігін негіздейді. Мақалаларының және бір тобы Қазақстанның
ерте көшпелілерінің шаруашылық спецификасына арналады. Үйсін кезеңі
тұрақтарының қазылауы және ашылуы, Жетісудағы ірі қалашық- Шарын өзені
бойындағы Сарытоғай қалашығының ашылуы-көшпелілердің комплексті
шаруашылығының характеристикасына арналған деректердің көлемін
көбейтті. Номадизм тек шаруашылық-мәдени тип түғана емес, әлем тану
спецификасы және психология сияқты аспектілерді қосатын мәдениет
феномені ретінде зерттеле бастады. Сақ мәдениетінің шығу тегі мен
семантикасын зертеу зерттеушілер үшін өзекті тақырыптың бірі болып
қала береді. Өз еңбектерінде К. А. Ақышев сақтардың аңдық стилін толық
қанды ежелден-ақ қалыптасқан өнерекендігіне жіті көңіл аударады. Бұл
өнерде Алдыңғы Азия өнерінің техника-стилистік және шығармашылық
ерекшелігінің әсері көрініп тұратынын айтады.
Жұмыстың зерттелу дәрежесі. Бұл жұмыстың зерттелу дәрежесіне
тоқталсақ, Қазақтың көрнекті археологы Кемел Ақышұлы Ақышев,
археология ғылым саласындағы қажымас еңбек етуін ескеріп жазған бір
топ ғалымдардың еңбегі бар.
Кемел Ақышевтің археология саласындағы ерен еңбек етуіне
байланысты бұл кісі жайлы ғалымдардың бірі К.М. Байпаков, Д. Талеев,
Д. В. Семенов, Е. Смағұловтардың еңбектерінде ғалымның өмір жолымен
археология саласындағы орнымен қызметі баяндалған болатын.
Ғылыми жұмыстардың алғашқы жемісі-Кемел Ақышев басқарған бір топ
авторлардың Ежелгі Отырар атты аса құнды кітабының дүниеге келуі
болды. Монографияда Отырарды зерттеу барысында табылған тың
материалдар мен олардың Қазақстан археологиясының теориялық және
практикалық мәселелерін шешудегі орны қаралып жаңа тұжырымдар мен
болжамдар ұсынылды. Мұның барлығы Отырарды жаңаша зерттеудің басы
болатын.
Д. Талеевтің айтуы бойынша: К. А. Ақышев өмірде өте қарапайым
кісі еді. Саналы мінез құлқы соғыс жылдарында қалыптасқан Кемекең өиір
бойы сол қалпынан таймады. Ол кісінің өмір жолы талайларға өнеге
боларлықтай оқиғаларға толы. Адамның ойын кезіне қарап түсінетін
қасиеті сол өмірден жиған тәжрибиесінің жемісі болар. Археологи скупы
ра слова, но верны памяти деген сөзі бүкіл археологтарға берген
мінезде ме деуге тұрады. Өзі таңдаған мамандықтың қыр-сырын толық
меңгерседе кейбіреулер секілді оңай атақ жинаудың жолын қумай
ескеркіштердің келер ұрпақ үшін жақсы сақталуын ойлайтын Кемекеңнің
көп қазғанына емес, көп қазбағанына қуанғанына талай күә болдым (1).
Сондай-ақ Кемел Ақышевтің еңбектері қазақ-орыс тілдерінде ғана
емес, өзге тілдерде де жарық көрді. Бұл кісі жайлы шетел ғалымдары өз
мақалаларымен еңбектерінде сыр шерткен. Тақырыбымызда біз алғашқы
зерттеулер жүргізген ғалымдармен танысу олардың жазған еңбектерімен
атқарған жұмыстарының ауқымдылығын маңыздылығын білуден кейінрек әр
түрлі себептерге байланысты зерттеулердің біршама тоқтап қалуы, тек ХХ
ғасырдың соңына қарай археология ғылымындағы аса биік орын алатын
ғалымдардың бірі А.Н.Бернштам, Е.Агеевалар Отырар өңірін
зерттеулерінде Ақышевтың Отырарөңірі жайлы еңбектегін жорғары
бағалағанын.Сақ үйсін мәдениетін зерттеуде К. Байпаков, К.Л.Ерзакович
Кемел Ақышевтың атқарған жұмыстарына тоқталған.
50-жылдардың аяғы К. А. Ақышев өмірбаянында атақты Бесшатыр
обасын қазумен байланысты болды. 1954, 1957-1961 ж.ж. Іле өзені
бойында зерттеген сақтардың Бесшатыр, Қызылауыз, Жуантөбе,
Қадырбай,Қарашоқы, Алтынемел ескерткіштерінің материалы негізінде
Древняя культура саков и усуней долины реки Или атты монографиясының
кіріспесінде сақтардың шығу тегі туралы шетел және сол кездегі кеңес
археолог ғалымдарының пікірлеріне жан жақты талдау жасаған (2).
Алынған материалды жан жақты анализдеу К.А. Ақышевке 1963
жылыдың өзінде-ақ сақтардың таза көшпенді болмағанын, өздерінің үнемі
қыстаулары мен жылы жайлары болғаны туралы айтуына негіз болады. Сақ
кезеңінде Жетісуда жайылымдық көшпелі жүйе орнаған. Осы монографияда
археологиялық деректер негізінде К. А. Ақышев сақтардың Орталық
Қазақстанның андронов тайпаларынан шыққанын айтады жәнеҚазақстандағы
қола жебелер ұштарының классификациясы мен хронологиясын келтіреді.
Осылайша ғалымның ғылыми ізденісінің тағы бір бағыты –сақ өнерінің
шығу тегі проблемасы пайда болды. Қ. Ақышев сақтар мәдениетін талдауда
Алғы Азиялық, Үндіирандық мәдениет болмысына жігүну, солармен
салыстыра отырып сөйлету бағыты басым болатын және ежелгі дүниеде
Жетісуда металлургия мен қола еріту өндірісін жүргізу болғанын айтады.
Ғалымның Қазақстан археологиясына қосқан аса ірі жаңалықтарының бірі
Алтын киімді адамды тауып зерттеуі болды. 1969 жылы Жетісу
археологиялық экспедициясы Есік қорғанын қазуды бастайды. Қорған
Есік кітабында тек керемет материалдар ғана жарияланып қойған жоқ,
сонымен қатар сақтардың әлеуметтік қатынасы саласына экскурстар
жасалынды. Есікте табылған жазу авторға сақтардағы мемлекеттік
мәселесін сенімді түрде қоюға мүмкіндік береді. Бұл ерекше мәселе
Қазақстандағы өркениеттің дамуына ерекше қарауға мүмкіндік береді.
Жұмыстың құрылымы: 3 тараудан, пайдаланылған әдебиеттер мен
сілтемелер тізімі, суреттерден құрылған.
І.тарау Ғалымның өмірбаянына шолу
Ғалымның өмір жолына келер болсақ, Кемал Ақышев 1924 жылы
дүниеге келген. Оның көкесінің айтуы бойынша көктем айында, дәлірек
майда болса керек дейді.оның отбасысы Павлодар обылысының баянауыл
ауданындағы Керегетас таулы қыстағында дүниеге келген. Кемал көпбалалы
отбасыда өсіп тәлім тәрбие алады. Кемалдың үлкен Марфуға атты әпшесі
болды. Осы кезде Марфуға тұрмыс құрған болатын. Одан бөлек Манаш атты
әпшесімен тағы екі үлкен ағасы және қарындасы болды. Ғазизаның ер
балаларының арасында ең кішкентайы Кемел Ақышев болды. Әке тармағынан
олар белгілі Шорман әулетіне жататын. Оның атасы Әуіжан Шорманның
баласы еді. Атасы Әуіжанның Муса деген інісі бар болатын.Кемал
Ақышевтің шешесі Қаныш Имантайұлы Сатбаевтің ең үлкен әпкесі болатын
(3). Балалық шағы көл жағасында тұрғызылған үйде өтті.Табиғаттың
өзіндей бір сырлы пейзажы, Кемалдың бойында бір сын қалыптастырды.
Есейе келе Кемал әлгі үй жағасындағы көлді көл емес екенің
түсінді.жай әншейін су арнасы жиналған су қоймасы екенін білді.(4)
Ұжымдастыру жылдары,қазақтар аштыққа ұшырап,өзінің жанұясынан
айырылған болатын.Алдымен ата-аналары Қарағандыға көшкен еді.
Қарағандыда аштықтан екі кішкентай қарындасы мен анасы көз жұмады.
Сонда әкесі балалары және ауылдастарымен Омскіге қарай бет түзейді.
Естулерінше жаңа құрылған колхоздардың бірінде, колхоз предсадателі
әкесінің жақын туысы болатын. Омскіге әкесі табыс табуға кеткен
бойы, үйге қайтып оралмады. Үлкен әпкесі қайтыс болды. Қалған
бауырлары бірін-бірін жоғалтып алды.
Кемал Ақышев анасының кіші інісі Қ.И.Сатбаевтың арқасында тірі
қалады. Қаныш Имантайұлы осы жылдары Жезқазған облысы, Қарсақпай
геологиалық-барлау партиясын басқарып жүрген еді. Ел-жұрттан өз
туыстарының тағдырын ести сала,өз жиендерін іздестіруге, Баянауылға
кеткен болатын.
Қаныш Имантайұлы өзінің жиендерін іздестіріп,жетім қалған
балалар мен бірге жеті баланы үйіне әкелді.Жастары 5 пен 14
аралығындағы балалардың барлығын ФЗУ мектебіне орналастырды. Бір
жылдан соң әлгі балалардың туыстары табылып үйлеріне кетті.
Қ.И.Сәтбаевтің отбасында Кемал қалды. Орта мектебті бітіргенге дейін
Сәтбаев фамилясын тағып жүрді.
Сол жылдары Қазақстандағы ең көрнекті мамандық геолог болды.
Кемалдың өзі геологтардың ортасында өскен еді. Жазда Қаныш Имантайұлы
мен сүйіспеншілікпен,ізденіске деген құлшылыс, экспедициясының
заттарына қызығушылық бала кезден-ақ орнығып алды.(5)
1941 жылы Қ.И.Сатбаев жаңа қызметке ие болып, жанұясымен
Алиатыға көшіп келеді. Осында 1942 жылы К.Ақышев № 25 орта мектепті
бітіреді. Бүкіл бітіушілер әскери училищиге оқуға аттанады. Кемел
Самарқанда орналасқан Воронеж байланыс училищесіне тап келеді.
Аттестат алып, армияға шақырылған соң, К.А.Ақышев ағасынан әкесінің
атын фамилия етіп алуға рұқсат сұрап, Ақышев болады. (6)
Қаныштың Имантайұлы Сатбаевтің қызы Мейіз Сәтбаева
Басқаша айта алмайсың, Кемал менің ең жақын туысым еді. Дәлірегі
ағамдай болды. Жай аға ғана емес, нағыз туған аға десе де болады -
деп Кемалдің жиен қарындасынның өздерін айта кетсек. Тағдыр тауқым
етін жеген, Кемал 7 жасында таза жетімге ойналды. 1932 жылғы Қазақ
даласындағы болған аштықтан, ата-анасы туберкулезден көз жұмады. Осы
бір қиын қыстау аштық заманында, ХХ ғасырдағы қазақ халқынның
әлеуметтік жағдайын, сонау тарихта қалған, Ақтабан шұбырынды, Алқакөл
сұлама оқиғасын, жазғаумардың талай ер мен қызды аңыратып боздатуы,
осы жағдайды көргенде көз алдыма елестетпей қоймас. М.Қ.Сатпаевттыың
естеліктерінен. Әкем Қаныштың жүк таситын полутаркасы бар еді. Ол
жаз айында, аштық жылы Баянауылға барып, Қарсақпайға 8-10 баланы алып
келді. Ол балалар аш-жалаңаш болатын. Бұл жайлы маған апам айтты.
Шешемнің шешесі-Фелицата Васильқызы.
Біз Қаныш Ишантайұлымен шын достасуымыз үйге кір қожалақ аш
балаларды алып келгеннен басталды. Шешемнің аты Таисия Алексеевна, осы
балаларды көрген кезде асылап жіберіп, үйдің ішіне кіріп кетті. Мен
алға шығып, әкемнің көңілін аулауға тырыстым. Әкем сол күні дүнишы
қайшы, мата алып, кешке қарай ол балалардың шашын қырқып, шешем
матадан көйлек пен шалбар тігіп жатты. Осылайша біздің үйде кешап
пайда болды. Ол кезде оған 7 жас болатын, ол мен бір едім. Келей жазда
балалардың көп бөлігін әкем Баян ауылға қайтып алып кетіп, төртеуі
біздің үйде қалды. Соның арасында кемалда бар еді.Кемаль мен үшін
тұған ағадай болды Біз екеуміз Қарсақпайда өстік, ауылдан алшақта
орналасқан Джусалы темір жол станцясына жетү үшін 400-км дей
жолсызжермен жүру кепек . Алайда сондай алшақтығына қарамастан күш
жігері тасыған адамдар қорғасын балқыту зауытын тұрғызды. Кішкентай
кездерімізде біз үшеу едік –Кемал ,мен, және анамның сіңілісінің қызы
Мария Алексеевна, мені жарты жылға кіші тұғын. Біз Қарсақпайды жақсы
көруші едік. Оның аласа қырлы таулары мен ... ... бар еді. Біздің
Қарсақпайдағы балалық-шағымыз соғыс бастылысымен аяқталды (8).
1941 жылы 22 маусымда Жезқазғандық геологтардың коллектіві
Сатбаевтің Басқарауымен Алматыға көшуі тиіс еді. Алматыда институт
директоры болып тағайындалды. Қоштасу кеші Жездінің жазық суында, күн
шуақты әрі жайдарлы –бізге бұл күн шомылуымен есте қалды, үлкендер
резинкені балдармен суда шомылды. Ал жағада ақ киіз тігілуі тұрды.
Кешке тамам бәрі ауылға келген соң соғыс басталғанынң естіді. Жаңа
қауіпті кезең басталды дейді. 1941 жылы 1 шілдеде Қаныштың семьясы
Қарсақпайдан шуғыл кетуі тиіс болды. Отбасымен бірге Алма-Ата қаласына
келді. Радиодан соғысының етек жайл бастағанын қайталап, хабарлап
жатты. Алматыда соғысқа дайындық, таңғы марштартарменбелгілі, әйгілі
Панфиловшылар дивизиясы құрылды. Халықты күнделікті дабыл қағылған
кезде эвокуациялау үйреншікті жатқа айналды. Мектептер госпитальдарға
айналып. Кемал және оның құрдастары тығыз 3 ауысыммен оқыды. Кемал мен
қарындасы оқиған № 25 мектеп консерватория ғимараттарына орналасты.
Олар алғашқы қалалаға келген жылы, үйрене алмай жүрді. кемал Алматыда
10-ы класқа өткен, жасыратын ештеңей жоқ, бұл балалар ерте және кешке
майданға аттануы тиіс еді. Ал майданнан қайғысы хабарлар мен эшелон
топы жаралылар келіп жатты. Мұғалімдер солдықтан болар балалар мен
қаталдау басып, әрбір теріс әрекеттері үшін ата-аналарын шақырып
отырды, бірақ балаларда айтарлықтай бұзышылықтарға бармады. Дене
шынықтыру мұғалімі балаларға рух беріп, алда келер қиыншылықтардан өту
үшін ауыр жаттығулар жасатты. Ол балаларды тауға шығартып, физикалық
ерік-жігер таныстуға үйретті. Одан кейін Кемал құрбыларымен бірге
мектепті бітіріп, ауылға кетті. Алдымен бірнеше ай Самарқандта
байланыс бөлімнесінде, содане кейін майдалға. самарқандтан КУемал
үйіне балалық кезіндегі бұзышылық әрекеттері мен дөрекі сөздеріне
кешірім сұрап хат жазды. Әскери училищедегі оқу 9 айға созылды. 1943
жылы көктем наурыз айында 230 Сталиндік атқыштар дивизиясының
құрамында Воролепс дегі майданға жіберілді. Осы жылдан оның батырдық
жолы басталды. кемал Ақышев Воролепс, Одесса, Сталина, Тураспаев
қалаларын босатуға қатысты. Бендерам түбінде Молдавияда 1944 жылы
шілдеде Кемал жараланды.1 айға жулд Одессаға госпитальда, екі ай
Днепропетровскіде жатып, 1944 жылы күзде демобилизацияланды.
Демобилизациядан соң Алма – атаға қайты. Бұл жерде оған аң қолына
операция жасалмақшы болды. Бірақ будан еш нәрсе шықпады себебі қол
сіңірлігі бұзылған болатын. Кемал үйіне қайтып оралды. Бірақ майданнан
оң қолы іске жарамсыз болып қалды. Геолог болу арманын жалап айырыла
бастады. Кемал сол қолымен, қолына қалам алып жаза бастады. Алғаш қиін
болғанымен, ал сол күйі бұрынғы жазу үлгісін сақтап қалды (9).
Енді мамандық таңдауда ол тарих факультетіне түсті. Геологиядан
құлшыныс оны, археологияға әкелді. Кемал өзінің көкесінің нұсқауы
бойынша Алматыдағы С.М. Киров атындағы жоғарғы оқу орнына түсті. Ал
1950 жылы бұл оқуды тамамдады. Кемал алғаш экспедициясына студент
шақтарында, 1947 жылы Орталық Қазақстандағы археологияның
экспедициясына А.Х. Марғұланның бастауымен бірге барды. Әрбір жазда
бұл жерде жұмыс істеді. Кемал Акишев Бетпақ – дала бойымен өтетін
маршруттарды еске алатын. Ағаш кабиналы жүк машинасының жүргізушісінің
қасында. А.Х. Марғұлан отырды. Кузовта 4-5 студент және машина
бензинімен экспедицияға керек құрал жабдықтар. Шөлді жерде. Алькей
Хаканұлы жолсыз жерлерде, өз жоромалдарына сәйкес Хан жолын тауып,
оазистермен құдықтардың орналасқан жерін табушы еді. Әрдайым серген
және ұқыпты жүретін. Түс қайта Әлкей Хаканұлы экспедициялық керуенін
құдық бойына алып кеетін. Біз полутеркейін кузовынан секіріп,
қызғанышты түрде су ішуші едік - деп Кемал Ақышев еске түсіруші еді
(10).
Студенттік шақтарында Кемал Ақишев Бегазы ескерткішін ашуда
үлес қосады. Енді 1948 жылы Кемаль күнделік жасап, археологиядағы
заттарды сол күнделікке мұқият түрде сызбасын сызып, зертеп, жазушы
еді. 1947-1952 ж.ж. аралығында А.Х. Марғұлан экспедициясының құрамында
болып, Саутарқа оған қоса Бетпақдала даласын 2 рет кезі, Әмба өзеңі
аралығында дейінгі жерлерді аралап қайтты. Қазба негізгі объектісі
қала дәуіріндігі ескерткіштер болды. Олардың материалдары болашақта
Қ. Ақишевтің негізгі өзекті кандидаттың диссертациясына айналды.
1949 ж. Ғылым академиясы жариялаған хабарламада Оңтүстік
Қазақстандағы археологияның қазба жұмыстарына ерінті археолог мамандар
шақырылды. Осылайша Кемал А.Н. Бернштамның экспедициясына түсті. Сонда
ал алғаш рет Отырар мен басқа да Жібек жолы бойындағы қалаларға барды.
Түркістандағы. Қ.А. Яссауи кесенесінде болып қайтып. Хандың бүлінбеген
қабірлердің кулагері болды. Кесенесінің үстінгі қабаты кітаппен толы
екенін деркториларда оқиғаннан еске түсіріп, кейбір кезеңдерде жабылып
кетті деген қауесет әңгімелерді де естігені бар. 1950 жылы А.Н.
Бумштам басқарған археологияның экспедиция, Бөржар аөбасын қызу
кезінде, Арстан-баба кесенесінде тұрақтаған. 1946 жылы Ұлттық
академияның ұйымдастыруымен белгілі түрколог ғұлама ғалым Әлкей
Марғұлан Оралық Қазақстан археологиялық экспедициясын ұйымдастырды. Өз
халқының қола, темір дәуірлерне жататын алуан сынды ескерткіштерін
ашты. Және археология, этнология бойынша кадрлар дайында. Өз өмірін
үлкен бөлігін осы салаға жұмсады. Ә.Марғұлан Қазақстан археологиясының
негізін қалаушы және оны ілгері ірі ғылыми мекемеге айналдырушы.
Сондықтан да қазіргі Археология институты сол ғұламаның атымен
аталады.
Экспедицияда А.Н.Бернштамның ғылыми – қызметкерлері С.И.
Агеева, Г.Е. Пацевич, А.Г. Максимова болды. Бұл экспедицияда Кемаль
Н.П. Подушкинымен танысып, кейінрек ажырамас достарға айналды. Оларда
таңдау өте қызық, әрі жері болатын.
Кемал Ақишевтің мақтанышымен еске алатыны ал кандидаттық
диссертация тақырыбын Алексей Натанович Бернштамның өзі бергендігі,
және осы тақырыптар списогын сақталуы жайы ескерту айтты. Бұл керемет
идея еді. Оңтүстік Қазақстанның Ортағасырлық қалаарын, сол кезеңдегі
Еуропа қалаларымен салыстыру. Кейінрек 10 жылдан соң Кемаль бұған
бірнеше жылдар арнады (11).
1951 -1952 ж.ж. аралығында Кемаль отряд басшысы ретінде,
Орталық Қазақстандағы А.Х. Марғулан экспедициясының құрамында боып,
Аттасу, Ақсу-Аюлы, Былқылдан, Сарыарқа, Сарышоқы,Беғазы обаларын
зерттеумен шуғылданды. Қазіргі таңда бұл атаулар Еуразия археологиясын
ежелгі кезеңдерін білдіреді.
1950 жылы Қаз ГУ К. Ақишев бітіргеннен соң аспарантураға
жіберілді. Аспарантураны Ленинградтағы археология институтында
оқыды. Оның жетекшісі М.П.Грязнов болды.
Кемаль Ақышев М.П. Грязновтың ең бірінші аспиранты болды.
Кемаль М. П. Грязновпен әйелі Мария Николаевна Комарованың асылы
шырайпарын мақтанышпен еске алушы еді. Кемаль Ақышев кандидаттық
диссертациясын қола дәуіріндегі Қазақстан атты жиым жұмысын 1953 жылы
4 желтоқсанда ғылыми пецестің мемлекеттік әрмитажында қорғады. Ғылыми
кеңестің төрағасы М.И. Артомонов болды. Кемальдың оппанентері
А.П.Окладников және С.С.Чумиков болды .
1953 жылы Кемаль Ақышев Қаз.ССР ғылыми Академияның археология
және этнография институтына күзде қабылданды. Археология бөлімшесінің
меңгерушісі Е.И. Алиева, этикета қызметкерлері А.Х Марғұлан, А.Т.
Максимова болды. 1955ж К. Ақышев КазССР. Ғ.А. археология және
этнография институтының архиология бөлімшесінің меңгерушісі. Бұл
қызмет дәрежесін 1989 жылға дейін жасады, 1989 жылдан - 2000жылғы
аралығында А.Х. Марғұлан –ұлттық ғылым академиясының археология
институтының бас ғылым маманы болды. 2000ж. қазан айында Астанаға
келіп, А.Н. Гумилев атындағы Еуразия университетінде археология
лабараториясын ашты. 2002 жылы бүкіл әлемдік тарих кафедрасының
меңгерушісі болды. Тарих ғылымдарының докторы, профессоры, Ұлы Отан
соғысының ардагері Кемаль Ақышұлы Ақышев өзінің барлық саналы өмірін
Қазақстан Республикасының дамуына жұмсады. Бұрын соңды зерттеуін кең
көлемде таба алмай келе жатқан Қазақстан тарихының алғашқы қоғам мен
ортағасырлар кезеңдеріне жататын ескерткіштерді К.А.Ақышевтің
зерттеуші туралы және археология саласына қатысты қыруар еңбектері бар
(12)
ІІ.тарау Қазақ археологиясындағы орны мен қызметі
2.1. Қазақ халқының тұңғыш маман археологы
Археология Қазақстан тарихының кейін дамыған тарауларының
бірі. Оның басталуы Ресей империясының Қазақстан жерін отарластырумен
байланысты болғанымен археологиялық зерттеу жұмысы мардымды
жүргізілмеді. Өйткені Ресейде, Қазақстанда да ғылымның бұл саласымен
айналысатын мамандар жоқтың қасы болатын. Отарластырылған жерлерде
Ресейден әртурлі ғалымдардың мамандары келіп, жаңадан заңға кіргізген
жерлерді жан-жақты зерттеп, оның байлығын игеру үшін жұмыс істеді.
Олардан алып барған жұмыстары кезінде Қазақстан жеріндегі көптеген
археологиялық және архитектуралық (сәулеттік) ескерткіштерді көріп,
олардың жерінің бетіндегі көрініп жатқан заттарды жинап, олар жөнінде
өздерінің жеке пікірлерін жазумен есептелген. Олардың ішінде
археологтар болмаған. Міне, осылайша Қазақстанда археологиялық
зерттеулер кейін қала берген (13).
Тек XIX ғ. 60-жылдарында Ресей империясы Қазақстанда
түгелімен отарластырылып, Ташкент қаласында Түркістан генерал-
губернаторлығымен ұйымдастырылғаннан кейін қол астына кірген жерлерді
Ресей ғалымдары кең көлемде зерттеуге айрықша көңіл бөле
бастады.Олардың ішінде гуманитарлық ғылымның уәкілдері мен тарихшылар
да, археологтар да болды.Осы мамандардың басын қосып Түркістан
археологиялық комисиясын ұйымдастырып, ғылыми жұмыстармен
айналысты.Оның ірі басшыларының бірі белгілі турколог В.В. Радлов
болған.1862 жылы ол Қазақстанда археологиялық қазба жұмысын бастаған.
В.В.Тодловтың жүргізген археологиялық қазба жұмыстары кең көлемде
болмаса да, оның алғашқы рет археологиялық ғылыми негізінде
басталуының маңызы айтарлықтай. түркістан археологиялық
комиссиясының мүшелері Қазақстан жеріндегі ескерткіштерді зерттеп,
өздерінің көзқарастарын үлкенді-кішілі мақалаларда жазып
қалдырған.Бірақ олар айтарлықтай тұрақты бағытта археологиялық қазба
жұмыстарын атқара алмаған.Отаршылдықжылдардың сағасын алатын
археологиялық зерттеулер қазан төңкерісінен кейін мемлекеттің
ұйымдастыруымен жалғасты.1919 жылы Кеңес үкіметі Заттай тарихи
мәдениет академиясын ұйымдастырды.Оның бір бөлшегі ретінде 1920 жылы
мұражайлар және өнер, табиғат, көне ескерткіштерді қорғауға
бағытталған Түркістан комитеті құрылды. Бұл ұйым ежелгі
ескерткіштерді есепке алуға, зерттеуге, сақтауға көңіл бөлді. Бұл
зерттеулер кейінгі кезеңдегі археологиялық ғылымның Орталық Азияда
ғылыми негізінде қалыптасып дамуына үлкен әсерін тигізді.
Бірақ осы кезде Қазақстандағы археологиялық және сәулеттік
ескерткіштерді зерттеген Москва, Ленинградтан келген орыс ғалымдары
болды.Олар мезгіл-мезгіл арнайы экспедициямен келіп, біздің еліміздегі
қола, темір және ортағасырлық ескерткіштерді ашып, оларды қолға
кіргізген деректерін өздерімен бірге алып кетіп, сол жерде сақтап,
ғылыми есептержинаған өте бай деректерді, солардың қызмет істеген
ғылыми мекемелерінде сақталуы мүмкін. Бұл мұралардың бас-аяғын жинап,
өзіміздегі ғылыми орталықтарға топтау үшін үлкен жігерлі жұмыстарды
атқару керек. Жиналған археологиялықдеректер біздің халқымыздың
алғашқы құлшылық және феодалдық формацияларындағы басынан өткерген
тарихын сәулелендіретін құнсыз деректер.Осмындай ата-бабаларымыздың
маңдай терінің сана-сезімімен жасалған бұйымдар таллғам тарауға
ұшырап, шашылып кетті.
Тарих ғылымының алтын қоры болған көптеген ескерткіштердің
табылған құнды деректерұстағанның қолында, тістегеннің аузында кетіп
қалды. Оның қолайсыз әсері әлі күнге дейінсозылып келе жатыр.Оған
тосқауыл қоятын кезең жеткен сияқты.
Солай бола тұрсада, кеңес үкіметі кезінде басқа жақтан келіп,
археологиялық зерттеулерді жүргізген белгілі мамандар Қазақстан
археологиясының дамуына, бұл саладан мамандар дайындауда С.П.Толстов,
М.Е. Массон және көптеген белгілі ғалымдар жақыннан жәрдем берді (14).
Қазақстан археология ғылымының ен жайған кезі Ұлы Отан
соғысынан кейінгі жылдарға туңра келді.1945 жылы КСРО Ғылым
Академиясының Қазақстан филиалы тарих институтында археология бөлімі
ашылды. 1946 жылы Қазақ ССР-нің Ұлттық Ғылым академиясы алғаш рет
шанырақ көтеріп, бұрынғы тарих институты енді Тарих, археология және
этнология болып қайта ұйымдасты.
Осындай Ұлттық Академияның ашылуы, барлық ғыым салаларының
дамуына өзінің жағымды әсерін тигізді. Сондай-ақ халқыныңтарихын кең
көлемде зерттеуге айрықша көңіл бөлінген кезде археологиалық
есткерткіштерді зерттеу мәселесі де іске аса бастады. Халқымыздың
тарихын жаңаша зерттеуді қолға алған кезде, бұл салада жергілікті
халықтан мамандар дайындау заңдыталаптардың бірі. Өз хал мқының ішінен
шыққан мамандар, сол халықтың тарихын мәдениетін жетік және сапалы
зкрттей алатыны табиғи заңдылық. Өйткені, ондай мамандар ана тілінің,
әдетғұрпақ, салт-санасын психологиасын тереңнен түсінді және бірігіп,
жаны ашылып зерттейді. Басқа, ұлттан келген мамандар жер гілікті
халықтың тілін біле бермейді ,білсе де жетік меңгермеген. Сол себепті,
олардың еңбектерінің мағынасы ұстіртіп кеіп, қазақ халқының тарихын
мейілінше кең бере алмайды. Демек, әсересе мамандардың зерттеуі мен
жазуы тәуір болады. Бұл пікір ұлтқа бөлінушіліктен тауып отырған жақ.
Негізгі ақиқатан тауып отырған пікір. Қазақ халқының тарихын, тілін
жалпы мәдениетін сол халықтың қолынан шығып, ақ сүтін ішіп тәрбелеген
мамандар ғана жазыуы керек. Мысалы Ресейге бодап болған жолдаржа
жасаған әйгілі ғалым Ш. Ш. Уәлихановтың бес жыдық шығармаларының
сапасы жоғары, сол кездегі оның қалам достарының еңбектерімен
салыстырғанда (15).
Бұл жағдайлары әсіресе гуманитарлық ғылымның салаларында
қызмет жасайтын мамандар естерінде сақтаулары керек. Отыршылдық
жылдарды ақтаудақтарға белшесінен батып қалған тарих, тіл, әдебиет,
жалпы мәдениет туралы жарық көрген ғылыми еңбектер жетерлік олардың
авторларының көпшілігі ана тілін білмейтіндер, білсе де шарқақ
білетіндер. Өзін қазақпын деп атап әкеліп білмейтіндер шала
қазақтар жораманмен шолағай шығармалар шығарған. Мұндай маманбіз
деп жүрген тарихшылар, археалогтар, этнографтар әлі де болса
баршылық. Олардың құлағына алтын сырға 1946 жылы Ұлтық Акедемианың
ұиымдастыруымен белгілі турколог, ғұлама А.Х. Марғулан орталық
Қазқыстан архиалогиалық экспидиасын ұиымдастырды өз халқының қола,
темір дәуіріне жататын алуан санды ескеркішті ашты және археология,
экспидициясын бойынша кадрлар дайындады. Өз өмірінің үлкен бөлігін осы
салаға жұмсаған А.Х Марғұлан Қазақстан архиалогасынын негізін қалаушы
және оны ілгері ірі ғылыми мекемеге аиналды рушы. Сондықтан да,
казіргі археалогия институты сол ғұламаның атымен аталуын ғылыми
ақиқатық деп біеміс .
А.Х. Марғұланның архиалогиядан алғашқы даиындаған
шакірттерінің бірі тарих ғылымдарының докторы, прогрессор, Ұлы Отан
соғысының ардагері Кеме Ақышұлы Ақышев. Ол бұрынғы С.М. Киров Әл-
Фараби атындағы ҚҰУ-ның тарих факултетін табысты бітіргеннен кеиің,
1954 жылдан бастап іле архелогиялық экспедициясын ұйымдастырды. Көп
ұзамаи бұл Жетісу археогиялық экспедициясы болып, ұзақ жылдар осы кең
аймақтарға археологиялық, сәулеттік ескерткіштерді зерттеді. Әсіресе,
бұл өнірден тамаша қола мен темір ке,зендеріне жататын ескерткіштерді
ашты. Олардан түскен бай деректерді ай елегінен өткізіп, Қазақстан
тарихының алғашқы қоғам кезінен қайта қарауға қо жеткізді. Тарихтың
осы дәуірерін сәулелендіретін монографиялар, мақалалар,оқулықтар
жазыды.Бұл еңбектерхалық арасына кенінең тарап кетті. Олармен көпшілік
оқырман қауым таныс. Солардың ішінен Иссык обасы атты еңбегіне
тоқталсақ әлемге Атын адам деген атпен әйгілі монография аматыдан
қашық емес Иссык өзенінің бойында орналасқан оба Сол аядан қазып,
онда алтыннан жасаған киімімен жерленген адамның қанқасы табылған. Бұ
құны жоқ дерек көзі болды.
1969-1971жылдары ұлы бабамыз. Әл-Фарабидің кіндік қаны тамған
Отырар қаласын зерттеу үшін, Оңтүстік Қазақстаң археологиялық
экспедициясын. К.А. Ақышев басқарды. Бұ экспедиция 30жылға жуық
Отырар қаасың, оның атыраптарындағы ортағасырының ескерткіштерді
зерттейді .К.А.Ақышев осы экспедициясының мүшелерімен ұзақ жыдар
суарып егін еккен айқаптарды да зерттей, ертедегі суару жүйлеріне
айрықша көңіл бөлді. Бұл туралы кеңірек өзге ғалымдар тоқталған
болатын. Осындай құуарархйалогиалық зертеулердің нәтижиесінде К.А
Ақышев өзінің төңіре иінде мамандарымен бірге ірі меногрармллар
көптеген мақалаларды жарыққа шығарды.Сондаи-ақ кандитатық және
дектарлық диссер тыңшыларқорғанды. Бұлғылыми мұралар да, архиалоктар
Сырдарианың орта және төменгі ағыстарында антиколық замандар дан бері
үзімдегі келе жатқан түрітердің , сондай-ақ қазақтардың бабалардың
отырықшы өркениеттің болғанын шықааиқын көрсететін дерек (16).
Қазақстан Риспубликасын егеғменді ел болып оның екінші
орталығы Астана қаласы болған кезде К.А.Ақашев сол қалаға барып,
солжерде архиалогияалық ортьалық ашып,өзіңнің архиалогияалық зерттеуін
кең көлемде орталық Қазақыстанда жүргізді .Оның негізгі көңіл бөлген
өзекті мәселерінің бірі ,сол бймақтан ортағасырлық ескерткіштерді ашу
болды. Өйткенізақтарды көптен ді халықтардың қатарына қосып, орталық
Шығыс, Солтүстік және Батыс аймақтарды мекендеген қазақтарды көшпенді
болды деген жалған пікірден аиырыммаи келе жатқан тарихшылар мен
оқырмандар да кәзіргі деиін баршылық. сы пікірдің негізінде болса
керек. А. Ақышев Орталық Қазақыстаның жерімен бірнеше орта ғасырлар
қоныстарды және қалаларды тапты және оларды археологиялық жатқан
зерттеді. Бұл үлкен жұмыфсқа Астанадағы Л.Н. Гумилев атындағы Евразия
ұлттық университетінің мамандарын және студенттері мен аспирантттарын
да қатыстырды. Өзі осы оқу орнында археологиядан лекциялар оқыды.
К.А. Ақышевтің зерттеуі арқылы орталдық Қазақстан жерінде ертедегі
отырықшылық мәдениеттердің қолдықтары әлі де болса, бар екенін
көрсетеді. Жоғарыда аттары аталған еңілер осы күнге дейін айтарлықтай
археология жатқан зерттемей келе жатыр. Сондықтан, кейбір қазақ
тарихына үстірт қараушылар ұл аймақты мекен деген қазақтар шетінен
көміп жүрген, олардың отырықшылық орындары болмаған-деген жалған
түсініктерден қойүзбекі жүргендер баршылық. Енді, К.А.Ақышев бастаған
бұл өзекті мәселе, өзінің анрағы уақытта жалғысын табар деген
үміттемін. Себебі, К.А.Ақышев көптеген шәкірттерді тәрбиелеп қалдырды
олар енді ұстаздарының бастаған жұмысын жалғастырулары керек (17).
Тарих ғылымдарының докторы, профессор Ұлы Отан соғысының
ардагері К.А. Ақышев өзінің барлық салалы өмірін Қазақстан
Республикасының археологиясының дамуына жұмсады. Бұрын соңды зерттеуін
кең көлемінде таба алмай келе жатқан, Қазақстан тарихының алғашқы
қоғам мен ортағасырлар кезеңдерінде жататын ескерткіштерді К.А.
Ақышевтің зерттегені туралы жоғарыда шолу жасадық. Осы ұзақ жылдар
бойына қажырлы еңбек атқарып, ол кейінгі мәңгі өлмейтін тарих
ғылымында естелік орнатты. Ол ғылыми мұралардың көлемі ауқымды және
ғылыми мәні терең. Мұндай биік мунарға өз замандастырының көпшілігінің
қолдары жете бермейтін шығар. К.А.Ақышев қажырлы еңбегңмен Қазақстан
археологиясының ірге тасып, қалаушы авторларының бірі болып, тарихта
қалуы тиіс. Оны тәрбиеліп өсірген шәкірттері К.А.Ақышев зерттеген
өзекті мәселелерін алға өрлетіп зерттегітігіне сеніміз мол.
Өздерінің көзқарастарын үлкенді-кішілі мақаларда жазып
қалдырған. Бірақ, олар айтарлықтай тұрақты бағытта археологиялық
қазба жұмыстарын атқара алмаған.
Отаршылық жылдардың сағасын алатын археологиялық
зерттеулер, қазан төңкерісінен кейін Мемлекеттің ұйымдастыруымен
жалдғасты. 1919 жылы Кеңес үкіметі Заттай тарихи мәдениет
академиясын ұйымдастырды. Оның бір бөлшегі ретінде, 1920 жылы
мұражайлар және өнер, табиғат көне ескерткіштерді қорғауға
бағытталған Түркістан коммитеті құрылды. Бұл ұйым ежелгі
ескерткіштерді есепке алуға, зерттеуге, сақтауға көңіл бөлді. Бұл
зерттеулер кейінгі кезеңдегі археологиялық ғылымның Орталық
Азияда ғылыми негізінде қалыптасып, дамуына үлкен әсерін
тигізді.
Бұрын-соңды зерттеуін кең көлемде таба алмай келе жатқан
Қазақстан тарихының алғашқы қоғам мен Орта ғасырлық кезеңдеріне
жататын ескерткіштерді Кемал Ақышовтың зерттегені туралы жоғарыда шолу
жасадық. Осы ұзақ жылдар бойына қажырлы еңбек атқарып ол кейінге мәңгі
өлмейтін тарих ғылымдарында естелік орнатты. Ол ғылыми мұралардың
көлемі ауқымды және мәні терең. Мұндай биік мұнарға өз замандастарының
көбінің қолдары жете бермеген шығар. Кемал Ақышов қажырлы еңбегімен
Қазақстан археологиясының іргетасын қалаушы аталарының бірі болып
тарихта қалуы тиіс. Оның тәрбиелеп өсірген шәкірттері Кемал Ақышовтың
зерттеген өзекті мәселелерін алға өрлетіп зерттейтініне сеніміміз мол
(18).
Қырық жыл қырғын болса да ажалды өлер деп халқымыз бекер
айтанқан ба ? Сонау азамат соғысынан кейінгі айдаһардай каһарлы
ажалды жылдарда шыр етіп дүнеге келіп , одан кеінгі геноцид
Голощекиннің асыра сілтеу болмасың, аща туял қалмасың дегізіп колдаң
жасалғаң ашаршылық жылдарынаң аман қалып, 7 жасыңда шешеден жетім
қалып, оң қолынан жарадар болып одан да аман оралып халқымыздың ірі
ғұлама ғалымдарының бірі болған Кемал Ақышев нағыз адамдар аты аңызға
айналған адам еді. Міне дүние жалған өтеді арман дегендей Алатаудай
Кемал ағайымыз дүниеден өтіп артынан өшпештей із қалдырғаң тарихі
тұлғалардың бірі.
Кемал Ақішев халқымыздың тұңғыш маман археологы. Ол отан
соғысынынан жарадар болып келгеніне қарамай зерттелуі жай ғана
архивтерде отырып зертелетін, тарих пен айналыспай жер астындағы
архивті яғни археология ғылымын тандаған. Ғылымның бүл саласын
тандаудағы басты мақсаты, Қазахстан археологиясының негізгі жаңа ғана
қаланып жатқан еді. Келешек ғалым осы жаңа басталған жолды кенейтуге
және оны үзартуға,бүкіл әлемге танымал етуді армандаған адам. Жолы
болды ойлаған ойы іске асты еңбегі ақталды оң қолы жарамсыз болсада
Кемекен сол қолымен мен ақ жазудан қалмай археологиялық жаналықтарды
бірінен кейін бірін ашып халқын бүкіл әлемге танытты десек артық
айтқан болмаймыз. Соғыстан жарадар қайтқан Кемал Ақішев денсаулықтын
нашарлығына қарамастан қазақ университетінің тарих факультетін өте
жақсы бағалармен бітіреді. Одан кейін ол Ленинградтың археология
институтынын аспирантурасына, түсіп оны үш жылда ойдағыдай бітіріп ,
қола құрал даүрінін білгір маманы М.П.Грязновтың ғылыми жетекшілігімен
Орталық Қазахстандағы қола құрал дәуірі деген тақырып бойынша
кандидаттық диссертация қорғап шығады (1953 жыл). Бұл қорғалған жұмыс
қазақ жерінде археологиядан қазақтардың арасында тұнғыш маман
археологтың дүниеге келгендігін көрсеткен еді. Міне содаң бері елу жыл
бойы бір орнында тапжылмай ҚРҰҒА Ш.Уалиханов атындығы тарих,
археология және этнография институтында істеді деп айтуға толық
болады. Алайда соңғы жылдары ғана Астанада Л.Н .Гумилев атындағы
Еуразия ұлттық университетінің ашылуына байланысты онда архелогия
кафедрасын ашу үшін және онда жаңа маман археологтар дайындау үшін
К.Ақышевті шақыртып әкеткен еді. Әріне, мұнда ғалымға оңай болғаң
жоқ. Маман археологтардың жетіспеушілігі археология кафедрасын құруға
оның жұмысын жандандыруға қиындықтар туғызған (19).
Ғалым қиындықтарға қарамастан Астана аймағына археологиялық
барлау жұмыстар жүргізіп, қала жұртының орындарын табады. Бұл Орталық
Қазақстанда жаңадан табылғаң жаңалық болып табылды. Осы уақытқа дейін
бұл аймақта қалалық ғұмыр болмаған деген пікірдің дұрыс еместігіне
ғалым және дәлел тауып отырықшылық өмірдің болғандығын айпарадай
аңықтап отыр.
Археология миллиондаған ұзақ мерзімді жылдары қамтып
зерттейтін қызығы мен қиындығы мол салалы ғылымдарының бірі.
К.Ақышев бұл ғылымның осындай қиындығына қарамастан оның барлық
салаларынан өзінің ғылыми ой-пікірлерін айтқан жан-жақты ғалым. 1950
жылдың екінші жартысынан бастап, археология бөлімінің болған кезден
түрде жүргізілген. Сондай жұмыстың бірі Жетісу археологиялық
экспедициясын құрып оның ғылыми меңгерушілігін басқарған.
Бұл экспедицияның басты алға қойған мақсаты Қапшағай СЭС-
нің салынуына байланысты Қапшағай жасанды теңізінің пайда болуы.
Бұл теңіз аумағындағы археологиялық ескерткіштер суастында қалып қою
қауіпін туғызған. Сондай ескерткіштер болса оларды зерттеу қажет
болған еді. Шындығында бұл экспедицияның жұмысы сүтті болды. Сақ
тайпаларының атақты Бесшатыр обалары және де үйсін тайпаларының
зираттары табылып, аса маңызды зерттеу жұмыстары басталған еді (20).
К.Ақышевтің басқаруымен зерттелген Бесшатыр обасының ғылыми
жаңалығы Қазақстан археологиясяына бұрын соңды болмаған жаңалық
ашты. Қазба жұмыстары барысында жүргізіліп зерттелген обалардың
барлығы ұрланған. Өлген адаммен бірге жерленген ешбір зат(бұйымдар)
табылмаған. Алайда Бесшатыр обасының өзіне тән бір ерекшелігін
былайша баяндайды. Қазақстанның және оған көрші жатқан Алтай,
Сібірдің, батыс жағындағы көрші аудандарда мұндай жер үстінен
қарағайдан үй жасап (күмбез) жерллеу кездеспеген. Екіншіден,
зерттелген бес обалар жер астындағы жол (тунел) арқылы бір-
бірімсен байланысқан еді дейді. Мұның қандай құпиясы бар
екендігі бізге белгісіз. Ал ағаштан ұзыншақ төрт бұрышты шегендеп
жерді қазып оның ішінен жерлеу басқа жерлерде бірдей. Бесшатыр
обаларының құрылыс жүйелері ерекше деп ғалымның өзі таңдаған.
Сөйтіп ғалым өзінің археолог Ғ.А.Кушаев пен бірге жазған Древняя
культура саков и усуней долины реки Или атты еңбегінде сақтар
туралы шетел және сол кездегі кеңес археолог ғалымдардың
пікірлекріне жан-жақты талдау жасаған. Ғалымның мұндай ерен еңбегін
қола дәуірінен кейінгі сақтар туралы бүкіл дүние жүзілік
ғалымдардың еңбектеріне жасаған библиографиялық саяхаты болған
еді (21). Ғалымның аса бір жасаған зор еңбектериінің бірі бүкіл
Қазақстан бойынша ескерткіштердің археологиялық картасын жасауға
қосқан үлесі. Өзінің нпегізгін жаңа ғана құрған археологиялық
бөлімнің бар жоғы бес-алты адамнан тұратын шағын ғана ұжымның,
Отан соғысынан кейінгі әлеметттік - экономикалық жағдайдың жаңадан
көтеріліп келе жатқан жағдайдаға қарамастан К.Ақышевтың
басшылығымен, Одақ бойынша алғаш рет Қазақстан археологиясының
картасының жасалуы аса бір үлкен істің біткендігін көрсеткен.
Картаға 7000 аса ескерткіштер еніп, арнаулы белгілер жасалып есебі
алынған. Картада ескерткіштердің қайсы облыста қандай жерде
орналасқандығы және олар туралы кімдер хабар бергендігі жайлы өте
ұқыпты жасалған. Картада библиогграфиялық анықтама толық берілген.
Бұл еңбек көмекші жұмыс үстелінің үстінде тұратын құралы іспетті
болды.
К.Ақышевтың басшылығымен Қазақстан археологиясы 1966-жылы
және бір жетістікке қолдары жеткен. Ол академик Ә.Х.Марғұлан,
М.К.Қадырбаев, А.М.Оразбаев пен бірігіп жазған Древняя культура
Центрального Казахстана атты ірі монаграфиялық еңбектің жарыққа
шығуы. Бұл еңбек Ш.Уалиханов атындағы сыйлықтың иегері болған.
Монаграфияның шығуына К.Ақышевтың қосқан үлесі зор болды десек
артық болмайды (22)
2.2. Археологияға қалтқысыз еңбек ету
Ғалымның Қазақстан археологиясына қосқан аса ірі
жаңалықтардың бірі Алтын киімді адамды тауып, зерттеуі болды.
Бұл жаңалық Қазақстанды, қазақ халқын бүкіл дүние жүзіне
танытты. Киімге тігілген сәндік бұымдар сақ тайпаларының мәдени
деңгейлерінің қандай жағдайда екендігін көрсетсе, жерленген
адамның қоғамдығы дәрежесінің кім болғандығын ешбір дәлелсіз-ақ
көрсетіп тұр. Ал адамның жанына қойылған күміс ожаудың
түбіндегі жазу бүкіл Еуразиядағы темір дәуірімен айналысатын
ғалымдары дүр сілкіндіріп ойға қалдырды. Өйткені көптеген
ғалымдар сақтарды иран тілдес деп жүрсе, екіншіден түркі жазуы
тек біздің дәуіріміздің V-VI ғғ. пайда болды деп жүрген. Міне
сөйтіп алтын киімді адамның табылуы ғылымға жаңа пікірлерді
туғызуға жол салған еді. Алайда, Мәскеудің, Ленинградтың т.б. ірі
қалалардың түрколог ғалымдары бұл түрік жазуы емес деген
пікірлер айтып, талас болған. Ал қазақ түрік мамандары бұл
жазудың түрік тілдес екендігін бәрі бір адамдай мойындайды.
Бірақ та олардың жазуды оқып қазақша аударулары бір-біріне ұқсамайды.
Дегенмен, түрік тілінің маманы А.Аманжоловтың оқуын орыс ғалымдары
мойындай бастаған. Егер бұл жазудың түрік тілінде жазылғанырасқа
айналса, онда сақтарды иран тілдес деп жүргендердің пікірлері мүлде
қате екендігі анықталар еді. Олай болса К.Ақышевтың бұл жаңалығы
сақтардың тілі туралы болып жүрген таласқа үлкен серпіліс әкелді.
Қ.Ақышевтың ерен еңбектерінің бірі 1970 жылдан бастаған орта ғасырлық
қалалық, отырықшылық мәдениеттің басталу тариқының археологиялық
жағын зерттеуді қолға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz