Алматы облысы Кербұлақ жайылымындағы боз жусанның (Аrtemisia terrae-albae )морфо-анатомиялық ерекшеліктерін зерттеу
Еліміз экономикалық күре тамырының бірі ауылшаруашылық өнімдерін (ет, май, сүт, тері, жүн) халық қажетіне сәйкес өндіру деп қарастыру. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2030» стратегиясының Қазақстан халқына жолдауында атап көрсетілген.
Флора белгілі өңірдің табиғи тарихы пайда болған, экологиялық жүйенің құрамын анықтайтын, уақыт барысында өзгеріске ұшырауға бейім бөлігі. Сондықтан еліміздің белгілі бір өңірінің флорасын жан-жақты зерттеу, сол жердегі табиғи және антропогендік өзгерістердің көрсеткіші де, оның қазіргі жағдайын анықтайтын айғақты дәлел немесе көрсеткіш.
Қазақстанның экологиялық жүйесі өзінің бірегей биологиялық әралуандылығымен ерекшеленеді. Қазіргі таңда Іле-Балқаш аймағы халықаралық форум шешімімен Іле-Балқыш бассейні деп атауды ұйғарып, бұл аймақтың суды тиімсіз пайдалану проблемасы өзекті болуда. Бұл бассейндегі негізгі өзен Іле суының ағысының мөлшерінің басым бөлігі Қытайда қалады да, қалған Қазақстандық бөлігі Қапшағай су қоймасымен бөгеледі. Соның нәтижесінде оның Балқаш көліне баратын мөлшері азайып, өзеннің сағасы батпақтанып, судың тұздануы артуда. Осының салдарынан Іле бассейнінің флоралық және фауналық құрамы жұтаңдануға ұшырауда.
Мал өндірудің өңдеудің қазіргі заманғы үдемелі интенсивті технологиясы оған сәйкес мал азығының тұрақты қорын жасауды талап етеді. Себебі, құнарлылығы жоғары, оның физико-технологиялық қасиеттері сақталған, олардың еңбек сыйымдылығын автоматтандыру, оны сақтау малдың алынатын өнімнің жоғары сақталуын қамтамасыз етеді.
Мал шаруашылығын ірі-ірі кешендерге топтастыру оларға мал азығын даярлаудың жаңа индустрализацияланған жүйесін ұйымдастыруды, олардың құрамын күшейтіп, қоректік қабілетін жоғарылатуды талап етеді.
Еліміздің оңтүстік облыстарының мал шаруашылығының табиғи жайылымы көпшілік жағдайда жартылай шөлді аймақта болатындықтан, ол жерлердің өсімдіктер жабынының деградацияға, жұтаңдамауы оларды аса өнімді пайдаланумен тұрақты қорғауды, осыған тиісті әдіс-тәсілдерді қолдануға мәжбүрлейді. Бұл өз кезегінде, жайылымдарды ғылыми жан-жақты зерттеулер нәтижелерінің қолданбалы ұсыныстарын негізге ала отырып орындалуы тиіс. Демек, ауыл шаруашылығының агротехникалық шаралар мен осы саладағы ғылыми зерттеулермен үйлесімді болғаны жөн.
Флора белгілі өңірдің табиғи тарихы пайда болған, экологиялық жүйенің құрамын анықтайтын, уақыт барысында өзгеріске ұшырауға бейім бөлігі. Сондықтан еліміздің белгілі бір өңірінің флорасын жан-жақты зерттеу, сол жердегі табиғи және антропогендік өзгерістердің көрсеткіші де, оның қазіргі жағдайын анықтайтын айғақты дәлел немесе көрсеткіш.
Қазақстанның экологиялық жүйесі өзінің бірегей биологиялық әралуандылығымен ерекшеленеді. Қазіргі таңда Іле-Балқаш аймағы халықаралық форум шешімімен Іле-Балқыш бассейні деп атауды ұйғарып, бұл аймақтың суды тиімсіз пайдалану проблемасы өзекті болуда. Бұл бассейндегі негізгі өзен Іле суының ағысының мөлшерінің басым бөлігі Қытайда қалады да, қалған Қазақстандық бөлігі Қапшағай су қоймасымен бөгеледі. Соның нәтижесінде оның Балқаш көліне баратын мөлшері азайып, өзеннің сағасы батпақтанып, судың тұздануы артуда. Осының салдарынан Іле бассейнінің флоралық және фауналық құрамы жұтаңдануға ұшырауда.
Мал өндірудің өңдеудің қазіргі заманғы үдемелі интенсивті технологиясы оған сәйкес мал азығының тұрақты қорын жасауды талап етеді. Себебі, құнарлылығы жоғары, оның физико-технологиялық қасиеттері сақталған, олардың еңбек сыйымдылығын автоматтандыру, оны сақтау малдың алынатын өнімнің жоғары сақталуын қамтамасыз етеді.
Мал шаруашылығын ірі-ірі кешендерге топтастыру оларға мал азығын даярлаудың жаңа индустрализацияланған жүйесін ұйымдастыруды, олардың құрамын күшейтіп, қоректік қабілетін жоғарылатуды талап етеді.
Еліміздің оңтүстік облыстарының мал шаруашылығының табиғи жайылымы көпшілік жағдайда жартылай шөлді аймақта болатындықтан, ол жерлердің өсімдіктер жабынының деградацияға, жұтаңдамауы оларды аса өнімді пайдаланумен тұрақты қорғауды, осыған тиісті әдіс-тәсілдерді қолдануға мәжбүрлейді. Бұл өз кезегінде, жайылымдарды ғылыми жан-жақты зерттеулер нәтижелерінің қолданбалы ұсыныстарын негізге ала отырып орындалуы тиіс. Демек, ауыл шаруашылығының агротехникалық шаралар мен осы саладағы ғылыми зерттеулермен үйлесімді болғаны жөн.
1. Крашенинников И.М. 1970. К систематике рода Artemisia // Ботанические материалы Гербария Главного бот. сада РСФСР. Т. II. Вып. 45-48. С. 177-191.
2. Крашенинников И.М. 1975. Опыт филогенетического анализа некоторых евразиатских групп рода Artemisia в связи с особенностями палеогеографии Евразии. Матер, по истории флоры и растит. СССР. М. Изд. АН СССР. Вып. 2. С. 87 196.
3. Куркова Е.Б., Балнокин Ю.В. Пиноцитоз и его возможная роль в транспорте ионов в клетках соленакапливающих органов галофитов // Физиология растений. 1994. 41,578-582.
4. Курсанов A.JI. Транспорт ассимилятов в растении. М.: Наука, 1976. 646 с.
5. Курсанов A.JI. Эндогенная регуляция транспорта ассимилятов и донорно-акцепторных отношения у растений // Физиология растений. 1984. Т. 31. № 3. С. 579595.
6. Лавренко Е.М. Провинциальное разделение Центральноазиатской подобласти степной области Евразии // Бот. журн. 1970. Т.55. № 12. С. 1734 1747.
7. Лавренко Е.М. Характеристика степей как типа растительности // Растительность европейской части СССР. Л.: Наука, 1980. С. 203-206.
8. Лачко О.А. Эколого-биологические особенности и хозяйственная ценность полыни белой (Artemisia lerchiana Сеть(Ткань).) в условиях Северо-Западного Прикаспия // Экология растений степной зоны. Элиста, 1983. С. 48-54.
9. Лотова Л.И., Нилова М.В., Рудько А.И. (2007) Словарь фитоанатомических терминов. М. Изд. ЛКИ. 109 с.
10. Лыу Дам Кы, Кириченко Е.Б. (1989) Накопление биомассы и изменение содержания эфирных масел в онтогенезе мяты полевой (Mentha arvensis) II Бюлл. ГБС. Вып. 151. С. 71-75.
11. Любименко В.Н. Избранные труды. Т. 1-2. Киев. 1963.
12. Максимов Н.А. Краткий курс физиологии растений. М.: Гос. изд-во сельхоз. литер., 1958.559 с.
13. Мерзляк М.Н. Активированный кислород и окислительные процессы в мембранах растительной клетки // Итоги науки и техники. Сер. Физиология растений. М.: ВИНИТИ. 1989. Т. 6. 167 с.
14. Мокроносов А.Т. Мезоструктура и функциональная активность фотосинтетического аппарата // Мезоструктура и функциональная активность фотосинтетического аппарата. УрГУ. Свердловск. 1978. С. 5 — 30.
2. Крашенинников И.М. 1975. Опыт филогенетического анализа некоторых евразиатских групп рода Artemisia в связи с особенностями палеогеографии Евразии. Матер, по истории флоры и растит. СССР. М. Изд. АН СССР. Вып. 2. С. 87 196.
3. Куркова Е.Б., Балнокин Ю.В. Пиноцитоз и его возможная роль в транспорте ионов в клетках соленакапливающих органов галофитов // Физиология растений. 1994. 41,578-582.
4. Курсанов A.JI. Транспорт ассимилятов в растении. М.: Наука, 1976. 646 с.
5. Курсанов A.JI. Эндогенная регуляция транспорта ассимилятов и донорно-акцепторных отношения у растений // Физиология растений. 1984. Т. 31. № 3. С. 579595.
6. Лавренко Е.М. Провинциальное разделение Центральноазиатской подобласти степной области Евразии // Бот. журн. 1970. Т.55. № 12. С. 1734 1747.
7. Лавренко Е.М. Характеристика степей как типа растительности // Растительность европейской части СССР. Л.: Наука, 1980. С. 203-206.
8. Лачко О.А. Эколого-биологические особенности и хозяйственная ценность полыни белой (Artemisia lerchiana Сеть(Ткань).) в условиях Северо-Западного Прикаспия // Экология растений степной зоны. Элиста, 1983. С. 48-54.
9. Лотова Л.И., Нилова М.В., Рудько А.И. (2007) Словарь фитоанатомических терминов. М. Изд. ЛКИ. 109 с.
10. Лыу Дам Кы, Кириченко Е.Б. (1989) Накопление биомассы и изменение содержания эфирных масел в онтогенезе мяты полевой (Mentha arvensis) II Бюлл. ГБС. Вып. 151. С. 71-75.
11. Любименко В.Н. Избранные труды. Т. 1-2. Киев. 1963.
12. Максимов Н.А. Краткий курс физиологии растений. М.: Гос. изд-во сельхоз. литер., 1958.559 с.
13. Мерзляк М.Н. Активированный кислород и окислительные процессы в мембранах растительной клетки // Итоги науки и техники. Сер. Физиология растений. М.: ВИНИТИ. 1989. Т. 6. 167 с.
14. Мокроносов А.Т. Мезоструктура и функциональная активность фотосинтетического аппарата // Мезоструктура и функциональная активность фотосинтетического аппарата. УрГУ. Свердловск. 1978. С. 5 — 30.
КIPICПE
Еліміз экономикалық күре тамырының бірі ауылшаруашылық өнімдерін (ет, май, сүт, тері, жүн) халық қажетіне сәйкес өндіру деп қарастыру. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2030 стратегиясының Қазақстан халқына жолдауында атап көрсетілген.
Флора белгілі өңірдің табиғи тарихы пайда болған, экологиялық жүйенің құрамын анықтайтын, уақыт барысында өзгеріске ұшырауға бейім бөлігі. Сондықтан еліміздің белгілі бір өңірінің флорасын жан-жақты зерттеу, сол жердегі табиғи және антропогендік өзгерістердің көрсеткіші де, оның қазіргі жағдайын анықтайтын айғақты дәлел немесе көрсеткіш.
Қазақстанның экологиялық жүйесі өзінің бірегей биологиялық әралуандылығымен ерекшеленеді. Қазіргі таңда Іле-Балқаш аймағы халықаралық форум шешімімен Іле-Балқыш бассейні деп атауды ұйғарып, бұл аймақтың суды тиімсіз пайдалану проблемасы өзекті болуда. Бұл бассейндегі негізгі өзен Іле суының ағысының мөлшерінің басым бөлігі Қытайда қалады да, қалған Қазақстандық бөлігі Қапшағай су қоймасымен бөгеледі. Соның нәтижесінде оның Балқаш көліне баратын мөлшері азайып, өзеннің сағасы батпақтанып, судың тұздануы артуда. Осының салдарынан Іле бассейнінің флоралық және фауналық құрамы жұтаңдануға ұшырауда.
Мал өндірудің өңдеудің қазіргі заманғы үдемелі интенсивті технологиясы оған сәйкес мал азығының тұрақты қорын жасауды талап етеді. Себебі, құнарлылығы жоғары, оның физико-технологиялық қасиеттері сақталған, олардың еңбек сыйымдылығын автоматтандыру, оны сақтау малдың алынатын өнімнің жоғары сақталуын қамтамасыз етеді.
Мал шаруашылығын ірі-ірі кешендерге топтастыру оларға мал азығын даярлаудың жаңа индустрализацияланған жүйесін ұйымдастыруды, олардың құрамын күшейтіп, қоректік қабілетін жоғарылатуды талап етеді.
Еліміздің оңтүстік облыстарының мал шаруашылығының табиғи жайылымы көпшілік жағдайда жартылай шөлді аймақта болатындықтан, ол жерлердің өсімдіктер жабынының деградацияға, жұтаңдамауы оларды аса өнімді пайдаланумен тұрақты қорғауды, осыған тиісті әдіс-тәсілдерді қолдануға мәжбүрлейді. Бұл өз кезегінде, жайылымдарды ғылыми жан-жақты зерттеулер нәтижелерінің қолданбалы ұсыныстарын негізге ала отырып орындалуы тиіс. Демек, ауыл шаруашылығының агротехникалық шаралар мен осы саладағы ғылыми зерттеулермен үйлесімді болғаны жөн.
XVIIІ ғасырдың екінші жартысында Жетісуді зерттеуге академиктер И.Сиверс және П.С.Палластың жұмыстары бастама болды. Олар Жетісудың өсімдіктері туралы алғаш мәліметтер хабарланды. ХІХ ғасырдың қырықыншы жылдары А.И.Шренк солтүстік Жоңғар бойына және Балхаш көлі айналасына экспедиция жүргізді. Ол кең көлемді де ауқымды ботаникалық коллекцияларды жинады, оларды Ф.Б.Фишер және К.А.Майермен өңдеп ғылыми жариялады. А.И.Шренкпен бірге бір уақытта 1840-1842 жылдары Жоңғар бойымен флорист Г.С.Карелин И.П.Кириллов студентімен саяхат жасалды. Г.С.Карелин Тарбағатай, Жоңғар Алатау және Балхаш көлінде болды. Оның ботаникалық коллекциясында сирек және қызықты өсімдіктердің онға жуық туысы, жүздеген жаңа түрлері бар. Ол жиналған өсімдіктердің тізімі мен сипаттары бар алты флоралық жұмысты жазды. [1]
1851 жылы А.Г.Влагали С.Н.Нифантьевтың басшылығындағы топографтармен Балхаш көліне және Іле өзеніне экспедиция жасалды. Көлдің географиялық орны, жағалауларының қасиеттері, судың тереңдігі және т.б.анықталды.
1884 жылы зоолог А.М.Никольский Балхаш көлін және оған тиісті аймақтарды зерттеді. Ол көп материалды жинап, ботаникалық, физико-географиялық мәліметтер жариялады. А.М.Никольский көл жағалауының, құмды массивтерінің, Іле және Лепсі өзендер алқабының өсімдіктерін сипаттады. 1886 жылы ботаник-географ А.Н.Краснов Шу-Іле тауларын, Балхаш көлін, Іле өзенін жағалады. Ол алғаш Орта Азия жер бедерімен байланысты өсімдіктердің зоналық сипатын ұсынды.
1903 жылы Балхаш көліне географ Л.С.Берг келеді, ол Іле өзені алқабының толық геоморфологиялық сипатын және өсімдіктердің сипатын көрсетті. Л.С.Берг мәліметтері бойынша Бақанас ауылынан төмен Іле өзенінің тегіс жағалауы ұзындығы 5 м дейін қалың қамыс және кендір қоспасының орын алатынығын анықтады. [2]
1908-1909 жылдары А.И.Коржинский мен В.С.Воротников Іле өзені, Балхаш көлі және Қаратал өзені бойына жасалған саяхатында Іле өзенінің төменгі және орта ағысының өсімідіктерін зерттеу бойынша оның нәтижелерін 1910, 1913 жылдары М.П.Пташицкий жариялады. Сонымен қатар ол Іле өзенінің төменгі ағысы мен орта бассейінің жүйелі фитотопографиялық сипаттын берді, өзеннің орта ағысында жиналған өсімдіктердің тізімін: 73 тұқымдасқа жататын 573 түр және Іле өзенінің төменгі ағысынынан 57 тұқымдасының 287 түріне сипаттама жасады. Бірақ М.П.Пташицкий өзеннің тек сол жақ жағалауының түрлерін сипаттайды. [3]
Н.Г.Красин және С.А.Никитин 1916 жылы геологиялық зерттеу жүргізді. С.А.Никитин Оңтүстік Прибалхаш, сонымен қатар Сары-Ишокотрау құмдарының өсімдіктері мен геологиясын зерттеген.
1924 жылы танымал геоботаник Р.И.Аболин Жетісуда зерттеу жүргізіп, нәтижесінде ол күзгі және қысқы жайылым, шөп дайындау көлемін және оның сапалығын сипаттаған.
1927 жылы В.С.Титов-ботаник, А.Ф.Шелаев және В.М.Малахов-топырақтанушылар Іле және Қаратал өзендерінің арасындағы ауданды зерттеп. Осы жұмыстардың нәтижесінде Бақанас жазықтығының алғашқы топырақты картасын жасап және оған топырақты-географиялық очерк жасалған. [4,5]
Іле өзенінің орта ағысының өсімдіктері бойынша алғашқы мәліметтер 1930 жылы Ф.Н.Рубцовпен жарияланған. Сондай-ақ кендірдің таралуы, оның биологиясы және экологиясы қарастырылған.
1934 жылы Іле өзенінің сағасын геоботаник Н.И.Рубцов зерттеп, оның физико-географиялық жағдайларын және жер бедерінің элементтері бойынша өсімдіктердің сипатын келтірді. Ол кедір-бұдыр құмдардың, сортаң және сорлы топырақ, тоғайдың және жайылымдардың өсімдіктеріне қысқаша сипаттама берді.
1942 жылы В.П.Михайлова Іле өзенінің орта ағысы бойынша тал тоғайларының және тал қабығының көз мөлшерлік есебін жүргізді. 1943 жылы Н.В.Павлов Іле өзенінің (Іле ауылынан осы атаулы өзенінің сағасына дейін) төменгі ағысындағы құрамында иілік заттары бар өсімдіктерді зерттеді.
Е.П.Григорьева 1948-1949 жылдары Іле өзенінің алқабында оның сағаларының өсімдіктерін және оның - ресурсын зерттеген. [6]
Энергетикалық құрылыс және ауылшаруашылықтық игеру үшін аймақты кешенді пайдаланудың жобаларын жасауға байланысты 1955 жылдан бастап Іле және Іле-Балхаш бассейнінде кең топырақты-мелиоративты зерттеулер жүргізіле бастады. АН КазССР топырақтану институты және Гидропроект институтының Қазақ филиалы 1957 жылдан 1962 жылға дейін топырақты-мелиоративты жұмыстар жүргізілді, нәтижесінде игеруге пайдалы 400 мың га жер анықталған. [7]
Өзектілігі. Негіз көзі жабайы флора болып келетін табиғи өсімді ресурстарды пайдалану замануи ресурстанудың маңызды мәселелерінің бірі. Құрамында белсенді заттар бар түрлерді іздеу, олардың ресурстарын рационалды пайдалану жолдарын жасауымен қарастыру, фитохимиялық зерттеулер және болашағы бар өсімдіктер түрлерінің интродукциясы - тұрақты шикізат базасын жасау үшін қажетті жағдай болып табылады.
Қазақстанда өзіндік фармацевтикалық өнеркәсіп әлсіз дамыған және республиканың тұтынушыларын 3-5% артық емес көлемде қанағаттандыруға қабілетті. Дәрілік заттардың қалған бөлігі жақын және алыс шетелден сатып алынады. Өзіндік фармацевтикалық өндірісінің толық циклін: шикі зат пен субстанциядан - дайын дәрілік формаларға дейін даму туралы мәселе өте ауыр болып тұр. Ол медициналық практикада дәрілік заттарды кең пайдалануға түрткі болады. Үлкен қызығушылықты биологиялық белсенді тирпеноидтар, әсіресе сесквитерпенді лактондар, олардың бай және аз зерттелген негіз көзі Artemisia L.туысының түрлері болып келеді. Жусан республиканың шөлді, жартылай шөлді, далалы және таулы аудандардың бағатүзуші элементті болып табылады және фармацевтикалық, парфюмерлі-косметикалық және тағамдық өнеркәсіп үшін жоғары сапалы шикізат бере алады.
Тегіс жусан жаңа отандық ісікке қарсы препарат Арглабин үшін шикізат көзі болып келеді, осы препарат Қазақстан Республикасында тіркелген, ҚР негізгі өмірлік-маңызды дәрілік заттар тізіміне енгізілген, Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау Министрлігімен мақұлданған. РФ Фармокопейлі комитет Президиумның шешімімен 16.10.2002-ден Арглабин-лиофизирленген Ресей Федерациясында тіркелуге ұсынылған. МОН РК Фитохимия институтының тәжірибелі фармөндірісі жыл сайын Арглабин-лиофизирленген препаратының 35-40 мың апуласын Қарағанды, Астана, Алматы, Павлодар, Өскемен және Шымкент онкологиялық клиникалары үшін шығарады. Республиканың онкоклиникаларының қажеттілігін қанағаттардыру үшін Қарағандыда жылдық өндірістік қуаты 2 млн. шамасында Арглабин-лиофизирленген препараттың ампулаларын, 150 млн. таблеткалар және Арглабин жұмсақ дәрілік формаларының 2 млн. көлемде шығаратын фармацевтикалық зауыттың құрылысы басталған. Жаңа фармзауыттың тегіс жусан шикізатының жылсайынғы қажетілігі 17-ден 40 тоннаға дейін құрайды. [8]
Бір жылдық жусаннан әсер етуші зат бөлініп алынған - жоғары антипаразитарлы белсенділігі бар сескветерпеновый лактон артемизин; ақ жусаннан лактон леукомизин - антиатеросклеротикалық белсендішіге ие, оның негізінде сәйкес препаратты жасайды.
Жұмыстың мaқсaты: Алматы облысы Кербұлақ жайылымындағы боз жусанның (Artemisia terrae-albae )морфо-анатомиялық ерекшеліктерін зерттеу
Жұмыстың міндеттері:
1. Кербұлақ жайылымындағы боз жусанның морфологиялық ерекшеліктерін анықтау;
2.Кербұлақ жайылымындағы боз жусанның анатомиялық құрылысына талдау жасау;
Зерттеу объектісі және әдістері: Зерттеу объектісі ретінде боз жусан (Artemisia terrae-albae) өсімдігінің вeгeтaтивтік мүшeлepі (тaмыp, сaбaк, жaпыpaқ) алынды.
Зepттeліп отыpғaн боз жусан (Artemisia terrae-albae) өсімдігінің әp вeгeтaциялық кeзeңдeгі вeгeтaтaтивті мүшeлepінің (тaмыp, сaбaқ жәнe жaпыpaқ) aнaтомиялық кeсінділepі мұз apқылы микpотомдa жaсaлып, MS-300T Video TES пpогpaммaлық бeттік суpeткe түсіpeтін микpоскоптa суpeткe түсіpілді.
Зepттeу мaтepиaлдapы - боз жусан (Artemisia terrae-albae) өсімдігінe жүpгізілгeн бaқылaу нәтижeлepінің мәлімeттepін өңдeудe биологиялық әдіс - тәсілдep қолдaнылды. Биомeтpиялық зepттeулep жүpгізілді.
Ғылыми жaңaлығы:Кербұлақ жайылымындағы боз жусанның морфо-анатомиялық ерекшелігі анықталды. Бірлік өлшемдегі өткізгіш шоқтарды түзуші түтік жүйесі белсенді тарамдалады және ұзын болады. Жоғары және төменгі эпидермис клеткалар мөлшері майдаланады. Эпидермистегі түктер клеткалары ұсақ болып келеді. Устьице кешен клеткалары кішірейеді. Жапырақ тақтасының бірлік өлшемдегі устьицелер саны артып, жоғары және төменгі эпидермис клеткаларының қабықтары қалыңдайды. Эпидермис балауызды қабықпен жабыла көмкеріле отырып, жапырақ мезофилі айқын бағаналы типті болып қалыптасады. Мезофилдегі және жүйкелердегі арқаулық ұлпалар белсенді қалыптасады
Практикалық маңыздылығы: Жусандар шөлді және далалы зоналарда күзгі және қысқы жайлауда жемдік тұрғыда маңызды рөль атқарады. Қазақстанда оған Serihpidium бүкіл туысасты жатады. Құрамында бағалы эфирлі майлар болуына байланысты жусанның көптеген түрлерін парфюмерлі және либер шығарушы өндірісте пайдаланады. A.Cina Berg және A.transiliensis Poljak себетшелерінде сантонин орналасқан, классикалық ішек құртын шығарушы зат. Барлық жусандарда глюкозоидтың болуы белгіленген, ал кейбір түрлерінде - алколоидтар. T.taurica Willd улы өсімдік болып саналады. Дақылға көптеген жусандарды енгізу және тексеру, сонымен қатар олардың селекциясының болашағы бар. [9]
Пpaктикaлық базасы:
Боз жусанның анатомиялық және морфологиялық зерттеу жұмыстары әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің биорересурстар және биоалуантүрлілік кафедрасы лабораториясында жүргізілді.
НEГIЗГI БӨЛIМ
1 ӘДEБИEТТEPГE ШOЛУ
1.1 Жусан туысы өсімдіктерінің зерттелу тарихы
Artemisia туысы ірі және филогенетикалық жағынан жас және Astraceae Dumort тұқымдасының кәміл туысы болып келеді. Күрделі гүлділер систематикасының негізін салушы сияқты Artemisia L. туысының да негіз салуша Карл Линней болып табылады, ол аталықтың құрылысы негізінде барлық өсімдіктерді 21 классқа бөлген. Күрделігүлер 19классқа жатқызылған - (Synanthereae). Кейін осы жүйе Я.Стехман, Г.Кассини, В.Бессер, А.Декандольмен толтырылған. А.Декандоль алғаш жусан туысын Senecionea трибасына Anthemideae трибастыға енгізді. Сонымен жусан туысы трибаның соңына енгізілген, ол орынды болды, себебі филогенетикалық жағынан Artemisia L. туысының дамығандығын көрсетеді. В.Бессер және А.Декандоль жусан туысын 4 секцияға бөлген: Abrotanum, Dracunculus, Seriphidium, Absinthium. Нәтижесінде Гренье және Гордон Abrotanum, Dracunculus, Seriphidium секцияларын қосып, Absinthium өзіндік секция ретінде қалдыруды ұсынды. А.Грей Dracunculus, Seriphidium-ды өзіндік секция ретінде қалдырады, бірақ Euartemisia жаңа секциясын бөліп, оған Abrotanum және Absinthium жатқызады. [10-12]
Заманауи жүйе бойынша күрделігүлділер тұқымдасының жусан туысын Senecionaea трибына Anthemideae трибастыға жатқызады. СССР Флорасында қабылданған классификация бойынша жусан туысы Carduoideae Kitam тұқымастына, Anthemideae Cass.буынына, Chrysantheminae O.Hoffm.буынастыға жатады және үш туысастыға бөлінеді: Artemisia Seriphidium (Bess) Rouy. және Dracunculus (Bess) Rydberg, олар бөлек секцияларға бөлінген. Туысты туысастыға және секцияға бөлу анық көрінген полиморфизмге негізделген, ол жусанның кең таралуымен және тіршліктің түрлі жағдайларында өсумен түсіндіріледі.
Заманауи түсініктер бойынша Artemisia L.туысасты 5 секцияға бөлінеді: Artemisia Poljak., Stellarium (Rydberg) Poljak., Abrotanum Bess., Absinthium DS., Artanacetum (Rzazade) Poljak [13].
Artemisia L.секциясы туыстың негізгі ядросын құрайды, оның өкілдері тамырсабақты мезофилдер немесе криофилді көпжылдықтар салыстырмалы күрделі емес дифференциалданған жапырақ пластинкасымен. Себетше түрлігүлді, шеткілер - аналықты; гүл тәжі кішкентай, екі тісті, түтікті-жіпті. Орталық гүлдері қосжынысты, гүл тәжі ірілеу, бестісті, бағананың қалақтары әрқашан қиылған. Орауышы 2-3 қатар жапырақтардан тұрады, гүлтабаны жалаңаш.
Stellarium секциясы - монотипті, шөптесін көпжылдықпен сипатталады. Себетшелері ірі, диаметрі 8-10 мм дейін. Тозаң жіптермен бірге жұқа түктермен қапталған.
Abrotanum секциясы мезофилді шөптесін көпжылдықтармен, бір жағынан жапырақтары қатты бөлінген жартылай бұталардан тұрады. Себетшелері түрлігүлді: шеткілер аналықты (гүл тәжі 3-4 тісті, бағананың қалақтары жартылай қиылған), ортаңғы - қосжынысты (гүл тәжі бес тісті, бағананың қалақтары кірпікті түкті қиылған).
Absinthium секциясы құрылысы креофитті немесе криофилді бір жағынан мезофилді аласа жартылай бұталармен көрініс береді. Көпжылдықтар, сирек екіжылдықтар. Осы секцияның басым белгісі жапырақтарын, сабақтары және себептешелері қалың түсірілген. Гүлдері түрлітекті: шеткілер аналықты, ортаңғы қосжынысты.
Artanacetum секциясы - монотипті, көпжылдық. Бұталардың ұшында сепетшелер түйінді гүл табақшалармен болады. Орауышы көп қатарлы, жабынқышты, гүлтабаны жалаңаш.
Seriphidium туысасты түрлік құрамы бойынша ең көп болып келеді. Оған жартылай бұталар және қатты қысқарған көпжылдық жынысыз өркенді жартылай бұтақшалар тән; жапырақтардың бөлінуі жіпті-сызықты бөлігінде болады. Туыстың көптеген өкілдері үшін жапырақтардың жазғы түсуі тән, ол аридты жағдайларға бейімделудің белгісі болып келеді. Сепетшелері азгүлді, гүлдері қосжынысты. Туыс 2 секцияға бөлінген: Seriphidium және Junceum.
Dracunculus туысасты өсімдіктер шөптесін бір- және көпжылдықтар және қарапайым сызықты-ланцетті бөлінген немесе түкті жапырақтары бар жартылайбұталылармен сипатталады. Шеткі гүлдері аналықты, гүл тәжі түтікті, 2-3 тісті, бағанның қалақтары сызықты үшкірленген немесе доғал қиылған. Дискілік гүлдері аталықты, бірақ аналықтың қалдығымен (рудимент). Гүл тәжі бестісті, түп жағында тартылусыз. Рудиментті аналық жатынсыз, бағана қарапайым қысқа, бір жағынан біріктірілген астигматирленген қалақтарымен. Соңғы белгілері туысасты Artemisia-дан туынды жүйелік группа екендігін дәлелдейді. Берілген белгілер осы туысастының бөлек Oligosporus туысына бөлінуіне негіз болды[6].
Туыстың жүйеленуіне үлкен үлес қосқан И.М.Корашенниников, ол туыстық түрлерді циклдар мен серияларға қосты, көп түрлерді географиялық ареалымен сипаттады[4]. Туыстың келесі жүйеленуін П.П.Поляков жүргізді - СССР Флорасы үшін жусан туысын өндеген автор[1,6-8]. Оның мәліметтері бойынша бұрыңғы СССР аумағында жусанның 200 түр шамасында саналған, олардың ішінде Қазақстанда 50 түр. П.П.Поляков Artemisia туысынан бірнеше өзіндік туыстарды бөлді: Ajania, Mausolea, Oligosporus.
Қазақстанда өсетін жусан туыстары мен туысастыларын жан-жақты сипаттаған Н.С.Филатова болды - Қазақстан Флорасы үшін жусан туысын өңдеген автор[2]. Ол жусанның 81 түрін бөлген, кариосистематикалық анализді қолдану арқылы бөлек секциялар мен эндемдардың сыншыл қайта тексеру жүргізілді[9-15]. Орталық Қазақстанда жусанды зерттеумен А.Н.Куприянов айналысқан, бірнеше жаңа түрлерді сипаттаған[16,17].
Соңғы уақытта бөлек таксондар арасындағы систематикалық орналасуы мен байланысын анықтау үшін хемосистематика әдісі қолданылады[16].
М.А.Розановтың пікірі бойынша [18] өсімдіктердің физиолого-биохимиялық белгілері тіршілік етудің сыртқы орта жағдайлары өзгерген кезде өзгереді. Туыстығы жақын болған сайын жалпы белгілері көп болады. Хемосистематика үшін ерекше бағалы сесквитерпенді лактондар болып табылады [19]. Artemisia секциясының Artemisia L.туысастыда лактондардың екі типті құрылымдар табылған: гваянолидтер және эвдесмонолидтер. Abrotanum жусанды секциясында ең көп таралған эвдесмонолидтер, сирек гермакронолидтер. Artemisia annua L. жер үсті бөлігінен екі кадинанолид бөлініп алынған. Absinthium секциясында ең жиі кездесетін гваянолидтер, эвдесманолидтердің болмауы оларға тән болып келеді. Dracunculus туысастында сесквитерпенді лактондар табылмаған. Seriphidium туысасты эвдесманолидтерді жиі бөледі, сирек гермакронолидтер және гваянолидтер. Жоғарыда көрсетілген деректерге сүйенсек келесіні белгілеуге болады: сесквитерпенді лактондар Seriphidium және Artemisia туыастыларының тығыз байланысын көрсетеді. Олардың генетикалық туыстығы өсімдіктерде үш негізгі құрылымды типтердің гермакрандар, эвдесмандар, гваяндардың болуына негізделеді. Artemisia туысастында - гваянолидтерге, Seriphidium - эвдесманолидтерге ие болуы анықталды. Dracunculus туысастында лактондар табылмаған, ол туысастының Oligosporus бөлек туысқа бөлуге дәлел бола алады. Лактондардың сапалы және сандық құрамы Artemisia және Junceum секцияларының жақын туыстығы бар екенін дәлелдейді. Abrotanum секциясы Stellarium секциясымен тығыз байланысты.
Artemisia туысы барлық географиялық және экологиялық зоналарда кең таралған. Осы туыстың өкілдерінің көп саны Қытайда, Моңғолияда, аз Индияда, Алдыңғы Азия мемелекеттерінде, Батыс Еуропада және Солтүстік Америка кездеседі [18]. Солтүстік жартышардың аридты зоналарында өсімдіктер ұйымының доминанттары ретінде болады [7].
Евразияның түрлі бөліктерінің жусан түрлерінің қанықтығын қарастыратын болсақ Шығыс, Орталық және Орта Азия ең бай деп белгілеуге болады. Кейбір түрлері Солтүстік Еуропа және Батыс Сібір аумағында белгіленген, ол орманды аймаққа плейстоценді миграциялардың нәтижесі және осында реликтер ретінде сақталуы ретінде болады[4].
Туыстың географиялық таралу сипатының берілген ерекшеліктері жай көрсетілмеген, олар тарихи процестің белгілі заңдылықтарды көрсетеді. Аумақтың шартты мәліметтері түрлердің шығу тегі орталықтары бойынша бөлінген: Қытай-Жапондық, Ангарлық, Орталық-Азиялық, Берингейлік, Орта-Азиялық, Жерортатеңіз-Еуропалық. Олардың әрқайсысы өзінің белгілі жүйелік топтарының пайда болуына ошақ болды және ұзақ уақыт бойы ерекше сериялар мен циклдардың өңделуі жүрді. Түрлердің келесі жаңа орынға орналасуы шығу тегі орталықтарынан жүрді. Осылай, Қытай-Жапондық орталықтың өсімдіктері мезофитті болып келеді, бірақ ксерофитті сипаттары бар.
Екінші орынға Ангарлық орталық (Прибалькае, Орта Сібірдің таулы аймақтары, Шығыс Сібір, Солтүстік Моңғолия) жақындайды. Кеңдігінің орналасуы суыққа төзімділерді қалыптастырды, бір жағынан ксерофиттерді. Соңғысы жапырақтар бетінің редукциясында, қатты түсуі және эфир-майлы бездердің көп мөлшерде болуымен көрініс берді. Шөптесін өсімдіктермен қатар жартылайбұталар пайда болды. Орталық-Азиялық орталық үшін өсімдіктердің екі типі тән: тамырсабағы ағаштанатынкөпжылдықтар, түсірілген және ксероморфияның көптеген белгілері бар 1-2 жылдықтар.
Берингейлік орталық түрлік құрамы бойынша кедей, бірақ онда жусан тобының морфологиялық және экологиялық жағынан көп біртумалар қалыптасты.
Орта-Азиялық орталықтың шығу тегінін де үлкен мәні бар, ол жоғарыарнайы формаларды өңдірудің кең аймағы болды. Әсіресе үлкен түрліліке Seriphidium тобы жетті.
Жерортатеңіз-Еуропалық орталықта туыастылардың барлық топтары және ежелгілермен қатар жас кешендер бар[4].
Жусанның тіршілік ету формалары бойынша негізінен көпжылдық өсімдіктермен, шөптесін және жартылайбұталылармен көрініс береді [20]. Түрлер морфологиялық және биологиялық ерекшеліктер бойынша көптүрлі және аумақты өсімдіктері түрлі типті және экологиялық жағдайлары түрлі аумақтарда өседі. Олар орманды, далалы, шөлді, арктикалық және жоғарытаулы аймақтарда таралған [4,7]. Түрлердің көбісі ксерофиттер, мезофиттер, ксеропетрофиттер және галофиттер. Ылғалдылығы жоғары батпақты жағдайларда түрлер кездеспейді. Жусандар үшін гигро- және гидрофиттер тән емес.
Жусанның практикалық маңыздылығына байланысты бүкіл әлемде олардың табиғи ресурстарын іздеу және дақылға енгізу үшін зерттеулер жүргізіліп жатыр.
Осылай, бұрыңғы СССР аумағында кең таралған түрдің - ащы жусанның өнеркәсіптік қорлары зерттелген және анықталған [20,21]. Оңтүстік Қазақстанда және Солтүстік Тәжікстанда цитварлы жусанның кешенді зерттелуі жүргізілген, жылсайынғы шикізаттың мүмкін көлемі бағаланды. Түр эндемикті болғандықта дақылға енгізу жүзеге асырылды, өсіру технологиясы жасалды[20,22-24]. Жеміс беруі әлсіз болғандықтан көбеюдің ең жақсы жолы вегетативты екендігі анықталды; өсімдіктер өмірдің 2-ші жылына құрғақшылыққа төзімді және суғаруды талап етпейді, 3-ші жылдан генеративты кезеңге өтеді және цитварлы тұқым дайындау үшін жарамды.
Қазапқстанда ақтопырақты жусанның шикізат қоры нақты зерттелген [25-27]. Суық жусан қорының жемдік негіз көзі ретінде [28] және раушангүлді жусанға Шығыс Памирде эфир майының бағалы негіз көзі ретінде баға берілді[29].
Ботаникалық бақтар және ауылшаруашылықтық тәжірибелі станцияларда дақыл жағдайында жусанның ерекшеліктерін зерттеу бойынша жұмыстар кең көрсетілген.
Зерттеудің үлкен көлемі Никитский ботаникалық бақта (Ялта қ.) жүргізілген, онда жылдар қатары ішінде түрлі эфир майлы түрлері, сонымен қатар жусан интродуцирленген, биологиялық ерекшеліктер, агротехника деңгейіне жауап беруі зерттелген, ең күшті өнімді формалар таңдалған [30,31].
Молдавия және Қырымда өнеркәсіпті өсіру үшін жоғары төзімділігін, өнімділігін және болашағын лимонды жусан көрсетті [32-34]. Көбею мәселелері, агротехника, топырақ жағдайларына жауаптылығы, әсіресе тұздануы зерттелген. Шикізатты дайындау вегетацияның 2-ші жылында жүргізуге болатындығы анықталған. Лимонды жусанның дақылдағы өнімділігі 16 ц\га-ға дейін, табиғатта - 4-6 ц\га; дақылда эфир майының шығуы 4-7%, табиғатта 2-3%. Түрдің көбеюін тұқымды жолмен енгізді [35]. Селекционды зерттеулер жақсы жүргізіліп жатыр. Басқа болашақты түр біржылдық жусан болып келеді [37]. Дақылда биікті 150-200 см жетеді, ол табиғи көрсеткіштерден 3-4 есе асады. Дақылды жағдайларда шикі заттың орташа өнімділігі 150-ден 220 ц\га дейін өзгереді, эфир майы шыққанда 0,48-0,75%. Біржылдық жусан топыраққа талапшыл емес, суғаруға жауапты, зиянкестер мен ауруларға төзімді.
Қырымда дәрілік өсімдік ретінде таврикалық жусанның интродукциясы бойынша жұмыс жүргізілді [31]. Таврикалық жусан дақылда жерүстілік массаның өнімділігі 130 ц\га жетеді, эфир майын жинағанда 80 кг\га.
Украинада дақылға жусанның сантониноносты түрлерді - цитварлы жусан: Іле жусаны (илийская полынь) және бірбағанды жусан (одностолбиковая полынь) алмастырушыны енгізу жүзеге асырылды [38,39].
Жусанның 20 шақты түрлерінің интродукциялық зерттеуі Сібір Мемлекеттік Медициналық Университетінің фармокогнозия кафедрасында (Томск қ.) жүрзізілді [40]. Сынақты бағалау 4 дәрежелі болашақтылығы бойынша жүргізілді: 1- болашақсыз түр, 2- болашақты, 3- болашағы аз, 4- жоғарыболашақты. Бірінші топқа ащы жусан, Сиверс жусаны, сұр жусан, экстрагон, кәдімгі жусан жатады; екіншісіне - Гмелин жусаны, ірігүлді жусан; үшіншіге - біржылдық жусан, суық жусан, сантожапырақты жусан (сантолистная полынь); төртіншісіне - туподолчатая жусан, тасты жусан.
Бас ботаникалық бақта (Мәскеу қ.) дақылға экстрагон жусаны, ащы жусан, кәдімгі жусан енгізілді, қалған түрлері болашақсыз болып шықты. Терең жұмыстар эстрагонмен жүргізілді. Құрамында эфирлік майлар бар үлгілерден 1,65% бөлінді [41].
Қазақстанда жусанның интродукциясы 7 ботаникалық бақтың 5 жүргізілді [42], интродукциялық сынақтан 20 түр өтті.
Практикалық қызығушылықты ақтопырақты жусанның интродукциясы және оның түрлері бойынша жұмыстар танытады [43-44]. Тұқымды ұқсастық, онтогенез, маусымдық өсудің және дамудың ритмы зерттелді, Оңтүстік-Шығыс Қазақстан жағдайында отырғызудың уақыты анықталды, шикі заттың өнімділігі мен эфир майының шығуы бағаланды.
Іле өзенінің зерттеу тарихы Жетісу өлкесі туралы ежелгі мағлұматтармен тығыз байланысты. XVIII ғасырдың екінші жартысындағы Жетісу академиктері И. Сиверс пен П.С. Паллас жұмыстарында айтылды. Жетісу өсімдіктері туралы алғаш рет жазылған болатын.
1908-1909 жылдары А.И. Коржин және В.С. Воротников Іле өзені, Балқаш көлі және Қаратал өзені бойынша сапарға шықты. Осы жылдары Іле өзенінің төменгі ағыс бассейінің өсімдіктерін зерттеу бойынша экспедициялар жүргізілген. Осы экспедициялар нәтижелерін 1910, 1913 жылдары М.П. Пташицкий басып шығарды 11. Ол Іле өзенінің төменгі ағыстар бассейінің сызба - нұсқалық фитотопографикалық сипаттамасын берді, сондай - ақ өзеннің төменгі ағыс бассейінде жинақталған өсімдіктер тізімін: 73 тұқымдасқа жататын 573 түрлер және Іле өзенінің төменгі ағыс бассейіндегі 57 тұқымдасынан 28 түрлерді берді. Алайда М.П. Пташицкий өзеннің тек сол жағалаулы бөлігін ғана сипаттады, сондықтан оның жұмыстары тек Іле өзенінің оң жағалаулы және сол жағалаулы флорасының түрлерін салыстыру кезінде ғана қызықты болып табылады.
1934 жылы Іле өзенінің дельтасы геоботаник Н.И. Рубцов меңгерді. Ол рельефтің элементі бойынша өсімдіктер сипаттамасы мен физикалық - географиялық жағдайлар сипаттамасы берді. Рубцов Н.И. құйынды құмдардың, сорлар мен сортаңды топырақтардың, ылғалды жерлердің өсімдіктері туралы қысқаша сипаттама берді.
1942 жылы В.П. Михайлова Іле өзенінің ортаңғы ағысы бойынша (Борхудзир айлағынан Іле қыстағына дейін) үйеңкі түптер қорының есебін және үйеңкілік бұтақтардың көздік өлшемді есебін жүргізді 14. 1943 жылы Н.В. Павлов Іле өзенінің төменгі ағысындағы өсімдіктердің құрамында илегіш заттар бар екендігін зерттеді (Іле қыстағынан Іле өзенінің атырауына дейін).
1948 - 1949 жылдары Іле өзенінің аймағында Е.П. Григорьева Іле өзенінің дельтасы мен аймағының өсімдік әлемін және өсімдікті ресурстарын игерді.
1970 жылы Қапшағай су қоймасын салуға байланысты өсімді жамылғысында, сондай-ақ оның продуктивтілігінде болуы мүмкін өзгерістер болжамында, қажеттіліктер туындады. Бұл жұмыстарды АН КазССР ботаника институты жүргізді, нәтижелері Пастбища и сенакосы Казахстана (Л.Я. Курочкина, Т.Болатбаев, 1970) кітабында, Р.П. Плисактың Изменение растительности дельты р. Или при зарегулировании стока (1981), Динамика пойменной растительности рек Чу и Или (Б.А.Быковтың редакциясынан, 1985), Погода и пастбища (Қазақстан жағдайларындағы болжаулы тәжірибелер) (С.А.Бедарев,1985) монографияларында және басқа да жұмыстар қатарында жарыққа шықты 1; 15.
Л.Я. Курочкина және Т. Болатбаев 1965 жылдан 1970 жылға дейін жүргізілген Тауқұмдық жайылымдарға өсімдіктерді стационарлық зерттеулеріне негізделген Тауқұм жаылымдарындағы егіндіктердің маусымдық динамикасы мен өсімдіктерін сипаттады. Шеткі Балқаш топырақтарында 36 тұқымдасқа жататын жоғарғы өсімдіктердің 415 түрі белгіленген. Күрделігүлділер - 56 түр, бұршақтұқымдастар - 44 түр, алабұталар - 39 түр, шашақгүлділер - 37 түр, қарақұмықтұқымдастар - 36 түр және астықтұқымдастар - 27 түрді құрайды 16.
Іле өзенін зерттеу тарихында берілген аймақ флорасының пайдалы түрдегі өсімдіктерді игеру бойынша мәліметтер бар. Көбіне, мия өсімдігі игерілген. Осы бағалы дәрілік - техникалық өсімдіктердің бұтақтары 1970 жылға дейінгі кезеңде 15,7 мың тонна құрғақ тамырлар қорымен қоса 2,9 мың гектар аумақты құрады. 1980-1993 жылдарда зерттеулер нәтижелері бойынша олар 10,87 мың тонна құрғақ тамыр қоры және 2,7 мың гектарға дейін қысқартылған. Осы уақытқа дейін бұталар продуктивтілігінің 30%-ға төмендеуі де көрсетілген.
1.2 Іле өзенінің төменгі ағысы аймағының табиғи жағдайларының қысқаша сипаттамасы
Іле өзені Оңтүстік Балқаш өңіріне жатады. Бұл жердің құмының рельфін алғашқылардың бірі болып Л.C. Бере 1904 жылы зерттеген. Оның пайымдауынша бір кездері Бақанас Іле өзенінің ескі арнасы болған 25.
Балқаш өңірінің рельфіне 1911жылы көшпелі басқармашылық экспедицияның мамандары, кейіннен 1932 жылы Н.Н. Пальгов біршама толық сипаттама берді.
1952 жылы Н.Г. Рыбин құмдардың рельефтік құрылымын Оңтүстіктен Солтүстікке қарай Балқаш көліне дейін созылатындығын көрсеткен. Өз кезегінде ол мына түрде берілген: 1) тау етегінде көтеріңкі жерлер; 2) тау етегіндегі тегістіктер; 3) жоталы, қатпарлы және ұялы құмдар; 4) қатпарлы ұялы құмдар; 5) қатпарлы құмдар; 6) сор топырақты, кейде кішілеу және үйінді құмдар басқан жағалық жалпақ тегістік 30.
Оңтүстік Балқаш маңының рельефін 1954 жылы У.М. Ахметсафин толық сипаттап жазған. Ол алдымен Іле және Қаратал өзендерінің осы кездегі аңғарын екі бқлікке бөледі: 1) жайылымдық (бұл осы өзендердің деңгейінен 1-2 м биіктікке жатады және ені1-3 км дейін жетеді); 2) жайылымдардан жоғары терасса осыған дейінгі терассадан 2-3 м биіктікте жатады және ені бірнеше жүздеген метрден 2-4км-ге дейін жетеді. Ал тікелей құмдардың территориясын Ахметсафин үш терассаға бөледі: 1) төменгі терасса Іле және Қаратал өзендері маңындағы жазық, рельефі аздап толқындалып келген тегістік (тегістік терасса); 2) ортаңғы (Сары Есік -Атырау) және 3) жоғарғы терасса рельефі үлкен қатпарлы болып келетін Жуанқұмды қамтиды.
1.2.1 Гидрографиясы
Іле ойпаты жақсы тегістелген, биік тау жоталарымен Оңтүстіктегі Іле Алатауымен және Кетмен таусемелі, Солтүстіктегі Жоңғар Алатауымен оның Батыс бөліктері мен шектелген шұңқыр. Ойпаттың табаны мен оның ең төмен бөлігімен, Шығыстан-Батысқа қарай Іле өзені ағады. Іле өзенінің оң жағалауынан биіктеу және эрозияға көбірек ұшыраған, тік, ал сол жағасы біршама төмен, еңістеу жайпақ, аккумалитивті келеді. Өзеннің оң жағалауының сол жағынан биіктігі 10-20 м аралығында ауытқып отырады. Ол осы ойпатқа таудың жақын орналасуымен және өзеннің сол жағалауының гипсометриялық жағдайының біршама биік болуынан болса керек.
Іле өзенінің арнасы бұрылмалы, онда қамыс немесе бұталар өскен аралдар жиі кездеседі, өзен жайылмасы жиі батпақтанады, онда көбінесе қамыс өседі. Іле аңғарының жекелеген учаскелерінде бірінші және екінші жайылма үсті терассаларда сақталған. Өзен Іле мекенінен төмендеу жартастар арасынан жіңішке және терең Қапшағай шатқалын жарып өтеді. Шатқалдың шығысынан өзен аздап еңістеу болып келетін Балғаш аймағы ойпатында айналма қолтықтарға және жылғаларға тармақталып баяу ағады.Ойпаттың ең биік бөлігі таулардың етегін алып жатады, шөгінділер жиналатын аймақ. Мұндай шөгінділер көп жағдайда бір-бірімен қосылып, биік құлама беткейлі тегістіктер түзеді. Іле өзені Балқаш көлі бассейніне жатады. Ол орталық Тәңіртаудағы Мазарат мәңгі мұзынан жіне текес өзенінің жоғарғы сағасынан басталады. Содан соң Қытай жерімен ағып Кунес және Каш өзендерімен қосылады осы өзендердің қосылған жерінен 250 км өткен соң Іле өзені Қазақстанға өтеді, сөйтіп 1001 км кейін Балқаш көліне құяды. Өзеннің ұзындығы 1439 км, ал оның 815 км Қазақстан жері арқылы өтеді. Іле өзені басеейнің жалпы жер көлемі 140 000 км2 оның 7740 км2 Қазақстан Республикасының территориясында жатыр 23.
Қазақстан территориясында Іле өзенінің су ресурстарының 30% жинақталады. Іле өзенінң ортраңғы ағысының сол жағалық бассейні Шарын және Шелек өзендерінің басқа жағы да бірқатар тау өзендерін қабылдайды. Оларға: Іле Алатауының сольүстік беткейінен ағатын Тургень, Есік, Талғар, Күрті, Қаскелең оған келіп құятын Үлкен және Кіші Алматы өзендері жатады.
Іле өзенінің оң жағасынан келіп құятын өзендердің үлкендеріне Жоңғар Алатауының Оңтүстік беткейінен алатын Хоргос, Усек және Борохудзир өзендері жатады. Іле өзені бассейіне Кетмен, Шу Іле тауларының шатқалдарынан және Жоңғар Алатауының аласа үзінділерінен бастау алатын, сонымен бірге суы аз әркез толып ағып, тау етегінде судың біршама тарамдарын түзетін тағында бірнеше ұсақ өзендер жатады. Қапшағайдан өткеннен соң Іле өзені бірнеше қолтықтар мен жылғалар түзеп, өз суын Балқаш маңы шөлінің тегістгі арқылы Балқаш көліне құяды. Нәтижесінде өзен жағалауында үлкен жамылма түзіледі. Іле өзені Балқаш маңының, негізгі су көзі болып табылады. Ол осы көлге келіп құятын таза өзен суының 80% құрайды 24.
1.2.2 Геологиясы
Геологиялық тұрғыдан Оңтүстік Балқаш өңірі шекаралас аудардармен тығыз байланысты болған: Жоңғар Алатауы жүйесімен Шу Іле тауларымен, Алакөл ойпатымен (шығыста) және Балқаш көлімен Оңтүстік Балқаш маңының геологиясының тарихы палоезой эрасына дейін барады. Тіптен палеозой эрасында қамтиды.
Үшінші дәуірдің бас кезінде және неогенде Оңтүстік Балқаш маңының тегістігін көлдер мен жағалық өзендердің сулары басқан. Осының нәтижесінде континенттік шөгінділердің үстін сумен келген шөгінділер басқан. Төртінші кезеңде құрлықты бірнеше дүркін мұз басқан.
Климат төртінші кезеңде бірнеше рет өзгерген (кемінде 3 рет). М.Г. Кассин бойынша Балқаш маңы құмдарының көпшілігі мұз дәуірінде өзендер алып келген шөгінділерден қалыптасқан;
У.А. Ахметсафин болса Балқаш Алакөл ойпаты үшінші дәуірдің бірінші жартысында, Альпі орогенезінің бірінші кезеңінде пайда болған деп жорамалдайды. Осы кезде бұл жерде үшінші дәуірдің логундарымен континеттік шөгінділер (саздар, мергелдер, құмтөбелер) жинақтала бастаған.
Үшінші дәуірдің соңына таман аласа таулар белсенді түрде биіктеп көтеріле бастаған, техтоникалық жарықшақтар пайда болып, жер бедері, әсіресе тау жыныстары сынған, нәтижесінде ойпаттар биік тау жоталарының етегіне дейін төмендеген. Осы процестерден кейін ауаның ылғалдылығы артқан, климат салқындаған. Нәтижесінде плоиценнен кейін биік тау бастарында қарлар және мұздар пайда болған. Ертедегі Іле және Қаратал өзендерінің пайда болуы шамамен осы кезге сай келеді. Соған байланысты Оңтүстік Балқаш өңірінде құмды массивтер мен Балқащ көлі пайда болған.
1.2.3 Алқаптың ауа-райы
Іле ойпатының жазы ыстық, құрғақ және қысы суық жартылай шөлді және шөлейттің климатымен сипатталады. Тауға жақындаған сайын ылғал мөлшері көбейе түседі және ауаның температурасының біртіндеп төмендегендігі байқалады. М.И. Ломоновичтың және З.И. Яковенканың мәліметтері бойынша Іле ойпатының бір жері үшін бұл аймақта көктем, мұның ішіндегі мамыр айы ең ылғалды кезең (Іле елді мекенінде 30 мм) болып табылады. Екінші бір учаскелері үшін сәуір айы жылдық ылғалдың 16-17% осы айларда жауады. Ылғалдың көп түсуі жағынан күз айлары екінші орында болады. 21
Қыс мезгілінде осы жерлерде антициклонның қалыптасуына байланысты ылғал көп түседі (8-14 мм). Сонымен Іле ойпатында жауын шашынның түсуінде маусымдық сипат байқалады. Жерді қар басып жататын күндері көп емес: жазықтықта қардың жатуы 59-88 күнге, ал тау етегінде 100 күнге созылады, ақпан айында қардың қалыңдығы тау етегінде 26-28 см, жазықтықта 15см жетеді 21.
Ауаның жылдық орташа температурасы 6,4-8,70 аралығында ауытқып отырады. Жылдың ең суық айының (қаңтар) орташа температурасы 9,4-14,10 , ең сытық аймақ (шілде) температурасы +23-250 жетеді. Жылдық температураның ауытқуы 32,5-38,70 аралығында болады. Температураның ең төменгі деңгейі 440 , ал ең жоғары көтерілу деңгейі 450 дейін жетеді. Мұның өзі Балқаш өңірінің климатының күрт контенентальды екенін көрсетеді.
Температураның 100 жоғары болатын кезенінің ұзақтығы 168-190 күннің аралығында болады. Алғашқы суық қырқүйектің соңында басталады, ал соңғы суық көкек айының аяғына дейін созылады.
Климаты тым континенттік. Қаңтар айының жылдық орташа температурасы - 10 - 15°С. Қыстың кейбір күндерінде ауа температурасы - 37°С-қа дейін төмендейді. Шілденің жылдық орташа температурасы 22 - 24°С; оңтүстік-батыстағы жазық өңірлерде кейбір жылдары температура 38 - 40°С-қа дейін көтеріледі. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері ауданның батысындағы жазық өңірлерінде 150 - 200 мм-ден шығыс, солтүстік-шығысында 650 - 800 мм-ге дейін жетеді.
Іле өзенінің климаты құрғақшылықпен және қатал континентталдігімен сипатталады. Ол Іле өзенінің Еуроазиялық материк ішіндегі географиялық орналасуымен анықталады, демек мұхиттар мен теңіздерден мыңдаған километрлерге алыстауымен, төмен еңдік орналасуымен, сонымен қатар атмосфералық циркуляция жағдайымен түсіндіріледі.
Ауа - райының қалыптасуында жер бедерінің мәні ерекше : сипатталып отырған аудан екі ірі - солтүстікте Жоңғар Алатау және оңтүстікте Іле Алатау таулы жүйелер арасындағы тауаралық жерде орналасқан.
Іле өзенінің алқабы шөл және жартылай шөл ыстық, құрғақ жазы және қысы суық ауа - райымен сипатталады. Тау жүйелерінің бағытында жауын-шашын мөлшерінің жоғарылауы және ауа температурасының төмендеуі байқалады.
М.И.Ломонович және З.Я.Яковенконың мәліметтері бойынша көктем кезеңінің ең ылғалды айы белгілі бір жерлер үшін мамыр немесе басқа жерлер үшін сәуір айы, орташа жауын-шашынның жылдық мөлшері 16-17% құрайды.
Ылғалдылық деңгейі бойынша жылдың екінші маусымы күз болып келеді. Максималды қазан немесе қараша жауын-шашынның жылдық мөлшері 10-11%.
Берілген аймақта жаз - жылдың құрғақ уақыты. Жауын-шашынның жарты жылдық мөлшері 19-25%. Жауын-шашынның минимумы тамыз бен қыркүйек айларында болады. Жауын-шашынның ең көп мөлшері қысқы кезеңде (8-14 мм), әсіресе қаңтар-ақпан айларында, ол берілген аймақта қалыптасқан антициклонның әсерінен.
Сонымен, Іле өзенінің алқабында жауын-шашынның қалыптасуының маусымдық сипатытты анық байқалады. Қар жамылғысы бар күндер аз: жазықта 58-88-ден тау бөктерінде 100 дейін. Қар жамылғысының максимумы ақпанда болады: тау бөктерінде 26-28 см , жазықтықта - 11 см - ге тең.
1.2.4 Топырақ жабыны
Іле ойпатының топырақ жабыны жерүсті ылғалданудың әр түрлі жағдайларында болатын әр түрлі жастағы түрліше механикалық және пиктографиялық құрамдардан пайда болған.
Сонымен қоса осы әртүрлілік, ойпатта ерекше топырақ биоклиматтық зоналардың бар екендігін көрсететін жалпы заңдылыққа бағынатындығын айқындайды.
Іле өзені климаты ерекше биоклиматтық жағдайда жайғасқан. Оның төменгі бөлігі нағыз шөл облысына жақын да, ал жоғарғы бөлігі (сол жағалау шегі) жартылай дала зонасына еніп жатыр. Бұл жердегі көлбеу тік зоналықты төмендегіше көрсетуге болады 33.
1) Қара сарғылт топырақты тау етегінде далалық зона.
2) Сарғыш сұр топырақты шөл далалық зона.
3) Ашық сұр топырақты шөлдік зона.
Оңтүстік Қазақстанмен Орта Азияның сұр топырағына қарағанда Іле ойпаты сұр топырақтары үстіңгі горизонттарында карбонаттар аз болады.
Сондықтан да оларды аз карбонатты сұр топырақтар деп атайды. Ашық сұр топырақты шөл зонасын бөлу әлдеқайда қиынға соғады. Ол едәуір мөлшерде Іле өзенінің ежелгі аңғарына сәйкес келеді, сол себепті бұл жерде типтік зоналық топырақты табу оңайға түспейді.
Бұл зонада құм массивтерімен алмасып отыратын шалғынды, шалғынды сұр топырақта, тақыр және сортаң топырақтардың абсолюттік үстемдігі байқалады. Бұл территорияың кейбір зерттеушілері сортаңдар мен құмдар зонасы деп бекер айтпаған. Іле ойпаты тау етегі топырақтарның жүйесінде сұр қоңыр топырақтан ерекше орын алады. Соңғы кездері сұр қоңыр топырақтар шөлдерде жалпы зоналық типке жатады деген ұсыныс жасауда. Ол тақыр топырағында, құмдарда кездесетін топырақтарды да осы топқа жатқызып жүр. Сұр қоңыр топырақтардың абсолюттік биіктігі 500 м (Іле өзенінің жағалауы) 1300 м жетеді (Кетпен, Алтын Емел тау етектері). Сұр, сұр қоңыр топырақтар, тақыр топырақтар және тақырлар, аллювиалдық шалғынды топырақтар, құмды топырақтың кең тарлған түрлеріне жатады.
Кербұлақ жайылымы мен Іле өзені алабының өсімдік және топырақ жамылғысы алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Кербұлақ алқабының аумағы тауаралық ойысына тән шөл және шөлейт геожүйесі биіктікпен байланысты едәуір мезофильді далалық шалғынды кешендермен, субальпі және альпілік шалғындармен және шалғынды-далалармен, ал биік таулы аудандарда суық шөлдермен алмасады. Өсімдіктер сипатының тәуелділігі, әсіресе оның құрылымы, даму қуаты, жиілігі және тамыр жүйесінің тереңдігі эрозия үрдісінің және басқа физикалық-географиялық үрдістерінің дамуы асуда.
Шөл өсімдіктері сиректігі, жартылай бұталардың басымдылығы және терең тамыр жүйесімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Еліміз экономикалық күре тамырының бірі ауылшаруашылық өнімдерін (ет, май, сүт, тері, жүн) халық қажетіне сәйкес өндіру деп қарастыру. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2030 стратегиясының Қазақстан халқына жолдауында атап көрсетілген.
Флора белгілі өңірдің табиғи тарихы пайда болған, экологиялық жүйенің құрамын анықтайтын, уақыт барысында өзгеріске ұшырауға бейім бөлігі. Сондықтан еліміздің белгілі бір өңірінің флорасын жан-жақты зерттеу, сол жердегі табиғи және антропогендік өзгерістердің көрсеткіші де, оның қазіргі жағдайын анықтайтын айғақты дәлел немесе көрсеткіш.
Қазақстанның экологиялық жүйесі өзінің бірегей биологиялық әралуандылығымен ерекшеленеді. Қазіргі таңда Іле-Балқаш аймағы халықаралық форум шешімімен Іле-Балқыш бассейні деп атауды ұйғарып, бұл аймақтың суды тиімсіз пайдалану проблемасы өзекті болуда. Бұл бассейндегі негізгі өзен Іле суының ағысының мөлшерінің басым бөлігі Қытайда қалады да, қалған Қазақстандық бөлігі Қапшағай су қоймасымен бөгеледі. Соның нәтижесінде оның Балқаш көліне баратын мөлшері азайып, өзеннің сағасы батпақтанып, судың тұздануы артуда. Осының салдарынан Іле бассейнінің флоралық және фауналық құрамы жұтаңдануға ұшырауда.
Мал өндірудің өңдеудің қазіргі заманғы үдемелі интенсивті технологиясы оған сәйкес мал азығының тұрақты қорын жасауды талап етеді. Себебі, құнарлылығы жоғары, оның физико-технологиялық қасиеттері сақталған, олардың еңбек сыйымдылығын автоматтандыру, оны сақтау малдың алынатын өнімнің жоғары сақталуын қамтамасыз етеді.
Мал шаруашылығын ірі-ірі кешендерге топтастыру оларға мал азығын даярлаудың жаңа индустрализацияланған жүйесін ұйымдастыруды, олардың құрамын күшейтіп, қоректік қабілетін жоғарылатуды талап етеді.
Еліміздің оңтүстік облыстарының мал шаруашылығының табиғи жайылымы көпшілік жағдайда жартылай шөлді аймақта болатындықтан, ол жерлердің өсімдіктер жабынының деградацияға, жұтаңдамауы оларды аса өнімді пайдаланумен тұрақты қорғауды, осыған тиісті әдіс-тәсілдерді қолдануға мәжбүрлейді. Бұл өз кезегінде, жайылымдарды ғылыми жан-жақты зерттеулер нәтижелерінің қолданбалы ұсыныстарын негізге ала отырып орындалуы тиіс. Демек, ауыл шаруашылығының агротехникалық шаралар мен осы саладағы ғылыми зерттеулермен үйлесімді болғаны жөн.
XVIIІ ғасырдың екінші жартысында Жетісуді зерттеуге академиктер И.Сиверс және П.С.Палластың жұмыстары бастама болды. Олар Жетісудың өсімдіктері туралы алғаш мәліметтер хабарланды. ХІХ ғасырдың қырықыншы жылдары А.И.Шренк солтүстік Жоңғар бойына және Балхаш көлі айналасына экспедиция жүргізді. Ол кең көлемді де ауқымды ботаникалық коллекцияларды жинады, оларды Ф.Б.Фишер және К.А.Майермен өңдеп ғылыми жариялады. А.И.Шренкпен бірге бір уақытта 1840-1842 жылдары Жоңғар бойымен флорист Г.С.Карелин И.П.Кириллов студентімен саяхат жасалды. Г.С.Карелин Тарбағатай, Жоңғар Алатау және Балхаш көлінде болды. Оның ботаникалық коллекциясында сирек және қызықты өсімдіктердің онға жуық туысы, жүздеген жаңа түрлері бар. Ол жиналған өсімдіктердің тізімі мен сипаттары бар алты флоралық жұмысты жазды. [1]
1851 жылы А.Г.Влагали С.Н.Нифантьевтың басшылығындағы топографтармен Балхаш көліне және Іле өзеніне экспедиция жасалды. Көлдің географиялық орны, жағалауларының қасиеттері, судың тереңдігі және т.б.анықталды.
1884 жылы зоолог А.М.Никольский Балхаш көлін және оған тиісті аймақтарды зерттеді. Ол көп материалды жинап, ботаникалық, физико-географиялық мәліметтер жариялады. А.М.Никольский көл жағалауының, құмды массивтерінің, Іле және Лепсі өзендер алқабының өсімдіктерін сипаттады. 1886 жылы ботаник-географ А.Н.Краснов Шу-Іле тауларын, Балхаш көлін, Іле өзенін жағалады. Ол алғаш Орта Азия жер бедерімен байланысты өсімдіктердің зоналық сипатын ұсынды.
1903 жылы Балхаш көліне географ Л.С.Берг келеді, ол Іле өзені алқабының толық геоморфологиялық сипатын және өсімдіктердің сипатын көрсетті. Л.С.Берг мәліметтері бойынша Бақанас ауылынан төмен Іле өзенінің тегіс жағалауы ұзындығы 5 м дейін қалың қамыс және кендір қоспасының орын алатынығын анықтады. [2]
1908-1909 жылдары А.И.Коржинский мен В.С.Воротников Іле өзені, Балхаш көлі және Қаратал өзені бойына жасалған саяхатында Іле өзенінің төменгі және орта ағысының өсімідіктерін зерттеу бойынша оның нәтижелерін 1910, 1913 жылдары М.П.Пташицкий жариялады. Сонымен қатар ол Іле өзенінің төменгі ағысы мен орта бассейінің жүйелі фитотопографиялық сипаттын берді, өзеннің орта ағысында жиналған өсімдіктердің тізімін: 73 тұқымдасқа жататын 573 түр және Іле өзенінің төменгі ағысынынан 57 тұқымдасының 287 түріне сипаттама жасады. Бірақ М.П.Пташицкий өзеннің тек сол жақ жағалауының түрлерін сипаттайды. [3]
Н.Г.Красин және С.А.Никитин 1916 жылы геологиялық зерттеу жүргізді. С.А.Никитин Оңтүстік Прибалхаш, сонымен қатар Сары-Ишокотрау құмдарының өсімдіктері мен геологиясын зерттеген.
1924 жылы танымал геоботаник Р.И.Аболин Жетісуда зерттеу жүргізіп, нәтижесінде ол күзгі және қысқы жайылым, шөп дайындау көлемін және оның сапалығын сипаттаған.
1927 жылы В.С.Титов-ботаник, А.Ф.Шелаев және В.М.Малахов-топырақтанушылар Іле және Қаратал өзендерінің арасындағы ауданды зерттеп. Осы жұмыстардың нәтижесінде Бақанас жазықтығының алғашқы топырақты картасын жасап және оған топырақты-географиялық очерк жасалған. [4,5]
Іле өзенінің орта ағысының өсімдіктері бойынша алғашқы мәліметтер 1930 жылы Ф.Н.Рубцовпен жарияланған. Сондай-ақ кендірдің таралуы, оның биологиясы және экологиясы қарастырылған.
1934 жылы Іле өзенінің сағасын геоботаник Н.И.Рубцов зерттеп, оның физико-географиялық жағдайларын және жер бедерінің элементтері бойынша өсімдіктердің сипатын келтірді. Ол кедір-бұдыр құмдардың, сортаң және сорлы топырақ, тоғайдың және жайылымдардың өсімдіктеріне қысқаша сипаттама берді.
1942 жылы В.П.Михайлова Іле өзенінің орта ағысы бойынша тал тоғайларының және тал қабығының көз мөлшерлік есебін жүргізді. 1943 жылы Н.В.Павлов Іле өзенінің (Іле ауылынан осы атаулы өзенінің сағасына дейін) төменгі ағысындағы құрамында иілік заттары бар өсімдіктерді зерттеді.
Е.П.Григорьева 1948-1949 жылдары Іле өзенінің алқабында оның сағаларының өсімдіктерін және оның - ресурсын зерттеген. [6]
Энергетикалық құрылыс және ауылшаруашылықтық игеру үшін аймақты кешенді пайдаланудың жобаларын жасауға байланысты 1955 жылдан бастап Іле және Іле-Балхаш бассейнінде кең топырақты-мелиоративты зерттеулер жүргізіле бастады. АН КазССР топырақтану институты және Гидропроект институтының Қазақ филиалы 1957 жылдан 1962 жылға дейін топырақты-мелиоративты жұмыстар жүргізілді, нәтижесінде игеруге пайдалы 400 мың га жер анықталған. [7]
Өзектілігі. Негіз көзі жабайы флора болып келетін табиғи өсімді ресурстарды пайдалану замануи ресурстанудың маңызды мәселелерінің бірі. Құрамында белсенді заттар бар түрлерді іздеу, олардың ресурстарын рационалды пайдалану жолдарын жасауымен қарастыру, фитохимиялық зерттеулер және болашағы бар өсімдіктер түрлерінің интродукциясы - тұрақты шикізат базасын жасау үшін қажетті жағдай болып табылады.
Қазақстанда өзіндік фармацевтикалық өнеркәсіп әлсіз дамыған және республиканың тұтынушыларын 3-5% артық емес көлемде қанағаттандыруға қабілетті. Дәрілік заттардың қалған бөлігі жақын және алыс шетелден сатып алынады. Өзіндік фармацевтикалық өндірісінің толық циклін: шикі зат пен субстанциядан - дайын дәрілік формаларға дейін даму туралы мәселе өте ауыр болып тұр. Ол медициналық практикада дәрілік заттарды кең пайдалануға түрткі болады. Үлкен қызығушылықты биологиялық белсенді тирпеноидтар, әсіресе сесквитерпенді лактондар, олардың бай және аз зерттелген негіз көзі Artemisia L.туысының түрлері болып келеді. Жусан республиканың шөлді, жартылай шөлді, далалы және таулы аудандардың бағатүзуші элементті болып табылады және фармацевтикалық, парфюмерлі-косметикалық және тағамдық өнеркәсіп үшін жоғары сапалы шикізат бере алады.
Тегіс жусан жаңа отандық ісікке қарсы препарат Арглабин үшін шикізат көзі болып келеді, осы препарат Қазақстан Республикасында тіркелген, ҚР негізгі өмірлік-маңызды дәрілік заттар тізіміне енгізілген, Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау Министрлігімен мақұлданған. РФ Фармокопейлі комитет Президиумның шешімімен 16.10.2002-ден Арглабин-лиофизирленген Ресей Федерациясында тіркелуге ұсынылған. МОН РК Фитохимия институтының тәжірибелі фармөндірісі жыл сайын Арглабин-лиофизирленген препаратының 35-40 мың апуласын Қарағанды, Астана, Алматы, Павлодар, Өскемен және Шымкент онкологиялық клиникалары үшін шығарады. Республиканың онкоклиникаларының қажеттілігін қанағаттардыру үшін Қарағандыда жылдық өндірістік қуаты 2 млн. шамасында Арглабин-лиофизирленген препараттың ампулаларын, 150 млн. таблеткалар және Арглабин жұмсақ дәрілік формаларының 2 млн. көлемде шығаратын фармацевтикалық зауыттың құрылысы басталған. Жаңа фармзауыттың тегіс жусан шикізатының жылсайынғы қажетілігі 17-ден 40 тоннаға дейін құрайды. [8]
Бір жылдық жусаннан әсер етуші зат бөлініп алынған - жоғары антипаразитарлы белсенділігі бар сескветерпеновый лактон артемизин; ақ жусаннан лактон леукомизин - антиатеросклеротикалық белсендішіге ие, оның негізінде сәйкес препаратты жасайды.
Жұмыстың мaқсaты: Алматы облысы Кербұлақ жайылымындағы боз жусанның (Artemisia terrae-albae )морфо-анатомиялық ерекшеліктерін зерттеу
Жұмыстың міндеттері:
1. Кербұлақ жайылымындағы боз жусанның морфологиялық ерекшеліктерін анықтау;
2.Кербұлақ жайылымындағы боз жусанның анатомиялық құрылысына талдау жасау;
Зерттеу объектісі және әдістері: Зерттеу объектісі ретінде боз жусан (Artemisia terrae-albae) өсімдігінің вeгeтaтивтік мүшeлepі (тaмыp, сaбaк, жaпыpaқ) алынды.
Зepттeліп отыpғaн боз жусан (Artemisia terrae-albae) өсімдігінің әp вeгeтaциялық кeзeңдeгі вeгeтaтaтивті мүшeлepінің (тaмыp, сaбaқ жәнe жaпыpaқ) aнaтомиялық кeсінділepі мұз apқылы микpотомдa жaсaлып, MS-300T Video TES пpогpaммaлық бeттік суpeткe түсіpeтін микpоскоптa суpeткe түсіpілді.
Зepттeу мaтepиaлдapы - боз жусан (Artemisia terrae-albae) өсімдігінe жүpгізілгeн бaқылaу нәтижeлepінің мәлімeттepін өңдeудe биологиялық әдіс - тәсілдep қолдaнылды. Биомeтpиялық зepттeулep жүpгізілді.
Ғылыми жaңaлығы:Кербұлақ жайылымындағы боз жусанның морфо-анатомиялық ерекшелігі анықталды. Бірлік өлшемдегі өткізгіш шоқтарды түзуші түтік жүйесі белсенді тарамдалады және ұзын болады. Жоғары және төменгі эпидермис клеткалар мөлшері майдаланады. Эпидермистегі түктер клеткалары ұсақ болып келеді. Устьице кешен клеткалары кішірейеді. Жапырақ тақтасының бірлік өлшемдегі устьицелер саны артып, жоғары және төменгі эпидермис клеткаларының қабықтары қалыңдайды. Эпидермис балауызды қабықпен жабыла көмкеріле отырып, жапырақ мезофилі айқын бағаналы типті болып қалыптасады. Мезофилдегі және жүйкелердегі арқаулық ұлпалар белсенді қалыптасады
Практикалық маңыздылығы: Жусандар шөлді және далалы зоналарда күзгі және қысқы жайлауда жемдік тұрғыда маңызды рөль атқарады. Қазақстанда оған Serihpidium бүкіл туысасты жатады. Құрамында бағалы эфирлі майлар болуына байланысты жусанның көптеген түрлерін парфюмерлі және либер шығарушы өндірісте пайдаланады. A.Cina Berg және A.transiliensis Poljak себетшелерінде сантонин орналасқан, классикалық ішек құртын шығарушы зат. Барлық жусандарда глюкозоидтың болуы белгіленген, ал кейбір түрлерінде - алколоидтар. T.taurica Willd улы өсімдік болып саналады. Дақылға көптеген жусандарды енгізу және тексеру, сонымен қатар олардың селекциясының болашағы бар. [9]
Пpaктикaлық базасы:
Боз жусанның анатомиялық және морфологиялық зерттеу жұмыстары әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің биорересурстар және биоалуантүрлілік кафедрасы лабораториясында жүргізілді.
НEГIЗГI БӨЛIМ
1 ӘДEБИEТТEPГE ШOЛУ
1.1 Жусан туысы өсімдіктерінің зерттелу тарихы
Artemisia туысы ірі және филогенетикалық жағынан жас және Astraceae Dumort тұқымдасының кәміл туысы болып келеді. Күрделі гүлділер систематикасының негізін салушы сияқты Artemisia L. туысының да негіз салуша Карл Линней болып табылады, ол аталықтың құрылысы негізінде барлық өсімдіктерді 21 классқа бөлген. Күрделігүлер 19классқа жатқызылған - (Synanthereae). Кейін осы жүйе Я.Стехман, Г.Кассини, В.Бессер, А.Декандольмен толтырылған. А.Декандоль алғаш жусан туысын Senecionea трибасына Anthemideae трибастыға енгізді. Сонымен жусан туысы трибаның соңына енгізілген, ол орынды болды, себебі филогенетикалық жағынан Artemisia L. туысының дамығандығын көрсетеді. В.Бессер және А.Декандоль жусан туысын 4 секцияға бөлген: Abrotanum, Dracunculus, Seriphidium, Absinthium. Нәтижесінде Гренье және Гордон Abrotanum, Dracunculus, Seriphidium секцияларын қосып, Absinthium өзіндік секция ретінде қалдыруды ұсынды. А.Грей Dracunculus, Seriphidium-ды өзіндік секция ретінде қалдырады, бірақ Euartemisia жаңа секциясын бөліп, оған Abrotanum және Absinthium жатқызады. [10-12]
Заманауи жүйе бойынша күрделігүлділер тұқымдасының жусан туысын Senecionaea трибына Anthemideae трибастыға жатқызады. СССР Флорасында қабылданған классификация бойынша жусан туысы Carduoideae Kitam тұқымастына, Anthemideae Cass.буынына, Chrysantheminae O.Hoffm.буынастыға жатады және үш туысастыға бөлінеді: Artemisia Seriphidium (Bess) Rouy. және Dracunculus (Bess) Rydberg, олар бөлек секцияларға бөлінген. Туысты туысастыға және секцияға бөлу анық көрінген полиморфизмге негізделген, ол жусанның кең таралуымен және тіршліктің түрлі жағдайларында өсумен түсіндіріледі.
Заманауи түсініктер бойынша Artemisia L.туысасты 5 секцияға бөлінеді: Artemisia Poljak., Stellarium (Rydberg) Poljak., Abrotanum Bess., Absinthium DS., Artanacetum (Rzazade) Poljak [13].
Artemisia L.секциясы туыстың негізгі ядросын құрайды, оның өкілдері тамырсабақты мезофилдер немесе криофилді көпжылдықтар салыстырмалы күрделі емес дифференциалданған жапырақ пластинкасымен. Себетше түрлігүлді, шеткілер - аналықты; гүл тәжі кішкентай, екі тісті, түтікті-жіпті. Орталық гүлдері қосжынысты, гүл тәжі ірілеу, бестісті, бағананың қалақтары әрқашан қиылған. Орауышы 2-3 қатар жапырақтардан тұрады, гүлтабаны жалаңаш.
Stellarium секциясы - монотипті, шөптесін көпжылдықпен сипатталады. Себетшелері ірі, диаметрі 8-10 мм дейін. Тозаң жіптермен бірге жұқа түктермен қапталған.
Abrotanum секциясы мезофилді шөптесін көпжылдықтармен, бір жағынан жапырақтары қатты бөлінген жартылай бұталардан тұрады. Себетшелері түрлігүлді: шеткілер аналықты (гүл тәжі 3-4 тісті, бағананың қалақтары жартылай қиылған), ортаңғы - қосжынысты (гүл тәжі бес тісті, бағананың қалақтары кірпікті түкті қиылған).
Absinthium секциясы құрылысы креофитті немесе криофилді бір жағынан мезофилді аласа жартылай бұталармен көрініс береді. Көпжылдықтар, сирек екіжылдықтар. Осы секцияның басым белгісі жапырақтарын, сабақтары және себептешелері қалың түсірілген. Гүлдері түрлітекті: шеткілер аналықты, ортаңғы қосжынысты.
Artanacetum секциясы - монотипті, көпжылдық. Бұталардың ұшында сепетшелер түйінді гүл табақшалармен болады. Орауышы көп қатарлы, жабынқышты, гүлтабаны жалаңаш.
Seriphidium туысасты түрлік құрамы бойынша ең көп болып келеді. Оған жартылай бұталар және қатты қысқарған көпжылдық жынысыз өркенді жартылай бұтақшалар тән; жапырақтардың бөлінуі жіпті-сызықты бөлігінде болады. Туыстың көптеген өкілдері үшін жапырақтардың жазғы түсуі тән, ол аридты жағдайларға бейімделудің белгісі болып келеді. Сепетшелері азгүлді, гүлдері қосжынысты. Туыс 2 секцияға бөлінген: Seriphidium және Junceum.
Dracunculus туысасты өсімдіктер шөптесін бір- және көпжылдықтар және қарапайым сызықты-ланцетті бөлінген немесе түкті жапырақтары бар жартылайбұталылармен сипатталады. Шеткі гүлдері аналықты, гүл тәжі түтікті, 2-3 тісті, бағанның қалақтары сызықты үшкірленген немесе доғал қиылған. Дискілік гүлдері аталықты, бірақ аналықтың қалдығымен (рудимент). Гүл тәжі бестісті, түп жағында тартылусыз. Рудиментті аналық жатынсыз, бағана қарапайым қысқа, бір жағынан біріктірілген астигматирленген қалақтарымен. Соңғы белгілері туысасты Artemisia-дан туынды жүйелік группа екендігін дәлелдейді. Берілген белгілер осы туысастының бөлек Oligosporus туысына бөлінуіне негіз болды[6].
Туыстың жүйеленуіне үлкен үлес қосқан И.М.Корашенниников, ол туыстық түрлерді циклдар мен серияларға қосты, көп түрлерді географиялық ареалымен сипаттады[4]. Туыстың келесі жүйеленуін П.П.Поляков жүргізді - СССР Флорасы үшін жусан туысын өндеген автор[1,6-8]. Оның мәліметтері бойынша бұрыңғы СССР аумағында жусанның 200 түр шамасында саналған, олардың ішінде Қазақстанда 50 түр. П.П.Поляков Artemisia туысынан бірнеше өзіндік туыстарды бөлді: Ajania, Mausolea, Oligosporus.
Қазақстанда өсетін жусан туыстары мен туысастыларын жан-жақты сипаттаған Н.С.Филатова болды - Қазақстан Флорасы үшін жусан туысын өңдеген автор[2]. Ол жусанның 81 түрін бөлген, кариосистематикалық анализді қолдану арқылы бөлек секциялар мен эндемдардың сыншыл қайта тексеру жүргізілді[9-15]. Орталық Қазақстанда жусанды зерттеумен А.Н.Куприянов айналысқан, бірнеше жаңа түрлерді сипаттаған[16,17].
Соңғы уақытта бөлек таксондар арасындағы систематикалық орналасуы мен байланысын анықтау үшін хемосистематика әдісі қолданылады[16].
М.А.Розановтың пікірі бойынша [18] өсімдіктердің физиолого-биохимиялық белгілері тіршілік етудің сыртқы орта жағдайлары өзгерген кезде өзгереді. Туыстығы жақын болған сайын жалпы белгілері көп болады. Хемосистематика үшін ерекше бағалы сесквитерпенді лактондар болып табылады [19]. Artemisia секциясының Artemisia L.туысастыда лактондардың екі типті құрылымдар табылған: гваянолидтер және эвдесмонолидтер. Abrotanum жусанды секциясында ең көп таралған эвдесмонолидтер, сирек гермакронолидтер. Artemisia annua L. жер үсті бөлігінен екі кадинанолид бөлініп алынған. Absinthium секциясында ең жиі кездесетін гваянолидтер, эвдесманолидтердің болмауы оларға тән болып келеді. Dracunculus туысастында сесквитерпенді лактондар табылмаған. Seriphidium туысасты эвдесманолидтерді жиі бөледі, сирек гермакронолидтер және гваянолидтер. Жоғарыда көрсетілген деректерге сүйенсек келесіні белгілеуге болады: сесквитерпенді лактондар Seriphidium және Artemisia туыастыларының тығыз байланысын көрсетеді. Олардың генетикалық туыстығы өсімдіктерде үш негізгі құрылымды типтердің гермакрандар, эвдесмандар, гваяндардың болуына негізделеді. Artemisia туысастында - гваянолидтерге, Seriphidium - эвдесманолидтерге ие болуы анықталды. Dracunculus туысастында лактондар табылмаған, ол туысастының Oligosporus бөлек туысқа бөлуге дәлел бола алады. Лактондардың сапалы және сандық құрамы Artemisia және Junceum секцияларының жақын туыстығы бар екенін дәлелдейді. Abrotanum секциясы Stellarium секциясымен тығыз байланысты.
Artemisia туысы барлық географиялық және экологиялық зоналарда кең таралған. Осы туыстың өкілдерінің көп саны Қытайда, Моңғолияда, аз Индияда, Алдыңғы Азия мемелекеттерінде, Батыс Еуропада және Солтүстік Америка кездеседі [18]. Солтүстік жартышардың аридты зоналарында өсімдіктер ұйымының доминанттары ретінде болады [7].
Евразияның түрлі бөліктерінің жусан түрлерінің қанықтығын қарастыратын болсақ Шығыс, Орталық және Орта Азия ең бай деп белгілеуге болады. Кейбір түрлері Солтүстік Еуропа және Батыс Сібір аумағында белгіленген, ол орманды аймаққа плейстоценді миграциялардың нәтижесі және осында реликтер ретінде сақталуы ретінде болады[4].
Туыстың географиялық таралу сипатының берілген ерекшеліктері жай көрсетілмеген, олар тарихи процестің белгілі заңдылықтарды көрсетеді. Аумақтың шартты мәліметтері түрлердің шығу тегі орталықтары бойынша бөлінген: Қытай-Жапондық, Ангарлық, Орталық-Азиялық, Берингейлік, Орта-Азиялық, Жерортатеңіз-Еуропалық. Олардың әрқайсысы өзінің белгілі жүйелік топтарының пайда болуына ошақ болды және ұзақ уақыт бойы ерекше сериялар мен циклдардың өңделуі жүрді. Түрлердің келесі жаңа орынға орналасуы шығу тегі орталықтарынан жүрді. Осылай, Қытай-Жапондық орталықтың өсімдіктері мезофитті болып келеді, бірақ ксерофитті сипаттары бар.
Екінші орынға Ангарлық орталық (Прибалькае, Орта Сібірдің таулы аймақтары, Шығыс Сібір, Солтүстік Моңғолия) жақындайды. Кеңдігінің орналасуы суыққа төзімділерді қалыптастырды, бір жағынан ксерофиттерді. Соңғысы жапырақтар бетінің редукциясында, қатты түсуі және эфир-майлы бездердің көп мөлшерде болуымен көрініс берді. Шөптесін өсімдіктермен қатар жартылайбұталар пайда болды. Орталық-Азиялық орталық үшін өсімдіктердің екі типі тән: тамырсабағы ағаштанатынкөпжылдықтар, түсірілген және ксероморфияның көптеген белгілері бар 1-2 жылдықтар.
Берингейлік орталық түрлік құрамы бойынша кедей, бірақ онда жусан тобының морфологиялық және экологиялық жағынан көп біртумалар қалыптасты.
Орта-Азиялық орталықтың шығу тегінін де үлкен мәні бар, ол жоғарыарнайы формаларды өңдірудің кең аймағы болды. Әсіресе үлкен түрліліке Seriphidium тобы жетті.
Жерортатеңіз-Еуропалық орталықта туыастылардың барлық топтары және ежелгілермен қатар жас кешендер бар[4].
Жусанның тіршілік ету формалары бойынша негізінен көпжылдық өсімдіктермен, шөптесін және жартылайбұталылармен көрініс береді [20]. Түрлер морфологиялық және биологиялық ерекшеліктер бойынша көптүрлі және аумақты өсімдіктері түрлі типті және экологиялық жағдайлары түрлі аумақтарда өседі. Олар орманды, далалы, шөлді, арктикалық және жоғарытаулы аймақтарда таралған [4,7]. Түрлердің көбісі ксерофиттер, мезофиттер, ксеропетрофиттер және галофиттер. Ылғалдылығы жоғары батпақты жағдайларда түрлер кездеспейді. Жусандар үшін гигро- және гидрофиттер тән емес.
Жусанның практикалық маңыздылығына байланысты бүкіл әлемде олардың табиғи ресурстарын іздеу және дақылға енгізу үшін зерттеулер жүргізіліп жатыр.
Осылай, бұрыңғы СССР аумағында кең таралған түрдің - ащы жусанның өнеркәсіптік қорлары зерттелген және анықталған [20,21]. Оңтүстік Қазақстанда және Солтүстік Тәжікстанда цитварлы жусанның кешенді зерттелуі жүргізілген, жылсайынғы шикізаттың мүмкін көлемі бағаланды. Түр эндемикті болғандықта дақылға енгізу жүзеге асырылды, өсіру технологиясы жасалды[20,22-24]. Жеміс беруі әлсіз болғандықтан көбеюдің ең жақсы жолы вегетативты екендігі анықталды; өсімдіктер өмірдің 2-ші жылына құрғақшылыққа төзімді және суғаруды талап етпейді, 3-ші жылдан генеративты кезеңге өтеді және цитварлы тұқым дайындау үшін жарамды.
Қазапқстанда ақтопырақты жусанның шикізат қоры нақты зерттелген [25-27]. Суық жусан қорының жемдік негіз көзі ретінде [28] және раушангүлді жусанға Шығыс Памирде эфир майының бағалы негіз көзі ретінде баға берілді[29].
Ботаникалық бақтар және ауылшаруашылықтық тәжірибелі станцияларда дақыл жағдайында жусанның ерекшеліктерін зерттеу бойынша жұмыстар кең көрсетілген.
Зерттеудің үлкен көлемі Никитский ботаникалық бақта (Ялта қ.) жүргізілген, онда жылдар қатары ішінде түрлі эфир майлы түрлері, сонымен қатар жусан интродуцирленген, биологиялық ерекшеліктер, агротехника деңгейіне жауап беруі зерттелген, ең күшті өнімді формалар таңдалған [30,31].
Молдавия және Қырымда өнеркәсіпті өсіру үшін жоғары төзімділігін, өнімділігін және болашағын лимонды жусан көрсетті [32-34]. Көбею мәселелері, агротехника, топырақ жағдайларына жауаптылығы, әсіресе тұздануы зерттелген. Шикізатты дайындау вегетацияның 2-ші жылында жүргізуге болатындығы анықталған. Лимонды жусанның дақылдағы өнімділігі 16 ц\га-ға дейін, табиғатта - 4-6 ц\га; дақылда эфир майының шығуы 4-7%, табиғатта 2-3%. Түрдің көбеюін тұқымды жолмен енгізді [35]. Селекционды зерттеулер жақсы жүргізіліп жатыр. Басқа болашақты түр біржылдық жусан болып келеді [37]. Дақылда биікті 150-200 см жетеді, ол табиғи көрсеткіштерден 3-4 есе асады. Дақылды жағдайларда шикі заттың орташа өнімділігі 150-ден 220 ц\га дейін өзгереді, эфир майы шыққанда 0,48-0,75%. Біржылдық жусан топыраққа талапшыл емес, суғаруға жауапты, зиянкестер мен ауруларға төзімді.
Қырымда дәрілік өсімдік ретінде таврикалық жусанның интродукциясы бойынша жұмыс жүргізілді [31]. Таврикалық жусан дақылда жерүстілік массаның өнімділігі 130 ц\га жетеді, эфир майын жинағанда 80 кг\га.
Украинада дақылға жусанның сантониноносты түрлерді - цитварлы жусан: Іле жусаны (илийская полынь) және бірбағанды жусан (одностолбиковая полынь) алмастырушыны енгізу жүзеге асырылды [38,39].
Жусанның 20 шақты түрлерінің интродукциялық зерттеуі Сібір Мемлекеттік Медициналық Университетінің фармокогнозия кафедрасында (Томск қ.) жүрзізілді [40]. Сынақты бағалау 4 дәрежелі болашақтылығы бойынша жүргізілді: 1- болашақсыз түр, 2- болашақты, 3- болашағы аз, 4- жоғарыболашақты. Бірінші топқа ащы жусан, Сиверс жусаны, сұр жусан, экстрагон, кәдімгі жусан жатады; екіншісіне - Гмелин жусаны, ірігүлді жусан; үшіншіге - біржылдық жусан, суық жусан, сантожапырақты жусан (сантолистная полынь); төртіншісіне - туподолчатая жусан, тасты жусан.
Бас ботаникалық бақта (Мәскеу қ.) дақылға экстрагон жусаны, ащы жусан, кәдімгі жусан енгізілді, қалған түрлері болашақсыз болып шықты. Терең жұмыстар эстрагонмен жүргізілді. Құрамында эфирлік майлар бар үлгілерден 1,65% бөлінді [41].
Қазақстанда жусанның интродукциясы 7 ботаникалық бақтың 5 жүргізілді [42], интродукциялық сынақтан 20 түр өтті.
Практикалық қызығушылықты ақтопырақты жусанның интродукциясы және оның түрлері бойынша жұмыстар танытады [43-44]. Тұқымды ұқсастық, онтогенез, маусымдық өсудің және дамудың ритмы зерттелді, Оңтүстік-Шығыс Қазақстан жағдайында отырғызудың уақыты анықталды, шикі заттың өнімділігі мен эфир майының шығуы бағаланды.
Іле өзенінің зерттеу тарихы Жетісу өлкесі туралы ежелгі мағлұматтармен тығыз байланысты. XVIII ғасырдың екінші жартысындағы Жетісу академиктері И. Сиверс пен П.С. Паллас жұмыстарында айтылды. Жетісу өсімдіктері туралы алғаш рет жазылған болатын.
1908-1909 жылдары А.И. Коржин және В.С. Воротников Іле өзені, Балқаш көлі және Қаратал өзені бойынша сапарға шықты. Осы жылдары Іле өзенінің төменгі ағыс бассейінің өсімдіктерін зерттеу бойынша экспедициялар жүргізілген. Осы экспедициялар нәтижелерін 1910, 1913 жылдары М.П. Пташицкий басып шығарды 11. Ол Іле өзенінің төменгі ағыстар бассейінің сызба - нұсқалық фитотопографикалық сипаттамасын берді, сондай - ақ өзеннің төменгі ағыс бассейінде жинақталған өсімдіктер тізімін: 73 тұқымдасқа жататын 573 түрлер және Іле өзенінің төменгі ағыс бассейіндегі 57 тұқымдасынан 28 түрлерді берді. Алайда М.П. Пташицкий өзеннің тек сол жағалаулы бөлігін ғана сипаттады, сондықтан оның жұмыстары тек Іле өзенінің оң жағалаулы және сол жағалаулы флорасының түрлерін салыстыру кезінде ғана қызықты болып табылады.
1934 жылы Іле өзенінің дельтасы геоботаник Н.И. Рубцов меңгерді. Ол рельефтің элементі бойынша өсімдіктер сипаттамасы мен физикалық - географиялық жағдайлар сипаттамасы берді. Рубцов Н.И. құйынды құмдардың, сорлар мен сортаңды топырақтардың, ылғалды жерлердің өсімдіктері туралы қысқаша сипаттама берді.
1942 жылы В.П. Михайлова Іле өзенінің ортаңғы ағысы бойынша (Борхудзир айлағынан Іле қыстағына дейін) үйеңкі түптер қорының есебін және үйеңкілік бұтақтардың көздік өлшемді есебін жүргізді 14. 1943 жылы Н.В. Павлов Іле өзенінің төменгі ағысындағы өсімдіктердің құрамында илегіш заттар бар екендігін зерттеді (Іле қыстағынан Іле өзенінің атырауына дейін).
1948 - 1949 жылдары Іле өзенінің аймағында Е.П. Григорьева Іле өзенінің дельтасы мен аймағының өсімдік әлемін және өсімдікті ресурстарын игерді.
1970 жылы Қапшағай су қоймасын салуға байланысты өсімді жамылғысында, сондай-ақ оның продуктивтілігінде болуы мүмкін өзгерістер болжамында, қажеттіліктер туындады. Бұл жұмыстарды АН КазССР ботаника институты жүргізді, нәтижелері Пастбища и сенакосы Казахстана (Л.Я. Курочкина, Т.Болатбаев, 1970) кітабында, Р.П. Плисактың Изменение растительности дельты р. Или при зарегулировании стока (1981), Динамика пойменной растительности рек Чу и Или (Б.А.Быковтың редакциясынан, 1985), Погода и пастбища (Қазақстан жағдайларындағы болжаулы тәжірибелер) (С.А.Бедарев,1985) монографияларында және басқа да жұмыстар қатарында жарыққа шықты 1; 15.
Л.Я. Курочкина және Т. Болатбаев 1965 жылдан 1970 жылға дейін жүргізілген Тауқұмдық жайылымдарға өсімдіктерді стационарлық зерттеулеріне негізделген Тауқұм жаылымдарындағы егіндіктердің маусымдық динамикасы мен өсімдіктерін сипаттады. Шеткі Балқаш топырақтарында 36 тұқымдасқа жататын жоғарғы өсімдіктердің 415 түрі белгіленген. Күрделігүлділер - 56 түр, бұршақтұқымдастар - 44 түр, алабұталар - 39 түр, шашақгүлділер - 37 түр, қарақұмықтұқымдастар - 36 түр және астықтұқымдастар - 27 түрді құрайды 16.
Іле өзенін зерттеу тарихында берілген аймақ флорасының пайдалы түрдегі өсімдіктерді игеру бойынша мәліметтер бар. Көбіне, мия өсімдігі игерілген. Осы бағалы дәрілік - техникалық өсімдіктердің бұтақтары 1970 жылға дейінгі кезеңде 15,7 мың тонна құрғақ тамырлар қорымен қоса 2,9 мың гектар аумақты құрады. 1980-1993 жылдарда зерттеулер нәтижелері бойынша олар 10,87 мың тонна құрғақ тамыр қоры және 2,7 мың гектарға дейін қысқартылған. Осы уақытқа дейін бұталар продуктивтілігінің 30%-ға төмендеуі де көрсетілген.
1.2 Іле өзенінің төменгі ағысы аймағының табиғи жағдайларының қысқаша сипаттамасы
Іле өзені Оңтүстік Балқаш өңіріне жатады. Бұл жердің құмының рельфін алғашқылардың бірі болып Л.C. Бере 1904 жылы зерттеген. Оның пайымдауынша бір кездері Бақанас Іле өзенінің ескі арнасы болған 25.
Балқаш өңірінің рельфіне 1911жылы көшпелі басқармашылық экспедицияның мамандары, кейіннен 1932 жылы Н.Н. Пальгов біршама толық сипаттама берді.
1952 жылы Н.Г. Рыбин құмдардың рельефтік құрылымын Оңтүстіктен Солтүстікке қарай Балқаш көліне дейін созылатындығын көрсеткен. Өз кезегінде ол мына түрде берілген: 1) тау етегінде көтеріңкі жерлер; 2) тау етегіндегі тегістіктер; 3) жоталы, қатпарлы және ұялы құмдар; 4) қатпарлы ұялы құмдар; 5) қатпарлы құмдар; 6) сор топырақты, кейде кішілеу және үйінді құмдар басқан жағалық жалпақ тегістік 30.
Оңтүстік Балқаш маңының рельефін 1954 жылы У.М. Ахметсафин толық сипаттап жазған. Ол алдымен Іле және Қаратал өзендерінің осы кездегі аңғарын екі бқлікке бөледі: 1) жайылымдық (бұл осы өзендердің деңгейінен 1-2 м биіктікке жатады және ені1-3 км дейін жетеді); 2) жайылымдардан жоғары терасса осыған дейінгі терассадан 2-3 м биіктікте жатады және ені бірнеше жүздеген метрден 2-4км-ге дейін жетеді. Ал тікелей құмдардың территориясын Ахметсафин үш терассаға бөледі: 1) төменгі терасса Іле және Қаратал өзендері маңындағы жазық, рельефі аздап толқындалып келген тегістік (тегістік терасса); 2) ортаңғы (Сары Есік -Атырау) және 3) жоғарғы терасса рельефі үлкен қатпарлы болып келетін Жуанқұмды қамтиды.
1.2.1 Гидрографиясы
Іле ойпаты жақсы тегістелген, биік тау жоталарымен Оңтүстіктегі Іле Алатауымен және Кетмен таусемелі, Солтүстіктегі Жоңғар Алатауымен оның Батыс бөліктері мен шектелген шұңқыр. Ойпаттың табаны мен оның ең төмен бөлігімен, Шығыстан-Батысқа қарай Іле өзені ағады. Іле өзенінің оң жағалауынан биіктеу және эрозияға көбірек ұшыраған, тік, ал сол жағасы біршама төмен, еңістеу жайпақ, аккумалитивті келеді. Өзеннің оң жағалауының сол жағынан биіктігі 10-20 м аралығында ауытқып отырады. Ол осы ойпатқа таудың жақын орналасуымен және өзеннің сол жағалауының гипсометриялық жағдайының біршама биік болуынан болса керек.
Іле өзенінің арнасы бұрылмалы, онда қамыс немесе бұталар өскен аралдар жиі кездеседі, өзен жайылмасы жиі батпақтанады, онда көбінесе қамыс өседі. Іле аңғарының жекелеген учаскелерінде бірінші және екінші жайылма үсті терассаларда сақталған. Өзен Іле мекенінен төмендеу жартастар арасынан жіңішке және терең Қапшағай шатқалын жарып өтеді. Шатқалдың шығысынан өзен аздап еңістеу болып келетін Балғаш аймағы ойпатында айналма қолтықтарға және жылғаларға тармақталып баяу ағады.Ойпаттың ең биік бөлігі таулардың етегін алып жатады, шөгінділер жиналатын аймақ. Мұндай шөгінділер көп жағдайда бір-бірімен қосылып, биік құлама беткейлі тегістіктер түзеді. Іле өзені Балқаш көлі бассейніне жатады. Ол орталық Тәңіртаудағы Мазарат мәңгі мұзынан жіне текес өзенінің жоғарғы сағасынан басталады. Содан соң Қытай жерімен ағып Кунес және Каш өзендерімен қосылады осы өзендердің қосылған жерінен 250 км өткен соң Іле өзені Қазақстанға өтеді, сөйтіп 1001 км кейін Балқаш көліне құяды. Өзеннің ұзындығы 1439 км, ал оның 815 км Қазақстан жері арқылы өтеді. Іле өзені басеейнің жалпы жер көлемі 140 000 км2 оның 7740 км2 Қазақстан Республикасының территориясында жатыр 23.
Қазақстан территориясында Іле өзенінің су ресурстарының 30% жинақталады. Іле өзенінң ортраңғы ағысының сол жағалық бассейні Шарын және Шелек өзендерінің басқа жағы да бірқатар тау өзендерін қабылдайды. Оларға: Іле Алатауының сольүстік беткейінен ағатын Тургень, Есік, Талғар, Күрті, Қаскелең оған келіп құятын Үлкен және Кіші Алматы өзендері жатады.
Іле өзенінің оң жағасынан келіп құятын өзендердің үлкендеріне Жоңғар Алатауының Оңтүстік беткейінен алатын Хоргос, Усек және Борохудзир өзендері жатады. Іле өзені бассейіне Кетмен, Шу Іле тауларының шатқалдарынан және Жоңғар Алатауының аласа үзінділерінен бастау алатын, сонымен бірге суы аз әркез толып ағып, тау етегінде судың біршама тарамдарын түзетін тағында бірнеше ұсақ өзендер жатады. Қапшағайдан өткеннен соң Іле өзені бірнеше қолтықтар мен жылғалар түзеп, өз суын Балқаш маңы шөлінің тегістгі арқылы Балқаш көліне құяды. Нәтижесінде өзен жағалауында үлкен жамылма түзіледі. Іле өзені Балқаш маңының, негізгі су көзі болып табылады. Ол осы көлге келіп құятын таза өзен суының 80% құрайды 24.
1.2.2 Геологиясы
Геологиялық тұрғыдан Оңтүстік Балқаш өңірі шекаралас аудардармен тығыз байланысты болған: Жоңғар Алатауы жүйесімен Шу Іле тауларымен, Алакөл ойпатымен (шығыста) және Балқаш көлімен Оңтүстік Балқаш маңының геологиясының тарихы палоезой эрасына дейін барады. Тіптен палеозой эрасында қамтиды.
Үшінші дәуірдің бас кезінде және неогенде Оңтүстік Балқаш маңының тегістігін көлдер мен жағалық өзендердің сулары басқан. Осының нәтижесінде континенттік шөгінділердің үстін сумен келген шөгінділер басқан. Төртінші кезеңде құрлықты бірнеше дүркін мұз басқан.
Климат төртінші кезеңде бірнеше рет өзгерген (кемінде 3 рет). М.Г. Кассин бойынша Балқаш маңы құмдарының көпшілігі мұз дәуірінде өзендер алып келген шөгінділерден қалыптасқан;
У.А. Ахметсафин болса Балқаш Алакөл ойпаты үшінші дәуірдің бірінші жартысында, Альпі орогенезінің бірінші кезеңінде пайда болған деп жорамалдайды. Осы кезде бұл жерде үшінші дәуірдің логундарымен континеттік шөгінділер (саздар, мергелдер, құмтөбелер) жинақтала бастаған.
Үшінші дәуірдің соңына таман аласа таулар белсенді түрде биіктеп көтеріле бастаған, техтоникалық жарықшақтар пайда болып, жер бедері, әсіресе тау жыныстары сынған, нәтижесінде ойпаттар биік тау жоталарының етегіне дейін төмендеген. Осы процестерден кейін ауаның ылғалдылығы артқан, климат салқындаған. Нәтижесінде плоиценнен кейін биік тау бастарында қарлар және мұздар пайда болған. Ертедегі Іле және Қаратал өзендерінің пайда болуы шамамен осы кезге сай келеді. Соған байланысты Оңтүстік Балқаш өңірінде құмды массивтер мен Балқащ көлі пайда болған.
1.2.3 Алқаптың ауа-райы
Іле ойпатының жазы ыстық, құрғақ және қысы суық жартылай шөлді және шөлейттің климатымен сипатталады. Тауға жақындаған сайын ылғал мөлшері көбейе түседі және ауаның температурасының біртіндеп төмендегендігі байқалады. М.И. Ломоновичтың және З.И. Яковенканың мәліметтері бойынша Іле ойпатының бір жері үшін бұл аймақта көктем, мұның ішіндегі мамыр айы ең ылғалды кезең (Іле елді мекенінде 30 мм) болып табылады. Екінші бір учаскелері үшін сәуір айы жылдық ылғалдың 16-17% осы айларда жауады. Ылғалдың көп түсуі жағынан күз айлары екінші орында болады. 21
Қыс мезгілінде осы жерлерде антициклонның қалыптасуына байланысты ылғал көп түседі (8-14 мм). Сонымен Іле ойпатында жауын шашынның түсуінде маусымдық сипат байқалады. Жерді қар басып жататын күндері көп емес: жазықтықта қардың жатуы 59-88 күнге, ал тау етегінде 100 күнге созылады, ақпан айында қардың қалыңдығы тау етегінде 26-28 см, жазықтықта 15см жетеді 21.
Ауаның жылдық орташа температурасы 6,4-8,70 аралығында ауытқып отырады. Жылдың ең суық айының (қаңтар) орташа температурасы 9,4-14,10 , ең сытық аймақ (шілде) температурасы +23-250 жетеді. Жылдық температураның ауытқуы 32,5-38,70 аралығында болады. Температураның ең төменгі деңгейі 440 , ал ең жоғары көтерілу деңгейі 450 дейін жетеді. Мұның өзі Балқаш өңірінің климатының күрт контенентальды екенін көрсетеді.
Температураның 100 жоғары болатын кезенінің ұзақтығы 168-190 күннің аралығында болады. Алғашқы суық қырқүйектің соңында басталады, ал соңғы суық көкек айының аяғына дейін созылады.
Климаты тым континенттік. Қаңтар айының жылдық орташа температурасы - 10 - 15°С. Қыстың кейбір күндерінде ауа температурасы - 37°С-қа дейін төмендейді. Шілденің жылдық орташа температурасы 22 - 24°С; оңтүстік-батыстағы жазық өңірлерде кейбір жылдары температура 38 - 40°С-қа дейін көтеріледі. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері ауданның батысындағы жазық өңірлерінде 150 - 200 мм-ден шығыс, солтүстік-шығысында 650 - 800 мм-ге дейін жетеді.
Іле өзенінің климаты құрғақшылықпен және қатал континентталдігімен сипатталады. Ол Іле өзенінің Еуроазиялық материк ішіндегі географиялық орналасуымен анықталады, демек мұхиттар мен теңіздерден мыңдаған километрлерге алыстауымен, төмен еңдік орналасуымен, сонымен қатар атмосфералық циркуляция жағдайымен түсіндіріледі.
Ауа - райының қалыптасуында жер бедерінің мәні ерекше : сипатталып отырған аудан екі ірі - солтүстікте Жоңғар Алатау және оңтүстікте Іле Алатау таулы жүйелер арасындағы тауаралық жерде орналасқан.
Іле өзенінің алқабы шөл және жартылай шөл ыстық, құрғақ жазы және қысы суық ауа - райымен сипатталады. Тау жүйелерінің бағытында жауын-шашын мөлшерінің жоғарылауы және ауа температурасының төмендеуі байқалады.
М.И.Ломонович және З.Я.Яковенконың мәліметтері бойынша көктем кезеңінің ең ылғалды айы белгілі бір жерлер үшін мамыр немесе басқа жерлер үшін сәуір айы, орташа жауын-шашынның жылдық мөлшері 16-17% құрайды.
Ылғалдылық деңгейі бойынша жылдың екінші маусымы күз болып келеді. Максималды қазан немесе қараша жауын-шашынның жылдық мөлшері 10-11%.
Берілген аймақта жаз - жылдың құрғақ уақыты. Жауын-шашынның жарты жылдық мөлшері 19-25%. Жауын-шашынның минимумы тамыз бен қыркүйек айларында болады. Жауын-шашынның ең көп мөлшері қысқы кезеңде (8-14 мм), әсіресе қаңтар-ақпан айларында, ол берілген аймақта қалыптасқан антициклонның әсерінен.
Сонымен, Іле өзенінің алқабында жауын-шашынның қалыптасуының маусымдық сипатытты анық байқалады. Қар жамылғысы бар күндер аз: жазықта 58-88-ден тау бөктерінде 100 дейін. Қар жамылғысының максимумы ақпанда болады: тау бөктерінде 26-28 см , жазықтықта - 11 см - ге тең.
1.2.4 Топырақ жабыны
Іле ойпатының топырақ жабыны жерүсті ылғалданудың әр түрлі жағдайларында болатын әр түрлі жастағы түрліше механикалық және пиктографиялық құрамдардан пайда болған.
Сонымен қоса осы әртүрлілік, ойпатта ерекше топырақ биоклиматтық зоналардың бар екендігін көрсететін жалпы заңдылыққа бағынатындығын айқындайды.
Іле өзені климаты ерекше биоклиматтық жағдайда жайғасқан. Оның төменгі бөлігі нағыз шөл облысына жақын да, ал жоғарғы бөлігі (сол жағалау шегі) жартылай дала зонасына еніп жатыр. Бұл жердегі көлбеу тік зоналықты төмендегіше көрсетуге болады 33.
1) Қара сарғылт топырақты тау етегінде далалық зона.
2) Сарғыш сұр топырақты шөл далалық зона.
3) Ашық сұр топырақты шөлдік зона.
Оңтүстік Қазақстанмен Орта Азияның сұр топырағына қарағанда Іле ойпаты сұр топырақтары үстіңгі горизонттарында карбонаттар аз болады.
Сондықтан да оларды аз карбонатты сұр топырақтар деп атайды. Ашық сұр топырақты шөл зонасын бөлу әлдеқайда қиынға соғады. Ол едәуір мөлшерде Іле өзенінің ежелгі аңғарына сәйкес келеді, сол себепті бұл жерде типтік зоналық топырақты табу оңайға түспейді.
Бұл зонада құм массивтерімен алмасып отыратын шалғынды, шалғынды сұр топырақта, тақыр және сортаң топырақтардың абсолюттік үстемдігі байқалады. Бұл территорияың кейбір зерттеушілері сортаңдар мен құмдар зонасы деп бекер айтпаған. Іле ойпаты тау етегі топырақтарның жүйесінде сұр қоңыр топырақтан ерекше орын алады. Соңғы кездері сұр қоңыр топырақтар шөлдерде жалпы зоналық типке жатады деген ұсыныс жасауда. Ол тақыр топырағында, құмдарда кездесетін топырақтарды да осы топқа жатқызып жүр. Сұр қоңыр топырақтардың абсолюттік биіктігі 500 м (Іле өзенінің жағалауы) 1300 м жетеді (Кетпен, Алтын Емел тау етектері). Сұр, сұр қоңыр топырақтар, тақыр топырақтар және тақырлар, аллювиалдық шалғынды топырақтар, құмды топырақтың кең тарлған түрлеріне жатады.
Кербұлақ жайылымы мен Іле өзені алабының өсімдік және топырақ жамылғысы алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Кербұлақ алқабының аумағы тауаралық ойысына тән шөл және шөлейт геожүйесі биіктікпен байланысты едәуір мезофильді далалық шалғынды кешендермен, субальпі және альпілік шалғындармен және шалғынды-далалармен, ал биік таулы аудандарда суық шөлдермен алмасады. Өсімдіктер сипатының тәуелділігі, әсіресе оның құрылымы, даму қуаты, жиілігі және тамыр жүйесінің тереңдігі эрозия үрдісінің және басқа физикалық-географиялық үрдістерінің дамуы асуда.
Шөл өсімдіктері сиректігі, жартылай бұталардың басымдылығы және терең тамыр жүйесімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz