Қазіргі айтыс ақындарының сөз қолданымы
Мазмұны
Кіріспе
1 АЙТЫС ӨЛЕҢДЕРІНЕ ТІЛДІК СИПАТТАМА
1.1 Ақындар сөздеріндегі араб, парсы сөздері
1.2 Орыс тілінен және орыс тілі арқылы енген сөздердің қолданылуы
1.3 Стильдік мақсатта қолданылатын қарапайым сөздер мен тұрпайы мәндегі фразеологизмдер
1.4 Айтыс өлеңдеріндегі диалект сөздер
1.5 Көнерген сөздердің жұмсалуы
1.6 Айтыс өлеңдеріндегі инверсия мен эллипсис
1.7 Айтыс өлеңдерінің құрылысы
2 АЙТЫС АҚЫНДАРЫ ТІЛІНДЕГІ КӨРКЕМДІК ТӘСІЛДЕР
2.1 Теңеу
2.2 Эпитет
2.3 Метафора
2.4 Метонимия
2.5 Кейіптеу
2.6 Символ
2.7 Айтыс өлеңдеріндегі сатира
3 АЙТЫС ӨЛЕҢДЕРІНДЕГІ ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ ҚОЛДАНЫСТАР
3.1 Фразеологиялық тіркестердің қолданылуы
3.2 Мақал . мәтелдердің айтыс ақындары тілінде берілуі
3.3 Айтыс өлеңдеріндегі нақыл, қанатты сөздер
3.4 Шешендік сөздердің қолданылуы
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
1 АЙТЫС ӨЛЕҢДЕРІНЕ ТІЛДІК СИПАТТАМА
1.1 Ақындар сөздеріндегі араб, парсы сөздері
1.2 Орыс тілінен және орыс тілі арқылы енген сөздердің қолданылуы
1.3 Стильдік мақсатта қолданылатын қарапайым сөздер мен тұрпайы мәндегі фразеологизмдер
1.4 Айтыс өлеңдеріндегі диалект сөздер
1.5 Көнерген сөздердің жұмсалуы
1.6 Айтыс өлеңдеріндегі инверсия мен эллипсис
1.7 Айтыс өлеңдерінің құрылысы
2 АЙТЫС АҚЫНДАРЫ ТІЛІНДЕГІ КӨРКЕМДІК ТӘСІЛДЕР
2.1 Теңеу
2.2 Эпитет
2.3 Метафора
2.4 Метонимия
2.5 Кейіптеу
2.6 Символ
2.7 Айтыс өлеңдеріндегі сатира
3 АЙТЫС ӨЛЕҢДЕРІНДЕГІ ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ ҚОЛДАНЫСТАР
3.1 Фразеологиялық тіркестердің қолданылуы
3.2 Мақал . мәтелдердің айтыс ақындары тілінде берілуі
3.3 Айтыс өлеңдеріндегі нақыл, қанатты сөздер
3.4 Шешендік сөздердің қолданылуы
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Айтыс – «айт» етістігінен туған зат есім, өз мағынасымен алғанда, «айтыс» екі кісінің сөйлесуі. Бұл сөйлесу – қазақ арасында көп ұшырасады. «Айтыс» кейде «талас» мағынасында ұғылып, біреу мен біреу таласса, жанжалдасса «пәленше мен түгенше айтысып қалыпты» деп те айтады.
Айтыстың мағынасы осындай кең болғанымен, «айтыс» ұғымындағы сөздердің ішіндегі ең басымы - өлеңмен айтысу. Қазақ тілінің сөздігінде айтысқа мынадай анықтама берілген: Айтыс – бірінші мағынасы – зат есім, суырып салма ақындардың ауызша өлең түріндегі сөз жарысы, екінші мағынасы – етістік, яғни ортақ етіс, өлеңмен сөз жарысына түсу, сайысу.
Ежелден «өнер алды – қызыл тіл» деп сөз өнерін аса жоғары бағалаған халық айшықты сөз бедері мол ақындар айтысына ерекше мән беріп, ұрпақтан – ұрпаққа жалғастырып отырған. Айтыскер ақындар сөз сайысы кезінде қарсыласының ұрымтал жерін аңдып, жеңіске жетудің жолын іздеп, бұлтартпайтын дәлелдермен тұсап, тұқыртып, жалтаруға ерік бермей, жырмен желкесін қиып, дауласуға келтірмейтіндей ғып сөзбен жығады. Ақындардың жеңілуі сөз таба алмай қалғандықтан емес, бәрі де орынды уәжге, жүйелі сөзге тоқтап, дау сөздің логикалық жағынан ұтылып барып жеңіледі. Шаршы топта сөз додасына түскен ақындардың айтысына әділ төрелік айтушы да көпшілік, сөз құдіретін түсінетін би, шешендер болған. Сондай-ақ, айтыс ежелден ел тұрмысында ақынның бірде-бір ақын аталатын өнер мектебі саналып келген. Қазіргі ақындар айтысы күні кешегідей «халықты коммунизм рухында тәрбиелеу, осы жөніндегі жақсылығын мадақтап, кемшілігін» сынау емес, яғни үгіт – насихат, өзара сын құралы емес, ой мен сөздің жарасымы, адам бойындағы таланттың көрінісі, білім – танымның бір бұлағы тәрізді. Айтыс дегеніміз - әсерлі сөз (поэтикалық тіл) бен әсем саздың жарасымы болғандықтан, қазақ үшін бұл екеуі де жанына жылы, сезіміне әсерлі дүниелер. Сонау алыс бабалар заманынан бері келе жатқан айтыс дәстүрі - өлеңмен (поэзиялық), үнмен, сазбен (музыкалық), отырыс – тұрысы, көрік – көркемдігімен (театрлық) келген синкреттік құбылыс, ол, зертеушілердің сөзіне қарағанда, біздің кезімізде санаулы-ақ халықтарда сақталып келе жатқан дәстүр екен. Айтыстағы жеңістің негізгі шарты – ақындардың поэтикалық дарыны, сөз көркемдігі болып есептеледі. Әрине, айтыста импровизация (суырып салмалық), ой қисыны (логика) мен дәлелінің күштілігі анық байқалуы тиіс.
Тақырыптың өзектілігі. Айтыс, соның ішінде қазіргі айтыс әдеби тұрғыда жан – жақты зерттелгенімен, тілдік ерекшеліктері тұрғысынан ішінара болмаса, толыққанды түрде зерттелмей келеді. Тіл білімі саласында үзік – үзік ойлар айтылғаны болмаса, тікелей әрі жан – жақты ой қозғап, қалам тербеген ғалымдардың қарасы өте аз десе де болады. Сөз өнерінің, көркем сөз тігісінің, образды, көркем ойлардың, сөз шешендігі мен шеберлігінің тілдік көрінісін айтыс өлеңдерінен көреміз. Ол тілдік ерекшеліктердің деңгейін анықтау қазіргі айтыстардың сан қырлы табиғатына тікелей байланысты. Біз осы еңбегімізде алдыңғы зерттеулерге жүгіне отырып, айтыс өлеңдеріндегі тілдік ерекшеліктерді танып қалуға талпыныс жасадық. Сол себепті де қазіргі айтыс өнерінің көркемдік деңгейі ақындардың ұстанып жүрген бағыттары жайлы сөз қозғауды жөн көрдік. Қарастырып отырған тақырыбымыздың ең бір өзекті тұсы да осында.
Кез келген этнос атаулының ежелгі дүниетанымдық жүйесі, халықтық рухы әуелі оның тілінде көрнектенеді.Вильгельм фон Гумбольдт та: «Язык народа есть его дух, и дух народа есть его язык. Язык насыщен переживаниями прежних поколений и хранит их живое дыхание» дегенді, сірә, осы ыңғайда айтса керек. Шынында да, қай халықтың да өзіндік салт-санасы, елдік рухы, алдымен, оның тілінде, М.Әуезов айтқан «ескіліктің сырлы сөздерінде» таңбаланып отырады. Тіл мен халық рухының арасындағы осы тығыз байланысқа, сабақтастыққа кезінде А.Байтұрсынұлы да көңіл аударған. «Елде жоқ рух ақын сөзінде де болмайды. Ақын сөзіне жұрт рухының сәулесі түспей тұрмайды». Р.Сыздық айтқандай: «Бүгінгідей ана тіліміз – қазақ тілінің дәрежесі көтеріліп, әлеуметтік жүгі артқан кезде, осы тілдің барша байлығын игеру, тарихын білу – рухани парызымыз болмақ». Тіліміздің мемлекеттік мәртебесін нығайтудың қазіргі таңдағы бір маңызды тетігі – мүмкін болғанша оның осы танымдық, құжаттық қызметін неғұрлым толығырақ ашып көрсету, сол арқылы ежелгі атрибуттарымызды, халықтық қалпымызды, рухани тамырымызды тереңірек зерттеп, жете тану, В. фон Гумбольдтша айтқанда, «языковое мировидение» проблемасын зерттеу қажеттігі, тақырыптың өзектілігі, міне, осы игі мақсаттан келіп шығады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты – қазіргі айтыс ақындары тілінің лексикалық ерекшеліктерін, яғни стильдік – семантикалық, құрылымдық жағын, көркемдік амал – тәсілдердің экспрессивті, эмоциялық бояуын, фразеологизмдердің сөз саптауда әр түрлі семантикалық, тұлғалық өзгеріске ұшырап, жаңаруын, сондай-ақ басқа да тілдік ерекшеліктерді және өлеңнің құрылысын анықтай отырып, ақындар айтысының әдеби тілдің нормаларының дамуындағы рөлін көрсету. Аталған мақсатқа байланысты мынадай міндеттерді жүзеге асыру көзделді:
- айтыс өлеңдеріндегі басқа тілден енген сөздердің әдеби тілге қатысы:
- қарапайым сөздер мен диалект сөздердің қолданылу ерекшелігін көрсету;
- фразеологизм мен мақал-мәтелдердегі, қанатты және нақыл сөздердегі әр ақынның өзіндік қолтаңбасы мен шеберлігін анықтау;
- айтыс ақындары тілінде шешендік сөздердің орын алуы;
- айтыс ақындары тіліндегі көріктеуіш тәсілдердің қолданылу ерекшелігін көрсету;
- айтыс ақындары тіліндегі инверсия мен эллипсистің қолданылу ерекшелігі:
- Айтыс өлеңдерінің құрылысын анықтау;
Жұмыстың ғылыми жаңалығы.
Қазіргі айтыс өнерінің көркемдік деңгейіне өзімізше баға беріп, табысты жақтарын ашып көрсетіп, жағымсыз жақтарына ғылыми түрде тоқталып, айтыс өнерінің көркемдік тұрғыдан ілгерілеуіне титтей де болсын өз үлесімізді қосу – жұмыстың жаңашылдығы болмақ.
- Сонымен қатар, басқа тілден енген сөздерді, қарапайым сөздер мен диалектілерді және көнерген сөздерді белгілі бір стильдік мақсатта пайдалана отырып, айтыс ақындарының әдеби тіл нормасының дамуына үлес қосуы;
- айтыс ақындарының тілімізде бұрыннан бар фразеологизмдерді, мақал-мәтелдерді қолдана отырып, тұрақты тіркестердің орнын ауыстыру, компоненттер арасына сөз сыналату, бір тіркестің бойына бірнеше тіркестің мағынасын сыйғызу, лексикалық құрамын жаймалап қолдану, бір компонентін синоним немесе басқа сөзбен алмастыру, я болмаса олардың бір сыңарын түсіріп қолдану, болымды мәндегі тіркестер мен мақал-мәтелдерді болымсыз мағынада немесе керісінше қолдану арқылы әдеби тілді байытатын жаңа сөз қолдану үлгілеріне талдау жасалуы;
- айтыс өлеңдеріндегі шешендік сөздердің қолданылуы әдеби тілдің қоғамдық қызметінің кеңеюіне, яғни оның көсем сөз стилінің жетілуіне тигізген әсерінің анықталуы;
- айтыс өлеңдеріндегі көркемдік тәсілдердің экспрессивтік, эмоциялық бояуының аса жоғары болуымен ерекшеленетінінің дәлелденуі;
- ақындар тіліндегі инверсия мен эллипсистің қолданылуындағы ерекшеліктердің талдануы.
Зерттеудің дерек көзі. Жұмысты жазу барысында негізі материалдарды Мұхамеджан Тазабеков, Аманжол Әлтаев, Серік Құсанбаев, Абаш Кәкенов, Мэлс Қосымбаев, Айнұр Тұрсынбаева, Оразалы Досбосынов, Айбек Қалиев, Абаш Кәкенов, Ақмарал Ілеубаева, Бекарыс Шойбеков, Дәулеткерей Кәпұлы, Жібек Болтанова сынды айтыс ақындарының сөз қолданыстары жарық көрген II томдық «Қазіргі айтыс» топтамасынан және Р.Сыздықова, К.Құсманова, Қ.Мәдібай, А.Айтқазина сынды қазақ тіл мәдениетін зерттеуші ғалымдардың еңбектерінен алдық. Сонымен қатар, Дарын Нұрсапаров, Аслан Ғафуров сияқты өзіміздің жерлес ақындарымыздың сөз қолданымдарын материал етіп алдық.
Жұмыстың негізгі зерттеу әдістері. Бітіру жұмысын жазу кезеңінде қазіргі тіл білімінде қалыптасқан негізгі принциптер мен ғылыми әдіс- тәсілдер қолданылды.Яғни, баяндау және талдау, салыстыру, сараптау, семантикалық талдау әдістері қолданылды. Сондай-ақ, жалпы тіл білімінде қолданылатын лингво-стилистикалық әдістер басшылыққа алынды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Айтыс ақындарының әдеби тіл нормасына үлес қосуына, эстетикалық көркемдік принциптерінің саралануына байланысты бітіру жұмысының кейбір нәтижелері мен тұжырымдары кейінгі айтыс өнерін діттеп келе жатқан жас өрендерге айтыс өнері жайындағы білімдерін толықтыру мақсатында септігін тигізеді.
Сондай-ақ, орта мектептерде қосымша сабақтар, арнаулы курстар мен семинар сабақтарын ұйымдастырып, онда сөз өнерінің құдіреттілігін танытуда, адамгершілік – эстетикалық тәрбие беруде бұл жұмыстың теориялық әрі практикалық мәні бар.
Айтыс – «айт» етістігінен туған зат есім, өз мағынасымен алғанда, «айтыс» екі кісінің сөйлесуі. Бұл сөйлесу – қазақ арасында көп ұшырасады. «Айтыс» кейде «талас» мағынасында ұғылып, біреу мен біреу таласса, жанжалдасса «пәленше мен түгенше айтысып қалыпты» деп те айтады.
Айтыстың мағынасы осындай кең болғанымен, «айтыс» ұғымындағы сөздердің ішіндегі ең басымы - өлеңмен айтысу. Қазақ тілінің сөздігінде айтысқа мынадай анықтама берілген: Айтыс – бірінші мағынасы – зат есім, суырып салма ақындардың ауызша өлең түріндегі сөз жарысы, екінші мағынасы – етістік, яғни ортақ етіс, өлеңмен сөз жарысына түсу, сайысу.
Ежелден «өнер алды – қызыл тіл» деп сөз өнерін аса жоғары бағалаған халық айшықты сөз бедері мол ақындар айтысына ерекше мән беріп, ұрпақтан – ұрпаққа жалғастырып отырған. Айтыскер ақындар сөз сайысы кезінде қарсыласының ұрымтал жерін аңдып, жеңіске жетудің жолын іздеп, бұлтартпайтын дәлелдермен тұсап, тұқыртып, жалтаруға ерік бермей, жырмен желкесін қиып, дауласуға келтірмейтіндей ғып сөзбен жығады. Ақындардың жеңілуі сөз таба алмай қалғандықтан емес, бәрі де орынды уәжге, жүйелі сөзге тоқтап, дау сөздің логикалық жағынан ұтылып барып жеңіледі. Шаршы топта сөз додасына түскен ақындардың айтысына әділ төрелік айтушы да көпшілік, сөз құдіретін түсінетін би, шешендер болған. Сондай-ақ, айтыс ежелден ел тұрмысында ақынның бірде-бір ақын аталатын өнер мектебі саналып келген. Қазіргі ақындар айтысы күні кешегідей «халықты коммунизм рухында тәрбиелеу, осы жөніндегі жақсылығын мадақтап, кемшілігін» сынау емес, яғни үгіт – насихат, өзара сын құралы емес, ой мен сөздің жарасымы, адам бойындағы таланттың көрінісі, білім – танымның бір бұлағы тәрізді. Айтыс дегеніміз - әсерлі сөз (поэтикалық тіл) бен әсем саздың жарасымы болғандықтан, қазақ үшін бұл екеуі де жанына жылы, сезіміне әсерлі дүниелер. Сонау алыс бабалар заманынан бері келе жатқан айтыс дәстүрі - өлеңмен (поэзиялық), үнмен, сазбен (музыкалық), отырыс – тұрысы, көрік – көркемдігімен (театрлық) келген синкреттік құбылыс, ол, зертеушілердің сөзіне қарағанда, біздің кезімізде санаулы-ақ халықтарда сақталып келе жатқан дәстүр екен. Айтыстағы жеңістің негізгі шарты – ақындардың поэтикалық дарыны, сөз көркемдігі болып есептеледі. Әрине, айтыста импровизация (суырып салмалық), ой қисыны (логика) мен дәлелінің күштілігі анық байқалуы тиіс.
Тақырыптың өзектілігі. Айтыс, соның ішінде қазіргі айтыс әдеби тұрғыда жан – жақты зерттелгенімен, тілдік ерекшеліктері тұрғысынан ішінара болмаса, толыққанды түрде зерттелмей келеді. Тіл білімі саласында үзік – үзік ойлар айтылғаны болмаса, тікелей әрі жан – жақты ой қозғап, қалам тербеген ғалымдардың қарасы өте аз десе де болады. Сөз өнерінің, көркем сөз тігісінің, образды, көркем ойлардың, сөз шешендігі мен шеберлігінің тілдік көрінісін айтыс өлеңдерінен көреміз. Ол тілдік ерекшеліктердің деңгейін анықтау қазіргі айтыстардың сан қырлы табиғатына тікелей байланысты. Біз осы еңбегімізде алдыңғы зерттеулерге жүгіне отырып, айтыс өлеңдеріндегі тілдік ерекшеліктерді танып қалуға талпыныс жасадық. Сол себепті де қазіргі айтыс өнерінің көркемдік деңгейі ақындардың ұстанып жүрген бағыттары жайлы сөз қозғауды жөн көрдік. Қарастырып отырған тақырыбымыздың ең бір өзекті тұсы да осында.
Кез келген этнос атаулының ежелгі дүниетанымдық жүйесі, халықтық рухы әуелі оның тілінде көрнектенеді.Вильгельм фон Гумбольдт та: «Язык народа есть его дух, и дух народа есть его язык. Язык насыщен переживаниями прежних поколений и хранит их живое дыхание» дегенді, сірә, осы ыңғайда айтса керек. Шынында да, қай халықтың да өзіндік салт-санасы, елдік рухы, алдымен, оның тілінде, М.Әуезов айтқан «ескіліктің сырлы сөздерінде» таңбаланып отырады. Тіл мен халық рухының арасындағы осы тығыз байланысқа, сабақтастыққа кезінде А.Байтұрсынұлы да көңіл аударған. «Елде жоқ рух ақын сөзінде де болмайды. Ақын сөзіне жұрт рухының сәулесі түспей тұрмайды». Р.Сыздық айтқандай: «Бүгінгідей ана тіліміз – қазақ тілінің дәрежесі көтеріліп, әлеуметтік жүгі артқан кезде, осы тілдің барша байлығын игеру, тарихын білу – рухани парызымыз болмақ». Тіліміздің мемлекеттік мәртебесін нығайтудың қазіргі таңдағы бір маңызды тетігі – мүмкін болғанша оның осы танымдық, құжаттық қызметін неғұрлым толығырақ ашып көрсету, сол арқылы ежелгі атрибуттарымызды, халықтық қалпымызды, рухани тамырымызды тереңірек зерттеп, жете тану, В. фон Гумбольдтша айтқанда, «языковое мировидение» проблемасын зерттеу қажеттігі, тақырыптың өзектілігі, міне, осы игі мақсаттан келіп шығады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты – қазіргі айтыс ақындары тілінің лексикалық ерекшеліктерін, яғни стильдік – семантикалық, құрылымдық жағын, көркемдік амал – тәсілдердің экспрессивті, эмоциялық бояуын, фразеологизмдердің сөз саптауда әр түрлі семантикалық, тұлғалық өзгеріске ұшырап, жаңаруын, сондай-ақ басқа да тілдік ерекшеліктерді және өлеңнің құрылысын анықтай отырып, ақындар айтысының әдеби тілдің нормаларының дамуындағы рөлін көрсету. Аталған мақсатқа байланысты мынадай міндеттерді жүзеге асыру көзделді:
- айтыс өлеңдеріндегі басқа тілден енген сөздердің әдеби тілге қатысы:
- қарапайым сөздер мен диалект сөздердің қолданылу ерекшелігін көрсету;
- фразеологизм мен мақал-мәтелдердегі, қанатты және нақыл сөздердегі әр ақынның өзіндік қолтаңбасы мен шеберлігін анықтау;
- айтыс ақындары тілінде шешендік сөздердің орын алуы;
- айтыс ақындары тіліндегі көріктеуіш тәсілдердің қолданылу ерекшелігін көрсету;
- айтыс ақындары тіліндегі инверсия мен эллипсистің қолданылу ерекшелігі:
- Айтыс өлеңдерінің құрылысын анықтау;
Жұмыстың ғылыми жаңалығы.
Қазіргі айтыс өнерінің көркемдік деңгейіне өзімізше баға беріп, табысты жақтарын ашып көрсетіп, жағымсыз жақтарына ғылыми түрде тоқталып, айтыс өнерінің көркемдік тұрғыдан ілгерілеуіне титтей де болсын өз үлесімізді қосу – жұмыстың жаңашылдығы болмақ.
- Сонымен қатар, басқа тілден енген сөздерді, қарапайым сөздер мен диалектілерді және көнерген сөздерді белгілі бір стильдік мақсатта пайдалана отырып, айтыс ақындарының әдеби тіл нормасының дамуына үлес қосуы;
- айтыс ақындарының тілімізде бұрыннан бар фразеологизмдерді, мақал-мәтелдерді қолдана отырып, тұрақты тіркестердің орнын ауыстыру, компоненттер арасына сөз сыналату, бір тіркестің бойына бірнеше тіркестің мағынасын сыйғызу, лексикалық құрамын жаймалап қолдану, бір компонентін синоним немесе басқа сөзбен алмастыру, я болмаса олардың бір сыңарын түсіріп қолдану, болымды мәндегі тіркестер мен мақал-мәтелдерді болымсыз мағынада немесе керісінше қолдану арқылы әдеби тілді байытатын жаңа сөз қолдану үлгілеріне талдау жасалуы;
- айтыс өлеңдеріндегі шешендік сөздердің қолданылуы әдеби тілдің қоғамдық қызметінің кеңеюіне, яғни оның көсем сөз стилінің жетілуіне тигізген әсерінің анықталуы;
- айтыс өлеңдеріндегі көркемдік тәсілдердің экспрессивтік, эмоциялық бояуының аса жоғары болуымен ерекшеленетінінің дәлелденуі;
- ақындар тіліндегі инверсия мен эллипсистің қолданылуындағы ерекшеліктердің талдануы.
Зерттеудің дерек көзі. Жұмысты жазу барысында негізі материалдарды Мұхамеджан Тазабеков, Аманжол Әлтаев, Серік Құсанбаев, Абаш Кәкенов, Мэлс Қосымбаев, Айнұр Тұрсынбаева, Оразалы Досбосынов, Айбек Қалиев, Абаш Кәкенов, Ақмарал Ілеубаева, Бекарыс Шойбеков, Дәулеткерей Кәпұлы, Жібек Болтанова сынды айтыс ақындарының сөз қолданыстары жарық көрген II томдық «Қазіргі айтыс» топтамасынан және Р.Сыздықова, К.Құсманова, Қ.Мәдібай, А.Айтқазина сынды қазақ тіл мәдениетін зерттеуші ғалымдардың еңбектерінен алдық. Сонымен қатар, Дарын Нұрсапаров, Аслан Ғафуров сияқты өзіміздің жерлес ақындарымыздың сөз қолданымдарын материал етіп алдық.
Жұмыстың негізгі зерттеу әдістері. Бітіру жұмысын жазу кезеңінде қазіргі тіл білімінде қалыптасқан негізгі принциптер мен ғылыми әдіс- тәсілдер қолданылды.Яғни, баяндау және талдау, салыстыру, сараптау, семантикалық талдау әдістері қолданылды. Сондай-ақ, жалпы тіл білімінде қолданылатын лингво-стилистикалық әдістер басшылыққа алынды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Айтыс ақындарының әдеби тіл нормасына үлес қосуына, эстетикалық көркемдік принциптерінің саралануына байланысты бітіру жұмысының кейбір нәтижелері мен тұжырымдары кейінгі айтыс өнерін діттеп келе жатқан жас өрендерге айтыс өнері жайындағы білімдерін толықтыру мақсатында септігін тигізеді.
Сондай-ақ, орта мектептерде қосымша сабақтар, арнаулы курстар мен семинар сабақтарын ұйымдастырып, онда сөз өнерінің құдіреттілігін танытуда, адамгершілік – эстетикалық тәрбие беруде бұл жұмыстың теориялық әрі практикалық мәні бар.
Әдебиеттер тізімі
1. Сыздықова Р.Ғ. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1993.-320 б.
2. Сыздықова Р.Ғ. Абай және қазақтың ұлттық әдеби тілі. – Алматы; Арыс, 2004.
3. Сыздықова Р.Ғ. Абайдың сөз өрнегі. – Алматы; Арыс, 2004.
4. Құсманова К.А. «Біржан – Сара айтысының» тілдік ерекшелігі (XIX ғасырдың II жартысындағы айтыс ақындары тілдерімен салыстыра зерттеу); Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. – Алматы: Б. ж., 1999.
5. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. II том. Жалпы редакциясын басқарған филология ғылымдарының докторы, профессор І.К.Кеңесбаев. – Алматы: Қазақ сср Ғылым академиясының баспасы, 1959.
6. УДК Қ.С.Дүсіпбаева, Е.Нақтыбай. Айтыс ақындарының сөз қолдану мәдениетіне қосар үлесі.
7. Құсманова К.А. Мақал – мәтелдердің айтыс ақындары тілінде берілуі: [Айтыс ақындарының сөз мәйегі мақал – мәтелдерді орайластыра қолдану өнері жайында] // ҚазМУ хабаршысы. Филология сериясы. – 1998.- №20. – Б.6-10
8. Мәдібай Қ. Айтыс өлең // ҚазМУ хабаршысы. Филология сериясы. – 2001. – № 14- С.65-68
9. Айтқазина А.А. Айтыс ақындары тіліндегі өзіндік сөз қолданыстар// ҚазМУ хабаршысы. Филология сериясы. – 2000. -№9.-Б.83-86.
10. Әбіл Қ. Айтыс мәдениеті // Егемен Қазақстан.- 2001. – 10 ақпан. – Б.4
11. Дуанаева С.Ә. Қазіргі ақындар айтысы: Автореферат. – Алматы: М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты, 1997.
12. Имашев Б. Айтыстағы юмор мен сатира [Мәтін] : Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты / Имашев Б. – Астана, 2006.
13. Исаев С. Қазақ әдеби тілінің тарихы: Оқулық. – Алматы: Ана тілі, 1996.
14. Сыздық Р. Айтыс: бүгіні мен болашағы: [Қазіргі кездегі айтыстың дамып жаңғыруы] // Қазақ әдебиеті. – 1998. – 14 тамыз.
№№№№№№
1. Сыздықова Р.Ғ. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1993.-320 б.
2. Сыздықова Р.Ғ. Абай және қазақтың ұлттық әдеби тілі. – Алматы; Арыс, 2004.
3. Сыздықова Р.Ғ. Абайдың сөз өрнегі. – Алматы; Арыс, 2004.
4. Құсманова К.А. «Біржан – Сара айтысының» тілдік ерекшелігі (XIX ғасырдың II жартысындағы айтыс ақындары тілдерімен салыстыра зерттеу); Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. – Алматы: Б. ж., 1999.
5. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. II том. Жалпы редакциясын басқарған филология ғылымдарының докторы, профессор І.К.Кеңесбаев. – Алматы: Қазақ сср Ғылым академиясының баспасы, 1959.
6. УДК Қ.С.Дүсіпбаева, Е.Нақтыбай. Айтыс ақындарының сөз қолдану мәдениетіне қосар үлесі.
7. Құсманова К.А. Мақал – мәтелдердің айтыс ақындары тілінде берілуі: [Айтыс ақындарының сөз мәйегі мақал – мәтелдерді орайластыра қолдану өнері жайында] // ҚазМУ хабаршысы. Филология сериясы. – 1998.- №20. – Б.6-10
8. Мәдібай Қ. Айтыс өлең // ҚазМУ хабаршысы. Филология сериясы. – 2001. – № 14- С.65-68
9. Айтқазина А.А. Айтыс ақындары тіліндегі өзіндік сөз қолданыстар// ҚазМУ хабаршысы. Филология сериясы. – 2000. -№9.-Б.83-86.
10. Әбіл Қ. Айтыс мәдениеті // Егемен Қазақстан.- 2001. – 10 ақпан. – Б.4
11. Дуанаева С.Ә. Қазіргі ақындар айтысы: Автореферат. – Алматы: М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты, 1997.
12. Имашев Б. Айтыстағы юмор мен сатира [Мәтін] : Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты / Имашев Б. – Астана, 2006.
13. Исаев С. Қазақ әдеби тілінің тарихы: Оқулық. – Алматы: Ана тілі, 1996.
14. Сыздық Р. Айтыс: бүгіні мен болашағы: [Қазіргі кездегі айтыстың дамып жаңғыруы] // Қазақ әдебиеті. – 1998. – 14 тамыз.
№№№№№№
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
РЕСПУБЛИКАЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАЗЫНАЛЫҚ КӘСІПОРЫНЫ
ФИЛОЛОГИЯ ЖӘНЕ ЖУРНАЛИСТИКА ФАКУЛЬТЕТІ
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: ҚАЗІРГІ АЙТЫС АҚЫНДАРЫНЫҢ СӨЗ ҚОЛДАНЫМЫ
Мазмұны
Кіріспе
1 АЙТЫС ӨЛЕҢДЕРІНЕ ТІЛДІК СИПАТТАМА
1.1 Ақындар сөздеріндегі араб, парсы сөздері
1.2 Орыс тілінен және орыс тілі арқылы енген сөздердің қолданылуы
1.3 Стильдік мақсатта қолданылатын қарапайым сөздер мен тұрпайы мәндегі
фразеологизмдер
1.4 Айтыс өлеңдеріндегі диалект сөздер
1.5 Көнерген сөздердің жұмсалуы
1.6 Айтыс өлеңдеріндегі инверсия мен эллипсис
1.7 Айтыс өлеңдерінің құрылысы
2 АЙТЫС АҚЫНДАРЫ ТІЛІНДЕГІ КӨРКЕМДІК ТӘСІЛДЕР
2.1 Теңеу
2.2 Эпитет
2.3 Метафора
2.4 Метонимия
2.5 Кейіптеу
2.6 Символ
2.7 Айтыс өлеңдеріндегі сатира
3 АЙТЫС ӨЛЕҢДЕРІНДЕГІ ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ ҚОЛДАНЫСТАР
3.1 Фразеологиялық тіркестердің қолданылуы
3.2 Мақал – мәтелдердің айтыс ақындары тілінде берілуі
3.3 Айтыс өлеңдеріндегі нақыл, қанатты сөздер
3.4 Шешендік сөздердің қолданылуы
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Айтыс – айт етістігінен туған зат есім, өз мағынасымен алғанда, айтыс
екі кісінің сөйлесуі. Бұл сөйлесу – қазақ арасында көп ұшырасады. Айтыс
кейде талас мағынасында ұғылып, біреу мен біреу таласса, жанжалдасса
пәленше мен түгенше айтысып қалыпты деп те айтады.
Айтыстың мағынасы осындай кең болғанымен, айтыс ұғымындағы сөздердің
ішіндегі ең басымы - өлеңмен айтысу. Қазақ тілінің сөздігінде айтысқа
мынадай анықтама берілген: Айтыс – бірінші мағынасы – зат есім, суырып
салма ақындардың ауызша өлең түріндегі сөз жарысы, екінші мағынасы –
етістік, яғни ортақ етіс, өлеңмен сөз жарысына түсу, сайысу.
Ежелден өнер алды – қызыл тіл деп сөз өнерін аса жоғары бағалаған халық
айшықты сөз бедері мол ақындар айтысына ерекше мән беріп, ұрпақтан –
ұрпаққа жалғастырып отырған. Айтыскер ақындар сөз сайысы кезінде
қарсыласының ұрымтал жерін аңдып, жеңіске жетудің жолын іздеп,
бұлтартпайтын дәлелдермен тұсап, тұқыртып, жалтаруға ерік бермей, жырмен
желкесін қиып, дауласуға келтірмейтіндей ғып сөзбен жығады. Ақындардың
жеңілуі сөз таба алмай қалғандықтан емес, бәрі де орынды уәжге, жүйелі
сөзге тоқтап, дау сөздің логикалық жағынан ұтылып барып жеңіледі. Шаршы
топта сөз додасына түскен ақындардың айтысына әділ төрелік айтушы да
көпшілік, сөз құдіретін түсінетін би, шешендер болған. Сондай-ақ, айтыс
ежелден ел тұрмысында ақынның бірде-бір ақын аталатын өнер мектебі саналып
келген. Қазіргі ақындар айтысы күні кешегідей халықты коммунизм рухында
тәрбиелеу, осы жөніндегі жақсылығын мадақтап, кемшілігін сынау емес, яғни
үгіт – насихат, өзара сын құралы емес, ой мен сөздің жарасымы, адам
бойындағы таланттың көрінісі, білім – танымның бір бұлағы тәрізді. Айтыс
дегеніміз - әсерлі сөз (поэтикалық тіл) бен әсем саздың жарасымы
болғандықтан, қазақ үшін бұл екеуі де жанына жылы, сезіміне әсерлі
дүниелер. Сонау алыс бабалар заманынан бері келе жатқан айтыс дәстүрі -
өлеңмен (поэзиялық), үнмен, сазбен (музыкалық), отырыс – тұрысы, көрік –
көркемдігімен (театрлық) келген синкреттік құбылыс, ол, зертеушілердің
сөзіне қарағанда, біздің кезімізде санаулы-ақ халықтарда сақталып келе
жатқан дәстүр екен. Айтыстағы жеңістің негізгі шарты – ақындардың
поэтикалық дарыны, сөз көркемдігі болып есептеледі. Әрине, айтыста
импровизация (суырып салмалық), ой қисыны (логика) мен дәлелінің күштілігі
анық байқалуы тиіс.
Тақырыптың өзектілігі. Айтыс, соның ішінде қазіргі айтыс әдеби тұрғыда жан
– жақты зерттелгенімен, тілдік ерекшеліктері тұрғысынан ішінара болмаса,
толыққанды түрде зерттелмей келеді. Тіл білімі саласында үзік – үзік ойлар
айтылғаны болмаса, тікелей әрі жан – жақты ой қозғап, қалам тербеген
ғалымдардың қарасы өте аз десе де болады. Сөз өнерінің, көркем сөз
тігісінің, образды, көркем ойлардың, сөз шешендігі мен шеберлігінің тілдік
көрінісін айтыс өлеңдерінен көреміз. Ол тілдік ерекшеліктердің деңгейін
анықтау қазіргі айтыстардың сан қырлы табиғатына тікелей байланысты. Біз
осы еңбегімізде алдыңғы зерттеулерге жүгіне отырып, айтыс өлеңдеріндегі
тілдік ерекшеліктерді танып қалуға талпыныс жасадық. Сол себепті де қазіргі
айтыс өнерінің көркемдік деңгейі ақындардың ұстанып жүрген бағыттары жайлы
сөз қозғауды жөн көрдік. Қарастырып отырған тақырыбымыздың ең бір өзекті
тұсы да осында.
Кез келген этнос атаулының ежелгі дүниетанымдық жүйесі, халықтық рухы әуелі
оның тілінде көрнектенеді.Вильгельм фон Гумбольдт та: Язык народа есть его
дух, и дух народа есть его язык. Язык насыщен переживаниями прежних
поколений и хранит их живое дыхание дегенді, сірә, осы ыңғайда айтса
керек. Шынында да, қай халықтың да өзіндік салт-санасы, елдік рухы,
алдымен, оның тілінде, М.Әуезов айтқан ескіліктің сырлы сөздерінде
таңбаланып отырады. Тіл мен халық рухының арасындағы осы тығыз байланысқа,
сабақтастыққа кезінде А.Байтұрсынұлы да көңіл аударған. Елде жоқ рух ақын
сөзінде де болмайды. Ақын сөзіне жұрт рухының сәулесі түспей тұрмайды.
Р.Сыздық айтқандай: Бүгінгідей ана тіліміз – қазақ тілінің дәрежесі
көтеріліп, әлеуметтік жүгі артқан кезде, осы тілдің барша байлығын игеру,
тарихын білу – рухани парызымыз болмақ. Тіліміздің мемлекеттік мәртебесін
нығайтудың қазіргі таңдағы бір маңызды тетігі – мүмкін болғанша оның осы
танымдық, құжаттық қызметін неғұрлым толығырақ ашып көрсету, сол арқылы
ежелгі атрибуттарымызды, халықтық қалпымызды, рухани тамырымызды тереңірек
зерттеп, жете тану, В. фон Гумбольдтша айтқанда, языковое мировидение
проблемасын зерттеу қажеттігі, тақырыптың өзектілігі, міне, осы игі
мақсаттан келіп шығады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты – қазіргі айтыс
ақындары тілінің лексикалық ерекшеліктерін, яғни стильдік – семантикалық,
құрылымдық жағын, көркемдік амал – тәсілдердің экспрессивті, эмоциялық
бояуын, фразеологизмдердің сөз саптауда әр түрлі семантикалық, тұлғалық
өзгеріске ұшырап, жаңаруын, сондай-ақ басқа да тілдік ерекшеліктерді және
өлеңнің құрылысын анықтай отырып, ақындар айтысының әдеби тілдің
нормаларының дамуындағы рөлін көрсету. Аталған мақсатқа байланысты мынадай
міндеттерді жүзеге асыру көзделді:
- айтыс өлеңдеріндегі басқа тілден енген сөздердің әдеби тілге қатысы:
- қарапайым сөздер мен диалект сөздердің қолданылу ерекшелігін көрсету;
- фразеологизм мен мақал-мәтелдердегі, қанатты және нақыл сөздердегі әр
ақынның өзіндік қолтаңбасы мен шеберлігін анықтау;
- айтыс ақындары тілінде шешендік сөздердің орын алуы;
- айтыс ақындары тіліндегі көріктеуіш тәсілдердің қолданылу ерекшелігін
көрсету;
- айтыс ақындары тіліндегі инверсия мен эллипсистің қолданылу ерекшелігі:
- Айтыс өлеңдерінің құрылысын анықтау;
Жұмыстың ғылыми жаңалығы.
Қазіргі айтыс өнерінің көркемдік деңгейіне өзімізше баға беріп, табысты
жақтарын ашып көрсетіп, жағымсыз жақтарына ғылыми түрде тоқталып, айтыс
өнерінің көркемдік тұрғыдан ілгерілеуіне титтей де болсын өз үлесімізді
қосу – жұмыстың жаңашылдығы болмақ.
- Сонымен қатар, басқа тілден енген сөздерді, қарапайым сөздер мен
диалектілерді және көнерген сөздерді белгілі бір стильдік мақсатта
пайдалана отырып, айтыс ақындарының әдеби тіл нормасының дамуына үлес
қосуы;
- айтыс ақындарының тілімізде бұрыннан бар фразеологизмдерді, мақал-
мәтелдерді қолдана отырып, тұрақты тіркестердің орнын ауыстыру,
компоненттер арасына сөз сыналату, бір тіркестің бойына бірнеше тіркестің
мағынасын сыйғызу, лексикалық құрамын жаймалап қолдану, бір компонентін
синоним немесе басқа сөзбен алмастыру, я болмаса олардың бір сыңарын
түсіріп қолдану, болымды мәндегі тіркестер мен мақал-мәтелдерді болымсыз
мағынада немесе керісінше қолдану арқылы әдеби тілді байытатын жаңа сөз
қолдану үлгілеріне талдау жасалуы;
- айтыс өлеңдеріндегі шешендік сөздердің қолданылуы әдеби тілдің қоғамдық
қызметінің кеңеюіне, яғни оның көсем сөз стилінің жетілуіне тигізген
әсерінің анықталуы;
- айтыс өлеңдеріндегі көркемдік тәсілдердің экспрессивтік, эмоциялық
бояуының аса жоғары болуымен ерекшеленетінінің дәлелденуі;
- ақындар тіліндегі инверсия мен эллипсистің қолданылуындағы
ерекшеліктердің талдануы.
Зерттеудің дерек көзі. Жұмысты жазу барысында негізі материалдарды
Мұхамеджан Тазабеков, Аманжол Әлтаев, Серік Құсанбаев, Абаш Кәкенов, Мэлс
Қосымбаев, Айнұр Тұрсынбаева, Оразалы Досбосынов, Айбек Қалиев, Абаш
Кәкенов, Ақмарал Ілеубаева, Бекарыс Шойбеков, Дәулеткерей Кәпұлы, Жібек
Болтанова сынды айтыс ақындарының сөз қолданыстары жарық көрген II томдық
Қазіргі айтыс топтамасынан және Р.Сыздықова, К.Құсманова, Қ.Мәдібай,
А.Айтқазина сынды қазақ тіл мәдениетін зерттеуші ғалымдардың еңбектерінен
алдық. Сонымен қатар, Дарын Нұрсапаров, Аслан Ғафуров сияқты өзіміздің
жерлес ақындарымыздың сөз қолданымдарын материал етіп алдық.
Жұмыстың негізгі зерттеу әдістері. Бітіру жұмысын жазу кезеңінде қазіргі
тіл білімінде қалыптасқан негізгі принциптер мен ғылыми әдіс- тәсілдер
қолданылды.Яғни, баяндау және талдау, салыстыру, сараптау, семантикалық
талдау әдістері қолданылды. Сондай-ақ, жалпы тіл білімінде қолданылатын
лингво-стилистикалық әдістер басшылыққа алынды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Айтыс ақындарының әдеби тіл
нормасына үлес қосуына, эстетикалық көркемдік принциптерінің саралануына
байланысты бітіру жұмысының кейбір нәтижелері мен тұжырымдары кейінгі айтыс
өнерін діттеп келе жатқан жас өрендерге айтыс өнері жайындағы білімдерін
толықтыру мақсатында септігін тигізеді.
Сондай-ақ, орта мектептерде қосымша сабақтар, арнаулы курстар мен семинар
сабақтарын ұйымдастырып, онда сөз өнерінің құдіреттілігін танытуда,
адамгершілік – эстетикалық тәрбие беруде бұл жұмыстың теориялық әрі
практикалық мәні бар.
1 АЙТЫС ӨЛЕҢДЕРІНЕ ТІЛДІК СИПАТТАМА
.
Айтыс өлеңдеріне тілдік сипаттама деп аталатын бірінші тарауда айтыс
ақындарының тіліндегі араб, парсы сөздері, орыс тілі арқылы енген сөздер,
көнерген сөздер, қарапайым сөздер мен диалектілер талданады. Сондай-ақ,
ақындар тіліндегі инверсия мен эллипсис және айтыс өлеңдерінің құрылысы
қарастырылады.
Айтыс ақындарының тілінен араб, парсы сөздерінің лексикалық қабатын
кездестіреміз. Бұл қабаттың басымы қазақтың жалпыхалықтық сөйлеу тіліне
ертеден еніп, әбден сіңіскен, қазақтың өз сөздері болып кеткендер. Мысалы,
айтыс өлеңдеріндегі дүние, момын, мейман, несібе, дәулет, құдай, заман,
жаза, уағда, кедей, пейіл, пана, пасық, арам, амал, қайыр, құрмет, ар,
абырой, халық, әлем, өмір, адам, адамзат, ажал, ақырет, ұжмақ, құбыла, бақ,
мезгіл, дұшпан сияқты сөздер түп негізі араб-парсынікі болғанымен,
әлдеқашан халық тіліне сіңісіп, қазақ лексикасының байлығына айналғандар.
Араб – парсы қабатының екінші тобы және өте шағын бөлігі халықтың
күнделікті сөйлеу тілінде көп қолданылмайтын, негізінен ислам дініне
қатысты сөздер. Мысалы, арсы-күрсі, маһи, төрт шадияр, лауқы, фани, һәммәт
т.б.
Бұл топтағы сөз қолданым ақындардың мұсылманша сауаттылығынан көрінеді.
Мысалы, Ринат Заитов пен Рүстем Қайыртайұлының:
Жасымда жарамды еңбек ете алмасам,
Не бетіммен кетемін бұл пәниден, - деген сөз саптаулары дәлел. Немесе
Аманжол Әлтаев пен Жәкен Омаровтың:
Ассалаумағалейкум,
Отырған жәмиз жұратым.
Ақ самай ардагерлерім,
Халал боп хақың ұрпаққа,
Құттты да болсын мейрамың
Харам мен халалды ажыратпаса,
Қонады өзі оралып шыңнан бағы.
Дертіңді кәләм – шариф анық басар,
Оқыған ғалым жұртқа жарық шашар, - деген қолданыстары дәлел.
Ақындар мұсылман дінінің жарлықтары мен заң ережелері жағынан да білім
сынасады. Дінге байланысты сөздердің біразы тұрақтап қалса, кейбіреуі
тілдік айналымнан шығып қалған. Мысалы, мақшар – мәхшәр (араб сөзі),
адамдарды жәннат пен тозаққа айыратын күн деген мағынада айтыс ақындары
тілінде қолданылатын сөз: мақшарда күйер дейді екі беті, мақшар күн
тартар ма екен қастарына, күнінде таңда мақшар болса жиын.
Мүбарак болсын құрбан айттарыңыз,
Тәбарак ырыс қосып ырысына (Бекарыс Шойбеков пен Мұхамеджан Тазабеков).
Бұл жерде мүбарак сөзіне қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде құтты,
қайырлы, сәтті деп анықтама береді. Және осы сөз сайыста намаз сөзінің
жиі қолданылуы кездеседі:
Алладан жәрдем тілеп сөз бастайын
Намаздан жаңылмаған нар Жамбылдай немесе:
Аллаға – құл, адамға – ұл болу ғой,
Намазға кеп түйіссе тең тізелер.
Ақын намаз оқыса хақты танып,
Алдымен аузындағы сөз түзелер.
Намаз – ислам дінін тұтынатын діндар адамдардың Аллаға бағыштап күніне бес
рет дұға оқып өтейтін құлшылығы.
Сонымен бірге,көптеген араб, парсы сөздерін айтыс ақындары стильдік
мақсатта жарыстыра қолданады. Мысалы: ақын – шайыр, хат – наме, Алла – хақ,
тәңір, жаратқан және т.б.
Қазіргі айтыс өлеңдерінде қазақ тілінің сөздік құрамына енген орыс тілі
және орыс тілі арқылы енген сөздер қолданылып жатады. Оған ардагер ақын
Шорабек Айдаров пен қазіргі Қазақстан ұлттық арнасындағы Айтыс -
Чемпионаттың да биігінен көрініп жүрген Қуаныш Мақсұтовтың айтысын үлгі
етіп алуға болады. Мысалы, Шорабек ақын ел алдына шыққаннан-ақ елмен
амандасып алып:
Жүйрікті жюри бүгін шеттетпесін,
Ел-жұртым оларға енді өкпе етпесін.
Айтыстың арты тағы опыр – топыр,
Төбелес без правил боп кетпесін, - деп ескертеді. Бұл жердегі әділ -
қазы, ережесіз сөздерінің орнына қолданылып тұрған жюри, без правил
сөздері тап осы жерде эмоциялық, экспресивтілік рең беріп тұр. Сонымен
бірге, Шорабек ақын сөзін:
Артық ұпай алуда жастар жағы,
Басқандай тұзды алтылық көзірменен, - деп жалғар, козырь сөзін қазақ
тілінің қалпына келтіріп, көзір етіп қолданады.
Бұндай қолданыс Шорабекпен айтысып отырған Қуаныш ақынның сөз қолданымында
кездеседі:
Білдің бе, неге бастым тормызымды-ай,
Тұрғанда жар құламай, ор бұзылмай.
Орыс тіліндегі тормоз сөзі тормыз болып қолданылып, тежеу мағынасында
жұмсалып тұр.
Ал, Шорабек ақын болса:
Айтасың фактілердің ең ескісін,
Ең ескісін және де көмескісін.
Факты менен цифрды ұмытпайтын
Сен осы робот адам емеспісің?, - деп, қарсыласын сүріндірудің амал-
тәсілдерін іздейді. Бұл жердегі факт, цифр, робот сөздері – орыс тілі
арқылы енген сөздер. Шорабек ақын сөзін ары қарай:
Тіршілік үшін күрес жүріп жатыр,
Басылып бас ішінде бар кнопка
Асығып жеттік мынау айтысқа да,
Жүрсінді отырғызып банкротқа, - деп жалғайды.
Осылай айтыс ақындарының тілінде орыс тілінен енген сөздер жиі қолданылып
кететін кездер де болады. Оған жауап ретінде:
Абайша айтсам сөзімді –
Самородный сары алтын - деп Оразалыдай ақындар сөз тауып кетіп отырған.
Ал, семейлік Сара Тоқтамысова мен қызылордалық Мұхтар Қуандықовтың
айтысында Мұхтардың айтқан:
Король түгіл, пешкі де сиятұғын,
Көңілі шахматтың тақтасындай , - деген сөз тізбектері не халықтың, не
әдеби тілге еніп қолданылған элементтер емес, Мұхтарға ғана тән сөз
қолданыстар. Сонымен қатар:
Соққан добын кіргізбей қайтарайын,
Кәнігі футболшының қақпасындай (Арман Бердалин мен Әсем Ережеқызы)
Бұл сөз тізбегі де – тек Әсемге ғана тән қолданыс.
Тіліміздегі қарапайым сөздер – белгілі бір стильдік мақсатпен сөздің
мазмұнын тұрпайыландыра, дөрекі етіп қолданылатын тілдік құрылымдар.
Бұлардың жалпылама лексикаға қарағанда эмоциялық, экспрессивтік бояуы
күштірек болады. Айтыс өлеңдері диалогқа құрылғандықтан, ауызекі сөйлеу
тіліне жақын келеді. Ал қарапайым сөздер, көбінесе, сөйлеу тілі стилінде
қолданылады. Қарсыласының сауалы мен жауабына орай ақындар тіліндегі
қарапайым сөздер, қарапайым фразеологизмдер белгілі бір көркемдік мақсат
үшін жұмсалады. Жеңу мақсатында қарғыс, алғыс мәніндегі стилистикалық бояуы
бар сөздерді көп қолданады. Бұндай сөздер айтысты қыздырып, жандандыра
түскенін байқаймыз. Мысалы, Қай иттің тұмсығына түкіргенін, сол шірік,
қорқаулар, есек, құл, надан, кәпір, мардымсыз т.б.
Сондай-ақ, айтыс өлеңдерінде қарапайым тұрпайы мәндегі фразеологизмдер де
қолданылады.
Ғалым Н.Уәлиұлының сөйлеу тілі реңіндегі фразеологизмдер туралы: ...Бұлар
бейәдеби болса да, эстетикалық қызметке жегілгенде, жазушының сөз бояуын әр
алуан етіп көрсетіп, шығармаға реалистік сипат береді - дейді.Мысалы:
Жан едің кісі мінін санағыш-ақ,
Боп қапсың енді маған қара пышақ (Шорабек Айдаров пен Қуаныш Мақсұтов),
немесе:
Бәтуәсіз бұл бала,
Үйленіп апты сонымен (Сара Тоқтамысова мен Мақсат Ақанов).
Қара пышақ, бәтуәсіз бала, қара бала, қара сирақ, қу борбай – тілімізде
ежелден бар сөйлеу тілі реңіндегі фразеологизмдер.
Сонымен айтыста сөз бостандығына ерік берілгендіктен, ақындар көбінесе
поэзияда қолданылмайтын қарапайым сөздерді халық көңілінен шығу мақсатында,
соны сөз ретінде айтыстың эмоциялық, экспрессивтік бояуын қалыңдату үшін
қолданады.
Айтыс ақындарының диалект сөздерді қолдануы – бейнелі сөздердің таусылып
қалғандығынан емес, әр ақын өз елінің, өлкесінің атынан сөйлегендіктен, сол
елдің жергілікті тілдік боуын, сол ақынның стильдік даралығын, сөз саптау
шеберлігін байқатады.
Диалектілік – лексикаға байланысты белгілі бір жердегі жергілікті
тұрғындардың сөйлеу тілінде қолданылатын сөздер жатады.
Мысалы:
Құдағайыңның қасына,
Атомын әкеп жарғанда (Дәулеткерей мен Оразалы).
Бұзаутіс менің сөздерім,
Бұтыңнан шағып шаянша (Оразалы мен Дәулеткерей).
Бұл сөзімді айтайын,
Үлкенді – кіші дөкейге (Оразалы мен Дәулеткерей).
Айтақтап жіберер ем дәу тазымды - ай (Балғынбек Имашев пен Әсем
Ережеқызы).
Сөздеріңді сөйлеп қал,
Ақ құйрық шайдың буындай (Оразалы Досбосынов пен Ринат Заитов).
Немесе:
Дәулеткерей сөйлесін,
Мына тапалға бас ұрмай (Дәулеткерей Кәпұлы мен Оразалы Досбосынов).
Жүйріктей тартып алған желден бәйгі (Мэлс Қосымбаев пен Мұхамеджан
Тазабеков).
Айтыс өлеңдеріндегі көнерген сөздерден ақындардың сөз байлығын көреміз.
Мысалы, Оразалы Досбосынов пен Дәулеткерей Кәпұлы айтысындағы:
Мен деген, Дәулеткерейім,
Көсем сөзге келгенде,
Көк найза едім толғаулы.
Адасқан сендей оқ өтпес,
Ақ сауыт едім торлаулы, немесе:
Сағағын жезбен қынаған,
Найзадай тілді толғайын.
Басыма киген мұрабым,
Басыма қонған бақ шығар (Мэлс Қосымбаев пен Мұхамеджан Тазабеков).
Кезінде кеме жасап, қашанғы енді,
Кебіс – мәсі тіккенге таң қаламыз (Шырынбек Қойлыбаев пен Кәрима Оралова).
Абай өлеңдерінің синтаксистік құрылысын зерттеген Р.Сыздықова: Инверсия –
сөйлем ішіндегі бір-біріне қатысты сөздердің, сөйлем мүшелерінің, күрделі
сөз орамдарының, әдеттегі орын тәртібінің бұзылып берілуі. Бұл бұзылу тіл
нормасынан жөнсіз ауытқу емес. Ауыстыру әр алуан мақсатпен орындалады,
әсіресе, поэзияда өлеңнің ырғақ, ұйқас сияқты шарттарын өтеу үшін ақындар
ауыстыруға жиі барады және бұл өлең тіліне тән табиғи заңдылық, - дейді.
Айтыс ақындары ауыстыруды тек ырғақ пен ұйқас талабынан ғана емес, сөзге
логикалық екпін түсіру, негізгі идеяны алдындағы тармақта немесе тармақ
басында беру сияқты стильдік мақсатта пайдаланады.
Айтыс өлеңдерінде жиі кездесетін инверсияның түрі өлеңнің ырғағына,
ұйқасына қарай баяндауыш бастауыштан бұрын келіп, тармақтың не басында, не
ортасында орналаса береді:
Ауласқаным көңілде дұрыс шығар,
Жауласқанмен келмейді жеңіс оңай (Балғынбек Имашев пен Мэлс Қосымбаев).
Елім деп еңіресе шеттерінен,
Ер тоқымын лақтырған асау аттар (Оразалы Досбосынов пен Айбек Қалиев).
Егер де бөтен елден әскер келсе,
Бірінші ұрандайық біз екеуіміз (Оразалы Досбосынов пен Айбек Қалиев).
Жібек Болтанова мен Айтақын Бұлғақовтың қағысуында:
Жиылған көп көрермен алдымдағы,
Секілді екен тәп-тәтті нанның дәмі.
Айтыс десе ентелеп еркелеген,
Сіздердей болса екен жанның бәрі.
Бір сәлем, студенттер, бәріңізге,
Көтерген кірпішсіңдер қабырғаны, - деп, ары қарай:
Дедің бе, Айтақын-ау, қырықтамын,
Сырың деп бізге айтқан мұны ұққаным, - деп жалғайды.
Немесе анықтаушы сөз бен анықталушы сөздің орны алмасып келеді:
Қазақтың бір қызы едім ар – ибалы (Нәзира Мәдішева мен Аманжол Әлтаев),
Датымен сай болса да атына нар, Атымен сай болмайды затына нар (Нұрлан
Мұсаев пен Тілеген Әбілов), Ерікжан, сөз сөйлейсің, кезек-кезек (Әселхан
Қалыбекова мен Ерік Асқаров), Ұлы едің Алатаудың арыс маңдай (Аманжол
Әлтаев пен Ермек Жұматаев), Болғанмен ат үстінде ғаламат паң, Көңілі
қазағымның дала жатқан, Күн ұяға батады бір айналып, Жүрдек-ау жалған
өмір ұдай жарық (Аманжол Әлтаев пен Ақмарал Леубаева).
Сондай-ақ, тұрақты тіркестер, мақал – мәтелдер де инверсияға ұшырайды:
Азады ел ағадан, тон жағадан
Сөзіңіздің болмаса тиянағы (Жібек Болтанова мен Айтақын Бұлғақов).
Айналып алдарыңа қайта келдім,
Жатпас деп алмас қылыш қап түбінде (Серік Қалиев пен Аманжол Әлтаев).
Өйткені мен атама не көрсетсем,
Ұмытпаймын алдыма сол келерін (Нұрлан Мұсаев пен Тілеген Әбілов).
Ғалым Р.Сыздықова: Өлеңнің синтаксистік құрылымының прозадағыдан
айырмашылығының бірі де – ықшамдау принципінде. Бұл процесстерді тудыратын
мотивтер де әр алуан. Олардың ішіндегі ең бастысы – белгілі бір айтылмақ
ойды (не бөлшегін) өлеңнің белгілі бір бөлігіне ( айталық, бір немесе екі
тармағына) сыйғызу болады, яғни өлшем талабы, одан кейінгі ұйқас талабы,
стильдік талаптар, - дейді.
Эллипсис сөйлемнің, ойдың ықшамдылығын, әсерлілігін, өткірлігін арттырады
десек, айтыс ақындары мақал – мәтелдердің бір компонентін түсіріп, ықшамдап
қолданған. Мысалы, Бәріне де кешіріммен қараңыздар, Тас жармай біреулері
бас жарғанда (Мэлс Қосымбаев пен Балғынбек Имашев).
Айтыс өлеңдерінің құрылысы, негізінен, он бір буынды және жыр ағымы
үлгісіндегі жеті не сегіз буынды өлең өлшемдеріне құрылған. Мысалы, Аманжол
ақын он бір буынды өлең өлшемімен елге танымал:
Жігіт ем нөкер сайлап жорық құрған,
Өнердің қасиетін мол ұқтырған.
Алдыма ару ақын кеп жатқанда,
Кезім жоқ ақ тілектен торықтырған.
Мінеки, Аманжолмен бір сырласшы,
Жібек қыз, бек шағыңда толып тұрған.
Алланың ақ ниеті дұрыс екен,
Қайтадан екеуімізді жолықтырған. Ақын айтыс барысында осы өлең өлшеміне
көбірек сүйенеді. Немесе көкшетаулық Баянғали Әлімжанов:
Жер шоқтығы Көкшеден,
Көл үлкені Балқаштың
Даласына бір сәлем!
Осы тойға кеп жатқан,
Ата менен ақ шашты
Анасына бір сәлем!, - деп, жеті – сегіз буындық өлең өлшеміне жүгінеді.
Ұйқас, яки рифма (грекше rhytmos - өлшемдес, мөлшерлес) - өлең
тармақтарындағы сөз аяқтарының үндестігі, өзара ұқсас,дыбыстас естілуі.
Айтыс өлеңдері қазақ поэзиясында аса мол кездесетін қара өлең ұйқасына (а а
б а )көбірек бағынады. Оған:
Аға мен іні бұрын арбаспаған,
Қашаннан бір болған ғой қандас бабам.
Іні боп ағаларға ізет көрсет,
Бұрын да іні ағаға жармаспаған (Айтбай Жұмағұлов пен Рүстем Қайыртайұлы),
- деген өлең жолдарын алуға болады. Мұндай мысалдарды көптеп кездестіреміз.
Сонымен бірге, кезекті ұйқас түрлері де көптеп кездеседі. Мысалы:
Тұманбай ағамыз кеп отырған соң,
Есіме түсіп кетті Шәмші бүгін.
Сондықтан аяқ асты бақ ашылып,
Ашылып отыр менің әншілігім (Оразалы Досбосынов пен Серік Құсанбаев).
Аралас ұйқасты да көруге болады:
Әріп біткенге атау боп,
Алфавиттерде жоқ қазір,
Келтіре қоймас от зәбір.
Ойнамастан ұрыспақ,
Айтысайық дұрыстап,
Кезекті саған берейін,
Бас бәйгелі боп қағыр (Балғынбек Имашев пен Мұхамеджан Тазабеков).
Енді аяққы ұйқасқа алынған сөздердің атқаратын рөлін зерттеушілер айрықша
атап көрсетеді. Ұйқастың өлең табиғатына сай өзге рөлдерімен (мысалы,
ырғақты күшейтіп, тармақ жіктерін ажырататын т.б.) қатар, оның көркемдік –
бейнелеу құралы ретінде де мәні бар екендігі, яғни өлеңдегі негізгі
айтылмақ ойды білдіретін сөздер ұйқастырылатындығы айтылады. Дәлірек
айтсақ, ұйқастырылған сөздерге интонациялық екпін түседі де, ол сөзге
оқушының көңілі аударылады. Зерттеушілердің барлығы дерлік В.Маяковскийдің
ұйқасқа мән бере жазған: ... Я всегде ставлю самое характерное слово в
конец строки и достаю к нему рифму во что бы то ни стало деген сөздерін
цитат етіп келтіреді.
Демек біздің бұдан түйетініміз – ұйқасқа алынатын сөздер кездейсоқ
болмайтына, олар шумақтың немесе өлең бөліктерінің негізгі мағынасын аша
түсетін сөздер болуға тиісті екендігі. Яғни ұйқастың өлең мазмұнына,
идеясына, стиліне тікелей қатысты екендігін біз де баса көрсетеміз. Соған
орай ұйқастырылатын сөздердің сипаты (қай сөз табы) мен тұлғасының қандай
екендігінің үлкен мәні бар және ұйқасқа алынған сөздердің өлең синтаксисіне
тікелей әсері бар.
Айтыс өлеңдері осы айтылғандарға бағынып жатады. Ақын айтпақ ойы үшін ең
салмақты, яғни образды сөзді тармақ соңына шығарып, қалған тармақтарды
соған ұйқастырады. Жерлесіміз Абаш Кәкенов Құдайберлі Мырзабековпен
айтысында:
Орайы келсе тілді қалам байлап,
Сәлем беріп жатыр ма ауыл – аймақ.
Қол бастаудан сөз бастау қиын деген,
Көрейін шамам келсе мен де жайлап.
Алдыңа аман – есен шыға келдім,
Қолда деп аруағы Қабанбайлап, - дейді. Ақын Қабанбайлап сөзін тармақ
соңына келтіру үшін жібі түзу мәнді сөздер тізбегін тізеді. Сонымен
қатар, өлеңнің негізгі идеясына ұйқасқа алынған сөз де қатысып тұр. Ауыл -
аймақтан басқа өлеңнің өн бойына созылған моноұйқаста етістік сөздердің
дәйім келіп отыруы осы сөздерге көрермен назарын аудартады, өйткені бұлар
тармақ соңында тұрғандықтан, пауза жігіне сай келіп, оларға интонациялық
екпін түседі. Немесе:
Айтатын сөздеріңді тосып алдық,
Не айтсаң да Құдекең қосылайық.
Үй ішіне үй тіксе отау деген,
Қызғансаң да Семейді қосып алдық. Барлығы да – қарапайым ұйқастар.
Сөйтіп, ұйқастардың – айтыс өлеңдерінде алатын орны ерекше.
Айтыс ақындары тіліндегі көркемдік тәсілдер.
Сөз барымтасы кезінде өлең-жырды суырып салып (импровизация) шығару мен
тұтқиылдан бірнеше шумақ өлеңді төгілтіп, экспромт үлгісінде айтып жіберу
қуатты ақындықтың шабытты көрінісі десек, бұл өлең-жыр көркемдік
қасиеттерімен қатар қарсыласының сұрағына дәл тиетіндей әсерлі де ұтқыр,
соны болуымен құнды. Осы жайлы Р. Сыздықова: Үлкен айтыстарда ақындар жеңу
үшін тек тақырып, факт, логика, аргумент мықтылығын ғана көздеп қоймайды,
сөз – образдардың орынды, әсерлі әрі соны болуына да қам жейді. Ол үшін
тілдік – көркемдік дүниенің дәстүрлі түрлерін пайдаланумен бірге, жаңаларын
да тудыруға тырысады, - дейді. Айтыс ақындары тіліндегі көркемдік
тәсілдерден сол халықтың өмірі, рухани дүниесі, ұлттық бояу бедері,
дүниетанымы, әдет-ғұрпы, шаруашылығы, қысқаша айтқанда, бүкіл тарихы
көрініп тұрады.
Айтыс өлеңдерінің тағы бір ерекшелігі ақындар тіліндегі көркемдік тәсілдер
бір-бірімен байланысып, ұштасып жатады. Метафора немесе теңеу бірнеше
эпитетпен жалғасып, ұласып келіп күрделі метафора, теңеу не тұтасқан сөз
өрнегі жасалады. Осы айтылған жайлар бейнелі сөздердің түрлерін жекелеп
қарастыруда анық байқалады.
Теңеу – көркемдеу тәсілдерінің ішіндегі ең бастысы. Сөз бейнелеудің басқа
түрлері өз бастауын осы теңеуден алады. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде
бірінші мағынасында теңестіру, бірдей көру, туралау, дәлдеу тұрғысында
берілсе, екінші мағынасы салыстыру, салғастыру, балау турасында
беріледі.Орыс ғалымдарынан теңеуді қарастырғандар – Л.И.Тимофеев,
Б.В.Томашевский, М.И.Черемисина, И.В.Гутаров, А.А.Потебня және т.б.
Теңеу туралы алғаш ғылыми пікір білдірген – А. Байтұрсынов. Теңеу жайындағы
тұжырымдарды Қ. Жұмалиев, З. Қабдолов, З.Ахметов өз еңбектерінде атап
көрсеткен. Ал тілдің көркемдік сипаты ретінде жеке қарастырған – Т.Қоңыров.
Айтысқа түскен ақын шу дегеннен-ақ бастырмалатып, қарсыласының апшысын
қуырып, сескендіріп, өзін аң алмай жерге бекер қонбайтұғын қыран құс,
мұзбалақ, я болмаса, бәйге алмай қоймайтын серке сан арғымақ, тайпалған
жорға немесе әншілік өнерге келгенде иран бақтағы сайраған бұлбұл, даусы
мың құбылып құлпырған тотықұс бейнесінде береді. Бұлардың бәрі қарсыласын
қайткен күнде де сөзбен ұтып кетудің амал-тәсілдері. Айтыс өлеңдерінде төрт
түлік малға байланысты ұғым, түсініктерді білдіретін сөздерді ауыспалы
мағынада қолдану жиі ұшырасады. Осылардың ішінде ең көп қолданылатыны –
жүйрік ат бейнесі. Ақындар жүйрік атпен, тұлпармен өзін де, өлеңін де,
даусын да, домбырасын да салыстырады. Мысалға, айтыс тактикасын жетік
меңгерген Мұхаметжан Тазабеков: Су жорғадай қасыңнан өте шығам, Күл
шығарған кісідей күйбеңдесең,- деп өзінің үдеуін жылқының бір түрі –
жорғаға теңейді. Сонымен бірге, Арман Бердалиннің: Құла белдей көсіліп
жатсаң, елім, Құлагердей ойнақтап шабайын бір, - деген образды сөздері
дәлел бола алады. Мысалға, айтыс сахнасының төрінен көрініп жүрген
Дәулеткерей Кәпұлы Мұхаметжан Тазабековпен сөз сайысында: Шаршы тобыңды
шаңдатар, Бәйгелі тайың бапты енді, - деп өзін бәйгеге бапталынып жүрген
тайға теңесе, Арындатып бастап мен баяулатсам, Жабағы тайдың тері ащы
келер, - деп шабысының арынын осындай айшықты сөз образдарымен жеткізеді.
Тек қана жүйрік ат қана емес, қазіргі айтыстарда аңшылық пен малшылық
тұрмысынан алынған сөздер де көп қолданылады. Мысалы, Аманжол Әлтаев:
Иіген аруанадай асыл халқым,
Алдыңа келді, міне, боталарың, - деп өрнектесе, жамбылдық Ермек Жұматаев:
Ортекедей қоймасаң ойнақтауды, Мүштек жасап аламын мүйізйңнен, - деп
қарсыласын сүріндіреді. Аманжолдың сөз саптауынан төрт түлікке байланысты:
Бурадай Аманжолды шайнаймын деп, Кетпесін екі жағың айырылып немесе
Ақмарал Леубаевамен айтысында: Ал енді Ақмаралға көз салайын, Құлжадай
ғазиз басын шыңнан бұрған, тағы бірде: Ал енді Аллажарлап! - мен
шабайын, Кешегі Ақандардың құла атындай - деп келтіреді. Мал атауларына
байланысты теңеулер Дәулеткерей Кәпұлының сөз саптауында да көрініс табады:
Демеп қой, халқым, қол ұрып, Нар құнындай нарқың бар немесе Бабымызды
танысын байтақ қазақ, Қобыландының атындай Құртқа баққан, Құлдықта халқым
зар қақтың, Бұғауға түскен құлындай және т.б.
Айтыс ақындары қарсыласын сөзбен ықтырып алуды көздеп, өздерін қиядан
сорғалап кеп түскен мұзбалаққа, тастүлектей түйілген қыранға, ақиық қырып
сал жыртқыш құстарға балайды. Мысалы, тағы да Аманжолдың сөз саптауындағы:
Қомданып бір серпіліп отырсайшы, Аң көрген, қиядағы текті құстай,
Ризамын сандуғаштай сайрауыңа, Қырандай көз қанталап кетсе-дағы, Бүруге
сені, қалқам, қимай тұрмын, - деген образдары дәлел. Марқұм боп кеткен
алматылық Оразалы Досбосыновтың сөздерінде де осындай образды сөздер
кездеседі: Көрсеткен көк тұйғындай іреңділік, Ал, сөйлеші ендеше, күрең
жігіт, Ініңді көргің келмей торғайдай түк, Арбаңды жоғарғыға зорға айдай
шық және т.б.
Келесі бір топ теңеулер табиғат құбылыстарына арналған. Ақындық өнердің
шарықтауын табиғат құбылыстарына балауынан, адам мен табиғат арасындағы
ұқсастықты, бірлікті, жалғастықты көргендей боламыз. Бейнелі теңеулерді
қолдану арқылы айтыс өлеңдерінен ақындық сезімнің, әдемілікті сезінудің
өмір шындығымен байланысып жатқаны байқалады. Я болмаса дауыл, құйын, жел,
нөсер, асау теңіз, жал-жал толқын, тасқын, сел – бұлар айтыс өлеңдерінде
сөздің, өлең-жырдың бейнелі баламасы. Мысалы, Желдей үрлеп, желкеңнен
жетелейін, Желкендей көтеріле білсең егер (О. Досбосынов), Телегейдей
тербелген халқым терең (А.Әлтаев), Көк шалғындай жайқалып отырсың-ау,
Шалғы түгіл, сары жел тимегендей (М.Тазабеков) және т.б.
Айтыстарда, сонымен бірге, сұлу қыздың портретін сөзбен мүсіндеу – кеңінен
өріс алған дәстүр. Аманжолдың Нәзира Мәдішевамен сөз қағысында:
Айдай сұлу Нәзира жанымдағы,
Қарайсың ханшайымдай тағындағы.
Екі бетің қызарып көз тартады
Алмадай ұжмақтың бағындағы.
Қос білегің түп-түзу аппақ екен,
Қайыңдай ақ найзаның сабындағы.
Абайлап қарағанда меңің қандай,
Белгідей кербұғының санындағы.
Ақ жүзіңнің ажары аппақ екен,
Жарық нұрдай орданың шамындағы.
Бешпентіңнің оюы нәзік екен,
Тамырдай боз қулықтың санындағы.
Тұсыңнан жел тұрғызып қанат қақсам,
Құландай үрікпессің қағыңдағы - деп, әдемі қалыпқа салады. Қалай десек те,
сұлу қыздың ажарын сипаттау объективті шындықтың ұлы суреткер көрмек
сезімінен түйсіні, данышпан ақындардың ой елегінен көркемделі шыққан
образды байқатады.
Ілгерідегі теңеулер зат есімге –дай, -дей, -тей қосымшалары арқылы
жасалған.
Метафора термині ежелгі Үнді, Грек заманындағы зерттеу еңбектерден
белгілі. Метафораны орыс тілінде М.В.Ломоносов, А.А.Потебня, Б.С.Мейлах,
Е.Г.Черкасова және т.б. ғалымдар зерттеген.
Қазақ ғалымдарынан Қ.Жұмалиев, З.Қабдолов, З.Ахметов, Ә.Қайдаров, Б.Хасанов
және т.б. өз еңбектерінде қарастырған. Тілімізде метафора жайлы алғаш
теориялық тұжырым жасаған – А.Байтұрсынов. Ал Б.Хасанов: Метафора – екі
зат пен құбылысты салыстырудың негізінде сөздің ауыс (мағынада)
қолданылуы, - дейді.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде метафораға мынадай түсінік беріледі:
Метафора – басқаша мағынада қолданылатын ауыспалы астарлы, пернелі сөз.
Метафора әр түрлі сөз таптарынан жасалады. Соның ішінде жиі кездесетіні –
есім сөз таптары. Зат есімнен болған метафораларды адамға қатысты,
жануарларға байланысты, құс атауына байланысты және т.б. деп бөлуге болады.
Ақындар тілінде айрықша және ең көп метафораланатын – құс атауына және
жылқы малына байланысты ауыстырулар. Жігітті алғыр қыран құсқа (лашын,
қаршыға, сұңқар, бүркіт т.б.), ал қызды сол қыран ілетін айдындағы аққуға,
сұқсыр үйрекке, сүйкімділікті аңғартатын қоңыр қазға балау халық
поэзиясында бұрыннан бар десек, қазіргі айтыс өлеңдерінде де ол өз
жалғастығын тапқан. Мысалы, Арқаның түлеп ұшқан қыранымын (Айтбай
Жұмағұлов), Өйткені Көкшетаудың қыраны едің, Қоймайтын қоян түгілі, қасқыр
алмай (Дәулеткерей Кәпұлы), Армысың, Дәулеткерей, арғымағым, Есіміңді
дәріптеп қосқан жөн ғой (Мэлс Қосымбаев), Қағысқалы келгенмін, Арқадағы
аққумен (Айтақын Бұлғақов), т.б.
Зат есім метафоралары өзара бастауыштық – баяндауыштық қатынаста келеді.
Мысалы, оны Мұхаметжанның сөз қолданысынан көптеп кездестіруге болады:
Қызыл тіл – қынсыз қылыш, тіс ақсауыт, Ауыз – ошақ, отты сөз лапылдаған
немесе Ой – қалта, санам – сандық, зердем – қоржын, Зерлеген сөзді ғана
екшегендей, Болғанда айтыс –кеме, өлең – теңіз, Жаңа толқын болармыз
өлеңге біз. Тағы да басқа Төбеде төңкерілген бөркің - аспан (Дәулеткерей
Кәпұлы), Атақтымен көрейін арпалысып, Көз – қорқақ болғанымен, қол – батыр
ғой (Балғынбек Имашев) деген сияқты мысалдар жеткілікті.
Эпитет туралы да алғаш теориялық тұжырым жасаған – А.Байтұрсынов. Тілдік
тұрғыдан қарастырған Г.Ө.Мұхаметқалиева өзінің ғылыми – зерттеу еңбегінде:
Эпитет тіл мен әдебиетке ортақ мүлік болғандықтан, оларды қабысқан жерінен
орайлас, шарттас қарастырған жөн, - дейді.
Эпитет зат. Көркем образдар жасау тәсілінде жиі қолданылатын заттың,
нәрсенің сын – сипатын білдіретін анықтауышы, айырым көрсеткіші.
Айтыстарда эпитет бірыңғай портрет құрайтын теңеу, метафорамен тіркесіп
келіп бір-біріне көркемдік ықпал жасайды. Оған Оразалы Досбосыновтың
жырларынан дәлелдер келтіруді жөн көрдік: Армысың, ақ самайлы апаларым,
Қадірі хан қызындай күймедегі, Айтқыштық – атам қазақта үлкен өнер,
Қарқынды сөз қамырдан күлшеленер, Бос сөзге бой алдырып бұрмаланбай,
Құнды сөзді жіпке тізгін қылқаламдай немесе
Сары бидайын сапырған сары қымыздай,
Сұлыға зар болып тұр қырманы елдің.
Қызылшаны сүбедей сүйкеп отыр,
Қызыл еті таусылып қырдағы елдің, - дей келе, тағы да:
Ақыннан асыл сөз шықпас,
Отанына табынбай.
Жұмыр болсын сөздерің,
Күмпеленген қамырдай, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
РЕСПУБЛИКАЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАЗЫНАЛЫҚ КӘСІПОРЫНЫ
ФИЛОЛОГИЯ ЖӘНЕ ЖУРНАЛИСТИКА ФАКУЛЬТЕТІ
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: ҚАЗІРГІ АЙТЫС АҚЫНДАРЫНЫҢ СӨЗ ҚОЛДАНЫМЫ
Мазмұны
Кіріспе
1 АЙТЫС ӨЛЕҢДЕРІНЕ ТІЛДІК СИПАТТАМА
1.1 Ақындар сөздеріндегі араб, парсы сөздері
1.2 Орыс тілінен және орыс тілі арқылы енген сөздердің қолданылуы
1.3 Стильдік мақсатта қолданылатын қарапайым сөздер мен тұрпайы мәндегі
фразеологизмдер
1.4 Айтыс өлеңдеріндегі диалект сөздер
1.5 Көнерген сөздердің жұмсалуы
1.6 Айтыс өлеңдеріндегі инверсия мен эллипсис
1.7 Айтыс өлеңдерінің құрылысы
2 АЙТЫС АҚЫНДАРЫ ТІЛІНДЕГІ КӨРКЕМДІК ТӘСІЛДЕР
2.1 Теңеу
2.2 Эпитет
2.3 Метафора
2.4 Метонимия
2.5 Кейіптеу
2.6 Символ
2.7 Айтыс өлеңдеріндегі сатира
3 АЙТЫС ӨЛЕҢДЕРІНДЕГІ ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ ҚОЛДАНЫСТАР
3.1 Фразеологиялық тіркестердің қолданылуы
3.2 Мақал – мәтелдердің айтыс ақындары тілінде берілуі
3.3 Айтыс өлеңдеріндегі нақыл, қанатты сөздер
3.4 Шешендік сөздердің қолданылуы
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Айтыс – айт етістігінен туған зат есім, өз мағынасымен алғанда, айтыс
екі кісінің сөйлесуі. Бұл сөйлесу – қазақ арасында көп ұшырасады. Айтыс
кейде талас мағынасында ұғылып, біреу мен біреу таласса, жанжалдасса
пәленше мен түгенше айтысып қалыпты деп те айтады.
Айтыстың мағынасы осындай кең болғанымен, айтыс ұғымындағы сөздердің
ішіндегі ең басымы - өлеңмен айтысу. Қазақ тілінің сөздігінде айтысқа
мынадай анықтама берілген: Айтыс – бірінші мағынасы – зат есім, суырып
салма ақындардың ауызша өлең түріндегі сөз жарысы, екінші мағынасы –
етістік, яғни ортақ етіс, өлеңмен сөз жарысына түсу, сайысу.
Ежелден өнер алды – қызыл тіл деп сөз өнерін аса жоғары бағалаған халық
айшықты сөз бедері мол ақындар айтысына ерекше мән беріп, ұрпақтан –
ұрпаққа жалғастырып отырған. Айтыскер ақындар сөз сайысы кезінде
қарсыласының ұрымтал жерін аңдып, жеңіске жетудің жолын іздеп,
бұлтартпайтын дәлелдермен тұсап, тұқыртып, жалтаруға ерік бермей, жырмен
желкесін қиып, дауласуға келтірмейтіндей ғып сөзбен жығады. Ақындардың
жеңілуі сөз таба алмай қалғандықтан емес, бәрі де орынды уәжге, жүйелі
сөзге тоқтап, дау сөздің логикалық жағынан ұтылып барып жеңіледі. Шаршы
топта сөз додасына түскен ақындардың айтысына әділ төрелік айтушы да
көпшілік, сөз құдіретін түсінетін би, шешендер болған. Сондай-ақ, айтыс
ежелден ел тұрмысында ақынның бірде-бір ақын аталатын өнер мектебі саналып
келген. Қазіргі ақындар айтысы күні кешегідей халықты коммунизм рухында
тәрбиелеу, осы жөніндегі жақсылығын мадақтап, кемшілігін сынау емес, яғни
үгіт – насихат, өзара сын құралы емес, ой мен сөздің жарасымы, адам
бойындағы таланттың көрінісі, білім – танымның бір бұлағы тәрізді. Айтыс
дегеніміз - әсерлі сөз (поэтикалық тіл) бен әсем саздың жарасымы
болғандықтан, қазақ үшін бұл екеуі де жанына жылы, сезіміне әсерлі
дүниелер. Сонау алыс бабалар заманынан бері келе жатқан айтыс дәстүрі -
өлеңмен (поэзиялық), үнмен, сазбен (музыкалық), отырыс – тұрысы, көрік –
көркемдігімен (театрлық) келген синкреттік құбылыс, ол, зертеушілердің
сөзіне қарағанда, біздің кезімізде санаулы-ақ халықтарда сақталып келе
жатқан дәстүр екен. Айтыстағы жеңістің негізгі шарты – ақындардың
поэтикалық дарыны, сөз көркемдігі болып есептеледі. Әрине, айтыста
импровизация (суырып салмалық), ой қисыны (логика) мен дәлелінің күштілігі
анық байқалуы тиіс.
Тақырыптың өзектілігі. Айтыс, соның ішінде қазіргі айтыс әдеби тұрғыда жан
– жақты зерттелгенімен, тілдік ерекшеліктері тұрғысынан ішінара болмаса,
толыққанды түрде зерттелмей келеді. Тіл білімі саласында үзік – үзік ойлар
айтылғаны болмаса, тікелей әрі жан – жақты ой қозғап, қалам тербеген
ғалымдардың қарасы өте аз десе де болады. Сөз өнерінің, көркем сөз
тігісінің, образды, көркем ойлардың, сөз шешендігі мен шеберлігінің тілдік
көрінісін айтыс өлеңдерінен көреміз. Ол тілдік ерекшеліктердің деңгейін
анықтау қазіргі айтыстардың сан қырлы табиғатына тікелей байланысты. Біз
осы еңбегімізде алдыңғы зерттеулерге жүгіне отырып, айтыс өлеңдеріндегі
тілдік ерекшеліктерді танып қалуға талпыныс жасадық. Сол себепті де қазіргі
айтыс өнерінің көркемдік деңгейі ақындардың ұстанып жүрген бағыттары жайлы
сөз қозғауды жөн көрдік. Қарастырып отырған тақырыбымыздың ең бір өзекті
тұсы да осында.
Кез келген этнос атаулының ежелгі дүниетанымдық жүйесі, халықтық рухы әуелі
оның тілінде көрнектенеді.Вильгельм фон Гумбольдт та: Язык народа есть его
дух, и дух народа есть его язык. Язык насыщен переживаниями прежних
поколений и хранит их живое дыхание дегенді, сірә, осы ыңғайда айтса
керек. Шынында да, қай халықтың да өзіндік салт-санасы, елдік рухы,
алдымен, оның тілінде, М.Әуезов айтқан ескіліктің сырлы сөздерінде
таңбаланып отырады. Тіл мен халық рухының арасындағы осы тығыз байланысқа,
сабақтастыққа кезінде А.Байтұрсынұлы да көңіл аударған. Елде жоқ рух ақын
сөзінде де болмайды. Ақын сөзіне жұрт рухының сәулесі түспей тұрмайды.
Р.Сыздық айтқандай: Бүгінгідей ана тіліміз – қазақ тілінің дәрежесі
көтеріліп, әлеуметтік жүгі артқан кезде, осы тілдің барша байлығын игеру,
тарихын білу – рухани парызымыз болмақ. Тіліміздің мемлекеттік мәртебесін
нығайтудың қазіргі таңдағы бір маңызды тетігі – мүмкін болғанша оның осы
танымдық, құжаттық қызметін неғұрлым толығырақ ашып көрсету, сол арқылы
ежелгі атрибуттарымызды, халықтық қалпымызды, рухани тамырымызды тереңірек
зерттеп, жете тану, В. фон Гумбольдтша айтқанда, языковое мировидение
проблемасын зерттеу қажеттігі, тақырыптың өзектілігі, міне, осы игі
мақсаттан келіп шығады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты – қазіргі айтыс
ақындары тілінің лексикалық ерекшеліктерін, яғни стильдік – семантикалық,
құрылымдық жағын, көркемдік амал – тәсілдердің экспрессивті, эмоциялық
бояуын, фразеологизмдердің сөз саптауда әр түрлі семантикалық, тұлғалық
өзгеріске ұшырап, жаңаруын, сондай-ақ басқа да тілдік ерекшеліктерді және
өлеңнің құрылысын анықтай отырып, ақындар айтысының әдеби тілдің
нормаларының дамуындағы рөлін көрсету. Аталған мақсатқа байланысты мынадай
міндеттерді жүзеге асыру көзделді:
- айтыс өлеңдеріндегі басқа тілден енген сөздердің әдеби тілге қатысы:
- қарапайым сөздер мен диалект сөздердің қолданылу ерекшелігін көрсету;
- фразеологизм мен мақал-мәтелдердегі, қанатты және нақыл сөздердегі әр
ақынның өзіндік қолтаңбасы мен шеберлігін анықтау;
- айтыс ақындары тілінде шешендік сөздердің орын алуы;
- айтыс ақындары тіліндегі көріктеуіш тәсілдердің қолданылу ерекшелігін
көрсету;
- айтыс ақындары тіліндегі инверсия мен эллипсистің қолданылу ерекшелігі:
- Айтыс өлеңдерінің құрылысын анықтау;
Жұмыстың ғылыми жаңалығы.
Қазіргі айтыс өнерінің көркемдік деңгейіне өзімізше баға беріп, табысты
жақтарын ашып көрсетіп, жағымсыз жақтарына ғылыми түрде тоқталып, айтыс
өнерінің көркемдік тұрғыдан ілгерілеуіне титтей де болсын өз үлесімізді
қосу – жұмыстың жаңашылдығы болмақ.
- Сонымен қатар, басқа тілден енген сөздерді, қарапайым сөздер мен
диалектілерді және көнерген сөздерді белгілі бір стильдік мақсатта
пайдалана отырып, айтыс ақындарының әдеби тіл нормасының дамуына үлес
қосуы;
- айтыс ақындарының тілімізде бұрыннан бар фразеологизмдерді, мақал-
мәтелдерді қолдана отырып, тұрақты тіркестердің орнын ауыстыру,
компоненттер арасына сөз сыналату, бір тіркестің бойына бірнеше тіркестің
мағынасын сыйғызу, лексикалық құрамын жаймалап қолдану, бір компонентін
синоним немесе басқа сөзбен алмастыру, я болмаса олардың бір сыңарын
түсіріп қолдану, болымды мәндегі тіркестер мен мақал-мәтелдерді болымсыз
мағынада немесе керісінше қолдану арқылы әдеби тілді байытатын жаңа сөз
қолдану үлгілеріне талдау жасалуы;
- айтыс өлеңдеріндегі шешендік сөздердің қолданылуы әдеби тілдің қоғамдық
қызметінің кеңеюіне, яғни оның көсем сөз стилінің жетілуіне тигізген
әсерінің анықталуы;
- айтыс өлеңдеріндегі көркемдік тәсілдердің экспрессивтік, эмоциялық
бояуының аса жоғары болуымен ерекшеленетінінің дәлелденуі;
- ақындар тіліндегі инверсия мен эллипсистің қолданылуындағы
ерекшеліктердің талдануы.
Зерттеудің дерек көзі. Жұмысты жазу барысында негізі материалдарды
Мұхамеджан Тазабеков, Аманжол Әлтаев, Серік Құсанбаев, Абаш Кәкенов, Мэлс
Қосымбаев, Айнұр Тұрсынбаева, Оразалы Досбосынов, Айбек Қалиев, Абаш
Кәкенов, Ақмарал Ілеубаева, Бекарыс Шойбеков, Дәулеткерей Кәпұлы, Жібек
Болтанова сынды айтыс ақындарының сөз қолданыстары жарық көрген II томдық
Қазіргі айтыс топтамасынан және Р.Сыздықова, К.Құсманова, Қ.Мәдібай,
А.Айтқазина сынды қазақ тіл мәдениетін зерттеуші ғалымдардың еңбектерінен
алдық. Сонымен қатар, Дарын Нұрсапаров, Аслан Ғафуров сияқты өзіміздің
жерлес ақындарымыздың сөз қолданымдарын материал етіп алдық.
Жұмыстың негізгі зерттеу әдістері. Бітіру жұмысын жазу кезеңінде қазіргі
тіл білімінде қалыптасқан негізгі принциптер мен ғылыми әдіс- тәсілдер
қолданылды.Яғни, баяндау және талдау, салыстыру, сараптау, семантикалық
талдау әдістері қолданылды. Сондай-ақ, жалпы тіл білімінде қолданылатын
лингво-стилистикалық әдістер басшылыққа алынды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Айтыс ақындарының әдеби тіл
нормасына үлес қосуына, эстетикалық көркемдік принциптерінің саралануына
байланысты бітіру жұмысының кейбір нәтижелері мен тұжырымдары кейінгі айтыс
өнерін діттеп келе жатқан жас өрендерге айтыс өнері жайындағы білімдерін
толықтыру мақсатында септігін тигізеді.
Сондай-ақ, орта мектептерде қосымша сабақтар, арнаулы курстар мен семинар
сабақтарын ұйымдастырып, онда сөз өнерінің құдіреттілігін танытуда,
адамгершілік – эстетикалық тәрбие беруде бұл жұмыстың теориялық әрі
практикалық мәні бар.
1 АЙТЫС ӨЛЕҢДЕРІНЕ ТІЛДІК СИПАТТАМА
.
Айтыс өлеңдеріне тілдік сипаттама деп аталатын бірінші тарауда айтыс
ақындарының тіліндегі араб, парсы сөздері, орыс тілі арқылы енген сөздер,
көнерген сөздер, қарапайым сөздер мен диалектілер талданады. Сондай-ақ,
ақындар тіліндегі инверсия мен эллипсис және айтыс өлеңдерінің құрылысы
қарастырылады.
Айтыс ақындарының тілінен араб, парсы сөздерінің лексикалық қабатын
кездестіреміз. Бұл қабаттың басымы қазақтың жалпыхалықтық сөйлеу тіліне
ертеден еніп, әбден сіңіскен, қазақтың өз сөздері болып кеткендер. Мысалы,
айтыс өлеңдеріндегі дүние, момын, мейман, несібе, дәулет, құдай, заман,
жаза, уағда, кедей, пейіл, пана, пасық, арам, амал, қайыр, құрмет, ар,
абырой, халық, әлем, өмір, адам, адамзат, ажал, ақырет, ұжмақ, құбыла, бақ,
мезгіл, дұшпан сияқты сөздер түп негізі араб-парсынікі болғанымен,
әлдеқашан халық тіліне сіңісіп, қазақ лексикасының байлығына айналғандар.
Араб – парсы қабатының екінші тобы және өте шағын бөлігі халықтың
күнделікті сөйлеу тілінде көп қолданылмайтын, негізінен ислам дініне
қатысты сөздер. Мысалы, арсы-күрсі, маһи, төрт шадияр, лауқы, фани, һәммәт
т.б.
Бұл топтағы сөз қолданым ақындардың мұсылманша сауаттылығынан көрінеді.
Мысалы, Ринат Заитов пен Рүстем Қайыртайұлының:
Жасымда жарамды еңбек ете алмасам,
Не бетіммен кетемін бұл пәниден, - деген сөз саптаулары дәлел. Немесе
Аманжол Әлтаев пен Жәкен Омаровтың:
Ассалаумағалейкум,
Отырған жәмиз жұратым.
Ақ самай ардагерлерім,
Халал боп хақың ұрпаққа,
Құттты да болсын мейрамың
Харам мен халалды ажыратпаса,
Қонады өзі оралып шыңнан бағы.
Дертіңді кәләм – шариф анық басар,
Оқыған ғалым жұртқа жарық шашар, - деген қолданыстары дәлел.
Ақындар мұсылман дінінің жарлықтары мен заң ережелері жағынан да білім
сынасады. Дінге байланысты сөздердің біразы тұрақтап қалса, кейбіреуі
тілдік айналымнан шығып қалған. Мысалы, мақшар – мәхшәр (араб сөзі),
адамдарды жәннат пен тозаққа айыратын күн деген мағынада айтыс ақындары
тілінде қолданылатын сөз: мақшарда күйер дейді екі беті, мақшар күн
тартар ма екен қастарына, күнінде таңда мақшар болса жиын.
Мүбарак болсын құрбан айттарыңыз,
Тәбарак ырыс қосып ырысына (Бекарыс Шойбеков пен Мұхамеджан Тазабеков).
Бұл жерде мүбарак сөзіне қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде құтты,
қайырлы, сәтті деп анықтама береді. Және осы сөз сайыста намаз сөзінің
жиі қолданылуы кездеседі:
Алладан жәрдем тілеп сөз бастайын
Намаздан жаңылмаған нар Жамбылдай немесе:
Аллаға – құл, адамға – ұл болу ғой,
Намазға кеп түйіссе тең тізелер.
Ақын намаз оқыса хақты танып,
Алдымен аузындағы сөз түзелер.
Намаз – ислам дінін тұтынатын діндар адамдардың Аллаға бағыштап күніне бес
рет дұға оқып өтейтін құлшылығы.
Сонымен бірге,көптеген араб, парсы сөздерін айтыс ақындары стильдік
мақсатта жарыстыра қолданады. Мысалы: ақын – шайыр, хат – наме, Алла – хақ,
тәңір, жаратқан және т.б.
Қазіргі айтыс өлеңдерінде қазақ тілінің сөздік құрамына енген орыс тілі
және орыс тілі арқылы енген сөздер қолданылып жатады. Оған ардагер ақын
Шорабек Айдаров пен қазіргі Қазақстан ұлттық арнасындағы Айтыс -
Чемпионаттың да биігінен көрініп жүрген Қуаныш Мақсұтовтың айтысын үлгі
етіп алуға болады. Мысалы, Шорабек ақын ел алдына шыққаннан-ақ елмен
амандасып алып:
Жүйрікті жюри бүгін шеттетпесін,
Ел-жұртым оларға енді өкпе етпесін.
Айтыстың арты тағы опыр – топыр,
Төбелес без правил боп кетпесін, - деп ескертеді. Бұл жердегі әділ -
қазы, ережесіз сөздерінің орнына қолданылып тұрған жюри, без правил
сөздері тап осы жерде эмоциялық, экспресивтілік рең беріп тұр. Сонымен
бірге, Шорабек ақын сөзін:
Артық ұпай алуда жастар жағы,
Басқандай тұзды алтылық көзірменен, - деп жалғар, козырь сөзін қазақ
тілінің қалпына келтіріп, көзір етіп қолданады.
Бұндай қолданыс Шорабекпен айтысып отырған Қуаныш ақынның сөз қолданымында
кездеседі:
Білдің бе, неге бастым тормызымды-ай,
Тұрғанда жар құламай, ор бұзылмай.
Орыс тіліндегі тормоз сөзі тормыз болып қолданылып, тежеу мағынасында
жұмсалып тұр.
Ал, Шорабек ақын болса:
Айтасың фактілердің ең ескісін,
Ең ескісін және де көмескісін.
Факты менен цифрды ұмытпайтын
Сен осы робот адам емеспісің?, - деп, қарсыласын сүріндірудің амал-
тәсілдерін іздейді. Бұл жердегі факт, цифр, робот сөздері – орыс тілі
арқылы енген сөздер. Шорабек ақын сөзін ары қарай:
Тіршілік үшін күрес жүріп жатыр,
Басылып бас ішінде бар кнопка
Асығып жеттік мынау айтысқа да,
Жүрсінді отырғызып банкротқа, - деп жалғайды.
Осылай айтыс ақындарының тілінде орыс тілінен енген сөздер жиі қолданылып
кететін кездер де болады. Оған жауап ретінде:
Абайша айтсам сөзімді –
Самородный сары алтын - деп Оразалыдай ақындар сөз тауып кетіп отырған.
Ал, семейлік Сара Тоқтамысова мен қызылордалық Мұхтар Қуандықовтың
айтысында Мұхтардың айтқан:
Король түгіл, пешкі де сиятұғын,
Көңілі шахматтың тақтасындай , - деген сөз тізбектері не халықтың, не
әдеби тілге еніп қолданылған элементтер емес, Мұхтарға ғана тән сөз
қолданыстар. Сонымен қатар:
Соққан добын кіргізбей қайтарайын,
Кәнігі футболшының қақпасындай (Арман Бердалин мен Әсем Ережеқызы)
Бұл сөз тізбегі де – тек Әсемге ғана тән қолданыс.
Тіліміздегі қарапайым сөздер – белгілі бір стильдік мақсатпен сөздің
мазмұнын тұрпайыландыра, дөрекі етіп қолданылатын тілдік құрылымдар.
Бұлардың жалпылама лексикаға қарағанда эмоциялық, экспрессивтік бояуы
күштірек болады. Айтыс өлеңдері диалогқа құрылғандықтан, ауызекі сөйлеу
тіліне жақын келеді. Ал қарапайым сөздер, көбінесе, сөйлеу тілі стилінде
қолданылады. Қарсыласының сауалы мен жауабына орай ақындар тіліндегі
қарапайым сөздер, қарапайым фразеологизмдер белгілі бір көркемдік мақсат
үшін жұмсалады. Жеңу мақсатында қарғыс, алғыс мәніндегі стилистикалық бояуы
бар сөздерді көп қолданады. Бұндай сөздер айтысты қыздырып, жандандыра
түскенін байқаймыз. Мысалы, Қай иттің тұмсығына түкіргенін, сол шірік,
қорқаулар, есек, құл, надан, кәпір, мардымсыз т.б.
Сондай-ақ, айтыс өлеңдерінде қарапайым тұрпайы мәндегі фразеологизмдер де
қолданылады.
Ғалым Н.Уәлиұлының сөйлеу тілі реңіндегі фразеологизмдер туралы: ...Бұлар
бейәдеби болса да, эстетикалық қызметке жегілгенде, жазушының сөз бояуын әр
алуан етіп көрсетіп, шығармаға реалистік сипат береді - дейді.Мысалы:
Жан едің кісі мінін санағыш-ақ,
Боп қапсың енді маған қара пышақ (Шорабек Айдаров пен Қуаныш Мақсұтов),
немесе:
Бәтуәсіз бұл бала,
Үйленіп апты сонымен (Сара Тоқтамысова мен Мақсат Ақанов).
Қара пышақ, бәтуәсіз бала, қара бала, қара сирақ, қу борбай – тілімізде
ежелден бар сөйлеу тілі реңіндегі фразеологизмдер.
Сонымен айтыста сөз бостандығына ерік берілгендіктен, ақындар көбінесе
поэзияда қолданылмайтын қарапайым сөздерді халық көңілінен шығу мақсатында,
соны сөз ретінде айтыстың эмоциялық, экспрессивтік бояуын қалыңдату үшін
қолданады.
Айтыс ақындарының диалект сөздерді қолдануы – бейнелі сөздердің таусылып
қалғандығынан емес, әр ақын өз елінің, өлкесінің атынан сөйлегендіктен, сол
елдің жергілікті тілдік боуын, сол ақынның стильдік даралығын, сөз саптау
шеберлігін байқатады.
Диалектілік – лексикаға байланысты белгілі бір жердегі жергілікті
тұрғындардың сөйлеу тілінде қолданылатын сөздер жатады.
Мысалы:
Құдағайыңның қасына,
Атомын әкеп жарғанда (Дәулеткерей мен Оразалы).
Бұзаутіс менің сөздерім,
Бұтыңнан шағып шаянша (Оразалы мен Дәулеткерей).
Бұл сөзімді айтайын,
Үлкенді – кіші дөкейге (Оразалы мен Дәулеткерей).
Айтақтап жіберер ем дәу тазымды - ай (Балғынбек Имашев пен Әсем
Ережеқызы).
Сөздеріңді сөйлеп қал,
Ақ құйрық шайдың буындай (Оразалы Досбосынов пен Ринат Заитов).
Немесе:
Дәулеткерей сөйлесін,
Мына тапалға бас ұрмай (Дәулеткерей Кәпұлы мен Оразалы Досбосынов).
Жүйріктей тартып алған желден бәйгі (Мэлс Қосымбаев пен Мұхамеджан
Тазабеков).
Айтыс өлеңдеріндегі көнерген сөздерден ақындардың сөз байлығын көреміз.
Мысалы, Оразалы Досбосынов пен Дәулеткерей Кәпұлы айтысындағы:
Мен деген, Дәулеткерейім,
Көсем сөзге келгенде,
Көк найза едім толғаулы.
Адасқан сендей оқ өтпес,
Ақ сауыт едім торлаулы, немесе:
Сағағын жезбен қынаған,
Найзадай тілді толғайын.
Басыма киген мұрабым,
Басыма қонған бақ шығар (Мэлс Қосымбаев пен Мұхамеджан Тазабеков).
Кезінде кеме жасап, қашанғы енді,
Кебіс – мәсі тіккенге таң қаламыз (Шырынбек Қойлыбаев пен Кәрима Оралова).
Абай өлеңдерінің синтаксистік құрылысын зерттеген Р.Сыздықова: Инверсия –
сөйлем ішіндегі бір-біріне қатысты сөздердің, сөйлем мүшелерінің, күрделі
сөз орамдарының, әдеттегі орын тәртібінің бұзылып берілуі. Бұл бұзылу тіл
нормасынан жөнсіз ауытқу емес. Ауыстыру әр алуан мақсатпен орындалады,
әсіресе, поэзияда өлеңнің ырғақ, ұйқас сияқты шарттарын өтеу үшін ақындар
ауыстыруға жиі барады және бұл өлең тіліне тән табиғи заңдылық, - дейді.
Айтыс ақындары ауыстыруды тек ырғақ пен ұйқас талабынан ғана емес, сөзге
логикалық екпін түсіру, негізгі идеяны алдындағы тармақта немесе тармақ
басында беру сияқты стильдік мақсатта пайдаланады.
Айтыс өлеңдерінде жиі кездесетін инверсияның түрі өлеңнің ырғағына,
ұйқасына қарай баяндауыш бастауыштан бұрын келіп, тармақтың не басында, не
ортасында орналаса береді:
Ауласқаным көңілде дұрыс шығар,
Жауласқанмен келмейді жеңіс оңай (Балғынбек Имашев пен Мэлс Қосымбаев).
Елім деп еңіресе шеттерінен,
Ер тоқымын лақтырған асау аттар (Оразалы Досбосынов пен Айбек Қалиев).
Егер де бөтен елден әскер келсе,
Бірінші ұрандайық біз екеуіміз (Оразалы Досбосынов пен Айбек Қалиев).
Жібек Болтанова мен Айтақын Бұлғақовтың қағысуында:
Жиылған көп көрермен алдымдағы,
Секілді екен тәп-тәтті нанның дәмі.
Айтыс десе ентелеп еркелеген,
Сіздердей болса екен жанның бәрі.
Бір сәлем, студенттер, бәріңізге,
Көтерген кірпішсіңдер қабырғаны, - деп, ары қарай:
Дедің бе, Айтақын-ау, қырықтамын,
Сырың деп бізге айтқан мұны ұққаным, - деп жалғайды.
Немесе анықтаушы сөз бен анықталушы сөздің орны алмасып келеді:
Қазақтың бір қызы едім ар – ибалы (Нәзира Мәдішева мен Аманжол Әлтаев),
Датымен сай болса да атына нар, Атымен сай болмайды затына нар (Нұрлан
Мұсаев пен Тілеген Әбілов), Ерікжан, сөз сөйлейсің, кезек-кезек (Әселхан
Қалыбекова мен Ерік Асқаров), Ұлы едің Алатаудың арыс маңдай (Аманжол
Әлтаев пен Ермек Жұматаев), Болғанмен ат үстінде ғаламат паң, Көңілі
қазағымның дала жатқан, Күн ұяға батады бір айналып, Жүрдек-ау жалған
өмір ұдай жарық (Аманжол Әлтаев пен Ақмарал Леубаева).
Сондай-ақ, тұрақты тіркестер, мақал – мәтелдер де инверсияға ұшырайды:
Азады ел ағадан, тон жағадан
Сөзіңіздің болмаса тиянағы (Жібек Болтанова мен Айтақын Бұлғақов).
Айналып алдарыңа қайта келдім,
Жатпас деп алмас қылыш қап түбінде (Серік Қалиев пен Аманжол Әлтаев).
Өйткені мен атама не көрсетсем,
Ұмытпаймын алдыма сол келерін (Нұрлан Мұсаев пен Тілеген Әбілов).
Ғалым Р.Сыздықова: Өлеңнің синтаксистік құрылымының прозадағыдан
айырмашылығының бірі де – ықшамдау принципінде. Бұл процесстерді тудыратын
мотивтер де әр алуан. Олардың ішіндегі ең бастысы – белгілі бір айтылмақ
ойды (не бөлшегін) өлеңнің белгілі бір бөлігіне ( айталық, бір немесе екі
тармағына) сыйғызу болады, яғни өлшем талабы, одан кейінгі ұйқас талабы,
стильдік талаптар, - дейді.
Эллипсис сөйлемнің, ойдың ықшамдылығын, әсерлілігін, өткірлігін арттырады
десек, айтыс ақындары мақал – мәтелдердің бір компонентін түсіріп, ықшамдап
қолданған. Мысалы, Бәріне де кешіріммен қараңыздар, Тас жармай біреулері
бас жарғанда (Мэлс Қосымбаев пен Балғынбек Имашев).
Айтыс өлеңдерінің құрылысы, негізінен, он бір буынды және жыр ағымы
үлгісіндегі жеті не сегіз буынды өлең өлшемдеріне құрылған. Мысалы, Аманжол
ақын он бір буынды өлең өлшемімен елге танымал:
Жігіт ем нөкер сайлап жорық құрған,
Өнердің қасиетін мол ұқтырған.
Алдыма ару ақын кеп жатқанда,
Кезім жоқ ақ тілектен торықтырған.
Мінеки, Аманжолмен бір сырласшы,
Жібек қыз, бек шағыңда толып тұрған.
Алланың ақ ниеті дұрыс екен,
Қайтадан екеуімізді жолықтырған. Ақын айтыс барысында осы өлең өлшеміне
көбірек сүйенеді. Немесе көкшетаулық Баянғали Әлімжанов:
Жер шоқтығы Көкшеден,
Көл үлкені Балқаштың
Даласына бір сәлем!
Осы тойға кеп жатқан,
Ата менен ақ шашты
Анасына бір сәлем!, - деп, жеті – сегіз буындық өлең өлшеміне жүгінеді.
Ұйқас, яки рифма (грекше rhytmos - өлшемдес, мөлшерлес) - өлең
тармақтарындағы сөз аяқтарының үндестігі, өзара ұқсас,дыбыстас естілуі.
Айтыс өлеңдері қазақ поэзиясында аса мол кездесетін қара өлең ұйқасына (а а
б а )көбірек бағынады. Оған:
Аға мен іні бұрын арбаспаған,
Қашаннан бір болған ғой қандас бабам.
Іні боп ағаларға ізет көрсет,
Бұрын да іні ағаға жармаспаған (Айтбай Жұмағұлов пен Рүстем Қайыртайұлы),
- деген өлең жолдарын алуға болады. Мұндай мысалдарды көптеп кездестіреміз.
Сонымен бірге, кезекті ұйқас түрлері де көптеп кездеседі. Мысалы:
Тұманбай ағамыз кеп отырған соң,
Есіме түсіп кетті Шәмші бүгін.
Сондықтан аяқ асты бақ ашылып,
Ашылып отыр менің әншілігім (Оразалы Досбосынов пен Серік Құсанбаев).
Аралас ұйқасты да көруге болады:
Әріп біткенге атау боп,
Алфавиттерде жоқ қазір,
Келтіре қоймас от зәбір.
Ойнамастан ұрыспақ,
Айтысайық дұрыстап,
Кезекті саған берейін,
Бас бәйгелі боп қағыр (Балғынбек Имашев пен Мұхамеджан Тазабеков).
Енді аяққы ұйқасқа алынған сөздердің атқаратын рөлін зерттеушілер айрықша
атап көрсетеді. Ұйқастың өлең табиғатына сай өзге рөлдерімен (мысалы,
ырғақты күшейтіп, тармақ жіктерін ажырататын т.б.) қатар, оның көркемдік –
бейнелеу құралы ретінде де мәні бар екендігі, яғни өлеңдегі негізгі
айтылмақ ойды білдіретін сөздер ұйқастырылатындығы айтылады. Дәлірек
айтсақ, ұйқастырылған сөздерге интонациялық екпін түседі де, ол сөзге
оқушының көңілі аударылады. Зерттеушілердің барлығы дерлік В.Маяковскийдің
ұйқасқа мән бере жазған: ... Я всегде ставлю самое характерное слово в
конец строки и достаю к нему рифму во что бы то ни стало деген сөздерін
цитат етіп келтіреді.
Демек біздің бұдан түйетініміз – ұйқасқа алынатын сөздер кездейсоқ
болмайтына, олар шумақтың немесе өлең бөліктерінің негізгі мағынасын аша
түсетін сөздер болуға тиісті екендігі. Яғни ұйқастың өлең мазмұнына,
идеясына, стиліне тікелей қатысты екендігін біз де баса көрсетеміз. Соған
орай ұйқастырылатын сөздердің сипаты (қай сөз табы) мен тұлғасының қандай
екендігінің үлкен мәні бар және ұйқасқа алынған сөздердің өлең синтаксисіне
тікелей әсері бар.
Айтыс өлеңдері осы айтылғандарға бағынып жатады. Ақын айтпақ ойы үшін ең
салмақты, яғни образды сөзді тармақ соңына шығарып, қалған тармақтарды
соған ұйқастырады. Жерлесіміз Абаш Кәкенов Құдайберлі Мырзабековпен
айтысында:
Орайы келсе тілді қалам байлап,
Сәлем беріп жатыр ма ауыл – аймақ.
Қол бастаудан сөз бастау қиын деген,
Көрейін шамам келсе мен де жайлап.
Алдыңа аман – есен шыға келдім,
Қолда деп аруағы Қабанбайлап, - дейді. Ақын Қабанбайлап сөзін тармақ
соңына келтіру үшін жібі түзу мәнді сөздер тізбегін тізеді. Сонымен
қатар, өлеңнің негізгі идеясына ұйқасқа алынған сөз де қатысып тұр. Ауыл -
аймақтан басқа өлеңнің өн бойына созылған моноұйқаста етістік сөздердің
дәйім келіп отыруы осы сөздерге көрермен назарын аудартады, өйткені бұлар
тармақ соңында тұрғандықтан, пауза жігіне сай келіп, оларға интонациялық
екпін түседі. Немесе:
Айтатын сөздеріңді тосып алдық,
Не айтсаң да Құдекең қосылайық.
Үй ішіне үй тіксе отау деген,
Қызғансаң да Семейді қосып алдық. Барлығы да – қарапайым ұйқастар.
Сөйтіп, ұйқастардың – айтыс өлеңдерінде алатын орны ерекше.
Айтыс ақындары тіліндегі көркемдік тәсілдер.
Сөз барымтасы кезінде өлең-жырды суырып салып (импровизация) шығару мен
тұтқиылдан бірнеше шумақ өлеңді төгілтіп, экспромт үлгісінде айтып жіберу
қуатты ақындықтың шабытты көрінісі десек, бұл өлең-жыр көркемдік
қасиеттерімен қатар қарсыласының сұрағына дәл тиетіндей әсерлі де ұтқыр,
соны болуымен құнды. Осы жайлы Р. Сыздықова: Үлкен айтыстарда ақындар жеңу
үшін тек тақырып, факт, логика, аргумент мықтылығын ғана көздеп қоймайды,
сөз – образдардың орынды, әсерлі әрі соны болуына да қам жейді. Ол үшін
тілдік – көркемдік дүниенің дәстүрлі түрлерін пайдаланумен бірге, жаңаларын
да тудыруға тырысады, - дейді. Айтыс ақындары тіліндегі көркемдік
тәсілдерден сол халықтың өмірі, рухани дүниесі, ұлттық бояу бедері,
дүниетанымы, әдет-ғұрпы, шаруашылығы, қысқаша айтқанда, бүкіл тарихы
көрініп тұрады.
Айтыс өлеңдерінің тағы бір ерекшелігі ақындар тіліндегі көркемдік тәсілдер
бір-бірімен байланысып, ұштасып жатады. Метафора немесе теңеу бірнеше
эпитетпен жалғасып, ұласып келіп күрделі метафора, теңеу не тұтасқан сөз
өрнегі жасалады. Осы айтылған жайлар бейнелі сөздердің түрлерін жекелеп
қарастыруда анық байқалады.
Теңеу – көркемдеу тәсілдерінің ішіндегі ең бастысы. Сөз бейнелеудің басқа
түрлері өз бастауын осы теңеуден алады. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде
бірінші мағынасында теңестіру, бірдей көру, туралау, дәлдеу тұрғысында
берілсе, екінші мағынасы салыстыру, салғастыру, балау турасында
беріледі.Орыс ғалымдарынан теңеуді қарастырғандар – Л.И.Тимофеев,
Б.В.Томашевский, М.И.Черемисина, И.В.Гутаров, А.А.Потебня және т.б.
Теңеу туралы алғаш ғылыми пікір білдірген – А. Байтұрсынов. Теңеу жайындағы
тұжырымдарды Қ. Жұмалиев, З. Қабдолов, З.Ахметов өз еңбектерінде атап
көрсеткен. Ал тілдің көркемдік сипаты ретінде жеке қарастырған – Т.Қоңыров.
Айтысқа түскен ақын шу дегеннен-ақ бастырмалатып, қарсыласының апшысын
қуырып, сескендіріп, өзін аң алмай жерге бекер қонбайтұғын қыран құс,
мұзбалақ, я болмаса, бәйге алмай қоймайтын серке сан арғымақ, тайпалған
жорға немесе әншілік өнерге келгенде иран бақтағы сайраған бұлбұл, даусы
мың құбылып құлпырған тотықұс бейнесінде береді. Бұлардың бәрі қарсыласын
қайткен күнде де сөзбен ұтып кетудің амал-тәсілдері. Айтыс өлеңдерінде төрт
түлік малға байланысты ұғым, түсініктерді білдіретін сөздерді ауыспалы
мағынада қолдану жиі ұшырасады. Осылардың ішінде ең көп қолданылатыны –
жүйрік ат бейнесі. Ақындар жүйрік атпен, тұлпармен өзін де, өлеңін де,
даусын да, домбырасын да салыстырады. Мысалға, айтыс тактикасын жетік
меңгерген Мұхаметжан Тазабеков: Су жорғадай қасыңнан өте шығам, Күл
шығарған кісідей күйбеңдесең,- деп өзінің үдеуін жылқының бір түрі –
жорғаға теңейді. Сонымен бірге, Арман Бердалиннің: Құла белдей көсіліп
жатсаң, елім, Құлагердей ойнақтап шабайын бір, - деген образды сөздері
дәлел бола алады. Мысалға, айтыс сахнасының төрінен көрініп жүрген
Дәулеткерей Кәпұлы Мұхаметжан Тазабековпен сөз сайысында: Шаршы тобыңды
шаңдатар, Бәйгелі тайың бапты енді, - деп өзін бәйгеге бапталынып жүрген
тайға теңесе, Арындатып бастап мен баяулатсам, Жабағы тайдың тері ащы
келер, - деп шабысының арынын осындай айшықты сөз образдарымен жеткізеді.
Тек қана жүйрік ат қана емес, қазіргі айтыстарда аңшылық пен малшылық
тұрмысынан алынған сөздер де көп қолданылады. Мысалы, Аманжол Әлтаев:
Иіген аруанадай асыл халқым,
Алдыңа келді, міне, боталарың, - деп өрнектесе, жамбылдық Ермек Жұматаев:
Ортекедей қоймасаң ойнақтауды, Мүштек жасап аламын мүйізйңнен, - деп
қарсыласын сүріндіреді. Аманжолдың сөз саптауынан төрт түлікке байланысты:
Бурадай Аманжолды шайнаймын деп, Кетпесін екі жағың айырылып немесе
Ақмарал Леубаевамен айтысында: Ал енді Ақмаралға көз салайын, Құлжадай
ғазиз басын шыңнан бұрған, тағы бірде: Ал енді Аллажарлап! - мен
шабайын, Кешегі Ақандардың құла атындай - деп келтіреді. Мал атауларына
байланысты теңеулер Дәулеткерей Кәпұлының сөз саптауында да көрініс табады:
Демеп қой, халқым, қол ұрып, Нар құнындай нарқың бар немесе Бабымызды
танысын байтақ қазақ, Қобыландының атындай Құртқа баққан, Құлдықта халқым
зар қақтың, Бұғауға түскен құлындай және т.б.
Айтыс ақындары қарсыласын сөзбен ықтырып алуды көздеп, өздерін қиядан
сорғалап кеп түскен мұзбалаққа, тастүлектей түйілген қыранға, ақиық қырып
сал жыртқыш құстарға балайды. Мысалы, тағы да Аманжолдың сөз саптауындағы:
Қомданып бір серпіліп отырсайшы, Аң көрген, қиядағы текті құстай,
Ризамын сандуғаштай сайрауыңа, Қырандай көз қанталап кетсе-дағы, Бүруге
сені, қалқам, қимай тұрмын, - деген образдары дәлел. Марқұм боп кеткен
алматылық Оразалы Досбосыновтың сөздерінде де осындай образды сөздер
кездеседі: Көрсеткен көк тұйғындай іреңділік, Ал, сөйлеші ендеше, күрең
жігіт, Ініңді көргің келмей торғайдай түк, Арбаңды жоғарғыға зорға айдай
шық және т.б.
Келесі бір топ теңеулер табиғат құбылыстарына арналған. Ақындық өнердің
шарықтауын табиғат құбылыстарына балауынан, адам мен табиғат арасындағы
ұқсастықты, бірлікті, жалғастықты көргендей боламыз. Бейнелі теңеулерді
қолдану арқылы айтыс өлеңдерінен ақындық сезімнің, әдемілікті сезінудің
өмір шындығымен байланысып жатқаны байқалады. Я болмаса дауыл, құйын, жел,
нөсер, асау теңіз, жал-жал толқын, тасқын, сел – бұлар айтыс өлеңдерінде
сөздің, өлең-жырдың бейнелі баламасы. Мысалы, Желдей үрлеп, желкеңнен
жетелейін, Желкендей көтеріле білсең егер (О. Досбосынов), Телегейдей
тербелген халқым терең (А.Әлтаев), Көк шалғындай жайқалып отырсың-ау,
Шалғы түгіл, сары жел тимегендей (М.Тазабеков) және т.б.
Айтыстарда, сонымен бірге, сұлу қыздың портретін сөзбен мүсіндеу – кеңінен
өріс алған дәстүр. Аманжолдың Нәзира Мәдішевамен сөз қағысында:
Айдай сұлу Нәзира жанымдағы,
Қарайсың ханшайымдай тағындағы.
Екі бетің қызарып көз тартады
Алмадай ұжмақтың бағындағы.
Қос білегің түп-түзу аппақ екен,
Қайыңдай ақ найзаның сабындағы.
Абайлап қарағанда меңің қандай,
Белгідей кербұғының санындағы.
Ақ жүзіңнің ажары аппақ екен,
Жарық нұрдай орданың шамындағы.
Бешпентіңнің оюы нәзік екен,
Тамырдай боз қулықтың санындағы.
Тұсыңнан жел тұрғызып қанат қақсам,
Құландай үрікпессің қағыңдағы - деп, әдемі қалыпқа салады. Қалай десек те,
сұлу қыздың ажарын сипаттау объективті шындықтың ұлы суреткер көрмек
сезімінен түйсіні, данышпан ақындардың ой елегінен көркемделі шыққан
образды байқатады.
Ілгерідегі теңеулер зат есімге –дай, -дей, -тей қосымшалары арқылы
жасалған.
Метафора термині ежелгі Үнді, Грек заманындағы зерттеу еңбектерден
белгілі. Метафораны орыс тілінде М.В.Ломоносов, А.А.Потебня, Б.С.Мейлах,
Е.Г.Черкасова және т.б. ғалымдар зерттеген.
Қазақ ғалымдарынан Қ.Жұмалиев, З.Қабдолов, З.Ахметов, Ә.Қайдаров, Б.Хасанов
және т.б. өз еңбектерінде қарастырған. Тілімізде метафора жайлы алғаш
теориялық тұжырым жасаған – А.Байтұрсынов. Ал Б.Хасанов: Метафора – екі
зат пен құбылысты салыстырудың негізінде сөздің ауыс (мағынада)
қолданылуы, - дейді.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде метафораға мынадай түсінік беріледі:
Метафора – басқаша мағынада қолданылатын ауыспалы астарлы, пернелі сөз.
Метафора әр түрлі сөз таптарынан жасалады. Соның ішінде жиі кездесетіні –
есім сөз таптары. Зат есімнен болған метафораларды адамға қатысты,
жануарларға байланысты, құс атауына байланысты және т.б. деп бөлуге болады.
Ақындар тілінде айрықша және ең көп метафораланатын – құс атауына және
жылқы малына байланысты ауыстырулар. Жігітті алғыр қыран құсқа (лашын,
қаршыға, сұңқар, бүркіт т.б.), ал қызды сол қыран ілетін айдындағы аққуға,
сұқсыр үйрекке, сүйкімділікті аңғартатын қоңыр қазға балау халық
поэзиясында бұрыннан бар десек, қазіргі айтыс өлеңдерінде де ол өз
жалғастығын тапқан. Мысалы, Арқаның түлеп ұшқан қыранымын (Айтбай
Жұмағұлов), Өйткені Көкшетаудың қыраны едің, Қоймайтын қоян түгілі, қасқыр
алмай (Дәулеткерей Кәпұлы), Армысың, Дәулеткерей, арғымағым, Есіміңді
дәріптеп қосқан жөн ғой (Мэлс Қосымбаев), Қағысқалы келгенмін, Арқадағы
аққумен (Айтақын Бұлғақов), т.б.
Зат есім метафоралары өзара бастауыштық – баяндауыштық қатынаста келеді.
Мысалы, оны Мұхаметжанның сөз қолданысынан көптеп кездестіруге болады:
Қызыл тіл – қынсыз қылыш, тіс ақсауыт, Ауыз – ошақ, отты сөз лапылдаған
немесе Ой – қалта, санам – сандық, зердем – қоржын, Зерлеген сөзді ғана
екшегендей, Болғанда айтыс –кеме, өлең – теңіз, Жаңа толқын болармыз
өлеңге біз. Тағы да басқа Төбеде төңкерілген бөркің - аспан (Дәулеткерей
Кәпұлы), Атақтымен көрейін арпалысып, Көз – қорқақ болғанымен, қол – батыр
ғой (Балғынбек Имашев) деген сияқты мысалдар жеткілікті.
Эпитет туралы да алғаш теориялық тұжырым жасаған – А.Байтұрсынов. Тілдік
тұрғыдан қарастырған Г.Ө.Мұхаметқалиева өзінің ғылыми – зерттеу еңбегінде:
Эпитет тіл мен әдебиетке ортақ мүлік болғандықтан, оларды қабысқан жерінен
орайлас, шарттас қарастырған жөн, - дейді.
Эпитет зат. Көркем образдар жасау тәсілінде жиі қолданылатын заттың,
нәрсенің сын – сипатын білдіретін анықтауышы, айырым көрсеткіші.
Айтыстарда эпитет бірыңғай портрет құрайтын теңеу, метафорамен тіркесіп
келіп бір-біріне көркемдік ықпал жасайды. Оған Оразалы Досбосыновтың
жырларынан дәлелдер келтіруді жөн көрдік: Армысың, ақ самайлы апаларым,
Қадірі хан қызындай күймедегі, Айтқыштық – атам қазақта үлкен өнер,
Қарқынды сөз қамырдан күлшеленер, Бос сөзге бой алдырып бұрмаланбай,
Құнды сөзді жіпке тізгін қылқаламдай немесе
Сары бидайын сапырған сары қымыздай,
Сұлыға зар болып тұр қырманы елдің.
Қызылшаны сүбедей сүйкеп отыр,
Қызыл еті таусылып қырдағы елдің, - дей келе, тағы да:
Ақыннан асыл сөз шықпас,
Отанына табынбай.
Жұмыр болсын сөздерің,
Күмпеленген қамырдай, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz