Геодезия, жер мәселелері (сұрақ пен жауап түрінде)
Геодезия – жер туралы өте ежелгі ғылымдардың бірі. Адамзаттың бағзы заманда жер бетінде қашықтық пен ауданды өлшеудегі ашқан заңдылықтары геометрия мен геодезияның ғылым ретінде дүниеге келуіне негіз болды. Грек тілінен аударғанда «геодезия» сөзі «жерді бөлу» деген мағынаны білдіреді. Қазіргі заманғы геодезияның жерді бөлу мағынасы шеңберінен әлде қашан шыққаны түсінікті.
Геодезия – жердің немесе оның жекелеген бөліктерінің пішіні мен көлемін, жерді карталар мен пландарға түсіру, сол сияқты адамның инженерлік қызметінің сан алуан міндеттерін атқару мақсатында жер бетін өлшеу әдістерін зерттейтін ғылым.
Геодезия мен топография пәнінің негізгі ғылыми-техникалык міндеттеріне мына төмендегідей жүмыстар жатады:
а) жер бетіндегі жекелеген нүктелердің орындарын таңдап алынған координаталар жүйесінде анықтау;
б) әр түрлі инженерлік ғимараттарды жобалау және салу кезінде сонымен қатар ауыл шаруашылығы өндірісінде, жер бетінің және қойнауының табиғат байлықтарын пайдалануда қажет болатын түрі, сипаты, дәлдігі жағынан алуан түрлі өлшеулерді жер бетінде немесе жер астында атқару;
г) еліміздің қорғаныс мұқтаждығын геодезиялық мәліметтермен қамтамасыз ету.
Жоғарыда аталған геодезиялық жұмыстардың 4 түрі жерге орналастыру жұмыстары жүргізілетін жер пайдалану территориясының жақсы сапалы планы және картасы болмаған жағдайда орындалады.
5. Орындалған түсіріс негізінде пландар мен карталарды құру және рәсімдеу.
6. Жер пайдаланудың және алқаптардың аудандарын экспликациясын құра отырып анықтау.
7. Жобалау планын құру – пландар мен карталардың көшірмелерін жасау.
8. Объектілерді алдыңғы (эскизді) жобалау.
9. Объектілерді техникалық жобалау.
10. Жобаны жер бетіне шығаруға дайындау.
11. Жобаны жер бетіне шығару.
12. Жұмыстардың орындалуын тексеру түсірістері.
13. Ғимараттардың деформациялануы мен отыруын бақылау.
Геодезия – жердің немесе оның жекелеген бөліктерінің пішіні мен көлемін, жерді карталар мен пландарға түсіру, сол сияқты адамның инженерлік қызметінің сан алуан міндеттерін атқару мақсатында жер бетін өлшеу әдістерін зерттейтін ғылым.
Геодезия мен топография пәнінің негізгі ғылыми-техникалык міндеттеріне мына төмендегідей жүмыстар жатады:
а) жер бетіндегі жекелеген нүктелердің орындарын таңдап алынған координаталар жүйесінде анықтау;
б) әр түрлі инженерлік ғимараттарды жобалау және салу кезінде сонымен қатар ауыл шаруашылығы өндірісінде, жер бетінің және қойнауының табиғат байлықтарын пайдалануда қажет болатын түрі, сипаты, дәлдігі жағынан алуан түрлі өлшеулерді жер бетінде немесе жер астында атқару;
г) еліміздің қорғаныс мұқтаждығын геодезиялық мәліметтермен қамтамасыз ету.
Жоғарыда аталған геодезиялық жұмыстардың 4 түрі жерге орналастыру жұмыстары жүргізілетін жер пайдалану территориясының жақсы сапалы планы және картасы болмаған жағдайда орындалады.
5. Орындалған түсіріс негізінде пландар мен карталарды құру және рәсімдеу.
6. Жер пайдаланудың және алқаптардың аудандарын экспликациясын құра отырып анықтау.
7. Жобалау планын құру – пландар мен карталардың көшірмелерін жасау.
8. Объектілерді алдыңғы (эскизді) жобалау.
9. Объектілерді техникалық жобалау.
10. Жобаны жер бетіне шығаруға дайындау.
11. Жобаны жер бетіне шығару.
12. Жұмыстардың орындалуын тексеру түсірістері.
13. Ғимараттардың деформациялануы мен отыруын бақылау.
Пән: Геология, Геофизика, Геодезия
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 231 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 231 бет
Таңдаулыға:
1. Жерге орналастыру және кадастр жұмыстарында геодезияның орны.
Геодезия - жер туралы өте ежелгі ғылымдардың бірі. Адамзаттың бағзы заманда жер бетінде қашықтық пен ауданды өлшеудегі ашқан заңдылықтары геометрия мен геодезияның ғылым ретінде дүниеге келуіне негіз болды. Грек тілінен аударғанда геодезия сөзі жерді бөлу деген мағынаны білдіреді. Қазіргі заманғы геодезияның жерді бөлу мағынасы шеңберінен әлде қашан шыққаны түсінікті.
Геодезия - жердің немесе оның жекелеген бөліктерінің пішіні мен көлемін, жерді карталар мен пландарға түсіру, сол сияқты адамның инженерлік қызметінің сан алуан міндеттерін атқару мақсатында жер бетін өлшеу әдістерін зерттейтін ғылым.
Геодезия мен топография пәнінің негізгі ғылыми-техникалык міндеттеріне мына төмендегідей жүмыстар жатады:
а) жер бетіндегі жекелеген нүктелердің орындарын таңдап алынған координаталар жүйесінде анықтау;
б) әр түрлі инженерлік ғимараттарды жобалау және салу кезінде сонымен қатар ауыл шаруашылығы өндірісінде, жер бетінің және қойнауының табиғат байлықтарын пайдалануда қажет болатын түрі, сипаты, дәлдігі жағынан алуан түрлі өлшеулерді жер бетінде немесе жер астында атқару;
г) еліміздің қорғаныс мұқтаждығын геодезиялық мәліметтермен қамтамасыз ету.
Жоғарыда аталған геодезиялық жұмыстардың 4 түрі жерге орналастыру жұмыстары жүргізілетін жер пайдалану территориясының жақсы сапалы планы және картасы болмаған жағдайда орындалады.
5. Орындалған түсіріс негізінде пландар мен карталарды құру және рәсімдеу.
6. Жер пайдаланудың және алқаптардың аудандарын экспликациясын құра отырып анықтау.
7. Жобалау планын құру - пландар мен карталардың көшірмелерін жасау.
8. Объектілерді алдыңғы (эскизді) жобалау.
9. Объектілерді техникалық жобалау.
10. Жобаны жер бетіне шығаруға дайындау.
11. Жобаны жер бетіне шығару.
12. Жұмыстардың орындалуын тексеру түсірістері.
13. Ғимараттардың деформациялануы мен отыруын бақылау.
Топографиялық-геодезиялық зерттеу мен іздестірулер жүргізу жерге орналастыру іс әрекеттерінің бірі болып табылады. Ол басқа жерге орналастыру іс әрекеттерін карта және план түрінде топографиялық негізбен қамтамасыз етуге қолданылады:
1) жаңа жер пайдалануының қалыптасуы және бұрыннан барларының жерлерінің орналасуындағы жолақтануды және басқа ыңғайсыздықтарын жою; аудандық пландау схемасының негізінде жер пайдаланулардың шекараларын дәлдеу және өзгерту;
2) ауылшаруашылық мекемелерінің территориясын ішкі шаруашылықтық орналастыру: экономикалық негізделген ауыспалы егістерді енгізу және басқа ауылшаруашылық алқаптарын (шабындық, жайылым, бақтар және басқа) орналастыру, сондай-ақ, топырақ эрозиясына қарсы күрес шараларын белгілеу;
3) ауыл және халықшаруашылықтық игеру үшін жаңа жерлерді іздеп табу;
4) жер учаскелерін пайдалануға беру және пайдаланудан алып қою;
5) қала, поселке және ауылды елді мекендердің шекараларын бекіту және өзгерту;
6) топырақ, геоботаникалық және басқа зерттеулер мен ізденістерді жүргізу.
Геодезияның басқа ғылыммен байланысы
Геодезия біршама ғылыми пәндерге, яғни математика, физика, астрономия, автоматика, телемеханика, радиотехника, география, геология, геоморфология, гравиметрия және геофизика жетістіктеріне сүйенеді. Сондықтан геодезияның осы ғылымдар мен тығыз байланыстылығы күмән туғызбайды.
Математика геодезияны әр түрлі геодезиялық есептердің аналитикалық түсіндірмелерінің тәсілдерімен, сондай-ақ өлшеу нәтижелерін өңдеудің талдауларымен, әдістерімен қаруландырады. Физика геодезияны электроникамен және электротехникамен қатар оптикалық, оптикалық-механикалық және электронды-оптикалық аспаптар мен жүйелердің жобалау есептерінің негіздерімен толықтырады. Астрономия геодезияны геодезиялық тірек жүйелерін дамыту үшін бастапқы мәліметтермен қамтамасыз етеді. Автоматика, телемеханика және радио-электроника салаларындағы ғылым мен техника жетістіктерінің негізінде аса жаңа геодезиялық аспаптар құрастырылады. Географияны білу жер бедерін құрайтын ландшафт элементтерін, жер бетінің табиғи жамылғыларын және адам қызметінің нәтижелерін дұрыс түсіндіруді қамтамасыз етеді. Жер бедерінің пішіндерін және олардың өзгеру заңдылықтарын танып білуде геология мен геоморфология көмекке келеді. Жердің фигурасын зерттеу оның сыртқы гравитациялық өрісіне зерттеулер жүргізумен байланысты. Ал гравиметрияның зандары мен аспаптарын пайдаланбай, мұндай зерттеулер жүргізу мүмкін емес. Пландар мен карталарда графикалық сапалы безендіру топографиялық сызу тәсілдерін білуді қажет етеді.
Геодезияның ғылыми зерттеулерде, жерді үйлестіруде, маркшейдерлік істе, құрылыста, еліміздің әскери қорғанысында маңызы
Геодезияның халық шаруашылығының түрлі-түрлі салалары үшін практикалық үлкен маңызы бар. Мәселен, геодезиялық өлшеулер жолдар, каналдар, жерасты құрылыстары (метро, кабельдер, құбырлар), әуе желілері (электрлік беріліс, байланыс желілер) трассаларын белгілеу кезінде, пайдалы кен орындарын барлау және пайдалану кездерінде кең қолданылып келеді. Геодезия жер иегерлерін орналастыруда, жерді құрғату мен суландыруда, орман шаруашылығын жүргізу кезінде қолданылады. Карта әскери істе белгілі бір жерді зерттеу, оның бетіне әскери жағдайды бейнелеп түсіру, жауынгерлік операцияларға талдау жасау және т. б. үшін пайдаланылады
2. Жердің пішіне мен көлеміне түсінік беріңіз.
Жерді пішіні мен көлемін зерттеу жер бетін картада дұрыс кескіндеуге мүмкіндік туғызады және ол ғылым мен техниканың көптеген міндеттерін шешу (жасанды серіктерді және ғарыш кемелерін ұшыру, теңізде жүзу, авиация, радиобайланыс және т.б.) үшін қажет.
Жердің физикалык бетінің жалпы ауданы 510 млн км2-қа тең. және геометрия жағынан алғанда пішіні күрделі. Орасан кеңістікті (жер бетінің 71%-ін) мұхиттар мен теңіз шұңқырлары альш жатыр, олардың тереңдігі 11 000 м-ге дейін жетеді. Дүниежүзілік мұхиттың орташа терендігі - 3800 м-ге жуық. Құрлықта тау жоталары, шатқалдар, жазықтар, өзен алқаптары және жыра-сайлар бар. Кейбір таулардың, мәселен, Эверестің (Джомолунгма) биіктігі 9 000 м-ге жуық. Құрлықтың теңіз деңгейінен орташа биіктігі 875 м-ге тең. Сонымен, құрлықтың көлемі дүниежүзілік мұхитқа карағанда аз ауданды алып жатқандықтан, сондай-ақ кұрлықтың мұхит тереңіндегі қыраттармен салыстырғанда онша биік болмайтындықтан, мұхит деңгейін жердің фигурасы ретінде кабылдауымыз қажет.
Жердің фигурасына мейлінше жақын келетін эллипсоидты жер эллипсоиды деп атайды. Жер эллипсоидының мөлшерін анықтау үшін жер бетінің барлық жерінде геодезиялық өлшеулер жүргізілуі тиіс. Әзірше мұндай өлшеулер толық жүргізілмегендіктен, жер эллипсоидының дәл параметрлерін анықтауға мүмкіндік болмай отыр. Осы орайда кейбір елдерде геодезиялық өлшеулерді өңдеу барысында геодезиялық жұмыстардың нәтижелері бойынша шығарылған өз эллипсоидтары колданылады; олар сол елдің немесе бірнеше елдің территориясын толық, не ішінара қамтиды. Осындай эллипсоид референц-эллипсоид деп аталады. Референц-эллипсоид дегеніміз нақты бір елде геодезиялық өлшеулерді өңдеу үшін қолданылатын, жер денесінде белгілі түрде бағдарланған, нақты көлемі анықталған эллипсоид.
Жер эллипсоидының мөлшерін әлденеше рет әр түрлі елдердің ғалымдары анықтады. 1946 жылға дейін ТМД-да 1841 жылы неміс ғалымы Ф. В. Бессель есептеп шығарған жер эллипсоидының мөлшері қолданылды (а=6 377397 м, Ь = 6356079 м, а=1:299,2). 1945 жылдан бастап геодезиялык, және картографиялық жұмыстар үшін Ф. Н. Красовскийдің референц-эллипсоидының. мынадай мөлшері бекітілді: а=6378245 м, 6 = 6356863 м, а = 1 : 298,3. Батыс Европаның және АҚШ-тың гравиметриялық және астрономиялық материалдарының өңдеуден алынған градустық өлшеулері осы эллипсоидтың мөлшерін қолданылған материалдардан аумағы жағынан да, оларды өңдеудің дәлме-дәлдігі жағынан да неғұрлым басымырақ болып табылады.
Геодезия Жер туралы ғылым ретінде ежелгі көне ғылымдардан келді жəне грек тілінен аударғанда жерді бөлу" деген мағнаны береді. ХІХ ғасырдан бастап жалпы геодезияны: геодезия жəне жоғарғы геодезия деп бөле бастады. Геодезиялық басты мақсаты - карта мен пландарда жер бетінің кішкентай учаскелеріне əртүрлі өлшеулер арқы бейнелу. Ал, жоғарғы геодезия барлық жер бетін немесе оның əжептəуір бөлігін Жердің гравитациялық өрісін ескере отыра зерттейді. Жердің пішіні деп Жердің физикалық бетін атайды айналу күштері əсерінен тұратын ауырлық күшінің өрісін атайды. Жердің гравитациялық өрісін зерттеу басқа да физикалық өрістерді зерделейтін геофизикалық мəселелер қатарына жатады. Жоғарғы геодезиялық ғылыми-техникалық міндетеріне мыналар жатады:
- Жердің пішінін, сыртқы гравитациялық өрісін жəне олардың уақытқа байланысты өзгерістерін ерттейді;
- Жоғарғы дəлдіктегі геодезиялық тораптар пункттерін глобальдық (планета немесе континент шеңберінде) жəне ұлттық (мемлекет территориясында) жүйеде құрудың əдістерін жасау;
- Геодезиялық тораптар пункттерінің кеңістіктегі орындарын жер бетіндегі астрономиялықжəне равиметриялық өлшеулерді, жер серіктік бақылауларды, Айға жəне басқа да аспан денелеріне жіберілген ғарыштық аппараттарды бақылау, квазерлерді радиоинтерферометрлік бақылау арқылы анықтаудағы мəліметтерді математикалық өңдеу;
- Геодезиялық координаталардың бірыңғайылы жүйесін белгілеу;
- Геодинамикалық зерттеулер: жер картасы мен литосфералық плиталардың деформацияларын; жер сілікіністердің алдын ала мақсатымен сейсмикалық аудандарда жер қыртысының оы күнгі қозғалыстарын зерттеу; теңіздер мен мұхиттардың жағалауларының өзгерістерін, Жер полюстерінің қозғалысы мен айналымының біркелкі еместігін зерттеу. Кейінгі кезде геодезиялық тораптарды құрудың дəлдігіне қойылатын талаптар күшейтіліп, ол аспаптарды жасау жəне дəлдігі жоғарғы өлшеулерді жүргізу саласында ғылыми жұмыстар жүргізу қажет етіп отыр.
3. Топографиялық карталар мен пландарға қойылатын талаптарға түсініктеме беріңіз және олардың жіктелуін көрсетіңіз.
Жер бетін планға, картаға түсіру күрделі жұмыс, ол өте аса дәлдікті қажет етеді және дәл аспаптарды пайдаланып, маман-геодезистер, маркшейдерлер жасайды. План мен картаның мазмұны толық, түсінікті және көрнекті болуы үшін пішіні, түрі мүмкіндігінше жердегі заттарды бейнелейтін белгілер қолданылады. Топографиялық картадагы шартты белгілер: карталарды түрлі- түсті безендіруден, түсіндірме жазулардан, цифрлы белгілерден тұратын бір тұтас жүйеден түрады. Шартты белгілер мен олардың түстері жердін әртүрлі объектілері, тектік түрлерін көрнектендіре түседі. Ал, түсіндірме жазбалар мен цифрлык белгілеулер шартты белгілерде кескінделетін объектілердің жэне ерекшеліктері туралы мәліметгермен толықтырылады. Карталар мен пландардағы шартты белгілер масштабты (контурлық), сызықтық, масштабтан тыс және түсіндірме шартты белгілерге бөлінеді .Контурлық белгілер орманның, шабындықтың және олардың көлемін де білуге мүмкіндік береді. Объектілердің контурлары нүктелік пунктирлермен немесе жіңішке тұтас сызықпен жер бетінің белдерін және шын мәніндегі сұлбаға үұқсастығын сақтай отырып белгіленеді. Бейнелейтін заттардың көлемі кішкентай болып, оны масштаб арқылы көрсету мүмкін болса, ондай заттар масштабтан тыс шартты белгілермен көрсетіледі. Өзендер, каналдар, жолдар, т.б. сызықтық объектілер де масштабтан тыс шартты белгілермен кескінделеді. Олар объекті осін оның табиги орнына сәйкес береді, ал олардың ені біршама ұлғайтылып көрсетіледі. Контурлық және масштабтан тыс белгілерді толықтыратын және оларды түсіндіретін белгілерді түсіндіргіш шартты белгілер дейді. Мәселен, өзендердің ағын жылдамдығы, көпірдің ұзындыгы мен көтерімділігі, геодезиялык пункттердің, ормандағы ағаштардың жанында жазылган сандар, т.б. түсіндіргіш белгілеріне жатады. Елді-мекендердің, өзен-көлдердің, таулардың, т.б. аттары толық жазылады. Қысқартьшған жазулар объектілердің маңызын немесе қасиетін түсіндіреді. Мысалы: вкз-вокзал; ск-скважина; қ-құдық деген мағынаны береді. Топографиялық карталардагы түрлі-түсті бояулардың түсі кескінделетін объектілердің шын өзіне сәйкес болып келеді; мәселен: ормандар-жасыл; су-көк, жер бедері-қоңыр, темір жолдар, өнеркәсіптік, шаруашылық және әлеуметтік-мәдениет объектілері-қара бояулармен боялады. Карталардың мазмұнына қарай жіктелуі. Картаға түсірілетін жер бетіндегі денелер мен құбылыстар оның мазмұнын құрайды (грекше карта - табақ). Мазмұнына қарай карталар үлкен екі топқа бөлінеді. Олар: жалпы географиялық карталар және тақырыптық карталар.Жалпы географиялық карталарда жер бетіндегі барлық нысандар - жер бедері, жер бетіндегі сулар (өзендер, көлдер, теңіздер), өсімдіктер, елді мекендер, қатынас жолдары, шекаралар, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының кейбір көріністері және т.с.с. бейнеленеді. Олардың ешқайсысы ерекше дараланып көрсетілмейді. Жалпы географиялық карталардың мысалына топографиялық карталар жатады.
2.Карталардың масштабына қарай жіктелуі. Масштабына қарай карталар ірі, орта және ұсақ масштабты болып үш топқа бөлінеді. Масштабы 1:100 000 және онан ірілері - ірі масштабты, 1:200 000- тан 1:1 000 000-қа дейін орта масштабты, 1:1 000 000-тан ұсақтары ұсақ масштабты карталарға жатады. Ірі масштабты карталар - топография лық, орта масштабтылары - топографиялық шолу, ұсақ масштабтылары шолу карталары деп аталады. Топографиялық карталар 1: 100 000, 1:50 000, 1:25 000, 1:10 000 масштабтарда жасалады. Жер бетінің одан ірі масштабта жасалатын сызбасы план деп аталады. Пландардың масштабы 1:5000, 1:2000, 1:1000 және одан да ірі болып келеді. Пландар мен ірі масштабты (топографиялық) карталар тікелей жер бетінде жүргізілген өлшеулердің және ұшақтан суретке түсірулердің нәтижесінде жасалады. Соңғы кездерде карта жасауда ғарыштан суретке түсіру барған сайын кеңінен қолданылуда. Пландар мен топографиялық карталар жер бетін егжей-тегжейлі бейнелейтіндіктен, дәл өлшеулер мен есептеу жұмыстарын жүргізуге пайдаланылады.Ірі масштабты карталарды қорыту арқылы топографиялық шолу және шолу карталары жасалады.Топографиялық шолу карталарының дәлдігі топография лық карталарға қарағанда төмен. Сондықтан олар едәуір үлкен аумақтың жалпы көрінісін шолу мақсатында қызмет етеді. Мұндай карталар, әсіресе ұшқыштар үшін қолайлы.
4. Топографиялық картаның географиялық координаталар және тік бұрышты координаталар торларының мағынасын түсіндіріңіз.
Топографиялық картадағы нүктенің географиялық координаталарын анықтау, негізінде мынадай жолмен жасалады А нүктесшің (20-сурет) ендігін () табу үшін осы нүктеден солтүстікке және оңтүстікке қарай параллельдер жүргізеді яғни минут рамкасының тиісті минуттық, немесе он секундтық аралықтардың аттас ұштары түзу сызықтармен қосылады Осы сызықтардың ендіктерін 1 және 2 әріптерімен белгілейік А нүктесінен параллель ендігі І-ге перпендикуляр түсіріп оның ұзындығын градуспен белгілеп, А нүктесінің ендігін' мына теңдіктен табамыз
(2)
шамасын жанама әдіспен анықтау қолайлырақ. Ол үшін А нүктесі арқылы еркін бұрышпен фі және ф2 параллельдерімен С және В нүктелерінде қиылысқанша сызық жүргіземіз, мұнäà¹û СА = а және СО = Ь болсын, 20-суреттен
(3)
Сонымен, шамасын анықтау а және Ь кесіндерін жеткілікті дәлдікпен миллиметрлік сызғыш арқылы өлшеуге келіп саяды.
Осыған ұқсас А нүктесінің бойлығын анықтау үшін 1 және 2 меридиан кесінділерін колдануға болады.
С нүктесінің (5 сурет) тік бұрышты координаталарын анықтау үшін километрлік тордың цифрларын қолдана отырып, берілген нүкте орналасқан оңтүстік-батыс бұрыштың (хо, уо) координаталарын табады. Содан кейін С нүктесінен квадраттың қабырғаларына СС1 және СС2 перпендикулярларын түсіреді де карта масштабын ескере отырып, олардың ұзындығын табады: СС2 =у; және СС1 =х. Сонда С нүктесінің тік бұрышты координаталары мынаған тең:
Осы С нүктесінің тік бұрышты
(4)
Қарастырылып отырған мысалда:
координаталарын мынадай жолмен анықтауға болады: С нүктесі арқылы кез келген бұрышпен километрлік тордың ординаталарымен А және В нүктелерінде қиылысқанша түзу жүргізіледі. Содан кейін а және b кесінділерін өлшейді. Сонда С нүктесінің абсциссасы мына формула бойынша анықталады
(5)
Осыған ұқсас тедіктен С нүктесіні ординатасын анықтайды. Екі жағдайда да а және b кесінділерін көлденең .масштабтың көмегімен өлшеген жөн.
5. Топографиялық картада жер бедері пішіндерін бейнелеу тәсілін түсіндіріңіз.
Топографиялық картада және пландарда жер бетінің рельефінің формасы және оның көрінісі
Жер беті топографиялық карталар мен пландарда горизонтальдар, шартты белгілер және биіктіктерді жазу арқылы кескінделеді. Құрлық бетіндегі абсолют биіктіктері бірдей нүкте-лерді біріктіретін кисық тұйық сызықтар горизонтальдар деп аталады. Жергілікті жердегі горизонталь су деңгейінің төмендеген кездегі кескінделетін учаскедегі жердің физикалық бетінде қалдырған ізі болып саналады. Жердегі горизонтальдардың ең жақсы мысалы ретінде тұнба судың жағалық сызығын айтуға болады. Жер бедерін горизонтальдармен кескіндеген кезде олардың тек бүтін санмен алынған биіктіктері (метрмен көрсетілгендері) ғана пландар мен карталарда көрсетіледі. Екі дәйекті горизонтальдар биіктігінің айырымы киманың биіктігі (һ), ал пландағы горизонтальдардың ара қашықтығы төсеу (d) деп аталады. Топографиялық карталар мен пландарда жер бедері кимасының мынадай биіктіктері қабылданған; бесінші горизонтальдар қалыңдатылады. Осындай мақсатпен горизонтальдарға перпендикуляр қысқа сызықшалар қойылады, олар беткейдің төмендейтін бағытын көрсетіп, бергштрих деп аталады.
Карталарда горизонтальдар қоңыр түспен көрсетіледі, оларды Балтық теңізінің деңгейінен есептелетін абсолют биіктігімен жазады. Горизонталь биіктігін көрсететін цифрларды жазғанда олардын, табаны еңкіштің төмендеу жағына қарай бағытталған болуы тиіс.
Жер бедерінің негізгі пішіндері мынадай болып бөлінеді: жазық, қырат (тау, төбе), қазан шұңқыр, жота, өзек және кезең. Таудың ең биік жері - шың, ал тау табаны - тау етегі деп аталады.
Жазық жалпақ пішінді келеді. Егер жазықтың мұхит деңгейінен абсолют биіктігі 200 м-ден аспайтын биіктікте жатса, онда оны ойпат деп атайды. Мұхит деңгейінен есептегенде 200 м-ден жоғары, бірақ 500 м-ден аспайтын биіктікте жататын жазықтарды қыраттар деп атайды. Мұхит деңгейінен 500 м-ден астам биіктікте жатқан жазықтар таулы үстірттер деп аталады. Жер бетінің дөңестігі күмбезге немесе конусқа ұқсас келетін жерлер биіктігіне қарай тау немесе төбе деп аталады. Таулар биіктігіне қарай аласа, орташа және биік болады. Аласа таулар деп абсолют биіктігі 500 м-ден 1000 м-ге дейінгі тауларды атайды. Орташа таулардың биіктігі 1 000 м-ден 2 000 м-ге дейінгі аралықта болады. Ал биіктігі 2 000 м-ден жоғары тауларды биік таулар деп атайды. Тостаған сияқты барлық жағынан тұйық ойпаңдарды қазан шұңкыр дейміз. Шұңқырдың ең төменгі жерін түбі, ал жоғарғы шегін жиегі деп атайды.
Өзек - жердің созылған ойлы жері, ол бір бағытта біртіндеп төмендейді. Өзектің ең аласа жері, яғни екі беткейдің қиылысқан жері суағар немесе тальвег деп аталады. Өзекке қарама-қарсы біртіндеп әр бағытта созыла орналасқан жер бетінің дөңес пішіні жота делінеді. Әдетте, екі өзек бірінен-бірі жота арқылы бөлініп жатады. Тау жотасы қырқаларының биік бөліктері мен кейбір төбелердің аралығында орналасқан ойпаң бөліктерді кезең деп атайды. Олардың едәуір бөлігі тау жоталарының бір жағынан екінші жағына өтуге мүмкіндік туғызады.
Таудың шыңы, қазан шұңқырдың түбі, өзектің ең аласа жері, жер бедерінің өзіне тән нүктелері, суайрық және суағар жер бедерінің өзіне тән сызықтары деп аталады.
Карталар мен пландарда ашық кен, үйінді, бөгет, қорымдар және т.с.с. объектілер арнайы шартты белгілермен көрсетіледі. Горизонтальдар мен шартты белгілерге қосымша ретінде картада төбелердің ұшар басындағы, суайрықтарының бұрылыстарындағы, ойпаң жерлердегі өзіне тән нүктелердің биіктіктері жазылады.
Горизонталь тәсілі. Нүктелердің биіктігі бойынша горизонталь құру
Жер бедерін кескіндеуде горизонтальдың мынадай қасиеттері бар:
1. Бір горизонтальдың бойында жататын барлық нүктелер жергілікті жерде бірдей биіктікте жатады.
2. Карталар мен пландарда тұйықталған горизонтальдар не төбені, не қазан шұңқырды білдіреді; олар бергштрихтар немесе жазулар арқылы танылады. Қазан шұңқырларда көбіне тоған немесе көл болады.
3. Планның немесе картаның ішіндегі, сондай-ақ оның сыртындағы барлық горизонтальдар үздіксіз болуы тиіс.
4. Жер бедерін кескіндегенде горизонтальдар ешуақытта киылыспайды.
5. Горизонтальдардың өзара қашықтығы еістің қаншалықты құлама тіктігін білдіреді.
6. Горизонтальдар арасындағы ең кысқа ара қашықтық, яғни горизонтальға перпендикуляр сызық неғұрлым тік құламаның биіктігіне сәйкес болады.
7. Суайрық сызықтары және өзектердің осі горизонтальдармен тікбұрыш арқылы қиылысады.
6. Геодезияда қолданылатын координаталар жүйелеріне сипаттама беріңіз.
7. Жер бетіндегі нүктелердің орнын оның координаталары, яғни алынған координаталар жүйесінің бастапқы жазықтықтары мен сызықтарына қатысты ізделіп отырған нүктелерді сипаттайтын шамалар арқылы анықтайды. Геодезияда қолданылатын барлық координаталар жүйелері кеңістіктегі және жазықтықтағы жүйелері болып екіге бөлінеді.
8. Координаталардың кеңістіктегі жүйелерінің ішінде көпшілікке ең белгілісі- географиялық координаталар жүйесі. Бұл жүйеде нүктенің жер бетіндегі орны жалпы дүниежүзілік масштабта анықталады. Оларды географиялық ендік және географиялық бойлық деп ажыратады. Географиялық ендік - жер бетінің кез келген нүктесіне түсірілген тік сызық пен экватор жазықтығы арасындағы бұрыш. Ендік экватордан бастап, берілген нүктеге дейінгі географиялық меридианның доғасымен өлшенеді де, экватордан екі жаққа - солтүстік және оңтүстік полюстерге қарай 0◦-тан 90◦-қа дейін өзгеріп отырады. Географиялық бойлық - бастапқы меридиан жазықтығы мен берілген нүкте арқылы өтетін меридиан жазықтығы арасындағы бұрыш. Бойлық бастапқы меридианнан батысқа ( батыс бойлық ) және шығысқа (шығыс бойлық) қарай 0◦- тан 180◦- қа дейін салынады.
9. Географиялық координаталар жүйесі бүкіл жер шарына ортақ және олар астрономия, сфералық геометрия, картография, ғарыш мәселелерін шешуде жиі қолданылады.
10. Жазықтықтағы координаталар жүйелері ішінде геодезияда ең кеңінен тарағандары- тік бұрышты және полярлық координата жүйелері.
11. Жазықтықтағы тік бұрышты координаталар жүйесі. Шағын аймақтары біршама қысқа арақашықтықтарға байланысты есептерді шешкенде, жазықтықтағы Х және У осьтерінен тұратын тік бұрышты координаталар жүйесі пайдаланылады. Бұл жүйеде координаталар басы шартты түрде алынады, яғни еркін бір нүктеден басталады. Тік бұрышты координаталар жүйесінде Х осі- абцисса, ал У- ордината осьтері болып белгіенеді. Горизонталь жазықтықтағы координат осьтерімен төрт ширекке бөлінеді. Математикада қолданылатын декарттық тік бұрышты жүйеден геодезиядағы бұл жүйенің айырмашылығы- ширектер оң жаққа қарай нөмірленеді, яғни солтүстік- шығыс ширектен басталып, сағат тілінің бағытымен есептеледі. Әлбетте, мұның өзі геодезиялық есептеулер кезінде тригонометриялық формулаларды ешбір өзгеріссіз пайдалануға мүмкіндік береді.
12.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кеңістік координаттар жүйесі
Кеңістік координаттар жүйесі. Жер бетіндегі нүктелердің орнын оның координаталары, яғни алынған координаталар жүйесінің бастапқы жазықтары мен сызықтарына қатысты ізделіп отырған нүктелерді сипаттайтын шамалар арқылы анықтайды. Геодезияда колданылатын барлық координаталар жүйелері кеңістік және жазыктық жүйелері болып екіге бөлінеді.
Координаталардың кеңістік жүйелерінің ішінде көпшілікке танымалысы-географиялык координаталар жүйесі. Бұл жүйеде нүктенің жер бетіндегі орны жалпы дүниежүзілік масштабта анықталады. Оларды географиялық ендік- және географиялық бойлық-λ дейді (2-сурет). Геодезиялык (φ) экватор жазықтығы мен бекітілген Р нүктесі арқылы өтетін тіктеуіш сызық арасындағы бұрыш. Ендік экватордан бастап, берілген нүктеге дейінгі географиялык меридианның доғасымен өлшенеді де, экватордан екі жаққа солтүстікке қарай 0° тан 90°-қа дейін өзгеріп отырады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Геодезиялык бойлық
Геодезиялык бойлық (λ) бастапқы меридиан жазықтығы мен берілген нүкте арқылы өтетін меридиан жазықтығы арасындағы бұрыш. Бойлық бастапқы меридиан батысқа (батыс бойлық) және шығысқа (шығыс бойлық) қарай 0°-тан 180°-қа дейін салынады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Географиялық координаталар жүйесі
Географиялық координаталар жүйесі бүкіл жер шарына ортақ және олар астрономия, сфералық геометрия, картография, ғарыш мәселелерін шешуде жиі қолданылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жазық координаталар жүйелері
Жазық координаталар жүйелері ішінде геодезияда ең кеңінен тарағандары-тік бұрышты және полярлық координата жүйелері.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тік бұрышты жазық координаталар жүйесі
Тік бұрышты жазық координаталар жүйесі. Шағын аймақтары біршама қысқа арақашықтықтарға байланысты есептерді шешкенде, тік бұрышты X және У осьтерінен тұратын жазық координаталар жүйесі пайдалынады. Бүл жүйеде координаталар басы шартты түрде алынады, яғни еркін бір нүктеден басталады (3-сурет).
Тік бұрышты координаталар жүйесінде X осі-абсцисса, ал У- ордината осьтері болып белгіленеді. Горизонталь жазықтық координата осьтерімен төрт ширекке бөлінеді. Математикада колданылатын декарттык тік бұрышты жүйеден геодезиядағы бұл жүйенің айырмашылығы-ширектердің оң жаққа карай нөмірленулері, яғни солтүстік-шығыс ширектен басталып, сағат тілінің бағытымен есептеледі. Әлбетте, мұның өзі геодезиялық есептеулер кезінде тригонометриялық формулаларды ешбір өзгеріссіз пайдалануға мүмкіндік береді.
3-суретте көрсетілгендей, кез-келген нүктенің орны, мәселен А нүктесінің орны координаталар басынан осы нүктелердің Х,У осьтеріндегі проекциялары (ОХ, ОУ), яғни ХА, УАкоординаталарымен анықталады. Ал, осы X пен У осьтеріндегі АВ сызығының проекцияларын координаталар өсімшелері деп атап, оларды Δх, Δу деп белгілейміз. Координаталарөсімшелерінің белгілері де ширектің орнына байланысты, егер өсімшелердің бағыттары, яғни тік бұрышты үшбұрыштардың қажеттері координаталык осьтердің оң бағытымен сәйкес келсе, онда координаталар өсімшелері оң, ал сәйкес келмесе-теріс болады. Координаталар өсімшелерінің әр ширектеріндегі белгілері 1-кестеде келтірілген.
Егерде А нүктесінің ХΔ, УΔ координаталары және А мен В нүктелері арасындағы Δх пен Δу координата өсімшелері белгілі болса, онда В нүктесінің координаталары мынаған тең болады
ХВ=ХА+ΔХ ; УВ=УА+ Δх (2)
Координаталардың бұл тікбұрышты жазық жүйесі горизонталь түсірістер жүргізіп және олардың нәтижелері бойынша жердің пландарын жасаған кездерде қолданылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зоналық тік бұрышты жазық координаталар жүйесі
Зоналық тік бұрышты жазық координаталар жүйесі. Жер бетінің едәуір территориясын планға, картаға түсіру үшін жер бетіндегі нүктелерді эллипсоид бетінен жазық бетке кескіндеу қажет болады. Міне, осындай кескіндеу кезінде мына төменгі шарттар сақталуы керек: 1) жер бетіндегі арақашықтар өзгерістерінің ауытқу мөлшерінің шамалы болуы; 2) жер бетіндегі бұрыштың проекцияға ешқандай өзгеріссіз түсірілуі; 3) географиялық координаталардан тік бұрышты координаталар жүйесіне көшу мүмкіндігі.
Осы жоғарыда айтылған шарттарға көлденең цилиидрлік деп аталатын неміс ғалымы Гаусс үсынған проекция тәсілі сәйкес келеді. Бүл проекцияға Жер эллипсоидының беті зоналарға бөлінген. Ол зоналар (4, а-сурет) шығысы мен батысында меридиандармен шектеліп, оңтүстік полюстен солтүстік полюске карай созылып жатады.
Зоналардың бойлықтағы ені 6°-тық болып келеді, нөмірлері Гринвич меридианынан шығыска қарай белгіленеді. Қазақстанның кең байтақ территориясы 6°-тық зоналар бойынша есептегенде 8-ден 15-ші зонаға дейінгі аралықты алып жатыр. Гаусс проекциясында зоналардың орталық (осьтік) меридианы жазықтыққа ешқандай өзгеріссіз проекцияланады, ал осьтік меридианнан алыстаған сайын, қашықтықтар аздаған өзгеріске үшырайды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жазық полярлық координаталар жүйесі.
Жазық полярлық координаталар жүйесі. Геодезиялык жұмыстарды жүргізген кезде, көптеген нүктелердің орындарын бастапқы бағыт немесе бағдар ретінде қабылданған белгілі бір нысанадан анықталатын жазық, полярлық координаталар жүйесі қолданылады. Осы координаталар жүйесінің элементтері 5-суретте көрсетілген:
1) бастапқы бағыт, полярлық осі-ОХ; ОХ осінен кез-келген жаққа бағыттауға болады, мысалы, А және В нүктелеріне;
2) О-нүктесі-координаталар басы (полюс), түсірістер кезінде, полюс ретінде теодолиттік жүрістер нүктесі қабылданады.
Жазық полярлық координаталар жүйесінде нүкте екі координата арқылы анықталады: полярлық осьтен нүктеге дейінгі бағыт аралығындағы горизонталь бұрыш-ß; полюстен бастап анықталатын нүктеге дейінгі арақашықтық-d. Мысалы, А нүктесінің координаталары ß1 d1 ал В нүктесінің координаталары ß2, d2 болып келеді.
Полярлық бұрыштар полярлык осьпен сағат тілінің бойымен О мен 360° аралыгында өлшенеді. Жазық полярлық координаталар жүйесі теодолиттік түсірістер мен жобадан жергілікті жерге қүрылыс объектілерінің нүктелерін көшіргенде қолданылады.
7.Топографиялық картаның разграфкасы мен номенклатурасына сипаттама беріңіз.
Топографиялық карта және пландардың беттерін разграфкалау
Топографиялық карталар үлкен территорияларға жасалады,. олар көптеген беттен тұрады. Картаның бетке бөлінуін жол-жол сызық, ал беттің белгісін картаның номенклатурасы деп атайды. Топографиялық картаның әрбір беті трапеция болып саналады, оған номенклатура беріледі. Карта бетінің номенклатурасы рамканың солтүстік қабырғасының үстінде орналасқан. Номенклатураның жанында, одан басқа осы жерде, ең ірі болып саналатын елді мекеннің аты жазылады. Әрбір бетте тағы да қатар жатқан беттердің номенклатурасы көрсетіледі, мұның өзі карталарды жалғастырып жапсырған кезде оларды іріктеуді жеңілдетеді. Осы жазулар беттің рамкасының сыртындағы қабырғасының ортасында орналасады.
Карталардың номенклатурасы негізін 1 : 1 000 000 масштабтағы картаны құрады, оның рамкасының өлшемі бойлықта 6°, ал ендікте 4°. Осы масштаб бетінің номенклатурасы белдеуді білдіретін латын алфавитінің бас әрпінен және реттік нөмірін көрсететін цифрлардан тұрады. Мысал ретінде М-41-60-Б-Г карта бетінің номенклатурасының
1 : 1 000 000 масштабтан бастап рет-ретімен құрастыруды қарастырамыз.
Карта және пландардың номенклатурасы
М-41 бет 1 : 100 000 масштабтағы 144 бетке бөлінеді, олар 1, 2, 3, ..., 144 цифрларымен белгіленеді. Осы масштабтың 60-нө-мірлі бетінің номенклатурасы М-41-60 болады.
1 : 100 000 масштабтағы М-41-60 картасының бір беті 1 : 50 000 масштабтағы картаның 4 бетіне сәйкес келеді: олар А, Б, В және Г әріптерімен белгіленеді. Осы масштабтың екінші бетінің номенклатурасы М-41-60-Б болады.
Осы бетті 4-ке бөлуден 1:25 000 масштабтағы картаның 4 бетін алады; бұл беттер а, б, в, г әріптерімен белгіленеді. Осы масштабтары картаның ең соңғы бетінің номенклатурасы М-41--бО-Б-г-4 болады.
1:5 000 масштабтағы картаның номенклатурасының негізі болып 1:10 000 масштабтағы картаның беті саналады, ал ол болса 1 : 5 000 масштабтағы картаның 256 бетіне бөлінеді.
1 : 5 000 масштабтағы картаның ең соңғы бетінің номенклатурасы М-41-60 (256) болады.
1:2 000 масштабтағы картаның номенклатурасын алу үшін 1:5 000 масштабтағы картаның беті 9 бөлікке бөлінеді; оларды орыс алфавитінің кіші әріптерімен белгілейді. Сонымен 1:2 000 масштабтағы картаның ақырғы бетінің номенклатурасы М-41-60 (256) болады.
1:5 000, 1:2 000, 1:1 000 және 1:500 масштабтағы топографиялық пландарды жасаудың негізгі ережелеріне сәйкес ауданы 20 км2-тан аз учаскелердің планын жасау үшін тік бұрышты жол-жол сызық қолданылады. Оның рамкасының өлшемі 1:5 000 масштаб үшін 40Х40 см, ал 1 : 2 000, 1 : 1 000 және 1 : 500 масштабтар үшін 50X50 см болады. Бұл жағдайда жол-жол сызықтың негізі ретінде 1:5 000 масштабтағы картаның беті қабылданып, олар араб цифрымен белгіленеді. Оған 1 : 2 000 масштабтағы картаның 4 беті сәйкес болады. Олардың әрқайсысы 1 :5 000 масштабтағы беттің нөміріне орыс алфавитінің бас әріптерінің (А, Б, В, Г) бірін қосып жазу арқылы белгіленеді.
8.Картаның масштабына анықтама беріңіз және масштаб түрлеріне сипаттама беріңіз.
Жер бетін планда немесе картада кескіндегенде жер контурының горизонталь проекцияларын табиғи шамасымен бірме-бір көрсету мүмкін емес. Демек, план немесе карта жер контурының горизонталь проекцияларының кішірейген кескінін береді. Пландағы, яғни картадағы кесінді ұзындығының жердегі тиісті кесіндінің горизонталь проекциясына қатынасы планның немесе картаның масштабы деп аталады. Масштаб: 1:500, 1:1000, 1:10000, 1:50 000 және т.с.с. алынады.
Осындай масштаб сандык, масштаб деп аталады, онын бөлімі жердегі сызықтардың план мен картада кескіндеу кезінде каншалықты кішірейгенін көрсетеді. Мәселен, 1:1000 масштаб планда барлық ұзындық өлшемдер 1 000 есе кішірейгенін, яғни пландағы 1 см жердегі 10 м-ге сәйкес келетінін көрсетеді. Масштаб әрбір план мен карта бетінің рамкасынын. онтүстік қабырғасының астында сандық (сандық масштаб) және графикалық (сызықтық масштаб) түрде көрсетіледі. Сандық масштабты біле отырып, картада жердегі өлшенген кесіндінін ұзындығын, керісінше картадағы ара қашықтыкты өлшеп, онын. жердегі шамасын табуға болады. Мысалы, егер жердегі горизонталь ара қашықтығы 145,3 м-ге тең (яғни, 1 см 10 м-ге тең) кесіндінің масштабы 1:1 000, пландағы ұзындығы 145,3: 10=14,53 см. Егер картадағы кесіндінің ұзындығы 9,13 см, ал картаның масштабы 1:10 000 (яғни 1 см - 100 м) болса, онда жердегі сызықтың горизонталь ара қашықтығы 9,13-100 = 913 м болады.
Планды не картаны жасағанда жердің әрбір сызығының ұзындықтарын әрдайым бір санға кішірейту қажет; оған сызықты масштабты пайдаланған кезде қол жеткізуге болады. Сызықтық масштаб масштабтың негізі деп аталып, мысалы, әрбір 1 - 2 см сайын тең кесінділерге бөлінген тік сызық болып табылады. Мұндағы шеткі сол жақтағы кесіндіні әдетте 10 тең бөлікке бөледі. Сызықтық масштабтағы әрбір кесіндіге жердегі белгілі бір кесінді сәйкес келеді. Нөлдік сызықшадан оңға карай салынған кесінділер 1 : 2 000 масштабта жердегі 20, 40, 60, 80, 100, 120, 140, 160 м-ді, ал солға қарай 2, 4, 6, 8, 10, 12, 14, 16, 18, 20 м-ді көрсетеді. Масштабтағы аb кесіндісіне жердегі 88 м ұзындығы сәйкес келеді.
Сызықтық масштабтың көмегімен 0,5 мм дәлдікпен ара қашықтықты өлшеуге және салуға болады. Ара қашықтықты өте дәлдікпен аныктау үшін көлденең масштабты қолданады. Қөлденең масштаб кесінділерді пропорционал бөлуге негізделген график болып табылады. Көлденең масштабты салу үшін түзуге бірнеше рет 2 см-лік кесіндіні салады, ол масштабтың негізі деп аталады. Бөлінген нүктелерден перпендикуляр тұрғызылады. Масштабтың негізіне параллель тең аралықта перпендикуляр арқылы түзулер жүргізіледі. Масштаб негізінің шеткі сол жақтарын жоғарыдан және төменнен 10 бөлікке (2 мм-ден) түзулермен қосады. ВЕ сызығына параллель көлбеу сызықтардың арасындағы кесінділер АВ табанының оннан бір бөлігіне тең болады, яғни ЕD= АВ 10, ал ВD перпендикуляры мен ВЕ көлбеуінің арасында жатқан кесінділер масштаб табанының жүзден бір бөлігіне тең, Сірә, осы кесінділердің ең кіші (t) ЕD кесіндісінен 10 есе кем, яғни . Осындай масштаб нормальды жүздік көлденең масштаб деп аталады
Көлденең масштабты қолданып өлшеу жүргізу алдында оның негізгі бөліктері жердегі қандай ара қашықтықтарға сәйкес келетінін анықтау, яғни 2 см, 2 мм, 0,2 мм план масштабынын бөліміне көбейтілгенде неге тең болатынын білу қажет. Мысалы, 1 : 5000 масштабтағы план үшін - 100 м, 5 м, 0,5 м.
Өлшеу кезінде циркуль арасының инесін диаметрі 0,1 мм шеңбер ретінде қабылдауға болады. Осы шамадан кем кесінділерді сызбаға түсіру іс жүзінде мүмкін емес. Планның 0,1 мм нақты масштабына сәйкес келетін жердегі ара қашықтық масштабтың дәлдігі деп аталады. Мысалы, масштабтары үшін олардың дәлдігі 0,05 м, 0,1 м, 0,2 м, 0,5 м, 1,0 м-ге тең. Демек, осы көрсетілген кесінділерден кем кесінділер берілген масштабтағы планда кескінделмейді.
9.Географиялық (нағыз) азимут, магниттік азимут, дирекциондық бұрыш түсініктеріне анықтама беріңіз және олардың арасындағы байланыстарды түсіндіріңіз.
Геодезиялық барлау жұмыстарын атқарған кезеңде көбіне жүру маршрутын, яғни жер бетіндегі түсіру жұмыстарының бағытын бағдарлауға тура келеді. Жердегі сызықты бағдарлау дегеніміз, оның бағытын бастапқы бағыт арқылы табу. Геодезияда бастапқы бағыт ретінде меридиан пайдаланылады.
Сызықтың бағытын анықтайтын бұрыштар ретінде негізгі азимуттар, магниттік азимуттар және дирекциондық бұрыштар қызмет етеді. Осы бұрыштар бастапқы бағыттан бастап сағат тілінің бағыты бойымен 0°-тан 360°-ка дейін өлшенеді.
Негізгі азимут деп (9-сурет), сағат тілінің бағыты бойымен бастапқы (географиялық) меридианның солтүстік бағытынан осы белгілі бір алынған бағытқа дейінгі есептелетін горизонталь бұрышты атайды.
Қандай да бір АВ сызығының А нүктесінде анықталатын азимут тура азимут деп, ал В нүктесінде анықталған азимут кері азимут деп аталады. Тура және кері азимуттар арасындағы байланыс мына формуламен өрнектеледі
Лк = Лт + 180°+ү, (10)
мұндағы ү -- меридиандардың жақындасуы, яғни меридиан мен абсцисса осіне немесе осьтік меридианға параллель сызық арасында берілген бұрыш. Бұл бұрыштың мәні берілген нүктедегі әр зонаның осьтік меридианынан қашықтауына байланысты болады, әрі 0°-тан 3°-қа дейін ауытқуы мүмкін.
Меридиандардû жақындасуын мына формула бойынша анықтауға болады:
(11)
мүндағы -- нүктелер арқылы өтетін меридиандар бойлығының айырмашылығы; ф -- сызықтың орташа геодезиялық ендігі.
Сызықты азимут бойынша бағдарлау кезінде меридиандар жақындасуын есепке алу қажеттілігі даладағы өлшеулерді өңдеуді қиындатады, сондықтан азимуттар көбінесе жоғары геодезияда қолданылады.
Магниттік азимут деп, сағат тілінің бағыты бойымен магниттік меридианныц солтүстік бағытынан (магнит тілінің солтүстік шетінен) белгілі бір алынған бағытқа дейін есептелетін горизонталь бұрышты атайды. Магниттік азимуттар компаспен немесе буссольмен өлшенеді
(12)
Егер шығыс бұрылуды оң деп, ал батыс бұрылуды теріс деп қабылдасақ, онда екі жағдайда да мынаны шығарып аламыз: мұндағы бш , 66 -- магнит тілінің сәйкесінше шығыс және батыс бұрылулары.
(13)
Магниттік азимуттан негізгі азимутқа көшу үшін магнит тілінің бұрылуьгның шамасын және атын (шығыс нсмесе батыс) білу қажет. Магниттік азимутты Ам (15-сурет)
ЯҒНИ негізгі азимут магниттік азимут пен магнит тілінің бұрылуының қосындысына тең.
Жер бетінің әрбір нүктесінде магниттік бұрылудың шамасы әр түрлі және 500 жылға жуық кезең ішінде магнит тілі өзінің орнынан шамамен 22,5°-қа екі жаққа ауытқиды. Демек, сызықты магниттік меридиан бойынша бағдарлау тек қана жер бетінің шағын учаскелерінің пландарын жасаған кезде ғана қолданылады.
Карталар мен пландарды координаталардың зоналық жүйесінде жасаумен байланысты, геодезияда дирекциондық б(12)рыш жиі қолданылады. Егер М2 нүктесінде (16 сурет) сызықтың бағыты Л2 азимутымен емес а горизонталь бұрышымен анықталса және ол азимут сияқты сағат тілінің бағыты бойымен, бірақ нақты бір М2 нүкте меридианынан емес, дұрысында меридианға параллель бағыттан кез келген нүктеде, мәселен М1 нүктесінде есептелсе, онда мұндай бұрыш дирекциондық бұрыш деп аталады
10.Румб деген нені білдіреді және оларды анықтау формулаларын көрсетіңіз.
Геодезиялық өлшеулерді өңдеу кезінде сызықтардың бағытын сүйір бұрыш арқылы анықтауға тура келеді. Бұл жағдайда румбтар қолданылады. Осьтік меридианның жақын бағытынан екі жаққа қарай бір нақты сызыққа дейін есептелетін сүйір бұрыш румб деп аталады.
Румбтар 0°-тан 90°-қа дейін өзгереді және әрбір ширектегі шамасы бірдей болуы мүмкін. Бағытты бір мәнде анықтау үшін румбтың сандық мәнінің алдында ширектің аты көрсетіледі. Мысалы: СШ (солтүстік-шығыс), ОШ (оңтүстік-шығыс), ОБ (оңтүстік-батыс), СБ (солтүстік-батыс).
17 суреттен әрбір ширекте румбтар мен дирекциондық бұрыштар арасында мынадай байланыстар болатынын көреміз
Мысалы, дирекциондық бұрыш =230[0]10' делік. Алдымен осы бағыттың қай ширекте жатқанын анықтаймыз, яғни III ширек (ОБ). Содан кейін румбты табамыз: г = 230°10' - 180°= = 50°10'.
Егер 1 -- 2 сызықтың дирекциондық бұрышы (1-2) белгілі және жүрістің сол жағында жатқан горизонталь бұрышы с өлшенген болса, онда теодолит жүрісінің келесі 2 -- 3 қабырғасының 2-3 дирекциондық бұрышы былай анықталады. 14-суреттен
(19)
мұндағы . Ендеше
(20)
Егер полигондағы жүрістің оң жағындағы жатқан горизонталь бұрыш (о) белгілі болса, онда 2-3 дирекциондық бұрышы былай табылады:
, (21)
Енді φ мәнін (21) теңдікке қойып, мынаны табамыз
(22)
Полигонның кез келген келесі қабырғасының дирекциондық бұрышын анықтау үшін табылған (14) және (16) формулаларын пайдаланып, былай жазуға болады
11. Географиялық картаның шартты белгілердің анықтамысын көрсетіңіз.
Топографиялық карталардың шартты белгілері шартты белгілерден, оларды түрлі-түсті безендіруден, түсіндірме жазулар мен цифрлы белгілерден тұратын біртұтас жүйе болып табылады.
Шартты белгілер және олардың түр-түстері жердің әр түрлі объектілерін және тектік түрлерін көрнекі көрсетеді. Түсіндірме жазбалар және цифрлық белгілеулер шартты белгілерді кескінделетін объектілердің жеке ерекшеліктері туралы мәліметтермен толықтырады.
Біркелкі объектілердің әр түрлі масштабты топографиялық карталардағы кескіні және бояуы негізінен алғанда бірдей, тек көлемдері жағынан ғана өзгеше болады. Белгілі бір топқа енетін объектілердің сапалық және сандық сипаттамалары олардың өзіне тән ерекшеліктерін аздаған толықтырумен еске алатын бастапқы графикалық белгілермен беріледі.
Шартты белгілер өзінің атқаратын міндеті және қасиеттері жағынан масштабтық, масштабтан тыс және түсіндірме шартты белгілер болып бөлінеді.
Объектілер өзінің шын мәніндегі көрінісінде масштабтық контурлы шартты белгілермен белгіленеді; мұнда олардың көлемдерін (ұзындығын, енін және ауданын) картадан өлшеуге мүмкіндік болуы тиіс. Әрбір осындай шартты белгі контурдан, яғни кескінделетін объектінің пландағы көрінісінен және фондық бояу түстері, түрлі-түсті штрихтар немесе белгілер торлары түрінде толтырылған түсініктеме жазбалардан тұрады. Объектілердің контурлары нүктелік пунктирмен немесе жіңішке тұтас сызықпен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Геодезия - жер туралы өте ежелгі ғылымдардың бірі. Адамзаттың бағзы заманда жер бетінде қашықтық пен ауданды өлшеудегі ашқан заңдылықтары геометрия мен геодезияның ғылым ретінде дүниеге келуіне негіз болды. Грек тілінен аударғанда геодезия сөзі жерді бөлу деген мағынаны білдіреді. Қазіргі заманғы геодезияның жерді бөлу мағынасы шеңберінен әлде қашан шыққаны түсінікті.
Геодезия - жердің немесе оның жекелеген бөліктерінің пішіні мен көлемін, жерді карталар мен пландарға түсіру, сол сияқты адамның инженерлік қызметінің сан алуан міндеттерін атқару мақсатында жер бетін өлшеу әдістерін зерттейтін ғылым.
Геодезия мен топография пәнінің негізгі ғылыми-техникалык міндеттеріне мына төмендегідей жүмыстар жатады:
а) жер бетіндегі жекелеген нүктелердің орындарын таңдап алынған координаталар жүйесінде анықтау;
б) әр түрлі инженерлік ғимараттарды жобалау және салу кезінде сонымен қатар ауыл шаруашылығы өндірісінде, жер бетінің және қойнауының табиғат байлықтарын пайдалануда қажет болатын түрі, сипаты, дәлдігі жағынан алуан түрлі өлшеулерді жер бетінде немесе жер астында атқару;
г) еліміздің қорғаныс мұқтаждығын геодезиялық мәліметтермен қамтамасыз ету.
Жоғарыда аталған геодезиялық жұмыстардың 4 түрі жерге орналастыру жұмыстары жүргізілетін жер пайдалану территориясының жақсы сапалы планы және картасы болмаған жағдайда орындалады.
5. Орындалған түсіріс негізінде пландар мен карталарды құру және рәсімдеу.
6. Жер пайдаланудың және алқаптардың аудандарын экспликациясын құра отырып анықтау.
7. Жобалау планын құру - пландар мен карталардың көшірмелерін жасау.
8. Объектілерді алдыңғы (эскизді) жобалау.
9. Объектілерді техникалық жобалау.
10. Жобаны жер бетіне шығаруға дайындау.
11. Жобаны жер бетіне шығару.
12. Жұмыстардың орындалуын тексеру түсірістері.
13. Ғимараттардың деформациялануы мен отыруын бақылау.
Топографиялық-геодезиялық зерттеу мен іздестірулер жүргізу жерге орналастыру іс әрекеттерінің бірі болып табылады. Ол басқа жерге орналастыру іс әрекеттерін карта және план түрінде топографиялық негізбен қамтамасыз етуге қолданылады:
1) жаңа жер пайдалануының қалыптасуы және бұрыннан барларының жерлерінің орналасуындағы жолақтануды және басқа ыңғайсыздықтарын жою; аудандық пландау схемасының негізінде жер пайдаланулардың шекараларын дәлдеу және өзгерту;
2) ауылшаруашылық мекемелерінің территориясын ішкі шаруашылықтық орналастыру: экономикалық негізделген ауыспалы егістерді енгізу және басқа ауылшаруашылық алқаптарын (шабындық, жайылым, бақтар және басқа) орналастыру, сондай-ақ, топырақ эрозиясына қарсы күрес шараларын белгілеу;
3) ауыл және халықшаруашылықтық игеру үшін жаңа жерлерді іздеп табу;
4) жер учаскелерін пайдалануға беру және пайдаланудан алып қою;
5) қала, поселке және ауылды елді мекендердің шекараларын бекіту және өзгерту;
6) топырақ, геоботаникалық және басқа зерттеулер мен ізденістерді жүргізу.
Геодезияның басқа ғылыммен байланысы
Геодезия біршама ғылыми пәндерге, яғни математика, физика, астрономия, автоматика, телемеханика, радиотехника, география, геология, геоморфология, гравиметрия және геофизика жетістіктеріне сүйенеді. Сондықтан геодезияның осы ғылымдар мен тығыз байланыстылығы күмән туғызбайды.
Математика геодезияны әр түрлі геодезиялық есептердің аналитикалық түсіндірмелерінің тәсілдерімен, сондай-ақ өлшеу нәтижелерін өңдеудің талдауларымен, әдістерімен қаруландырады. Физика геодезияны электроникамен және электротехникамен қатар оптикалық, оптикалық-механикалық және электронды-оптикалық аспаптар мен жүйелердің жобалау есептерінің негіздерімен толықтырады. Астрономия геодезияны геодезиялық тірек жүйелерін дамыту үшін бастапқы мәліметтермен қамтамасыз етеді. Автоматика, телемеханика және радио-электроника салаларындағы ғылым мен техника жетістіктерінің негізінде аса жаңа геодезиялық аспаптар құрастырылады. Географияны білу жер бедерін құрайтын ландшафт элементтерін, жер бетінің табиғи жамылғыларын және адам қызметінің нәтижелерін дұрыс түсіндіруді қамтамасыз етеді. Жер бедерінің пішіндерін және олардың өзгеру заңдылықтарын танып білуде геология мен геоморфология көмекке келеді. Жердің фигурасын зерттеу оның сыртқы гравитациялық өрісіне зерттеулер жүргізумен байланысты. Ал гравиметрияның зандары мен аспаптарын пайдаланбай, мұндай зерттеулер жүргізу мүмкін емес. Пландар мен карталарда графикалық сапалы безендіру топографиялық сызу тәсілдерін білуді қажет етеді.
Геодезияның ғылыми зерттеулерде, жерді үйлестіруде, маркшейдерлік істе, құрылыста, еліміздің әскери қорғанысында маңызы
Геодезияның халық шаруашылығының түрлі-түрлі салалары үшін практикалық үлкен маңызы бар. Мәселен, геодезиялық өлшеулер жолдар, каналдар, жерасты құрылыстары (метро, кабельдер, құбырлар), әуе желілері (электрлік беріліс, байланыс желілер) трассаларын белгілеу кезінде, пайдалы кен орындарын барлау және пайдалану кездерінде кең қолданылып келеді. Геодезия жер иегерлерін орналастыруда, жерді құрғату мен суландыруда, орман шаруашылығын жүргізу кезінде қолданылады. Карта әскери істе белгілі бір жерді зерттеу, оның бетіне әскери жағдайды бейнелеп түсіру, жауынгерлік операцияларға талдау жасау және т. б. үшін пайдаланылады
2. Жердің пішіне мен көлеміне түсінік беріңіз.
Жерді пішіні мен көлемін зерттеу жер бетін картада дұрыс кескіндеуге мүмкіндік туғызады және ол ғылым мен техниканың көптеген міндеттерін шешу (жасанды серіктерді және ғарыш кемелерін ұшыру, теңізде жүзу, авиация, радиобайланыс және т.б.) үшін қажет.
Жердің физикалык бетінің жалпы ауданы 510 млн км2-қа тең. және геометрия жағынан алғанда пішіні күрделі. Орасан кеңістікті (жер бетінің 71%-ін) мұхиттар мен теңіз шұңқырлары альш жатыр, олардың тереңдігі 11 000 м-ге дейін жетеді. Дүниежүзілік мұхиттың орташа терендігі - 3800 м-ге жуық. Құрлықта тау жоталары, шатқалдар, жазықтар, өзен алқаптары және жыра-сайлар бар. Кейбір таулардың, мәселен, Эверестің (Джомолунгма) биіктігі 9 000 м-ге жуық. Құрлықтың теңіз деңгейінен орташа биіктігі 875 м-ге тең. Сонымен, құрлықтың көлемі дүниежүзілік мұхитқа карағанда аз ауданды алып жатқандықтан, сондай-ақ кұрлықтың мұхит тереңіндегі қыраттармен салыстырғанда онша биік болмайтындықтан, мұхит деңгейін жердің фигурасы ретінде кабылдауымыз қажет.
Жердің фигурасына мейлінше жақын келетін эллипсоидты жер эллипсоиды деп атайды. Жер эллипсоидының мөлшерін анықтау үшін жер бетінің барлық жерінде геодезиялық өлшеулер жүргізілуі тиіс. Әзірше мұндай өлшеулер толық жүргізілмегендіктен, жер эллипсоидының дәл параметрлерін анықтауға мүмкіндік болмай отыр. Осы орайда кейбір елдерде геодезиялық өлшеулерді өңдеу барысында геодезиялық жұмыстардың нәтижелері бойынша шығарылған өз эллипсоидтары колданылады; олар сол елдің немесе бірнеше елдің территориясын толық, не ішінара қамтиды. Осындай эллипсоид референц-эллипсоид деп аталады. Референц-эллипсоид дегеніміз нақты бір елде геодезиялық өлшеулерді өңдеу үшін қолданылатын, жер денесінде белгілі түрде бағдарланған, нақты көлемі анықталған эллипсоид.
Жер эллипсоидының мөлшерін әлденеше рет әр түрлі елдердің ғалымдары анықтады. 1946 жылға дейін ТМД-да 1841 жылы неміс ғалымы Ф. В. Бессель есептеп шығарған жер эллипсоидының мөлшері қолданылды (а=6 377397 м, Ь = 6356079 м, а=1:299,2). 1945 жылдан бастап геодезиялык, және картографиялық жұмыстар үшін Ф. Н. Красовскийдің референц-эллипсоидының. мынадай мөлшері бекітілді: а=6378245 м, 6 = 6356863 м, а = 1 : 298,3. Батыс Европаның және АҚШ-тың гравиметриялық және астрономиялық материалдарының өңдеуден алынған градустық өлшеулері осы эллипсоидтың мөлшерін қолданылған материалдардан аумағы жағынан да, оларды өңдеудің дәлме-дәлдігі жағынан да неғұрлым басымырақ болып табылады.
Геодезия Жер туралы ғылым ретінде ежелгі көне ғылымдардан келді жəне грек тілінен аударғанда жерді бөлу" деген мағнаны береді. ХІХ ғасырдан бастап жалпы геодезияны: геодезия жəне жоғарғы геодезия деп бөле бастады. Геодезиялық басты мақсаты - карта мен пландарда жер бетінің кішкентай учаскелеріне əртүрлі өлшеулер арқы бейнелу. Ал, жоғарғы геодезия барлық жер бетін немесе оның əжептəуір бөлігін Жердің гравитациялық өрісін ескере отыра зерттейді. Жердің пішіні деп Жердің физикалық бетін атайды айналу күштері əсерінен тұратын ауырлық күшінің өрісін атайды. Жердің гравитациялық өрісін зерттеу басқа да физикалық өрістерді зерделейтін геофизикалық мəселелер қатарына жатады. Жоғарғы геодезиялық ғылыми-техникалық міндетеріне мыналар жатады:
- Жердің пішінін, сыртқы гравитациялық өрісін жəне олардың уақытқа байланысты өзгерістерін ерттейді;
- Жоғарғы дəлдіктегі геодезиялық тораптар пункттерін глобальдық (планета немесе континент шеңберінде) жəне ұлттық (мемлекет территориясында) жүйеде құрудың əдістерін жасау;
- Геодезиялық тораптар пункттерінің кеңістіктегі орындарын жер бетіндегі астрономиялықжəне равиметриялық өлшеулерді, жер серіктік бақылауларды, Айға жəне басқа да аспан денелеріне жіберілген ғарыштық аппараттарды бақылау, квазерлерді радиоинтерферометрлік бақылау арқылы анықтаудағы мəліметтерді математикалық өңдеу;
- Геодезиялық координаталардың бірыңғайылы жүйесін белгілеу;
- Геодинамикалық зерттеулер: жер картасы мен литосфералық плиталардың деформацияларын; жер сілікіністердің алдын ала мақсатымен сейсмикалық аудандарда жер қыртысының оы күнгі қозғалыстарын зерттеу; теңіздер мен мұхиттардың жағалауларының өзгерістерін, Жер полюстерінің қозғалысы мен айналымының біркелкі еместігін зерттеу. Кейінгі кезде геодезиялық тораптарды құрудың дəлдігіне қойылатын талаптар күшейтіліп, ол аспаптарды жасау жəне дəлдігі жоғарғы өлшеулерді жүргізу саласында ғылыми жұмыстар жүргізу қажет етіп отыр.
3. Топографиялық карталар мен пландарға қойылатын талаптарға түсініктеме беріңіз және олардың жіктелуін көрсетіңіз.
Жер бетін планға, картаға түсіру күрделі жұмыс, ол өте аса дәлдікті қажет етеді және дәл аспаптарды пайдаланып, маман-геодезистер, маркшейдерлер жасайды. План мен картаның мазмұны толық, түсінікті және көрнекті болуы үшін пішіні, түрі мүмкіндігінше жердегі заттарды бейнелейтін белгілер қолданылады. Топографиялық картадагы шартты белгілер: карталарды түрлі- түсті безендіруден, түсіндірме жазулардан, цифрлы белгілерден тұратын бір тұтас жүйеден түрады. Шартты белгілер мен олардың түстері жердін әртүрлі объектілері, тектік түрлерін көрнектендіре түседі. Ал, түсіндірме жазбалар мен цифрлык белгілеулер шартты белгілерде кескінделетін объектілердің жэне ерекшеліктері туралы мәліметгермен толықтырылады. Карталар мен пландардағы шартты белгілер масштабты (контурлық), сызықтық, масштабтан тыс және түсіндірме шартты белгілерге бөлінеді .Контурлық белгілер орманның, шабындықтың және олардың көлемін де білуге мүмкіндік береді. Объектілердің контурлары нүктелік пунктирлермен немесе жіңішке тұтас сызықпен жер бетінің белдерін және шын мәніндегі сұлбаға үұқсастығын сақтай отырып белгіленеді. Бейнелейтін заттардың көлемі кішкентай болып, оны масштаб арқылы көрсету мүмкін болса, ондай заттар масштабтан тыс шартты белгілермен көрсетіледі. Өзендер, каналдар, жолдар, т.б. сызықтық объектілер де масштабтан тыс шартты белгілермен кескінделеді. Олар объекті осін оның табиги орнына сәйкес береді, ал олардың ені біршама ұлғайтылып көрсетіледі. Контурлық және масштабтан тыс белгілерді толықтыратын және оларды түсіндіретін белгілерді түсіндіргіш шартты белгілер дейді. Мәселен, өзендердің ағын жылдамдығы, көпірдің ұзындыгы мен көтерімділігі, геодезиялык пункттердің, ормандағы ағаштардың жанында жазылган сандар, т.б. түсіндіргіш белгілеріне жатады. Елді-мекендердің, өзен-көлдердің, таулардың, т.б. аттары толық жазылады. Қысқартьшған жазулар объектілердің маңызын немесе қасиетін түсіндіреді. Мысалы: вкз-вокзал; ск-скважина; қ-құдық деген мағынаны береді. Топографиялық карталардагы түрлі-түсті бояулардың түсі кескінделетін объектілердің шын өзіне сәйкес болып келеді; мәселен: ормандар-жасыл; су-көк, жер бедері-қоңыр, темір жолдар, өнеркәсіптік, шаруашылық және әлеуметтік-мәдениет объектілері-қара бояулармен боялады. Карталардың мазмұнына қарай жіктелуі. Картаға түсірілетін жер бетіндегі денелер мен құбылыстар оның мазмұнын құрайды (грекше карта - табақ). Мазмұнына қарай карталар үлкен екі топқа бөлінеді. Олар: жалпы географиялық карталар және тақырыптық карталар.Жалпы географиялық карталарда жер бетіндегі барлық нысандар - жер бедері, жер бетіндегі сулар (өзендер, көлдер, теңіздер), өсімдіктер, елді мекендер, қатынас жолдары, шекаралар, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының кейбір көріністері және т.с.с. бейнеленеді. Олардың ешқайсысы ерекше дараланып көрсетілмейді. Жалпы географиялық карталардың мысалына топографиялық карталар жатады.
2.Карталардың масштабына қарай жіктелуі. Масштабына қарай карталар ірі, орта және ұсақ масштабты болып үш топқа бөлінеді. Масштабы 1:100 000 және онан ірілері - ірі масштабты, 1:200 000- тан 1:1 000 000-қа дейін орта масштабты, 1:1 000 000-тан ұсақтары ұсақ масштабты карталарға жатады. Ірі масштабты карталар - топография лық, орта масштабтылары - топографиялық шолу, ұсақ масштабтылары шолу карталары деп аталады. Топографиялық карталар 1: 100 000, 1:50 000, 1:25 000, 1:10 000 масштабтарда жасалады. Жер бетінің одан ірі масштабта жасалатын сызбасы план деп аталады. Пландардың масштабы 1:5000, 1:2000, 1:1000 және одан да ірі болып келеді. Пландар мен ірі масштабты (топографиялық) карталар тікелей жер бетінде жүргізілген өлшеулердің және ұшақтан суретке түсірулердің нәтижесінде жасалады. Соңғы кездерде карта жасауда ғарыштан суретке түсіру барған сайын кеңінен қолданылуда. Пландар мен топографиялық карталар жер бетін егжей-тегжейлі бейнелейтіндіктен, дәл өлшеулер мен есептеу жұмыстарын жүргізуге пайдаланылады.Ірі масштабты карталарды қорыту арқылы топографиялық шолу және шолу карталары жасалады.Топографиялық шолу карталарының дәлдігі топография лық карталарға қарағанда төмен. Сондықтан олар едәуір үлкен аумақтың жалпы көрінісін шолу мақсатында қызмет етеді. Мұндай карталар, әсіресе ұшқыштар үшін қолайлы.
4. Топографиялық картаның географиялық координаталар және тік бұрышты координаталар торларының мағынасын түсіндіріңіз.
Топографиялық картадағы нүктенің географиялық координаталарын анықтау, негізінде мынадай жолмен жасалады А нүктесшің (20-сурет) ендігін () табу үшін осы нүктеден солтүстікке және оңтүстікке қарай параллельдер жүргізеді яғни минут рамкасының тиісті минуттық, немесе он секундтық аралықтардың аттас ұштары түзу сызықтармен қосылады Осы сызықтардың ендіктерін 1 және 2 әріптерімен белгілейік А нүктесінен параллель ендігі І-ге перпендикуляр түсіріп оның ұзындығын градуспен белгілеп, А нүктесінің ендігін' мына теңдіктен табамыз
(2)
шамасын жанама әдіспен анықтау қолайлырақ. Ол үшін А нүктесі арқылы еркін бұрышпен фі және ф2 параллельдерімен С және В нүктелерінде қиылысқанша сызық жүргіземіз, мұнäà¹û СА = а және СО = Ь болсын, 20-суреттен
(3)
Сонымен, шамасын анықтау а және Ь кесіндерін жеткілікті дәлдікпен миллиметрлік сызғыш арқылы өлшеуге келіп саяды.
Осыған ұқсас А нүктесінің бойлығын анықтау үшін 1 және 2 меридиан кесінділерін колдануға болады.
С нүктесінің (5 сурет) тік бұрышты координаталарын анықтау үшін километрлік тордың цифрларын қолдана отырып, берілген нүкте орналасқан оңтүстік-батыс бұрыштың (хо, уо) координаталарын табады. Содан кейін С нүктесінен квадраттың қабырғаларына СС1 және СС2 перпендикулярларын түсіреді де карта масштабын ескере отырып, олардың ұзындығын табады: СС2 =у; және СС1 =х. Сонда С нүктесінің тік бұрышты координаталары мынаған тең:
Осы С нүктесінің тік бұрышты
(4)
Қарастырылып отырған мысалда:
координаталарын мынадай жолмен анықтауға болады: С нүктесі арқылы кез келген бұрышпен километрлік тордың ординаталарымен А және В нүктелерінде қиылысқанша түзу жүргізіледі. Содан кейін а және b кесінділерін өлшейді. Сонда С нүктесінің абсциссасы мына формула бойынша анықталады
(5)
Осыған ұқсас тедіктен С нүктесіні ординатасын анықтайды. Екі жағдайда да а және b кесінділерін көлденең .масштабтың көмегімен өлшеген жөн.
5. Топографиялық картада жер бедері пішіндерін бейнелеу тәсілін түсіндіріңіз.
Топографиялық картада және пландарда жер бетінің рельефінің формасы және оның көрінісі
Жер беті топографиялық карталар мен пландарда горизонтальдар, шартты белгілер және биіктіктерді жазу арқылы кескінделеді. Құрлық бетіндегі абсолют биіктіктері бірдей нүкте-лерді біріктіретін кисық тұйық сызықтар горизонтальдар деп аталады. Жергілікті жердегі горизонталь су деңгейінің төмендеген кездегі кескінделетін учаскедегі жердің физикалық бетінде қалдырған ізі болып саналады. Жердегі горизонтальдардың ең жақсы мысалы ретінде тұнба судың жағалық сызығын айтуға болады. Жер бедерін горизонтальдармен кескіндеген кезде олардың тек бүтін санмен алынған биіктіктері (метрмен көрсетілгендері) ғана пландар мен карталарда көрсетіледі. Екі дәйекті горизонтальдар биіктігінің айырымы киманың биіктігі (һ), ал пландағы горизонтальдардың ара қашықтығы төсеу (d) деп аталады. Топографиялық карталар мен пландарда жер бедері кимасының мынадай биіктіктері қабылданған; бесінші горизонтальдар қалыңдатылады. Осындай мақсатпен горизонтальдарға перпендикуляр қысқа сызықшалар қойылады, олар беткейдің төмендейтін бағытын көрсетіп, бергштрих деп аталады.
Карталарда горизонтальдар қоңыр түспен көрсетіледі, оларды Балтық теңізінің деңгейінен есептелетін абсолют биіктігімен жазады. Горизонталь биіктігін көрсететін цифрларды жазғанда олардын, табаны еңкіштің төмендеу жағына қарай бағытталған болуы тиіс.
Жер бедерінің негізгі пішіндері мынадай болып бөлінеді: жазық, қырат (тау, төбе), қазан шұңқыр, жота, өзек және кезең. Таудың ең биік жері - шың, ал тау табаны - тау етегі деп аталады.
Жазық жалпақ пішінді келеді. Егер жазықтың мұхит деңгейінен абсолют биіктігі 200 м-ден аспайтын биіктікте жатса, онда оны ойпат деп атайды. Мұхит деңгейінен есептегенде 200 м-ден жоғары, бірақ 500 м-ден аспайтын биіктікте жататын жазықтарды қыраттар деп атайды. Мұхит деңгейінен 500 м-ден астам биіктікте жатқан жазықтар таулы үстірттер деп аталады. Жер бетінің дөңестігі күмбезге немесе конусқа ұқсас келетін жерлер биіктігіне қарай тау немесе төбе деп аталады. Таулар биіктігіне қарай аласа, орташа және биік болады. Аласа таулар деп абсолют биіктігі 500 м-ден 1000 м-ге дейінгі тауларды атайды. Орташа таулардың биіктігі 1 000 м-ден 2 000 м-ге дейінгі аралықта болады. Ал биіктігі 2 000 м-ден жоғары тауларды биік таулар деп атайды. Тостаған сияқты барлық жағынан тұйық ойпаңдарды қазан шұңкыр дейміз. Шұңқырдың ең төменгі жерін түбі, ал жоғарғы шегін жиегі деп атайды.
Өзек - жердің созылған ойлы жері, ол бір бағытта біртіндеп төмендейді. Өзектің ең аласа жері, яғни екі беткейдің қиылысқан жері суағар немесе тальвег деп аталады. Өзекке қарама-қарсы біртіндеп әр бағытта созыла орналасқан жер бетінің дөңес пішіні жота делінеді. Әдетте, екі өзек бірінен-бірі жота арқылы бөлініп жатады. Тау жотасы қырқаларының биік бөліктері мен кейбір төбелердің аралығында орналасқан ойпаң бөліктерді кезең деп атайды. Олардың едәуір бөлігі тау жоталарының бір жағынан екінші жағына өтуге мүмкіндік туғызады.
Таудың шыңы, қазан шұңқырдың түбі, өзектің ең аласа жері, жер бедерінің өзіне тән нүктелері, суайрық және суағар жер бедерінің өзіне тән сызықтары деп аталады.
Карталар мен пландарда ашық кен, үйінді, бөгет, қорымдар және т.с.с. объектілер арнайы шартты белгілермен көрсетіледі. Горизонтальдар мен шартты белгілерге қосымша ретінде картада төбелердің ұшар басындағы, суайрықтарының бұрылыстарындағы, ойпаң жерлердегі өзіне тән нүктелердің биіктіктері жазылады.
Горизонталь тәсілі. Нүктелердің биіктігі бойынша горизонталь құру
Жер бедерін кескіндеуде горизонтальдың мынадай қасиеттері бар:
1. Бір горизонтальдың бойында жататын барлық нүктелер жергілікті жерде бірдей биіктікте жатады.
2. Карталар мен пландарда тұйықталған горизонтальдар не төбені, не қазан шұңқырды білдіреді; олар бергштрихтар немесе жазулар арқылы танылады. Қазан шұңқырларда көбіне тоған немесе көл болады.
3. Планның немесе картаның ішіндегі, сондай-ақ оның сыртындағы барлық горизонтальдар үздіксіз болуы тиіс.
4. Жер бедерін кескіндегенде горизонтальдар ешуақытта киылыспайды.
5. Горизонтальдардың өзара қашықтығы еістің қаншалықты құлама тіктігін білдіреді.
6. Горизонтальдар арасындағы ең кысқа ара қашықтық, яғни горизонтальға перпендикуляр сызық неғұрлым тік құламаның биіктігіне сәйкес болады.
7. Суайрық сызықтары және өзектердің осі горизонтальдармен тікбұрыш арқылы қиылысады.
6. Геодезияда қолданылатын координаталар жүйелеріне сипаттама беріңіз.
7. Жер бетіндегі нүктелердің орнын оның координаталары, яғни алынған координаталар жүйесінің бастапқы жазықтықтары мен сызықтарына қатысты ізделіп отырған нүктелерді сипаттайтын шамалар арқылы анықтайды. Геодезияда қолданылатын барлық координаталар жүйелері кеңістіктегі және жазықтықтағы жүйелері болып екіге бөлінеді.
8. Координаталардың кеңістіктегі жүйелерінің ішінде көпшілікке ең белгілісі- географиялық координаталар жүйесі. Бұл жүйеде нүктенің жер бетіндегі орны жалпы дүниежүзілік масштабта анықталады. Оларды географиялық ендік және географиялық бойлық деп ажыратады. Географиялық ендік - жер бетінің кез келген нүктесіне түсірілген тік сызық пен экватор жазықтығы арасындағы бұрыш. Ендік экватордан бастап, берілген нүктеге дейінгі географиялық меридианның доғасымен өлшенеді де, экватордан екі жаққа - солтүстік және оңтүстік полюстерге қарай 0◦-тан 90◦-қа дейін өзгеріп отырады. Географиялық бойлық - бастапқы меридиан жазықтығы мен берілген нүкте арқылы өтетін меридиан жазықтығы арасындағы бұрыш. Бойлық бастапқы меридианнан батысқа ( батыс бойлық ) және шығысқа (шығыс бойлық) қарай 0◦- тан 180◦- қа дейін салынады.
9. Географиялық координаталар жүйесі бүкіл жер шарына ортақ және олар астрономия, сфералық геометрия, картография, ғарыш мәселелерін шешуде жиі қолданылады.
10. Жазықтықтағы координаталар жүйелері ішінде геодезияда ең кеңінен тарағандары- тік бұрышты және полярлық координата жүйелері.
11. Жазықтықтағы тік бұрышты координаталар жүйесі. Шағын аймақтары біршама қысқа арақашықтықтарға байланысты есептерді шешкенде, жазықтықтағы Х және У осьтерінен тұратын тік бұрышты координаталар жүйесі пайдаланылады. Бұл жүйеде координаталар басы шартты түрде алынады, яғни еркін бір нүктеден басталады. Тік бұрышты координаталар жүйесінде Х осі- абцисса, ал У- ордината осьтері болып белгіенеді. Горизонталь жазықтықтағы координат осьтерімен төрт ширекке бөлінеді. Математикада қолданылатын декарттық тік бұрышты жүйеден геодезиядағы бұл жүйенің айырмашылығы- ширектер оң жаққа қарай нөмірленеді, яғни солтүстік- шығыс ширектен басталып, сағат тілінің бағытымен есептеледі. Әлбетте, мұның өзі геодезиялық есептеулер кезінде тригонометриялық формулаларды ешбір өзгеріссіз пайдалануға мүмкіндік береді.
12.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кеңістік координаттар жүйесі
Кеңістік координаттар жүйесі. Жер бетіндегі нүктелердің орнын оның координаталары, яғни алынған координаталар жүйесінің бастапқы жазықтары мен сызықтарына қатысты ізделіп отырған нүктелерді сипаттайтын шамалар арқылы анықтайды. Геодезияда колданылатын барлық координаталар жүйелері кеңістік және жазыктық жүйелері болып екіге бөлінеді.
Координаталардың кеңістік жүйелерінің ішінде көпшілікке танымалысы-географиялык координаталар жүйесі. Бұл жүйеде нүктенің жер бетіндегі орны жалпы дүниежүзілік масштабта анықталады. Оларды географиялық ендік- және географиялық бойлық-λ дейді (2-сурет). Геодезиялык (φ) экватор жазықтығы мен бекітілген Р нүктесі арқылы өтетін тіктеуіш сызық арасындағы бұрыш. Ендік экватордан бастап, берілген нүктеге дейінгі географиялык меридианның доғасымен өлшенеді де, экватордан екі жаққа солтүстікке қарай 0° тан 90°-қа дейін өзгеріп отырады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Геодезиялык бойлық
Геодезиялык бойлық (λ) бастапқы меридиан жазықтығы мен берілген нүкте арқылы өтетін меридиан жазықтығы арасындағы бұрыш. Бойлық бастапқы меридиан батысқа (батыс бойлық) және шығысқа (шығыс бойлық) қарай 0°-тан 180°-қа дейін салынады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Географиялық координаталар жүйесі
Географиялық координаталар жүйесі бүкіл жер шарына ортақ және олар астрономия, сфералық геометрия, картография, ғарыш мәселелерін шешуде жиі қолданылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жазық координаталар жүйелері
Жазық координаталар жүйелері ішінде геодезияда ең кеңінен тарағандары-тік бұрышты және полярлық координата жүйелері.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тік бұрышты жазық координаталар жүйесі
Тік бұрышты жазық координаталар жүйесі. Шағын аймақтары біршама қысқа арақашықтықтарға байланысты есептерді шешкенде, тік бұрышты X және У осьтерінен тұратын жазық координаталар жүйесі пайдалынады. Бүл жүйеде координаталар басы шартты түрде алынады, яғни еркін бір нүктеден басталады (3-сурет).
Тік бұрышты координаталар жүйесінде X осі-абсцисса, ал У- ордината осьтері болып белгіленеді. Горизонталь жазықтық координата осьтерімен төрт ширекке бөлінеді. Математикада колданылатын декарттык тік бұрышты жүйеден геодезиядағы бұл жүйенің айырмашылығы-ширектердің оң жаққа карай нөмірленулері, яғни солтүстік-шығыс ширектен басталып, сағат тілінің бағытымен есептеледі. Әлбетте, мұның өзі геодезиялық есептеулер кезінде тригонометриялық формулаларды ешбір өзгеріссіз пайдалануға мүмкіндік береді.
3-суретте көрсетілгендей, кез-келген нүктенің орны, мәселен А нүктесінің орны координаталар басынан осы нүктелердің Х,У осьтеріндегі проекциялары (ОХ, ОУ), яғни ХА, УАкоординаталарымен анықталады. Ал, осы X пен У осьтеріндегі АВ сызығының проекцияларын координаталар өсімшелері деп атап, оларды Δх, Δу деп белгілейміз. Координаталарөсімшелерінің белгілері де ширектің орнына байланысты, егер өсімшелердің бағыттары, яғни тік бұрышты үшбұрыштардың қажеттері координаталык осьтердің оң бағытымен сәйкес келсе, онда координаталар өсімшелері оң, ал сәйкес келмесе-теріс болады. Координаталар өсімшелерінің әр ширектеріндегі белгілері 1-кестеде келтірілген.
Егерде А нүктесінің ХΔ, УΔ координаталары және А мен В нүктелері арасындағы Δх пен Δу координата өсімшелері белгілі болса, онда В нүктесінің координаталары мынаған тең болады
ХВ=ХА+ΔХ ; УВ=УА+ Δх (2)
Координаталардың бұл тікбұрышты жазық жүйесі горизонталь түсірістер жүргізіп және олардың нәтижелері бойынша жердің пландарын жасаған кездерде қолданылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зоналық тік бұрышты жазық координаталар жүйесі
Зоналық тік бұрышты жазық координаталар жүйесі. Жер бетінің едәуір территориясын планға, картаға түсіру үшін жер бетіндегі нүктелерді эллипсоид бетінен жазық бетке кескіндеу қажет болады. Міне, осындай кескіндеу кезінде мына төменгі шарттар сақталуы керек: 1) жер бетіндегі арақашықтар өзгерістерінің ауытқу мөлшерінің шамалы болуы; 2) жер бетіндегі бұрыштың проекцияға ешқандай өзгеріссіз түсірілуі; 3) географиялық координаталардан тік бұрышты координаталар жүйесіне көшу мүмкіндігі.
Осы жоғарыда айтылған шарттарға көлденең цилиидрлік деп аталатын неміс ғалымы Гаусс үсынған проекция тәсілі сәйкес келеді. Бүл проекцияға Жер эллипсоидының беті зоналарға бөлінген. Ол зоналар (4, а-сурет) шығысы мен батысында меридиандармен шектеліп, оңтүстік полюстен солтүстік полюске карай созылып жатады.
Зоналардың бойлықтағы ені 6°-тық болып келеді, нөмірлері Гринвич меридианынан шығыска қарай белгіленеді. Қазақстанның кең байтақ территориясы 6°-тық зоналар бойынша есептегенде 8-ден 15-ші зонаға дейінгі аралықты алып жатыр. Гаусс проекциясында зоналардың орталық (осьтік) меридианы жазықтыққа ешқандай өзгеріссіз проекцияланады, ал осьтік меридианнан алыстаған сайын, қашықтықтар аздаған өзгеріске үшырайды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жазық полярлық координаталар жүйесі.
Жазық полярлық координаталар жүйесі. Геодезиялык жұмыстарды жүргізген кезде, көптеген нүктелердің орындарын бастапқы бағыт немесе бағдар ретінде қабылданған белгілі бір нысанадан анықталатын жазық, полярлық координаталар жүйесі қолданылады. Осы координаталар жүйесінің элементтері 5-суретте көрсетілген:
1) бастапқы бағыт, полярлық осі-ОХ; ОХ осінен кез-келген жаққа бағыттауға болады, мысалы, А және В нүктелеріне;
2) О-нүктесі-координаталар басы (полюс), түсірістер кезінде, полюс ретінде теодолиттік жүрістер нүктесі қабылданады.
Жазық полярлық координаталар жүйесінде нүкте екі координата арқылы анықталады: полярлық осьтен нүктеге дейінгі бағыт аралығындағы горизонталь бұрыш-ß; полюстен бастап анықталатын нүктеге дейінгі арақашықтық-d. Мысалы, А нүктесінің координаталары ß1 d1 ал В нүктесінің координаталары ß2, d2 болып келеді.
Полярлық бұрыштар полярлык осьпен сағат тілінің бойымен О мен 360° аралыгында өлшенеді. Жазық полярлық координаталар жүйесі теодолиттік түсірістер мен жобадан жергілікті жерге қүрылыс объектілерінің нүктелерін көшіргенде қолданылады.
7.Топографиялық картаның разграфкасы мен номенклатурасына сипаттама беріңіз.
Топографиялық карта және пландардың беттерін разграфкалау
Топографиялық карталар үлкен территорияларға жасалады,. олар көптеген беттен тұрады. Картаның бетке бөлінуін жол-жол сызық, ал беттің белгісін картаның номенклатурасы деп атайды. Топографиялық картаның әрбір беті трапеция болып саналады, оған номенклатура беріледі. Карта бетінің номенклатурасы рамканың солтүстік қабырғасының үстінде орналасқан. Номенклатураның жанында, одан басқа осы жерде, ең ірі болып саналатын елді мекеннің аты жазылады. Әрбір бетте тағы да қатар жатқан беттердің номенклатурасы көрсетіледі, мұның өзі карталарды жалғастырып жапсырған кезде оларды іріктеуді жеңілдетеді. Осы жазулар беттің рамкасының сыртындағы қабырғасының ортасында орналасады.
Карталардың номенклатурасы негізін 1 : 1 000 000 масштабтағы картаны құрады, оның рамкасының өлшемі бойлықта 6°, ал ендікте 4°. Осы масштаб бетінің номенклатурасы белдеуді білдіретін латын алфавитінің бас әрпінен және реттік нөмірін көрсететін цифрлардан тұрады. Мысал ретінде М-41-60-Б-Г карта бетінің номенклатурасының
1 : 1 000 000 масштабтан бастап рет-ретімен құрастыруды қарастырамыз.
Карта және пландардың номенклатурасы
М-41 бет 1 : 100 000 масштабтағы 144 бетке бөлінеді, олар 1, 2, 3, ..., 144 цифрларымен белгіленеді. Осы масштабтың 60-нө-мірлі бетінің номенклатурасы М-41-60 болады.
1 : 100 000 масштабтағы М-41-60 картасының бір беті 1 : 50 000 масштабтағы картаның 4 бетіне сәйкес келеді: олар А, Б, В және Г әріптерімен белгіленеді. Осы масштабтың екінші бетінің номенклатурасы М-41-60-Б болады.
Осы бетті 4-ке бөлуден 1:25 000 масштабтағы картаның 4 бетін алады; бұл беттер а, б, в, г әріптерімен белгіленеді. Осы масштабтары картаның ең соңғы бетінің номенклатурасы М-41--бО-Б-г-4 болады.
1:5 000 масштабтағы картаның номенклатурасының негізі болып 1:10 000 масштабтағы картаның беті саналады, ал ол болса 1 : 5 000 масштабтағы картаның 256 бетіне бөлінеді.
1 : 5 000 масштабтағы картаның ең соңғы бетінің номенклатурасы М-41-60 (256) болады.
1:2 000 масштабтағы картаның номенклатурасын алу үшін 1:5 000 масштабтағы картаның беті 9 бөлікке бөлінеді; оларды орыс алфавитінің кіші әріптерімен белгілейді. Сонымен 1:2 000 масштабтағы картаның ақырғы бетінің номенклатурасы М-41-60 (256) болады.
1:5 000, 1:2 000, 1:1 000 және 1:500 масштабтағы топографиялық пландарды жасаудың негізгі ережелеріне сәйкес ауданы 20 км2-тан аз учаскелердің планын жасау үшін тік бұрышты жол-жол сызық қолданылады. Оның рамкасының өлшемі 1:5 000 масштаб үшін 40Х40 см, ал 1 : 2 000, 1 : 1 000 және 1 : 500 масштабтар үшін 50X50 см болады. Бұл жағдайда жол-жол сызықтың негізі ретінде 1:5 000 масштабтағы картаның беті қабылданып, олар араб цифрымен белгіленеді. Оған 1 : 2 000 масштабтағы картаның 4 беті сәйкес болады. Олардың әрқайсысы 1 :5 000 масштабтағы беттің нөміріне орыс алфавитінің бас әріптерінің (А, Б, В, Г) бірін қосып жазу арқылы белгіленеді.
8.Картаның масштабына анықтама беріңіз және масштаб түрлеріне сипаттама беріңіз.
Жер бетін планда немесе картада кескіндегенде жер контурының горизонталь проекцияларын табиғи шамасымен бірме-бір көрсету мүмкін емес. Демек, план немесе карта жер контурының горизонталь проекцияларының кішірейген кескінін береді. Пландағы, яғни картадағы кесінді ұзындығының жердегі тиісті кесіндінің горизонталь проекциясына қатынасы планның немесе картаның масштабы деп аталады. Масштаб: 1:500, 1:1000, 1:10000, 1:50 000 және т.с.с. алынады.
Осындай масштаб сандык, масштаб деп аталады, онын бөлімі жердегі сызықтардың план мен картада кескіндеу кезінде каншалықты кішірейгенін көрсетеді. Мәселен, 1:1000 масштаб планда барлық ұзындық өлшемдер 1 000 есе кішірейгенін, яғни пландағы 1 см жердегі 10 м-ге сәйкес келетінін көрсетеді. Масштаб әрбір план мен карта бетінің рамкасынын. онтүстік қабырғасының астында сандық (сандық масштаб) және графикалық (сызықтық масштаб) түрде көрсетіледі. Сандық масштабты біле отырып, картада жердегі өлшенген кесіндінін ұзындығын, керісінше картадағы ара қашықтыкты өлшеп, онын. жердегі шамасын табуға болады. Мысалы, егер жердегі горизонталь ара қашықтығы 145,3 м-ге тең (яғни, 1 см 10 м-ге тең) кесіндінің масштабы 1:1 000, пландағы ұзындығы 145,3: 10=14,53 см. Егер картадағы кесіндінің ұзындығы 9,13 см, ал картаның масштабы 1:10 000 (яғни 1 см - 100 м) болса, онда жердегі сызықтың горизонталь ара қашықтығы 9,13-100 = 913 м болады.
Планды не картаны жасағанда жердің әрбір сызығының ұзындықтарын әрдайым бір санға кішірейту қажет; оған сызықты масштабты пайдаланған кезде қол жеткізуге болады. Сызықтық масштаб масштабтың негізі деп аталып, мысалы, әрбір 1 - 2 см сайын тең кесінділерге бөлінген тік сызық болып табылады. Мұндағы шеткі сол жақтағы кесіндіні әдетте 10 тең бөлікке бөледі. Сызықтық масштабтағы әрбір кесіндіге жердегі белгілі бір кесінді сәйкес келеді. Нөлдік сызықшадан оңға карай салынған кесінділер 1 : 2 000 масштабта жердегі 20, 40, 60, 80, 100, 120, 140, 160 м-ді, ал солға қарай 2, 4, 6, 8, 10, 12, 14, 16, 18, 20 м-ді көрсетеді. Масштабтағы аb кесіндісіне жердегі 88 м ұзындығы сәйкес келеді.
Сызықтық масштабтың көмегімен 0,5 мм дәлдікпен ара қашықтықты өлшеуге және салуға болады. Ара қашықтықты өте дәлдікпен аныктау үшін көлденең масштабты қолданады. Қөлденең масштаб кесінділерді пропорционал бөлуге негізделген график болып табылады. Көлденең масштабты салу үшін түзуге бірнеше рет 2 см-лік кесіндіні салады, ол масштабтың негізі деп аталады. Бөлінген нүктелерден перпендикуляр тұрғызылады. Масштабтың негізіне параллель тең аралықта перпендикуляр арқылы түзулер жүргізіледі. Масштаб негізінің шеткі сол жақтарын жоғарыдан және төменнен 10 бөлікке (2 мм-ден) түзулермен қосады. ВЕ сызығына параллель көлбеу сызықтардың арасындағы кесінділер АВ табанының оннан бір бөлігіне тең болады, яғни ЕD= АВ 10, ал ВD перпендикуляры мен ВЕ көлбеуінің арасында жатқан кесінділер масштаб табанының жүзден бір бөлігіне тең, Сірә, осы кесінділердің ең кіші (t) ЕD кесіндісінен 10 есе кем, яғни . Осындай масштаб нормальды жүздік көлденең масштаб деп аталады
Көлденең масштабты қолданып өлшеу жүргізу алдында оның негізгі бөліктері жердегі қандай ара қашықтықтарға сәйкес келетінін анықтау, яғни 2 см, 2 мм, 0,2 мм план масштабынын бөліміне көбейтілгенде неге тең болатынын білу қажет. Мысалы, 1 : 5000 масштабтағы план үшін - 100 м, 5 м, 0,5 м.
Өлшеу кезінде циркуль арасының инесін диаметрі 0,1 мм шеңбер ретінде қабылдауға болады. Осы шамадан кем кесінділерді сызбаға түсіру іс жүзінде мүмкін емес. Планның 0,1 мм нақты масштабына сәйкес келетін жердегі ара қашықтық масштабтың дәлдігі деп аталады. Мысалы, масштабтары үшін олардың дәлдігі 0,05 м, 0,1 м, 0,2 м, 0,5 м, 1,0 м-ге тең. Демек, осы көрсетілген кесінділерден кем кесінділер берілген масштабтағы планда кескінделмейді.
9.Географиялық (нағыз) азимут, магниттік азимут, дирекциондық бұрыш түсініктеріне анықтама беріңіз және олардың арасындағы байланыстарды түсіндіріңіз.
Геодезиялық барлау жұмыстарын атқарған кезеңде көбіне жүру маршрутын, яғни жер бетіндегі түсіру жұмыстарының бағытын бағдарлауға тура келеді. Жердегі сызықты бағдарлау дегеніміз, оның бағытын бастапқы бағыт арқылы табу. Геодезияда бастапқы бағыт ретінде меридиан пайдаланылады.
Сызықтың бағытын анықтайтын бұрыштар ретінде негізгі азимуттар, магниттік азимуттар және дирекциондық бұрыштар қызмет етеді. Осы бұрыштар бастапқы бағыттан бастап сағат тілінің бағыты бойымен 0°-тан 360°-ка дейін өлшенеді.
Негізгі азимут деп (9-сурет), сағат тілінің бағыты бойымен бастапқы (географиялық) меридианның солтүстік бағытынан осы белгілі бір алынған бағытқа дейінгі есептелетін горизонталь бұрышты атайды.
Қандай да бір АВ сызығының А нүктесінде анықталатын азимут тура азимут деп, ал В нүктесінде анықталған азимут кері азимут деп аталады. Тура және кері азимуттар арасындағы байланыс мына формуламен өрнектеледі
Лк = Лт + 180°+ү, (10)
мұндағы ү -- меридиандардың жақындасуы, яғни меридиан мен абсцисса осіне немесе осьтік меридианға параллель сызық арасында берілген бұрыш. Бұл бұрыштың мәні берілген нүктедегі әр зонаның осьтік меридианынан қашықтауына байланысты болады, әрі 0°-тан 3°-қа дейін ауытқуы мүмкін.
Меридиандардû жақындасуын мына формула бойынша анықтауға болады:
(11)
мүндағы -- нүктелер арқылы өтетін меридиандар бойлығының айырмашылығы; ф -- сызықтың орташа геодезиялық ендігі.
Сызықты азимут бойынша бағдарлау кезінде меридиандар жақындасуын есепке алу қажеттілігі даладағы өлшеулерді өңдеуді қиындатады, сондықтан азимуттар көбінесе жоғары геодезияда қолданылады.
Магниттік азимут деп, сағат тілінің бағыты бойымен магниттік меридианныц солтүстік бағытынан (магнит тілінің солтүстік шетінен) белгілі бір алынған бағытқа дейін есептелетін горизонталь бұрышты атайды. Магниттік азимуттар компаспен немесе буссольмен өлшенеді
(12)
Егер шығыс бұрылуды оң деп, ал батыс бұрылуды теріс деп қабылдасақ, онда екі жағдайда да мынаны шығарып аламыз: мұндағы бш , 66 -- магнит тілінің сәйкесінше шығыс және батыс бұрылулары.
(13)
Магниттік азимуттан негізгі азимутқа көшу үшін магнит тілінің бұрылуьгның шамасын және атын (шығыс нсмесе батыс) білу қажет. Магниттік азимутты Ам (15-сурет)
ЯҒНИ негізгі азимут магниттік азимут пен магнит тілінің бұрылуының қосындысына тең.
Жер бетінің әрбір нүктесінде магниттік бұрылудың шамасы әр түрлі және 500 жылға жуық кезең ішінде магнит тілі өзінің орнынан шамамен 22,5°-қа екі жаққа ауытқиды. Демек, сызықты магниттік меридиан бойынша бағдарлау тек қана жер бетінің шағын учаскелерінің пландарын жасаған кезде ғана қолданылады.
Карталар мен пландарды координаталардың зоналық жүйесінде жасаумен байланысты, геодезияда дирекциондық б(12)рыш жиі қолданылады. Егер М2 нүктесінде (16 сурет) сызықтың бағыты Л2 азимутымен емес а горизонталь бұрышымен анықталса және ол азимут сияқты сағат тілінің бағыты бойымен, бірақ нақты бір М2 нүкте меридианынан емес, дұрысында меридианға параллель бағыттан кез келген нүктеде, мәселен М1 нүктесінде есептелсе, онда мұндай бұрыш дирекциондық бұрыш деп аталады
10.Румб деген нені білдіреді және оларды анықтау формулаларын көрсетіңіз.
Геодезиялық өлшеулерді өңдеу кезінде сызықтардың бағытын сүйір бұрыш арқылы анықтауға тура келеді. Бұл жағдайда румбтар қолданылады. Осьтік меридианның жақын бағытынан екі жаққа қарай бір нақты сызыққа дейін есептелетін сүйір бұрыш румб деп аталады.
Румбтар 0°-тан 90°-қа дейін өзгереді және әрбір ширектегі шамасы бірдей болуы мүмкін. Бағытты бір мәнде анықтау үшін румбтың сандық мәнінің алдында ширектің аты көрсетіледі. Мысалы: СШ (солтүстік-шығыс), ОШ (оңтүстік-шығыс), ОБ (оңтүстік-батыс), СБ (солтүстік-батыс).
17 суреттен әрбір ширекте румбтар мен дирекциондық бұрыштар арасында мынадай байланыстар болатынын көреміз
Мысалы, дирекциондық бұрыш =230[0]10' делік. Алдымен осы бағыттың қай ширекте жатқанын анықтаймыз, яғни III ширек (ОБ). Содан кейін румбты табамыз: г = 230°10' - 180°= = 50°10'.
Егер 1 -- 2 сызықтың дирекциондық бұрышы (1-2) белгілі және жүрістің сол жағында жатқан горизонталь бұрышы с өлшенген болса, онда теодолит жүрісінің келесі 2 -- 3 қабырғасының 2-3 дирекциондық бұрышы былай анықталады. 14-суреттен
(19)
мұндағы . Ендеше
(20)
Егер полигондағы жүрістің оң жағындағы жатқан горизонталь бұрыш (о) белгілі болса, онда 2-3 дирекциондық бұрышы былай табылады:
, (21)
Енді φ мәнін (21) теңдікке қойып, мынаны табамыз
(22)
Полигонның кез келген келесі қабырғасының дирекциондық бұрышын анықтау үшін табылған (14) және (16) формулаларын пайдаланып, былай жазуға болады
11. Географиялық картаның шартты белгілердің анықтамысын көрсетіңіз.
Топографиялық карталардың шартты белгілері шартты белгілерден, оларды түрлі-түсті безендіруден, түсіндірме жазулар мен цифрлы белгілерден тұратын біртұтас жүйе болып табылады.
Шартты белгілер және олардың түр-түстері жердің әр түрлі объектілерін және тектік түрлерін көрнекі көрсетеді. Түсіндірме жазбалар және цифрлық белгілеулер шартты белгілерді кескінделетін объектілердің жеке ерекшеліктері туралы мәліметтермен толықтырады.
Біркелкі объектілердің әр түрлі масштабты топографиялық карталардағы кескіні және бояуы негізінен алғанда бірдей, тек көлемдері жағынан ғана өзгеше болады. Белгілі бір топқа енетін объектілердің сапалық және сандық сипаттамалары олардың өзіне тән ерекшеліктерін аздаған толықтырумен еске алатын бастапқы графикалық белгілермен беріледі.
Шартты белгілер өзінің атқаратын міндеті және қасиеттері жағынан масштабтық, масштабтан тыс және түсіндірме шартты белгілер болып бөлінеді.
Объектілер өзінің шын мәніндегі көрінісінде масштабтық контурлы шартты белгілермен белгіленеді; мұнда олардың көлемдерін (ұзындығын, енін және ауданын) картадан өлшеуге мүмкіндік болуы тиіс. Әрбір осындай шартты белгі контурдан, яғни кескінделетін объектінің пландағы көрінісінен және фондық бояу түстері, түрлі-түсті штрихтар немесе белгілер торлары түрінде толтырылған түсініктеме жазбалардан тұрады. Объектілердің контурлары нүктелік пунктирмен немесе жіңішке тұтас сызықпен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz