ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасыр басындағы Америка Құрама Штаттарының Жапония мен Қореяға қатысты саясаты
Мазмұны
Кіріспе
І тарау ХІХ ғ. аяғы .ХХ ғ. басындағы АҚШ.тың Қытайдағы саясаты
1. ХІХ ғасыр аяғындағы АҚШ.тық Қиыр Шығыс аймағын отарлау саясаты.
2. АҚШ.тыңҚытайдағы экономикалық саясаты «Ашық есік доктринасы».
3. АҚШ.тың Ихэтуандар қөтерілісін басуға қатысуы.
ІІ тарау ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасыр басындағы Америка Құрама Штаттарының Жапония мен Қореяға қатысты саясаты
1. Жапонияға қатысты АҚШ саясаты
2. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында Құрама Штаттардың Коеяға байланысты саясаты.
Қорытынды.
Деректер мен әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
І тарау ХІХ ғ. аяғы .ХХ ғ. басындағы АҚШ.тың Қытайдағы саясаты
1. ХІХ ғасыр аяғындағы АҚШ.тық Қиыр Шығыс аймағын отарлау саясаты.
2. АҚШ.тыңҚытайдағы экономикалық саясаты «Ашық есік доктринасы».
3. АҚШ.тың Ихэтуандар қөтерілісін басуға қатысуы.
ІІ тарау ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасыр басындағы Америка Құрама Штаттарының Жапония мен Қореяға қатысты саясаты
1. Жапонияға қатысты АҚШ саясаты
2. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында Құрама Штаттардың Коеяға байланысты саясаты.
Қорытынды.
Деректер мен әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
ХІХ ғ. аяғына таман Америка Құрама Штаттары ірі импералистік державаға айналды. В.И.Лениннің айтуынша: «Құрама Штаттарына, ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басында капитализмнің тез дамуына, оның жеткен жетістіктеріне теңдесемін бәсекелес табылмайтын еді». 1
Осындай жағдайда АҚШ белсенді отарлау саясатына қөшіп, өнеркәсіп тауарларын өткізіліп базар үшін, шикізат қөздері мен капитал енгізу, жұмсау аймағы үшін туған дүние жүзін бөлісу тартысына араласады. ХІХ ғ. Аяғы мен ХХ ғасырдың басында Америка экспансиясынның ошағы Қиыр Шығыс болды.
АҚШ-тың империализм дәуіріндегі отарлау саясатының экспансионистік сипатын түсіну үшін АҚШ-тың Қиыр Шығыстағы саясатын зерттеу маңызды. Қарастырып отырған тақырыбымыздың өзектілігіне, актуальдылығына келетін болсақ, Қазақстан үшін АҚШ-тың ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басындағы Қиыр Шығыстағы саясаты тарихи, саяси, экономикалық тұрғыдан қарағанда маңыздылығы зор. Бұл Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін өзінің «егемендігін» сақтап қалу үшін тарихи «сабақ» ретінде қарастырыла алады. Себебі, ұлы державалардың (қазіргі кездегі) сыртқы саясаттары айналып келгенде, отарлау сасаты-экономикалық қалаушылық. Мысалы, Дж Соростың Қазақстанда жүргізіп жатқан қызметі, бізден тек қана экономикалық пайда табу емес, сонымен қатар қазақ жерінен интеллектуалдық ғылыми-техникалық білікті «милларды» сорып алу болып табылады. ХІХ ғ. алдындағы отарлау саясаты ХХ ғасырдың алдынғы жақа формаға «цивилизацияланған» отарлауға айналады.
1. Ленин В.И.Новые данные о законах развития капитализма и земледелии ІІ том собр. соч., Т 27, с 131
ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басына дейінгі хронологиялық шекті тандау себебім: нақ осы кезенде империалистік державалар арасында Қиыр Шығыс аймағында экономикалық басымдылық үшін күрес шиеленісіп жатқан кезде, АҚШ осы аймақтағы өзінің саясатының әдістерін дамытып, мақсаттарын жүзеге асыруға кіріскен еді. Берілген дәуір американыдық империализмнің саясатының қалыптасуындағы маңызды кезең болып келеді.
Дипломдық жұмыстың методологиялық және теоретикалық негізгі ретінде империализм жөніндегі В.И.Лениннің еңбектері «Империализм капитализмнің жоғарғы сатысы ретінде», «Империализм бойынша дәптерлер» қолданылды. Бұл еңбектерде капитализмнің дамуы, оның империалистік сатыға қөшуі және дүние жүзін бөлісу үшін жүрген талас терең де, жан-жақты талданған жұмыс барысында тарихи технологиялық әдіс қолданылды.
Дипломдық жұмысымның негізгі дерегі-Э.Д. Гримм құрастырған «Қиыр Шығыстағы халықаралық қатнастар тарихына байланысты баяндамалар мен басқа да құжаттар жинағы», «Қиыр Шығыстағы капиталистік державалардың отарлау саясаты (1970-1914)» дген жинақтар. Бұл құжаттар жинақтарында АҚШ пен Қытай, Жапония, Коея арасындағы маңызды келісімдер мен шарттар, сонымен қатар зерттеліп отырған кезенде империалистік мемлекеттердің Қиыр Шығыс аймағына байланысты қарым-қатынастар ашатын құжаттар бар.
Кейбір құжаттар Е.Е.Юровская құрастырған «Жаңа тарих хрестоматиясынан (1870-1918 жж) және «Жаңа тарих практикумынан» алынған, сонымен бөлісу үшін күрес және Американдық «Ашық есік» доктринасы (1895-1900 жж) ашты монографиясына қосымша басылып шыққан құжаттар жинағынан алынды.
Ресейдің сыртқы саясатының архив мәліметтерін жариялайтын «Қызыл архив» (красный архив) журналында 1900-1901 жылдары Қытайда болған боксерлық қөтерілісті басып-жаншуда империалистік державалардың қатысуын баяндайтын құжаттар жарық қөрген, бұл құжаттар да дипломдық жұмысты жазу барысында қолданылды.
Экономикалық саясаттағы бірқатар статистикалық мәліметтер А.Е.Варгоның редакциясымен басылған «Әлемдегі экономикалық дағдарыс (1848-1936)» жинағынан алынды.
Порсмуттағы бейбіт конференциясының дайындығы мен барысы және оған АҚШ-тың қатысуы жөніндегі кең түрдегі мәліметтерді-«ІІ Вильгельмнің ІІ Николай арасындағы хат алмасуынан» алуға болады, сонысен қатар бұл хаттардан ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында Қиыр Шығыстағы халықаралық қатынастың даму тарихын бақылауға болады.
Дипломдық жұмысты жазуда қөрнекті мемлекет қайраткерлері: Ресей финанс министрі С.Ю. Виттемен Жапон дипломаты Кукудзиро Иссидің мелуарлары қолданылды. С.Ю.Виттенің «Естеліктерінде» орыс –Жапон соғысындағы және Портсмут бейбіт конференциясындағы АҚШ-тың саясаты жөнінде құнды мәліметтер сақталған. К.Иссидің «Дипломатиылық талдау ауларында» ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғ. басындағы Қиыр Шығыстағы Жапон экспансиясын Американ үкіметінің қолдау саясатын айқындайды.
Кеңес тарихшылары да АҚШ-тың Қиыр Шығыстағы саясатын зерттеу жұмысына үлес үлес қосты. Ак. СССР-дың кореспондент-мүшесі Е.М.Жуковтың редакциясымен басылған «Қиыр Шығыстағы халықаралық қатынастар (1840-1849)» атты ұжымдық жұмысында ХІХ ғ. аяғындағы Қытай мен Кореядағы АҚШ-тың экспансиолистік саясаты мен құрама штаттардың Қиыр Шығыстағы жапон агрессиясын қолдау саясаты, оның 1804-1805 жылдары орыс-жапон соғысын тұтандырудағы орны қөрсетілген. Жұмыста АҚШ-тың Қиыр Шығыстағы экономкалық басымдылық үшін басқа империалистік державалармен талас мәселелерін ашып қөрсетуге орын берілмеген.
Академик В.М.Хвостовтың редакциясымен жазылған «Дипломатия тарихының екінші томында Қиыр Шығыстағы халықаралық қатынастар мен осы аймақтағы АҚШ-тың саясаты жалпы қөрсетілген.
Кеңес тарихшыларының АҚШ экспансиясына арналған зерттеулердің ішінде қөрнекті орын алатын Л.И.Зубоктың «ХХ ғ. басындағы АҚШ-тың экспансиялық саясаты» атты монографиясы. Бұл монографияда АҚШ-тың Қытай, Корея, Жапонияға қатысты саясаты жүйелі ашып қөрсетілген. Айта кешетін жай, автор қарастырылып отырған кезенде американдық саясаттың Қиыр Шығыстағы әдісін айқындап беріп, АҚШ және осы аймақтағы бамқада империалистік мемлекеттер арасындағы күрестің шиеленіскенін қөрсетеді.
Сонымен қатар, жұмыс барысында А.Добровтың «Орыс-жапон соғысы кезіндегі АҚШ-тың Қиыр Шығыстың саясаты». атты монографиясы пайдаланылды. Бұл жерде ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғ. басында АҚШ-тың Қытай, Корея, Жапонияға қатысты саясатының мақсаты, міндеті, әдістері мен тәсілдері сипатталған.
А.А.Фурсенконың «Қытайды бөлісу үшін тартыс және американдық» «ашық есік» доктринасы атты монографиясы мен «Қытайдың ашық есік доктринасы деген мақаласында 1894-1895 жылдары Жапон-Қытай соғысынан бастап 1901 жылы Ихэтуандардың антиимпериалистік қөтерілісін басып-жаншуға дейінгі кезеңдегі, Қытайға капитал енгізу, шикізат қөздері мен тауар өткізетін базарға айналдыру үшін тартыстағы Құрамы Штаттардың орны мен мәні толық ашылған, сонымен қатар, АҚШ-тың Қытайдағы саясатын жүзеге асыруда қолданылған тәсілдері қөрсетілген».
А.Л.Нарочниукийдің «Америка Құрама Штаттары мен 1894-1895 жылдардағы Қытай мен Кореядағы Жапон агрессиясы» және А.Гальпериннің «Жапон аппекциясы қарсаңындағы халықаралық қатынастардың Корея мәселесі» деген мақалаларында жапон-қытай және орыс-жапон соғыстары кезіндегі Корея мен Қытайға қарсы Жапонияның агрессиялық жоспарлары мен қызметтерін АҚШ үкіметінің қолдау саясаты ашық баяндалған.
Дипломдық жұмыста сонымен Р.М.Бородиндің , М.Галковичтің, С.Б.Гореликаның, А.А.Губердің, Н.Иноземцевтің, А.А.Мурадянның, П.П.Севастьянованың және В.И.Лениннің еңбектері пайдаланды.
Шетел тарихшыларынан Қытай тарихшысы Цинь Бэнь-Лидің «Қытайдағы американдық империализмнің экономикалық агрессиясының тарихы» атты еңбегін атапөту орынды, бұл еңбекте АҚШ-тың Қытайға экономика енуі жөнінде қысқа очеркі келтірілген.
Дипломдық жұмыстың мақсаты-ХІХ ғ. аяғы –ХХ ғ. басында АҚШ-тың Қиыр Шығыстағы саясатын және осы саясатты жүзеге асыру әдістері, сонымен қатар қолдану ерекшеліктерін зерттеу болып табылады. Қойылған мақсатқа байланысты төмендегідей мәселелерді шешіп ашу ажет.
Біріншіден ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басында Қиыр Шығыс аймағында АҚШ-тың империалистік жоспарының мәнін анықтау және АҚШ-тың Қытай, Жапония, Кореядағы экономикалық, сонымен қатар саясибағытын айқындап ашу.
Екіншіден Қытайға американ капиталистік ені процесін және оның басқа империалистік державалармен Қытайдағы ықпал аймағы үшін тартысын қадағалау;
Үшіншіден АҚШ-тың Жапонияға байланысты ХІХ ғ. аяғындағы 1804-1805 жылдардағы орыс-жапон соғысының қарсаңында және соғыс кезіндегі саясатының мақсаты, мәні және әдістерін анықтау;
Төртіншіден, зерттеліп отырған кезендегі АҚШ-тың Кореяға қатысты саясатын қарастырып, Жапонияның Кореяны езу процесіндегі американдық империализмнің алатын орнын анықтау.
ХІХ ғ. аяғына таман Америка Құрама Штаттары ірі импералистік державаға айналды. В.И.Лениннің айтуынша: «Құрама Штаттарына, ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басында капитализмнің тез дамуына, оның жеткен жетістіктеріне теңдесемін бәсекелес табылмайтын еді». 1
Осындай жағдайда АҚШ белсенді отарлау саясатына қөшіп, өнеркәсіп тауарларын өткізіліп базар үшін, шикізат қөздері мен капитал енгізу, жұмсау аймағы үшін туған дүние жүзін бөлісу тартысына араласады. ХІХ ғ. Аяғы мен ХХ ғасырдың басында Америка экспансиясынның ошағы Қиыр Шығыс болды.
АҚШ-тың империализм дәуіріндегі отарлау саясатының экспансионистік сипатын түсіну үшін АҚШ-тың Қиыр Шығыстағы саясатын зерттеу маңызды. Қарастырып отырған тақырыбымыздың өзектілігіне, актуальдылығына келетін болсақ, Қазақстан үшін АҚШ-тың ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басындағы Қиыр Шығыстағы саясаты тарихи, саяси, экономикалық тұрғыдан қарағанда маңыздылығы зор. Бұл Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін өзінің «егемендігін» сақтап қалу үшін тарихи «сабақ» ретінде қарастырыла алады. Себебі, ұлы державалардың (қазіргі кездегі) сыртқы саясаттары айналып келгенде, отарлау сасаты-экономикалық қалаушылық. Мысалы, Дж Соростың Қазақстанда жүргізіп жатқан қызметі, бізден тек қана экономикалық пайда табу емес, сонымен қатар қазақ жерінен интеллектуалдық ғылыми-техникалық білікті «милларды» сорып алу болып табылады. ХІХ ғ. алдындағы отарлау саясаты ХХ ғасырдың алдынғы жақа формаға «цивилизацияланған» отарлауға айналады.
1. Ленин В.И.Новые данные о законах развития капитализма и земледелии ІІ том собр. соч., Т 27, с 131
ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басына дейінгі хронологиялық шекті тандау себебім: нақ осы кезенде империалистік державалар арасында Қиыр Шығыс аймағында экономикалық басымдылық үшін күрес шиеленісіп жатқан кезде, АҚШ осы аймақтағы өзінің саясатының әдістерін дамытып, мақсаттарын жүзеге асыруға кіріскен еді. Берілген дәуір американыдық империализмнің саясатының қалыптасуындағы маңызды кезең болып келеді.
Дипломдық жұмыстың методологиялық және теоретикалық негізгі ретінде империализм жөніндегі В.И.Лениннің еңбектері «Империализм капитализмнің жоғарғы сатысы ретінде», «Империализм бойынша дәптерлер» қолданылды. Бұл еңбектерде капитализмнің дамуы, оның империалистік сатыға қөшуі және дүние жүзін бөлісу үшін жүрген талас терең де, жан-жақты талданған жұмыс барысында тарихи технологиялық әдіс қолданылды.
Дипломдық жұмысымның негізгі дерегі-Э.Д. Гримм құрастырған «Қиыр Шығыстағы халықаралық қатнастар тарихына байланысты баяндамалар мен басқа да құжаттар жинағы», «Қиыр Шығыстағы капиталистік державалардың отарлау саясаты (1970-1914)» дген жинақтар. Бұл құжаттар жинақтарында АҚШ пен Қытай, Жапония, Коея арасындағы маңызды келісімдер мен шарттар, сонымен қатар зерттеліп отырған кезенде империалистік мемлекеттердің Қиыр Шығыс аймағына байланысты қарым-қатынастар ашатын құжаттар бар.
Кейбір құжаттар Е.Е.Юровская құрастырған «Жаңа тарих хрестоматиясынан (1870-1918 жж) және «Жаңа тарих практикумынан» алынған, сонымен бөлісу үшін күрес және Американдық «Ашық есік» доктринасы (1895-1900 жж) ашты монографиясына қосымша басылып шыққан құжаттар жинағынан алынды.
Ресейдің сыртқы саясатының архив мәліметтерін жариялайтын «Қызыл архив» (красный архив) журналында 1900-1901 жылдары Қытайда болған боксерлық қөтерілісті басып-жаншуда империалистік державалардың қатысуын баяндайтын құжаттар жарық қөрген, бұл құжаттар да дипломдық жұмысты жазу барысында қолданылды.
Экономикалық саясаттағы бірқатар статистикалық мәліметтер А.Е.Варгоның редакциясымен басылған «Әлемдегі экономикалық дағдарыс (1848-1936)» жинағынан алынды.
Порсмуттағы бейбіт конференциясының дайындығы мен барысы және оған АҚШ-тың қатысуы жөніндегі кең түрдегі мәліметтерді-«ІІ Вильгельмнің ІІ Николай арасындағы хат алмасуынан» алуға болады, сонысен қатар бұл хаттардан ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында Қиыр Шығыстағы халықаралық қатынастың даму тарихын бақылауға болады.
Дипломдық жұмысты жазуда қөрнекті мемлекет қайраткерлері: Ресей финанс министрі С.Ю. Виттемен Жапон дипломаты Кукудзиро Иссидің мелуарлары қолданылды. С.Ю.Виттенің «Естеліктерінде» орыс –Жапон соғысындағы және Портсмут бейбіт конференциясындағы АҚШ-тың саясаты жөнінде құнды мәліметтер сақталған. К.Иссидің «Дипломатиылық талдау ауларында» ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғ. басындағы Қиыр Шығыстағы Жапон экспансиясын Американ үкіметінің қолдау саясатын айқындайды.
Кеңес тарихшылары да АҚШ-тың Қиыр Шығыстағы саясатын зерттеу жұмысына үлес үлес қосты. Ак. СССР-дың кореспондент-мүшесі Е.М.Жуковтың редакциясымен басылған «Қиыр Шығыстағы халықаралық қатынастар (1840-1849)» атты ұжымдық жұмысында ХІХ ғ. аяғындағы Қытай мен Кореядағы АҚШ-тың экспансиолистік саясаты мен құрама штаттардың Қиыр Шығыстағы жапон агрессиясын қолдау саясаты, оның 1804-1805 жылдары орыс-жапон соғысын тұтандырудағы орны қөрсетілген. Жұмыста АҚШ-тың Қиыр Шығыстағы экономкалық басымдылық үшін басқа империалистік державалармен талас мәселелерін ашып қөрсетуге орын берілмеген.
Академик В.М.Хвостовтың редакциясымен жазылған «Дипломатия тарихының екінші томында Қиыр Шығыстағы халықаралық қатынастар мен осы аймақтағы АҚШ-тың саясаты жалпы қөрсетілген.
Кеңес тарихшыларының АҚШ экспансиясына арналған зерттеулердің ішінде қөрнекті орын алатын Л.И.Зубоктың «ХХ ғ. басындағы АҚШ-тың экспансиялық саясаты» атты монографиясы. Бұл монографияда АҚШ-тың Қытай, Корея, Жапонияға қатысты саясаты жүйелі ашып қөрсетілген. Айта кешетін жай, автор қарастырылып отырған кезенде американдық саясаттың Қиыр Шығыстағы әдісін айқындап беріп, АҚШ және осы аймақтағы бамқада империалистік мемлекеттер арасындағы күрестің шиеленіскенін қөрсетеді.
Сонымен қатар, жұмыс барысында А.Добровтың «Орыс-жапон соғысы кезіндегі АҚШ-тың Қиыр Шығыстың саясаты». атты монографиясы пайдаланылды. Бұл жерде ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғ. басында АҚШ-тың Қытай, Корея, Жапонияға қатысты саясатының мақсаты, міндеті, әдістері мен тәсілдері сипатталған.
А.А.Фурсенконың «Қытайды бөлісу үшін тартыс және американдық» «ашық есік» доктринасы атты монографиясы мен «Қытайдың ашық есік доктринасы деген мақаласында 1894-1895 жылдары Жапон-Қытай соғысынан бастап 1901 жылы Ихэтуандардың антиимпериалистік қөтерілісін басып-жаншуға дейінгі кезеңдегі, Қытайға капитал енгізу, шикізат қөздері мен тауар өткізетін базарға айналдыру үшін тартыстағы Құрамы Штаттардың орны мен мәні толық ашылған, сонымен қатар, АҚШ-тың Қытайдағы саясатын жүзеге асыруда қолданылған тәсілдері қөрсетілген».
А.Л.Нарочниукийдің «Америка Құрама Штаттары мен 1894-1895 жылдардағы Қытай мен Кореядағы Жапон агрессиясы» және А.Гальпериннің «Жапон аппекциясы қарсаңындағы халықаралық қатынастардың Корея мәселесі» деген мақалаларында жапон-қытай және орыс-жапон соғыстары кезіндегі Корея мен Қытайға қарсы Жапонияның агрессиялық жоспарлары мен қызметтерін АҚШ үкіметінің қолдау саясаты ашық баяндалған.
Дипломдық жұмыста сонымен Р.М.Бородиндің , М.Галковичтің, С.Б.Гореликаның, А.А.Губердің, Н.Иноземцевтің, А.А.Мурадянның, П.П.Севастьянованың және В.И.Лениннің еңбектері пайдаланды.
Шетел тарихшыларынан Қытай тарихшысы Цинь Бэнь-Лидің «Қытайдағы американдық империализмнің экономикалық агрессиясының тарихы» атты еңбегін атапөту орынды, бұл еңбекте АҚШ-тың Қытайға экономика енуі жөнінде қысқа очеркі келтірілген.
Дипломдық жұмыстың мақсаты-ХІХ ғ. аяғы –ХХ ғ. басында АҚШ-тың Қиыр Шығыстағы саясатын және осы саясатты жүзеге асыру әдістері, сонымен қатар қолдану ерекшеліктерін зерттеу болып табылады. Қойылған мақсатқа байланысты төмендегідей мәселелерді шешіп ашу ажет.
Біріншіден ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басында Қиыр Шығыс аймағында АҚШ-тың империалистік жоспарының мәнін анықтау және АҚШ-тың Қытай, Жапония, Кореядағы экономикалық, сонымен қатар саясибағытын айқындап ашу.
Екіншіден Қытайға американ капиталистік ені процесін және оның басқа империалистік державалармен Қытайдағы ықпал аймағы үшін тартысын қадағалау;
Үшіншіден АҚШ-тың Жапонияға байланысты ХІХ ғ. аяғындағы 1804-1805 жылдардағы орыс-жапон соғысының қарсаңында және соғыс кезіндегі саясатының мақсаты, мәні және әдістерін анықтау;
Төртіншіден, зерттеліп отырған кезендегі АҚШ-тың Кореяға қатысты саясатын қарастырып, Жапонияның Кореяны езу процесіндегі американдық империализмнің алатын орнын анықтау.
Әдебиеттер
1. Бородин Р.М. американская экспансия в Северо-восточном Китае /1895-1905/ Львов,1965
2. Гальперин А Корейский вопрос в международных отношениях накануне аннексии Корей Японии /1905-1910/ Вопросы истории №2,1951
3. Галкович М империалистические державы и Китай М.,1928.
4. 4 Горелик С.Б Политика США в Маньчжуре в 1898-1903 гг. и доктрина открытых дверей М., 1960
5. Губер А.А. международные отношение на дальнем Востоке (1894-1904) Ученые записки Тихоокеанского института Мөл., 1947,т1.
6. Доброб А Дальне-Восточная политика США в период Русско-японской войны М., 1952
7. Дементьев И.П. Идейная борьба США по вопросам экспансии На рубежное ХІХ-ХХ вв М,1973
8. Зубок Л.И. Экспонистическая политика США в начале ХХ вв. М., 1969
9. Иноземцев Н Внешняя политика США в эпоху империализма М., 1969
10. История дипломатии М-Л 1945,т2.
11. История США М., 1985,т2
12. Ленин В.И. Империализм как стадия капитализма Полн.собр.соч.,т27
13. Ленин В.И. Новые данные о законах развитие капитализма в земледелии ІІ Полн.собр.соч.,т27
14. Международные отношение на Дальнем Востоке Под.ред.Е.И. Жукова М., 1956
15. Международные отношение на дальнем Востоке Под ред А.Л..Нарочкицкого М., 1973
16. Мурядян А.А. экспансия США на Дальнем Востоке в ХІХ вв экономические и политические мотивы.ІІ Американскии экспонизм Новое время М., 1985
17. Нарочницкии А.Л Соединенные Штаты Америки и Японская агрессия в Корее и Китае в 1894-1895 гг.ІІ Известия АН США Серия история и философии М., 1950т.№3
18. Севостьяков П.П. Политика США на Дальнем Востоке в конце ХІХ и начале ХХ векаІІ Американский экспонсизм Новое время М., 1985
19. Фурсенко А.А. Борьба за раздел Китая и американская доктрина открытых дверей 1895-1900М-л.,1956
20. Фурсенко А.А. Доктрина открытых дверей в Китае ІІ Американский экспонизм Новое время М.,1985Уткин А.И. США Япония вчера, сегодня, завтра М., 1990
21. Цинь-Бень-Ли история экономических агрессии американского экспонсизма в Китае М.,1951
1. Бородин Р.М. американская экспансия в Северо-восточном Китае /1895-1905/ Львов,1965
2. Гальперин А Корейский вопрос в международных отношениях накануне аннексии Корей Японии /1905-1910/ Вопросы истории №2,1951
3. Галкович М империалистические державы и Китай М.,1928.
4. 4 Горелик С.Б Политика США в Маньчжуре в 1898-1903 гг. и доктрина открытых дверей М., 1960
5. Губер А.А. международные отношение на дальнем Востоке (1894-1904) Ученые записки Тихоокеанского института Мөл., 1947,т1.
6. Доброб А Дальне-Восточная политика США в период Русско-японской войны М., 1952
7. Дементьев И.П. Идейная борьба США по вопросам экспансии На рубежное ХІХ-ХХ вв М,1973
8. Зубок Л.И. Экспонистическая политика США в начале ХХ вв. М., 1969
9. Иноземцев Н Внешняя политика США в эпоху империализма М., 1969
10. История дипломатии М-Л 1945,т2.
11. История США М., 1985,т2
12. Ленин В.И. Империализм как стадия капитализма Полн.собр.соч.,т27
13. Ленин В.И. Новые данные о законах развитие капитализма в земледелии ІІ Полн.собр.соч.,т27
14. Международные отношение на Дальнем Востоке Под.ред.Е.И. Жукова М., 1956
15. Международные отношение на дальнем Востоке Под ред А.Л..Нарочкицкого М., 1973
16. Мурядян А.А. экспансия США на Дальнем Востоке в ХІХ вв экономические и политические мотивы.ІІ Американскии экспонизм Новое время М., 1985
17. Нарочницкии А.Л Соединенные Штаты Америки и Японская агрессия в Корее и Китае в 1894-1895 гг.ІІ Известия АН США Серия история и философии М., 1950т.№3
18. Севостьяков П.П. Политика США на Дальнем Востоке в конце ХІХ и начале ХХ векаІІ Американский экспонсизм Новое время М., 1985
19. Фурсенко А.А. Борьба за раздел Китая и американская доктрина открытых дверей 1895-1900М-л.,1956
20. Фурсенко А.А. Доктрина открытых дверей в Китае ІІ Американский экспонизм Новое время М.,1985Уткин А.И. США Япония вчера, сегодня, завтра М., 1990
21. Цинь-Бень-Ли история экономических агрессии американского экспонсизма в Китае М.,1951
Пән: Халықаралық қатынастар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 52 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 52 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе
І тарау ХІХ ғ. аяғы –ХХ ғ. басындағы АҚШ-тың Қытайдағы саясаты
1. ХІХ ғасыр аяғындағы АҚШ-тық Қиыр Шығыс аймағын отарлау саясаты.
2. АҚШ-тыңҚытайдағы экономикалық саясаты Ашық есік доктринасы.
3. АҚШ-тың Ихэтуандар қөтерілісін басуға қатысуы.
ІІ тарау ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасыр басындағы Америка Құрама
Штаттарының Жапония мен Қореяға қатысты саясаты
1. Жапонияға қатысты АҚШ саясаты
2. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында Құрама Штаттардың Коеяға
байланысты саясаты.
Қорытынды.
Деректер мен әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
ХІХ ғ. аяғына таман Америка Құрама Штаттары ірі импералистік
державаға айналды. В.И.Лениннің айтуынша: Құрама Штаттарына, ХІХ ғ. аяғы
мен ХХ ғ. басында капитализмнің тез дамуына, оның жеткен жетістіктеріне
теңдесемін бәсекелес табылмайтын еді. (1(
Осындай жағдайда АҚШ белсенді отарлау саясатына қөшіп, өнеркәсіп
тауарларын өткізіліп базар үшін, шикізат қөздері мен капитал енгізу, жұмсау
аймағы үшін туған дүние жүзін бөлісу тартысына араласады. ХІХ ғ. Аяғы мен
ХХ ғасырдың басында Америка экспансиясынның ошағы Қиыр Шығыс болды.
АҚШ-тың империализм дәуіріндегі отарлау саясатының экспансионистік
сипатын түсіну үшін АҚШ-тың Қиыр Шығыстағы саясатын зерттеу маңызды.
Қарастырып отырған тақырыбымыздың өзектілігіне, актуальдылығына келетін
болсақ, Қазақстан үшін АҚШ-тың ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басындағы Қиыр
Шығыстағы саясаты тарихи, саяси, экономикалық тұрғыдан қарағанда
маңыздылығы зор. Бұл Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін өзінің
егемендігін сақтап қалу үшін тарихи сабақ ретінде қарастырыла алады.
Себебі, ұлы державалардың (қазіргі кездегі) сыртқы саясаттары айналып
келгенде, отарлау сасаты-экономикалық қалаушылық. Мысалы, Дж Соростың
Қазақстанда жүргізіп жатқан қызметі, бізден тек қана экономикалық пайда
табу емес, сонымен қатар қазақ жерінен интеллектуалдық ғылыми-техникалық
білікті милларды сорып алу болып табылады. ХІХ ғ. алдындағы отарлау
саясаты ХХ ғасырдың алдынғы жақа формаға цивилизацияланған отарлауға
айналады.
1. Ленин В.И.Новые данные о законах развития капитализма и земледелии ІІ
том собр. соч., Т 27, с 131
ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басына дейінгі хронологиялық шекті тандау
себебім: нақ осы кезенде империалистік державалар арасында Қиыр Шығыс
аймағында экономикалық басымдылық үшін күрес шиеленісіп жатқан кезде, АҚШ
осы аймақтағы өзінің саясатының әдістерін дамытып, мақсаттарын жүзеге
асыруға кіріскен еді. Берілген дәуір американыдық империализмнің саясатының
қалыптасуындағы маңызды кезең болып келеді.
Дипломдық жұмыстың методологиялық және теоретикалық негізгі ретінде
империализм жөніндегі В.И.Лениннің еңбектері Империализм капитализмнің
жоғарғы сатысы ретінде, Империализм бойынша дәптерлер қолданылды. Бұл
еңбектерде капитализмнің дамуы, оның империалистік сатыға қөшуі және дүние
жүзін бөлісу үшін жүрген талас терең де, жан-жақты талданған жұмыс
барысында тарихи технологиялық әдіс қолданылды.
Дипломдық жұмысымның негізгі дерегі-Э.Д. Гримм құрастырған Қиыр
Шығыстағы халықаралық қатнастар тарихына байланысты баяндамалар мен басқа
да құжаттар жинағы, Қиыр Шығыстағы капиталистік державалардың отарлау
саясаты (1970-1914) дген жинақтар. Бұл құжаттар жинақтарында АҚШ пен
Қытай, Жапония, Коея арасындағы маңызды келісімдер мен шарттар, сонымен
қатар зерттеліп отырған кезенде империалистік мемлекеттердің Қиыр Шығыс
аймағына байланысты қарым-қатынастар ашатын құжаттар бар.
Кейбір құжаттар Е.Е.Юровская құрастырған Жаңа тарих хрестоматиясынан
(1870-1918 жж) және Жаңа тарих практикумынан алынған, сонымен бөлісу үшін
күрес және Американдық Ашық есік доктринасы (1895-1900 жж) ашты
монографиясына қосымша басылып шыққан құжаттар жинағынан алынды.
Ресейдің сыртқы саясатының архив мәліметтерін жариялайтын Қызыл
архив (красный архив) журналында 1900-1901 жылдары Қытайда болған
боксерлық қөтерілісті басып-жаншуда империалистік державалардың қатысуын
баяндайтын құжаттар жарық қөрген, бұл құжаттар да дипломдық жұмысты жазу
барысында қолданылды.
Экономикалық саясаттағы бірқатар статистикалық мәліметтер
А.Е.Варгоның редакциясымен басылған Әлемдегі экономикалық дағдарыс (1848-
1936) жинағынан алынды.
Порсмуттағы бейбіт конференциясының дайындығы мен барысы және оған
АҚШ-тың қатысуы жөніндегі кең түрдегі мәліметтерді-ІІ Вильгельмнің ІІ
Николай арасындағы хат алмасуынан алуға болады, сонысен қатар бұл
хаттардан ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында Қиыр Шығыстағы
халықаралық қатынастың даму тарихын бақылауға болады.
Дипломдық жұмысты жазуда қөрнекті мемлекет қайраткерлері: Ресей
финанс министрі С.Ю. Виттемен Жапон дипломаты Кукудзиро Иссидің мелуарлары
қолданылды. С.Ю.Виттенің Естеліктерінде орыс –Жапон соғысындағы және
Портсмут бейбіт конференциясындағы АҚШ-тың саясаты жөнінде құнды мәліметтер
сақталған. К.Иссидің Дипломатиылық талдау ауларында ХІХ ғасырдың аяғы мен
ХХ ғ. басындағы Қиыр Шығыстағы Жапон экспансиясын Американ үкіметінің
қолдау саясатын айқындайды.
Кеңес тарихшылары да АҚШ-тың Қиыр Шығыстағы саясатын зерттеу жұмысына
үлес үлес қосты. Ак. СССР-дың кореспондент-мүшесі Е.М.Жуковтың
редакциясымен басылған Қиыр Шығыстағы халықаралық қатынастар (1840-1849)
атты ұжымдық жұмысында ХІХ ғ. аяғындағы Қытай мен Кореядағы АҚШ-тың
экспансиолистік саясаты мен құрама штаттардың Қиыр Шығыстағы жапон
агрессиясын қолдау саясаты, оның 1804-1805 жылдары орыс-жапон соғысын
тұтандырудағы орны қөрсетілген. Жұмыста АҚШ-тың Қиыр Шығыстағы экономкалық
басымдылық үшін басқа империалистік державалармен талас мәселелерін ашып
қөрсетуге орын берілмеген.
Академик В.М.Хвостовтың редакциясымен жазылған Дипломатия тарихының
екінші томында Қиыр Шығыстағы халықаралық қатынастар мен осы аймақтағы АҚШ-
тың саясаты жалпы қөрсетілген.
Кеңес тарихшыларының АҚШ экспансиясына арналған зерттеулердің ішінде
қөрнекті орын алатын Л.И.Зубоктың ХХ ғ. басындағы АҚШ-тың экспансиялық
саясаты атты монографиясы. Бұл монографияда АҚШ-тың Қытай, Корея,
Жапонияға қатысты саясаты жүйелі ашып қөрсетілген. Айта кешетін жай, автор
қарастырылып отырған кезенде американдық саясаттың Қиыр Шығыстағы әдісін
айқындап беріп, АҚШ және осы аймақтағы бамқада империалистік мемлекеттер
арасындағы күрестің шиеленіскенін қөрсетеді.
Сонымен қатар, жұмыс барысында А.Добровтың Орыс-жапон соғысы
кезіндегі АҚШ-тың Қиыр Шығыстың саясаты. атты монографиясы пайдаланылды.
Бұл жерде ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғ. басында АҚШ-тың Қытай, Корея,
Жапонияға қатысты саясатының мақсаты, міндеті, әдістері мен тәсілдері
сипатталған.
А.А.Фурсенконың Қытайды бөлісу үшін тартыс және американдық ашық
есік доктринасы атты монографиясы мен Қытайдың ашық есік доктринасы деген
мақаласында 1894-1895 жылдары Жапон-Қытай соғысынан бастап 1901 жылы
Ихэтуандардың антиимпериалистік қөтерілісін басып-жаншуға дейінгі
кезеңдегі, Қытайға капитал енгізу, шикізат қөздері мен тауар өткізетін
базарға айналдыру үшін тартыстағы Құрамы Штаттардың орны мен мәні толық
ашылған, сонымен қатар, АҚШ-тың Қытайдағы саясатын жүзеге асыруда
қолданылған тәсілдері қөрсетілген.
А.Л.Нарочниукийдің Америка Құрама Штаттары мен 1894-1895 жылдардағы
Қытай мен Кореядағы Жапон агрессиясы және А.Гальпериннің Жапон аппекциясы
қарсаңындағы халықаралық қатынастардың Корея мәселесі деген мақалаларында
жапон-қытай және орыс-жапон соғыстары кезіндегі Корея мен Қытайға қарсы
Жапонияның агрессиялық жоспарлары мен қызметтерін АҚШ үкіметінің қолдау
саясаты ашық баяндалған.
Дипломдық жұмыста сонымен Р.М.Бородиндің , М.Галковичтің,
С.Б.Гореликаның, А.А.Губердің, Н.Иноземцевтің, А.А.Мурадянның,
П.П.Севастьянованың және В.И.Лениннің еңбектері пайдаланды.
Шетел тарихшыларынан Қытай тарихшысы Цинь Бэнь-Лидің Қытайдағы
американдық империализмнің экономикалық агрессиясының тарихы атты еңбегін
атапөту орынды, бұл еңбекте АҚШ-тың Қытайға экономика енуі жөнінде қысқа
очеркі келтірілген.
Дипломдық жұмыстың мақсаты-ХІХ ғ. аяғы –ХХ ғ. басында АҚШ-тың Қиыр
Шығыстағы саясатын және осы саясатты жүзеге асыру әдістері, сонымен қатар
қолдану ерекшеліктерін зерттеу болып табылады. Қойылған мақсатқа байланысты
төмендегідей мәселелерді шешіп ашу ажет.
Біріншіден ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басында Қиыр Шығыс аймағында АҚШ-тың
империалистік жоспарының мәнін анықтау және АҚШ-тың Қытай, Жапония,
Кореядағы экономикалық, сонымен қатар саясибағытын айқындап ашу.
Екіншіден Қытайға американ капиталистік ені процесін және оның басқа
империалистік державалармен Қытайдағы ықпал аймағы үшін тартысын қадағалау;
Үшіншіден АҚШ-тың Жапонияға байланысты ХІХ ғ. аяғындағы 1804-1805
жылдардағы орыс-жапон соғысының қарсаңында және соғыс кезіндегі саясатының
мақсаты, мәні және әдістерін анықтау;
Төртіншіден, зерттеліп отырған кезендегі АҚШ-тың Кореяға қатысты
саясатын қарастырып, Жапонияның Кореяны езу процесіндегі американдық
империализмнің алатын орнын анықтау.
І тарау
ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басындағы АҚШ-тың Қытайдағы саясаты.
1. ХІХ ғ. аяғындағы АҚШ-тың отарлау саясатындағы Қиыр Шығыс аймағы
ХІХ ғ. аяғында АҚШ отарлау саясатын жандандыра түсті, оның
аймақтарының бірі Қиыр Шығыс болды. Бұл әрекештің себебін елдің
экономикалық дамудағы өзгерістеремн түсіндіруге болатын еді.
ХІХ ғ. соңғы үштен бір бөлігінде АҚШ империалистік даму соғысына
қөтерілді. Өндірістің және капиталдық шоғырлану барысы мұнда ерекше тез
қарқынмен жүрді. АҚШ-тың дүние жүзілік капиталистік шаруашылық жүйесіндегі
үлес салмағы өсті.
Осындай жағдайлармен АҚШ белсенді отарлау саясатына қөшті.
Американ монополистерінің назары ХІХ ғасырдың аяғында Американ
континентінің шегінен асты. Бұған бірқатар жағдайлар әсер етті. ХІХ
ғасырдың аяғында елдің ішкі жағдайының дамуы-Американ континентінде отарлау
саясатының аяқталуымен, батыс аймақтарды игере отырып, Тнық мұхитқа қарай
жылжып шекаралық жойылуымен қөрініс тапты.
ХІХ ғ. аяғында Американ Континентінің отарлауы аяқталған соң,
өнеркәсіп өнімінің үнемі өсіп отыруына байланысты, ішкі нарық өнеркәсіп
тауарларының өнімімен толық қамтамассыз ете алмады; 1870 жылдан 1800 жылға
дейін мойын 8 есе өсті, қөмір кені-10 есе, болат қорыту –15 есе өсіп,
жылына 138 млн. тонна, 2123 млн. тонна 112 млн. тонна қатысында
қөрсеткіштері өсті; өндірілген өнімнің бағасы 3 есе ден аса кебейді (1( .
Осы кезенде американ өнімінің 910 бөлігі елдің ішкі сұранысына
жұмсалғанына қарамастан, 1898 жылы осы өнімнің 1210 млн. доллап құнына тең
келетін 110 бөлігіне сыртқы рынокты сұраныс туады (2(.
Империализмге өтуіне байланысты Американның сыртқы саудасының қөлемі
күрт өсіп, капитал шығару үдейе түсті. Сөйтіп, 1880 жылы АҚШ экспорты 851,1
млн. доллардан 1808 жылы 1233,7 млн. долларға дейін өсті (3(.
АҚШ-тан капитал шығару экспортты 1800 жылы 500 млн. долларға жетті
(4(.
Қызу дамып келе жатқан американ империализмі жаңа шикізат қөздері мен
өткізу рыногын қажет етті.
ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басында АҚШ –тың капиталистік шаруашылығының
жүйесіндегі өзгерістер оның саясатына әсер етпей қоймады.
АҚШ-тың империалситік саясатын тікелей рухтандырған финанс
алигархиясы болды. Индустрия дамуындағы біздің жоғарғы табыстарға
жеткендігінің соншалықты деп айтты өз сөзінде президент Мак Килли бізге
енді капиталдың одан арғы дамуын қамтамассыз етуүшін жаңадан басқа
жерлерден рынок қөздерін іздеу керекпіз (1(
Американ өнеркәсіп иелерінң мүддесін секатор Бевридж былай деп
қөрсетті. Американ фабрикалары американ халпына қажет өнімнен артық өндіре
алады, американ жерінде оның тұрғындары пайдалана алатын мөлшерден қөп
өнім өседі. Тағдыр бізге саясатымызды болжап берді, дүние жүзілік сауда
біздің қолымызда болу керек және біз соған жетеміз (2(.
АҚШ дүниежүзілік сахнаға күшті империалистік державаға ретінде шықты.
Осындай жағдайда Құрама Штаттарына жаңа шикізат қөздерімен рынок қажет
болды.
Бұл уақытта дүние жүзі Европалық капиталистік дерважалар арасында
бөлініп қойған еді. АҚШ-тың араласуымен отар үшін дүниені қайта бөлісу
басталуы. ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басында АҚШ-тың сыртқы саясаты мен
экономикалық экспансиясы күшейді. Американ экспансиясының аймағына Қиыр
Шығыс ілінді, бұл аймақта іскер адамдарын экономикалық мақсаттау
қызықтырды.
Қытайдың стратегиялық жағдайына және тауар өткізетін рынок пен
шикізат қөдеріне американ қәсіпкерлерінің қөзі түсті. Бұл, әрине, Қытайды
отарлау аймағы ретінде қызықтырды. Сонымен қатар бұл ел Европалық
державалар арасында толық бөлінбеген еді, сондықтан да олармен күресу
арқылы ықпал ету аймағын бөлісуге үміт болды.
Ал Жапонияны айтатын болсақ, АҚШ-тың ірі буржуазиясын ол Қытайға және
орыстардың Қиыр Шығысына енудегі одақтас ретінде қызықтырды және американ
капиталының экспансиясының тікелей объектісі ретінде де қызықтырды. Соның
ішінде АҚШ монополистері Тайвань мен Кореядағы Жапонияның бірлескен
қызметтеріне аса қөңіл бөлді, өйткені ол қөптиненталды Қытайға есік ашатын
еді.
Сөйлеп, ХІХ ғ. Қиыр Шығыс АҚШ-тың отарлау экспансиясының аймағына
айналады.
ХІХ ғ. ортабынан бастап Құрама Штаттар Қиыр Шығыста, әсіресе Қытайда
эспандисияны жүзеге асыру үшін қажет деп, Тынық Мұхит жағалауында әскери
база құруға кіріседі. Бұл саясат Тайвань аралын басып алу әрекетінен және
1894-1895 жылдары Жапон-Қытай соғысы кезінде Жапон агрессиясын қолдауынан
байқалады. Филиппин басып алып 1900 жылы 7 қарашадағы осы жеңісті бекіткен
испан-американдық келісім қабылданды. (1(
1. Добров А. Указ. Соч., с 12
Бұл келісім бойынша АҚШ осы аймақта экспансияны таратуға мүмкіндік беретін
Тынық Мұхиттағы майқызды стратегиялық бағытына қол жеткізді. Қытай
тарихшысы Пян Цичао бұл жөнінде былай деп жазды: Филиппендегі американ
қимылдары шын мәнінде Азияны жаулардың басы еді- менің қосымша тағы да бір
жолбарыс пайда болды (2(.
Қиыр Шығыстағы АҚШ экспансиясының дамуына мүмкіндік туғызған 1858,
1868, 188, 1884 жылдары Қытай, 1854, 1857, 1858, 1864, 1866, 1878, 1886,
1884 жылдары Жапония, 1882 жылы Корея арасындағы дипломатиялық және сауда
келісім шарттары болды. Бұл келісімдер қәсіпкерлерді заң жағынан қолдай
отырып, осы елдерге американ капталының енуіне септігін тигізді. Келісім-
шарттардың түгелдей дерлігі тең емес жағдайда еді.
ХІХ ғ. аяғына таман американ капиталының Қытайға енуі өсе түсті.
Сауда дамыды: егер 1895 жылы АҚШ-тың Қытайдағы экспорты 7857 мың доллар
құраса, 1898 жылы ол 16258 мыңға дейін өсті. Қытай арасындағы сауданың өсу
қарқыны бойынша АҚШ барлық елдерді басып озды, 1888 жылы қытай арасындағы
шетел саудасы 1896 жылы жылғымен балыстырғанда 8320402 долларға өсті және
оның 60 проценті АҚШ үлесіне тиді (1(. Бірақ Қытайдың сыртқы саудасындағы
АҚШ-тың үлес салмағы европалық елдер мен Жапонияға қарағанда әлде-қайда
алыс еді. 1896 жылы АҚШ-тың үлес салмағы 67 процент, Европалық державалар
245 процент, Жапония-8,4 процентке тең болды (2(
АҚШ-тың Қытаймен саудасы оратлық сипат алды.
2. Геремик С.Б. Политика США в Маньчжурии в 1898-1803 гг. и доктрика
“открытых дверей” М., 1960, с 11
1. Фурсенко А.А. Борьба за раздел Китая и американская доктрина открытых
дверей. 1898-1900 гг. М.Л., 1965 6668
2. Добров А. Указ соч., с 83
Егер американ экспорты негізінен өнеркәсіп өнімінен тұрса, Қытай импортының
басты саласы шикізат болды. АҚШ Қытайға мақта-маталарын, керосин, болат пен
темір бұйымдарын, әйнек, сандықтарын және т.б. тауарлар әкелді. Ал Қытайдан
АҚШ аршылмаған жібек, сурьма, руда және т.б. шығарылды
Қытай тарихшысы Цин Жуузы АҚШ-тың Қытаймен саудасының отарлау
сипатына мән бере отырып, өз уақытында: АҚШ капиталының алғашқы қорлану
қытай халқының тарихына қанды жалын тілімен жауылған,-деп жазды
Қытаймен саудадағы АҚШ-тың басты бәсекелесі Англия еді. Американ
экспортының алдыңғы қатарында мақта-маталары құнды, оның ½ -нен 23-ке
дейінгі құнын құрады. Сонда да АҚШ Англияға жол береді. Мысалы, 1902 жылы
Англияның мақта-мата бұйымдары 55,3 процент құраса, АҚШ Қытайдағы мипорттық
бүкіл құнының 26,8 процентін құрады. Бірақ бірте-бірше АҚШ-тың мақта-
маталарымен сауда үлесі өсе түсіп, Англияның бағыты әлсіреді. 1887 жылдан
1897 жылға дейін Американың тоқыма бұйымдары мен саудасы 120 проценттен аса
өскенде, Англия бұл уақытта тек 14 процентке саудасын қөбейтті, АҚШ-пен
Англия арасындағы қатаң бәсекелес болат бұйымдары мен темір жол жабдықтары
мен сауда да туды. Ағылшын –американ бақталастағы бұл салада
шиеленіскендігі соншалықты, тіптен замандастары оны Ватеркоо саудасы деп
атады. Бірақ американдықтар ағылшын бақталастарын ығыстыра алды, өйткені
американ правда ашық доллар тұрса, ал ағылшын правда шамамен 12 мың (1(
болды. Бұны, әрине, Қытаймен саудада АҚШ демпингті қолданысымен түсіндіруге
болады. АҚШ-қа Солтүстік Қытай рыногын беріп қойып,
1. Фурсенко А.А. Указ. соч., с 79, 80, 81
Англия Орталық және Оңтүстік Қытайда американ бәсекелесін өзін қорғау үшін
және Қытай саудасында үстемдікті сақтап қалу үшін барлық қажет шараларды
қолданды.
Ескере кететін жәй, АҚШ-ты Қытайдың солтүстік ауданы Маньчжурия
қызықтырған еді. Ол американ тауарларын өткізудің басты рыногы болды,
үшіншісі солтүстік-порты Тяньузик, Нючжуан және Чидуда бүкіл Қытайдағы
Американ экспортының шамамен 23-і жұмсалды. АҚШ осы аймақта экономикалық
тұрақтанып, оны одан әрі солтүстікке қарай Ашур маңындағы өлкеге жылжудағы
плаударм ретінде пайдаланғысы келді. Бұл өлкенің табиғи байлықтарына
американ қәсіпкерлерінің қөзі түсті.
Бірақ Қытайдың солтүстігінде АҚШ ең алдымен Ресей тарапынан туған
қарсылыққа соқтығысты. Өйткені бұл аудан Ресейдің Ықпал аймағы еді және
американ экспорты орыс қөнестеріне зиян келтіруі, өйткені орыс саудасының
басты саласы (керосин, мата, ұн) сәйкес келді, 1896 жылы Ресей бекітілген
КВЖО орыс-қытай келісім-шарты бойынша пайдалану жөніндегі Қытайға
енгізілген шаруаларға салымдарын тмендеуге рұқсат алды, ал 1898 жылғы Төрт-
артурды арендаға алу нәтижесінде Ресей өзінің Маньчуриядағы жағдайын одан
әрі бекітіп алды, бұл, әрине, американ қәсіпкерлері мен саудагерлеріне
қатты зиян келтірді (1(.
Ресейден басқа АҚШ-тың солтүстік Қытайдағы күрделі бәсекелесі
Германия болды. Олардың бәсекелестігі әсіресе ауыр өнеркәсіп тауарларын
сатура шиеленісті. Американ капиталы Германияны ықпал ету аймағы
Шаньдунға етуге қызықты, бірақ Германия Америкаға түбелейлі қарсы тұра
алды.
1. Гримм Э.Д.Сборник долларов других документов по истории международных
отношений на Дольнем Востоке (1842-1925) М., 1927, с 119-121 (сборник)
ХІХғ, аяғына таман АҚШ Қытайдағы экономикалық саясатында капитал
енгізуде ықпал ету аймақтарын басып алу бірінші орынға шығады. Конуссия
үшін күрес туып, АҚШ және басқа империалистік державалар арасында Қытайдың
экономикалық дамуының маңызды тетігі-темір жол мен өнеркәсіп өндістерін
басып алуда күрес шиеленісті.
Американ капиталы осы кезенде Қытайдағы теміржол құрылысының
келешегіне басты назар аударды. Қытайдағы темір жол құрылысына капитал
енгізу үшін арнайы Американ Чайка дивелопмент компания синдикаты құрылды.
Бұл компания мақсаты Солтүстік Қытай теміржол салып, оны Сібір темір
жолымен біріктіру еді. Бұл темір жол конкуссиясының жобасы дайындалды. с
Темір жолдың басты Ляоруж бұғазының кез-келген бір портынан басталып,
Нючжуан, Мух деп және Герин арқылы Солтүстікке дейін созылады. Гириккен ары
Цицикар арқылы созылып немесе басқа тәсілмен орыс Транкесібір теміржолының
кез келген жеріне дейін созылып, онымен қосылады. Одан басқа Мукдеппен одан
әрі Оңтүстікке Корея шекарасына созылады. Алайда, Американ Чайка
дивелопмент компаниясы әрекетіне Ресей тарапынан түбгейлі қарсылық туады.
Нәтижесінде, американдықтар екінші сатыдағы Ханькоу –Кантон (1( жолымен
жасалған шартпен қанағаттанды.
1896-99 жылдары аралығында Қытайда американдықтар небәрі ұзындығы 480
км. құрайтын бір ғана темір жол құрды, ал Ұлыбритания болса-90 темір жол
(4500 км): Ресей-ұзындығы 2400 км-ге созылған 3 темір жол; Германия-2 темір
жол (1150 км); Франция-3 теміржол (670 км) салып үлгерді (1(.
Қытайдағы американ инвестициясының ісі де мәз емес еді. 1900 ж.
1. Фурсенко А.А. Указ соч. Приложение с. 180, 188
Қытайдағы американ инвестициясының жалпы соммасы 24,7 млн. доллар құнымен
АҚШ-тың бүкіл шетел капитал енгізудің 5 процентін ғана құрады. Олар Қытайда
төмендегідей салаларға жұмсалды: өнеркәсіп инвестициялары-17,5 млн. доллар,
қытай займы-2,2 млн. американ діни өкілдігінің мүлкі-5 млн. доллар
Инвестицияның негізгі үлесі Стандарт Ойл компаниясына түсті, бұл
компания мұнай тауарларын сақтауға арналған үлкен резервуар соқты және оны
өндейтін арнайы зауыты болды. Инвестицияның бір бөлігі тоқыма өнеркәсібіне
жұмсалды жұмсалды, американдықтарға сонымен қатар Шанхайдағы темекі
фабрикасы бағынды.
АҚШ Қиыр Шығыста өзіндік жағдайын тұрақтандыру мақсатымен
миссионерлік қызмет ұйымдастыруға қөп қөңіл бөлді. 1800 жылы тек қана
Қытайда мыңнан асатын миссионерді біріктірген, 30-дан астам қоғам құрылды.
Миссионердің саяси және идеологиялық қызметі Қиыр Шығыс аймағындағы
елдерінде Американ ықпалын таратуда маңызды жұмыс атқарды. Қытайда
миисионердің қөмегімен ашылған оқу орындарының жартысы американдық еді (1(.
Жетімханаларда, мектептерде, колледждерде қытайларға американ тұрмыс
тішілігі алдында бас тұру үйретілді, мұндағы сақсаты қытай шетел
қанаушыларына қарсылығын бәсендету болды. Миссионерлер Қиыр Шығыста
Американ экспансионистерінің идеологиялық авангарды ретінде таныстырылып,
американ сауда және өнеркәсіп капиталының енуіне мүмкіндік туғызды, АҚШ
үкіметінің түрлі, дипломатиылық; саяси және әскери акцияларына жәрдемдесті.
Америка үкіметі мен іскер адамдар миссионерлік қызметінің таралуы пайдалы
болғандықтан, олар оған материалдық және әскери-дипломатиялық қолдау
қөрсетіп отырды.
1. Колониальная политика капиталистических держава 1870-1914 М., 1967, с 54
Американ тарихшысы Б.Варг миссионерлік қозғалыс бір бөлігі екендігін айту
және орынды, қытайлар миссионердің қызметін Батыс империализмнің құрама
бөлігі ретінде қабылдады
Алайда, АҚШ-тың Қиыр Шығыстағы жағдайы үйлеспеді, бір жағынан,
қөптеген капиталистік елдерден экономикалық экспансия жолдарында үлкен
мүмкіндіктері мен артылықшылықтарын ие болды. Екінші жағынан, басқа
капиталистік державалар: Англия, Ресей, Германия, Франция да Қиыр Шығыста
тұрақтануға ұмтылып, бұл жерде күшті ықпал болды. Бұлар АҚШ-тың Қытайдағы
күшті бәсекелестері болды.
3. АҚШ-тың Қытайдағы экономикалық саясаты.
Ашық есік доктринасы Қытай өзінің тауар өткізу рыногы ретінде
және шикізат қөі ретінде шексіз мүмкіндіктермен АҚШ экономикасын қатты
қызықтырды. Қытаймен сауда жүргізу, - деп айтты сенатор А.Берердж:
-болашақтың нағыз елеулі сауда факторы болып табылады. Америкаға осы
сауданы бақылау бағытын қамтамассыз ете алмаған мемлекеттік қамкеттер-
американ саудасына қарсы американдық мақта, бидай, темекі өндірушілерге,
сонымен қатар киім мен машина өндірушілерге қарсы жасаған қылмыс болып
саналады. 1899 жылы қазанда Оңтүстік кароликалық тоқыма фабриканың бір тобы
бірнеше сенаторға хат жолдады. Олар Қытайда батыл саясат жүргізуді талап
ете отырып, былай деп айтты: Біздің штаттағы фабрикалардың қөпшілігі Қытай
саудасы үшін тауар өндіріп отыр. Егер осы сұраныс бір себептермен тоқтап
қалса, онда фабрикаларды жабуға тура келеді (1( , -деген.
1. Добров А. Указ соч, с 293
Сонымен қатар, Англия, Германия, Ресей, Жапония арасында
Қытайдағы ықпал ету аймағын бөлесу, АҚШ-тың экспансионистік жобасына
сәйкес келмеді. Сауда қөлемінің өсуіне қарамастан, АҚШ-тың Қытай сыртқы
саудасындағы үлестік салмағы Англияға басқа да Европалық державаларға,
соның ішінде Жапонияға жол беріп қойды. 1896 ж. АҚШ-тың Қытайдағы сыртқы
саудасының үлестік салмағы 6,7 млн. доллар құрады, Европалық мемлекеттер-
24,5 млн. доллар, Жапония-8,4 млн. доллар құрады
АҚШ-тың конуссия үшін күресіндегі басты қарсыластары Ресей мен
Германия болды, Қытайда Американ капиталының экспансиясын дамыту үшін
қолайлы жағдайлар ұйымдастыру американ дипломатиясының басты мақсаты болды.
Оны шешуде, Қытайдағы американ империализмінің экономикалық экспансиясының
маңызды қаруларының бірі болған Ашық есік доктринасы құрылды.
Бұдан бұрын АҚШ-та Қиыр Шығыстағы Өмірлік мүдделер
концепциясын алды. Концепция бойынша Американың тіршілік етуі Қиыр
Шығыстағы рынокты басып алумен осы аймақта тұрақтандыруына байланысты деп
келтірілді. Бүкіл ХІХ ғ. бойы АҚШ-тың Қытайдағы саясатының негізгі қолайлы
жағдай туғызу принципі болды. Енді осындай теориялар империалистік
державалар арасында одан әрі дамып,қиыр Шығыстағы ықпал ету аймағы үшін
күреске шиеленістірудегі жаңа саясатқа ұласты. Ашық есік доктринасымен
Қытайдағы оқиғалардың одан әрі өріс алуымен тығыз байланысты болды. Қытай
империясын ірі капиталистік державалардың жаңадан бөліске салуы ашық түрде
жүрді, енді бөліске Исталия мен Австро-Венгрия қосылды. Бірақ, ең маңызды
фактор болып Ресейдің Қиыр Шығыстағы, әсіресе Қытайдың солтүстігіндегі
Маньчжуриядағы бағытының күшеюі еді. Бұл аймаққа Америка капиталистері де
қызыққан еді. Осының барлығына қарсы Қытайдағы антиимпериалистік
қозғалыстың күннен-күнге күшейіп, қауіпті болып, үрейі нышан тудырды. Біз
осы рынокты қолға алу керекпіз,-деп жауды американ-азиаттық ассоциасына
жақын сенатор Фрайолай болмағанын күнде Қытайда төңкеріс басталады (1(.
Осындай нақты жағдайда Ашық есік доктринасы қалыптасты.
Державаларға қажетті үндеуді даярлау аммерикан дипломаты Рокхилге
тапсырылды. Оны АҚШ президенті Т.Рузвельт АҚШ –тың Қиыр Шығыстағы
саясаттың авторы және кіндік атасы деп атады. Нью-Иорктегі орыс финанс
агенті Рутковскийдің айтуынша Рокхил Ақ Үйдің шексіз сеніміне ие болды
және орың қатысуынсыз Қытайға байланысты бірде бірмәселе шешілмеді
Ашық есік доктринасының жариялануына ықылас білдірген
АҚШ-тың монополиялық ортасы болды. Олар 1898 жылының басында-ақ алғашқы
талаптарының бірі ретінде Қытайда Ашық есік принциптерін жариялауды
қолдаған еді. Осыған байланысты айта кететін қызғылықты жағдай, Покхил
Қытайдағы американ-азиат ассоциациясымен тығыз байланысты еді. Ол
ассоциясының президенті Э.Фрезермен және билеуші қайраткер және Американ
Чайка дивелопмент компанияның жетекші тұлғасы К.Кәрима кездесіп, хат
алмасып отырған. 1889 жылы қазанда Рокхат өзі американ-азиаттық ассициясына
мүше болып үнеу жобасын құрастыра отырып, оның жоспарлық құжатын
пайдаланды. Доктринаны даярлауда Рокхил сол уақытта Вашингтон ға келген қөп
жылдары Қытай теңіз таможнясының шиеленуіндегі болған А.Хилкидің назарын
аударады.
Алғашында доктрина Қытайға қызыққан державалардың бірікке
қызметтерінің келісім шарты ретінде дайындалып, талқылаумен қол қоюға
арналған еді.
1. Фурсенко А.А. Указ. соч, с 146
Бірақ қейіннен АҚШ үкіметі дипломатиялық жобаны ұсынуға бел буды.
Рокхилдің державаларға ұсынған үндеудің жобасын АҚШ
президенті қолдап, 1899 жылы 6 қыркүйекте мемлекеттік хатшысы Хэйді
Лондондағы, Бетербург пен Берлиндегі американ дипломатиялық өкілдері арқылы
осы үкіметтерге жобаны ұсынады. Осы ашық есік доктринасын кейде Хэй
доктринасы деп ете атаған. Бұл жобада Қытайға қызыққан империалистік
державаларға бірлесіп қызмет жасауға шақырады. Біраз уақыттан соң тап
осындай жоба Франция, Жапония мен Италия үкіметтеріне жолдады және олардың
мазмұны ұқсас болды.
Жобада былай делінді: Біздің үкіметіміз Қытайға қызыққан барлық
ұлы державалардың бүкіл әлемінің саудасына тиімді жолды қолдауға шақырды
(1(
Бұл жолдар төмендегідей:
1. Ол Держава Қытайдағы ықпал ету аймағына ие болған немесе
жалға алған территориядағы порттар мен зандандырылған істеріне араласпайтып
болады;
2. Айтылып өткен ықпал ету аймағындағы (Порта Франконы
есептемегенде) барлық порттарда ұлттық бөлініске қарамастан: барлық
тауарларға бірдей, қабылданған қытайлық баж салығы қолданылады. Осындай
жолмен жиналған баж салығын Қытай үкіметі талап ету керек:
3. Осы ықпал ету аймағында орналасқан порттарда ол держава
басқа ұлттық кемелелерінен баж салығын өз кемелерінен жоғары алмайды, және
темір жолдарда да жиналатын баж салығының құны бірдей болуы керек (1(
Алғашқы қөзқарасқа бұл американ ұсынысы АҚШ-тың Қытайдағы
сауда дискриминациясына қарсы бағытталған болып қөрінеді.
1. Хрестоматия по новой истории (1870-1918) М., 1959, с 209
Алайда, шын мәніндн, Қытай саудасындағы тең мүмкіндіктер
жағдайында өзінің экономикалық артықшылығына сүйеніп, АҚШ өз уақытында
Қытайдағы өзінің басымдылығын орнатуға мүмкіндіктер алады.
Құрама Штаттары Қытаймен сауданы монополиялануға тырысады,- деп
герман дипломаты Деректаль атап өткен Ашық есік
доктринасы белсенді шабуыл саясатын жүзеге асыру әдісіне айналатын еді. АҚШ-
тың осы құжатта қөрсетілген негізгі мақсаттарының бірі,-Қытайда өзінің
бөлінбейтін тұтас экономикалық билігін орнату болды.
Сонымен қатар ашық есік саясаты толығымен сауда саясаты
болған жоқ, 1899 жылы 22 қыркүйектегі Англия үкіметіне жолдаған жобасында
АҚШ үкіметі: басқа державаның қандай болса да провинцияға ықпалын немесе
империядағы қандай болса да бақылауын мойындамайтынын айтып, өзінің
баяндамасының мақсатын Қытайда ашық рынокты сақтау халықаралық
назарлықтан ошақтарын жобаға келтірді. Соның арқасында Бекиндегі
державалардың біріккен қимылдарын әкімшілік реформаларының пайдасын шешіп,
Қытайда императорлық үкіметті күшейтуге және тұтастығын сақтап қалуға
тырысты (1(. Сонымен американ дипломатиясы АҚШ-тың Қытайдағы саясатының
маңызды мәселесіне қөшті. Қытайдың территориялық және әкімшілік тұтастығы
жөнінде мәселені қозғай отырып, АҚШ ойдағыдай мақсатарын қөздеді: Қытайдың
тұтастығын қолдай отырып, АҚШ өзін Қытайдың тәуелсіздігін жоқтаушысы
ретінде қөрсету арқылы империалистік державалар саясатына қарсы наразылықты
тоқтатып, Қытайдағы антиимпериалистік толқынның американ монополистерінің
қолындағы тіл алған құрамына айналған Маньчжур династиясының
1. Колониальная политика с. 314
дамуына жол бермеуге тырысты.
Сонымен қатар жобада келтірілген державалардың Қытайдағы
біріккен әрекеттері жөніндегі ұсыныстарымен қатар Қытай территориясының
тұтастығы мен дербестігі жөніндегі ұрандар державалардың Қытайды бөлу
саясатын қарама қайшы болды. Сонымен қатар, АҚШ ортаның императорлық
үкіметтің билігін нығайту жолымен жергілікті провинциялық әкімшіліктің
құқықтарын шектеуге тырысты, өйткені Қытайдағы тәртіп бойынша Пекин
үкіметінің келісімімен басқа тағы теміржол немесе өндіріс объектісі
жобаланған территориядағы жергілікті өкіметтерінің де келісімі қажет етті.
Сонымен бірге әсіресе Қытайдың терең айдандарындағы провинциялық өкіметте,
шетел капиталының енуі оппозиция құрылған еді.
Мыне, американ империализмнің ашық есік доктринасына орын
алған негізгі мақсаттары осындай еді.
Бірақ Хэй доктринасын мойындау мен капиталситік державалар
тарапынан АҚШ-қа қажет міндеттерге қол жету оңай болған жоқ. Державалардың
жауаптары нақты болмады, нәтижеге жетуде американ дипломатиясы біраз күш
жұмсауына тура келді. Әрі доктринаны қолдау дәрежесі әрі державаның тең
мүмкіндіктеріне байланысты нақты салдармен анықталды. Тек қана Қытайда
Ықпал аймағына ие болмаған Италия ғана американ жобасымен тең және сөзсіз
келісті. Жапонияда Ашық есік доктринасын қолдады, өйткені ол
жапонимпериализмнің қондырғысымен сәйкес келгендігі соншалықты, АҚШ-тағы
Ресей дипломатиясының өкілі Касилидің сенімді мәліметтері бойынша, Жапония
үкіметі де Қытайға үкіметтелген державаларға тап осындай сұраныспен сөз
сөйлеуден бас тартпас еді (1(.
1. Фурсенко А.А. Указ. соч., с 159
Англия екі жақты жауап жіберді, онда Ұлы мәртебенің үкіметі,
сіздің үкіметіміздің тілегі бойынша жолға алған Вейхайвей территориясына
және Ұлыбританияның Қытайдағы ықпал аймағына қатысты өтінішін беруге дайын;
егер тап сондай келісімді басқа да державалар қолдаса Американ демаршына
байланысты қолайлы позициясына Франция мен Германия алды. Франция Фашодтағы
сәнсіздіктен кейін, әлі де өзіне келмегендіктен, Англиямен қақтығыс қысы
келмеді. Ал Германия ашық есік доктринасы арқылы ашылған ықпал аймағына
енуді үкіметтенді.
Ымыраға келмеген тек Ресей болды, өйткені орыс ықпал аймағы
Маньчжурия американ капиталының негізгі дәлелденген аймағы болды. Осы жерде
АҚШ-тың ықпалының орнауы патша үкіметінің жоспарына қарама қайшы және Ресей
тарапынан қарсылық білдіріпті. АҚШ пен Ресей үкіметінің американ ұсынысының
қабылдау жөніндегі келіссөздері үш айға созылды. АҚШ тың жобасы финанс
министрі С.Ю.Виттеге қабылдауға берілді, оның қатысуынсыз Қиыр Шығыста
бірде-бір мәселе шешілмейтін еді. Ол сыртқы істер министріне жазған
хатында: КСРО бойынша жолаушылар мен тауарлар тасылатын тарифімен қатар
оның соңғы пунктерінде жүк салыну мен түсірілу тариі КВЖД қоғамымен
бекітілуі тиіс. Осы занды жолмен жеткізу Қиыр Шығыстағы біздің экономилық
мүдделеріміздің қолдайтын жеңілдіктерінен айырылып, ешқандай пайда
қөрмейміз,-деп жазды. Нәтижесінде Ресей АҚШ жобасына берген территориясына
байланысты болғандықтан, императорлық үкімет ашық есік саясатын
қолдайтындығын Дальныйде ашық порт құруымен білдірді. Егерде болашақта бұл
порт өздігінше еркін жерде баж сыйлығы басқа да шетел тауарларына қойылған
тарифпен бірдей есептелінеді.
Қазіргі ашық порттар немесе болашақта шетелдік саудаға арналып
Қытай үкіметімен ашылатын порттарда және Ресей арендаға алған территориялар
тыс жатқан жерлердегі баж салығы жөніндегі мәселені Қытай шешетін болды...
Алайда императорлық үкіметтің бұндай шешімге келу Қытайға үкіметтелген
басқа державалар қолдаған жағдайда ғана негізделді (1(
Сонымен, ХІХ ғ. мен ХХ ғ. шегінде АҚШ-тың Қиыр Шығыстағы
экспансиясының басты аймағы Қытай болды. Ашық есік доктринасын жариялай
отырып, АҚШ үкіметі американ капиталының Қытайда нығаюын қөздеген еді.
Алайда сәтсіздіктерінің бірі осы уақытта американ капиталын әсіресе
қызықтырған Маньчжурияға есік аша алмаған болды, өйткені Ресей бұған
қатысты ешқандай міндеттеме алмады. Сонымен қатар, АҚШ-тың басқа Қытай
бөліктеріндегі саясатының табысты болуына сенім жоқ еді.
3. АҚШ-тың Ихэтуандар қөтерілісін басуға қатысуы.
АҚШ-тың және басқа да империалситік державалардың Қытайдағы
экономикалық отарлау саясатына қарсы және осы елдердің ішкі істеріне
араласуына қарсы Пекинде ұлт-азаттық қозғалыс өршіді. 1900жылы Қытайда
Ихэтуань құпия қоғамының басқа руымен антипериалистік қөтеріліс туды. Бұл
Жирек сайтандарға яғни қытайлардың айтуы бойынша отаршылдарға қарсы бүкіл
халықтық соғыс болды. Әсіресе қытай халқы американ мисионерлерінің
қызметіне өшпенділікпен қарады.
Әсіресе европалықтарға ешпенділік себебі (2( қөтерілісшілер
миссионерлер мен саудагерлердің резиденцияларын басып алып, үйлерін өртеп,
тауарларын жойып, адамдарын өлтірді. Боксерлік прокламациялар Пекин
қөшелерінде жаратылды.
1. Красный архив. 1926, т. 14, с., 11, 15
2. Бродский Р.М. Уаза. соч., с 43
Листовкаларда Аспан тәңірі .. 8000000 аспан жауынгерлерін шетелдіктерді
жою үшін жерге жіберді. 1900 жылы 12 маусымдағы бағдыханның жарлығында:
Біз шетел державаларымен соғысты бастап, бірнеше ірі шайқастарда жеңіске
жетістік. Енді барлық патриоттар мен үкіметтік императорлық әскерлерге
өзінің жеңімпаз қимылдарын жалғастыру үшін императорлық комиссиялар
жіберілді Қөтерілісшілер отряды шетел консулдықтарын басыпқалып, Пекиндегі
елшілік кварталын қоршауға алды. Ихэтуандар қөшерілісі Қытайдағы шетел
үстемдігіне қауіп тудырды.
Көтеріліс жөніндегі хабар Қытайға қөзі түскен АҚШ ортасын үлейленді.
Вашингтон орыс сенімді өкілі Де Ваннаның хабарлауынша Қытайдағы жағдайлар
қөпшіліктің назарын аударды. Американ халқы бұрғылау машиналары жөнінде
тіптен өзінің Филипиндегі жағдайын да ұмытып кетеді. Қытай жөніндегі
халықтар мен мақала барлық жерлерде жарияланды Ресми баспа өкіметтен
жазалаушы экспенция ұйымдастырып Қытайға жіберуін талап етті. Қытай
рыногындағы құштар компаниялар үрелі соқты: Американ Чайка дивелопмент
компания мемлекет хатшысы Хэйге хат жолдап: өздерінің өмірі мен мүлктерін
және ірі ақша қарататын енгізу жоспарларын сақтап қалу үшін, күш қолдану
саясатын талап етті.
Қоршауда қалған миссиландырды қорғау және босатуды сылтауратып ,
импреиалистік державалар әскери интервенция даярлауды бастады. Оны даярлау
барысында державалар арасында Қытайдағы ықпал үшін талас шиеленісіп кешті.
Кім Пекиндегі елшілік кварталын азат етсе, сол астанасының қожасы
болатындығы және ықпалға ие болатындығы және ықпалға ие болатындығы анық
болды.
Осындай шиеленіскен жағдайда АҚШ үкіметі өзінің Фелиппиндегі
қиыншылықтарға және әскери күштің әлсіздігіне қарамастан, интервенцияға
қатысу шешімін қабылдайды. Қөтерілісті басу барысында Қытайдағы ықпал
аймағы жөніндегі мәселе шешілетіндігін түсіне отырып, АҚШ үкіметті өз
қуатын қөрсетіп алғашқылардың бірі болып алға шықты. 1800 жылы маусым
айында Солтүстік Қытай жағалауында американ клейсері Нью Арк қөрінді.
Пекинге елшілікті қорғауға отряд келіп түсті, Пекинге аттанған
империалистік державалардың біріккен әскерінің құрамына генерал Чеффидің
қол басшылығымен 2100 американ офицерлері мен солдаттары кірді. Жапон
дипломаты Кукудзура Иесидің айтуынша құтқарушы корпустың құрамына 2000
американ солдаты мен 6 педияка кірді
Қөпшілісті басымжаншуға қатысқан американ әскерінің жалпы саны
шамамен 5 мың адам болды (1(
АҚШ сонымен қатар Қытай теңіз жағалауында әскери-теңіз эскадрасын АҚШ
пен Цинь патшалығы арасындағы құпия келіссөздер жүрді. Олар американ
әскерін Бекинге еркін кіруіне мүмкіндік беру жөнінде талдады.
АҚШ қөтерілісті басуда әр ыңғайлы жағдайды пайдалана отырып
интервенцияны ұйымдастыруда ерекше ынта беру арқылы өзінің беделік қөтеруге
тырысты. Де Валланың айтуынша құрама штаттар әрқашанда бірінші орында
қөруге ынталанды.
Сонымен қатар АҚШ капиталистік державалар мен Қытай арасындағы деллал
ретінде қөрінгісі келіп, мүмкіндігінше Қытайдың ішкі істеріне
араласпайтындығын қөрсетіп, бар ынтасымен Цинь сарайын қолдайтындығына
дейін екенін білдірді. Сөйтіп, АҚШ –тағы орыс өкілі кассинимен әңгімесінде
Хэй солдаттарды Қытайға аттандыра отырып, феодалды үкімет тек қана
Пекиндегі Американ миссиясын қорғау мақсатын қойды. Және де қытай үкіметіне
қатысты мәжбүрлікке қатыспайтындығын сендірді. (2( 1900 жылы 3 шілдеде Хэә
державаларға Қытайдың территориялық және әкімшілік тұтастығын сақтауды
талап етіп ондағы мақсаты Қытайды бөлісуді тоқтатып, ашық есік принциптік
жүзеге асыруға тарысты.
Сөйтіп, АҚШ жолымен Қытайдағы ықпал ету аймағын бөлісуде бірінші
орында өзіне қамтамассыз етуге тырысты.
Қөтерілісті басқан соң, К.Иссидің айтуынша АҚШ басқада державалармен
бірігіп, Қытайдан 45 млн. қөлемінде шетелдіктер мен олардың өкілдеріне
келтірілген шығынның орнын толтыруды талап етті. (1(
Қытайдың тағдырын шешкен Бекиндегі конференцияда империалистік
державалар құрамында АҚШ-та болды. Мемлекеттік хатшы Лэйдің сөзі бойынша
американ дипломатиясының басты мақсаты қарбыз кесілген кезде өзінің
тілігін алу еді. Осындай ойды американ үкіметіне жақын Хэйдің және досы
Генри Адам. Ол өз сөзінде Ұжымдық аккупация мен бөлістің біреуін таңдау
жолы тұрды, АҚШ ең оңай сенімді және арзан жол деп мойындап, соқтығыс
таңдайды. (2(
Осыған байланысты АҚШ барлық бағытта қарқынды әрекет бастады. Ең
алдымен, Қытайды бөлісуде табысқа жету үшін Қытай территориясына әскер
енгізу керек еді. 1900 жылы 21 қыркүйекте АҚШ үкіметі ресми түрде Ресейдің
Пекиннен әскерді эвакуациялау жепіндегі ұсынысын қабылдамайды. Ол тіпті
Англия, Франциямен тепе-тендік сақтау үшін Шанхай ға қосымша отряд жіберуге
дайын еді. АҚШ-тың Пекиндегі конференциясындағы өкіметті мүшелері конгер
мен Пеккин бұл мәселені неғұрлым ұзақ уақытта соза түріп, АҚШ-тың мүддесіне
жауап беретін шешім қабылдауға тырысты.
Бірақ АҚШ-тың дипломатиялық қимылдары Қытайды бөлісуге дәмеленген
басқа да империалистік державалардың Ресей, Германия, Англия, Франция,
Жапонияның қарсылығына қақтығысты. Олар да өз тарапынан Қытайдағы өзінің
ықпал ету аймағын кеңейтуге тырысып, АҚШ бағытының нығаюына жол бермеуге
ұмтылды. АҚШ контрибуцияны төлейтін зиялды. Қытайдың мойнына салу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І тарау ХІХ ғ. аяғы –ХХ ғ. басындағы АҚШ-тың Қытайдағы саясаты
1. ХІХ ғасыр аяғындағы АҚШ-тық Қиыр Шығыс аймағын отарлау саясаты.
2. АҚШ-тыңҚытайдағы экономикалық саясаты Ашық есік доктринасы.
3. АҚШ-тың Ихэтуандар қөтерілісін басуға қатысуы.
ІІ тарау ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасыр басындағы Америка Құрама
Штаттарының Жапония мен Қореяға қатысты саясаты
1. Жапонияға қатысты АҚШ саясаты
2. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында Құрама Штаттардың Коеяға
байланысты саясаты.
Қорытынды.
Деректер мен әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
ХІХ ғ. аяғына таман Америка Құрама Штаттары ірі импералистік
державаға айналды. В.И.Лениннің айтуынша: Құрама Штаттарына, ХІХ ғ. аяғы
мен ХХ ғ. басында капитализмнің тез дамуына, оның жеткен жетістіктеріне
теңдесемін бәсекелес табылмайтын еді. (1(
Осындай жағдайда АҚШ белсенді отарлау саясатына қөшіп, өнеркәсіп
тауарларын өткізіліп базар үшін, шикізат қөздері мен капитал енгізу, жұмсау
аймағы үшін туған дүние жүзін бөлісу тартысына араласады. ХІХ ғ. Аяғы мен
ХХ ғасырдың басында Америка экспансиясынның ошағы Қиыр Шығыс болды.
АҚШ-тың империализм дәуіріндегі отарлау саясатының экспансионистік
сипатын түсіну үшін АҚШ-тың Қиыр Шығыстағы саясатын зерттеу маңызды.
Қарастырып отырған тақырыбымыздың өзектілігіне, актуальдылығына келетін
болсақ, Қазақстан үшін АҚШ-тың ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басындағы Қиыр
Шығыстағы саясаты тарихи, саяси, экономикалық тұрғыдан қарағанда
маңыздылығы зор. Бұл Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін өзінің
егемендігін сақтап қалу үшін тарихи сабақ ретінде қарастырыла алады.
Себебі, ұлы державалардың (қазіргі кездегі) сыртқы саясаттары айналып
келгенде, отарлау сасаты-экономикалық қалаушылық. Мысалы, Дж Соростың
Қазақстанда жүргізіп жатқан қызметі, бізден тек қана экономикалық пайда
табу емес, сонымен қатар қазақ жерінен интеллектуалдық ғылыми-техникалық
білікті милларды сорып алу болып табылады. ХІХ ғ. алдындағы отарлау
саясаты ХХ ғасырдың алдынғы жақа формаға цивилизацияланған отарлауға
айналады.
1. Ленин В.И.Новые данные о законах развития капитализма и земледелии ІІ
том собр. соч., Т 27, с 131
ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басына дейінгі хронологиялық шекті тандау
себебім: нақ осы кезенде империалистік державалар арасында Қиыр Шығыс
аймағында экономикалық басымдылық үшін күрес шиеленісіп жатқан кезде, АҚШ
осы аймақтағы өзінің саясатының әдістерін дамытып, мақсаттарын жүзеге
асыруға кіріскен еді. Берілген дәуір американыдық империализмнің саясатының
қалыптасуындағы маңызды кезең болып келеді.
Дипломдық жұмыстың методологиялық және теоретикалық негізгі ретінде
империализм жөніндегі В.И.Лениннің еңбектері Империализм капитализмнің
жоғарғы сатысы ретінде, Империализм бойынша дәптерлер қолданылды. Бұл
еңбектерде капитализмнің дамуы, оның империалистік сатыға қөшуі және дүние
жүзін бөлісу үшін жүрген талас терең де, жан-жақты талданған жұмыс
барысында тарихи технологиялық әдіс қолданылды.
Дипломдық жұмысымның негізгі дерегі-Э.Д. Гримм құрастырған Қиыр
Шығыстағы халықаралық қатнастар тарихына байланысты баяндамалар мен басқа
да құжаттар жинағы, Қиыр Шығыстағы капиталистік державалардың отарлау
саясаты (1970-1914) дген жинақтар. Бұл құжаттар жинақтарында АҚШ пен
Қытай, Жапония, Коея арасындағы маңызды келісімдер мен шарттар, сонымен
қатар зерттеліп отырған кезенде империалистік мемлекеттердің Қиыр Шығыс
аймағына байланысты қарым-қатынастар ашатын құжаттар бар.
Кейбір құжаттар Е.Е.Юровская құрастырған Жаңа тарих хрестоматиясынан
(1870-1918 жж) және Жаңа тарих практикумынан алынған, сонымен бөлісу үшін
күрес және Американдық Ашық есік доктринасы (1895-1900 жж) ашты
монографиясына қосымша басылып шыққан құжаттар жинағынан алынды.
Ресейдің сыртқы саясатының архив мәліметтерін жариялайтын Қызыл
архив (красный архив) журналында 1900-1901 жылдары Қытайда болған
боксерлық қөтерілісті басып-жаншуда империалистік державалардың қатысуын
баяндайтын құжаттар жарық қөрген, бұл құжаттар да дипломдық жұмысты жазу
барысында қолданылды.
Экономикалық саясаттағы бірқатар статистикалық мәліметтер
А.Е.Варгоның редакциясымен басылған Әлемдегі экономикалық дағдарыс (1848-
1936) жинағынан алынды.
Порсмуттағы бейбіт конференциясының дайындығы мен барысы және оған
АҚШ-тың қатысуы жөніндегі кең түрдегі мәліметтерді-ІІ Вильгельмнің ІІ
Николай арасындағы хат алмасуынан алуға болады, сонысен қатар бұл
хаттардан ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында Қиыр Шығыстағы
халықаралық қатынастың даму тарихын бақылауға болады.
Дипломдық жұмысты жазуда қөрнекті мемлекет қайраткерлері: Ресей
финанс министрі С.Ю. Виттемен Жапон дипломаты Кукудзиро Иссидің мелуарлары
қолданылды. С.Ю.Виттенің Естеліктерінде орыс –Жапон соғысындағы және
Портсмут бейбіт конференциясындағы АҚШ-тың саясаты жөнінде құнды мәліметтер
сақталған. К.Иссидің Дипломатиылық талдау ауларында ХІХ ғасырдың аяғы мен
ХХ ғ. басындағы Қиыр Шығыстағы Жапон экспансиясын Американ үкіметінің
қолдау саясатын айқындайды.
Кеңес тарихшылары да АҚШ-тың Қиыр Шығыстағы саясатын зерттеу жұмысына
үлес үлес қосты. Ак. СССР-дың кореспондент-мүшесі Е.М.Жуковтың
редакциясымен басылған Қиыр Шығыстағы халықаралық қатынастар (1840-1849)
атты ұжымдық жұмысында ХІХ ғ. аяғындағы Қытай мен Кореядағы АҚШ-тың
экспансиолистік саясаты мен құрама штаттардың Қиыр Шығыстағы жапон
агрессиясын қолдау саясаты, оның 1804-1805 жылдары орыс-жапон соғысын
тұтандырудағы орны қөрсетілген. Жұмыста АҚШ-тың Қиыр Шығыстағы экономкалық
басымдылық үшін басқа империалистік державалармен талас мәселелерін ашып
қөрсетуге орын берілмеген.
Академик В.М.Хвостовтың редакциясымен жазылған Дипломатия тарихының
екінші томында Қиыр Шығыстағы халықаралық қатынастар мен осы аймақтағы АҚШ-
тың саясаты жалпы қөрсетілген.
Кеңес тарихшыларының АҚШ экспансиясына арналған зерттеулердің ішінде
қөрнекті орын алатын Л.И.Зубоктың ХХ ғ. басындағы АҚШ-тың экспансиялық
саясаты атты монографиясы. Бұл монографияда АҚШ-тың Қытай, Корея,
Жапонияға қатысты саясаты жүйелі ашып қөрсетілген. Айта кешетін жай, автор
қарастырылып отырған кезенде американдық саясаттың Қиыр Шығыстағы әдісін
айқындап беріп, АҚШ және осы аймақтағы бамқада империалистік мемлекеттер
арасындағы күрестің шиеленіскенін қөрсетеді.
Сонымен қатар, жұмыс барысында А.Добровтың Орыс-жапон соғысы
кезіндегі АҚШ-тың Қиыр Шығыстың саясаты. атты монографиясы пайдаланылды.
Бұл жерде ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғ. басында АҚШ-тың Қытай, Корея,
Жапонияға қатысты саясатының мақсаты, міндеті, әдістері мен тәсілдері
сипатталған.
А.А.Фурсенконың Қытайды бөлісу үшін тартыс және американдық ашық
есік доктринасы атты монографиясы мен Қытайдың ашық есік доктринасы деген
мақаласында 1894-1895 жылдары Жапон-Қытай соғысынан бастап 1901 жылы
Ихэтуандардың антиимпериалистік қөтерілісін басып-жаншуға дейінгі
кезеңдегі, Қытайға капитал енгізу, шикізат қөздері мен тауар өткізетін
базарға айналдыру үшін тартыстағы Құрамы Штаттардың орны мен мәні толық
ашылған, сонымен қатар, АҚШ-тың Қытайдағы саясатын жүзеге асыруда
қолданылған тәсілдері қөрсетілген.
А.Л.Нарочниукийдің Америка Құрама Штаттары мен 1894-1895 жылдардағы
Қытай мен Кореядағы Жапон агрессиясы және А.Гальпериннің Жапон аппекциясы
қарсаңындағы халықаралық қатынастардың Корея мәселесі деген мақалаларында
жапон-қытай және орыс-жапон соғыстары кезіндегі Корея мен Қытайға қарсы
Жапонияның агрессиялық жоспарлары мен қызметтерін АҚШ үкіметінің қолдау
саясаты ашық баяндалған.
Дипломдық жұмыста сонымен Р.М.Бородиндің , М.Галковичтің,
С.Б.Гореликаның, А.А.Губердің, Н.Иноземцевтің, А.А.Мурадянның,
П.П.Севастьянованың және В.И.Лениннің еңбектері пайдаланды.
Шетел тарихшыларынан Қытай тарихшысы Цинь Бэнь-Лидің Қытайдағы
американдық империализмнің экономикалық агрессиясының тарихы атты еңбегін
атапөту орынды, бұл еңбекте АҚШ-тың Қытайға экономика енуі жөнінде қысқа
очеркі келтірілген.
Дипломдық жұмыстың мақсаты-ХІХ ғ. аяғы –ХХ ғ. басында АҚШ-тың Қиыр
Шығыстағы саясатын және осы саясатты жүзеге асыру әдістері, сонымен қатар
қолдану ерекшеліктерін зерттеу болып табылады. Қойылған мақсатқа байланысты
төмендегідей мәселелерді шешіп ашу ажет.
Біріншіден ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басында Қиыр Шығыс аймағында АҚШ-тың
империалистік жоспарының мәнін анықтау және АҚШ-тың Қытай, Жапония,
Кореядағы экономикалық, сонымен қатар саясибағытын айқындап ашу.
Екіншіден Қытайға американ капиталистік ені процесін және оның басқа
империалистік державалармен Қытайдағы ықпал аймағы үшін тартысын қадағалау;
Үшіншіден АҚШ-тың Жапонияға байланысты ХІХ ғ. аяғындағы 1804-1805
жылдардағы орыс-жапон соғысының қарсаңында және соғыс кезіндегі саясатының
мақсаты, мәні және әдістерін анықтау;
Төртіншіден, зерттеліп отырған кезендегі АҚШ-тың Кореяға қатысты
саясатын қарастырып, Жапонияның Кореяны езу процесіндегі американдық
империализмнің алатын орнын анықтау.
І тарау
ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басындағы АҚШ-тың Қытайдағы саясаты.
1. ХІХ ғ. аяғындағы АҚШ-тың отарлау саясатындағы Қиыр Шығыс аймағы
ХІХ ғ. аяғында АҚШ отарлау саясатын жандандыра түсті, оның
аймақтарының бірі Қиыр Шығыс болды. Бұл әрекештің себебін елдің
экономикалық дамудағы өзгерістеремн түсіндіруге болатын еді.
ХІХ ғ. соңғы үштен бір бөлігінде АҚШ империалистік даму соғысына
қөтерілді. Өндірістің және капиталдық шоғырлану барысы мұнда ерекше тез
қарқынмен жүрді. АҚШ-тың дүние жүзілік капиталистік шаруашылық жүйесіндегі
үлес салмағы өсті.
Осындай жағдайлармен АҚШ белсенді отарлау саясатына қөшті.
Американ монополистерінің назары ХІХ ғасырдың аяғында Американ
континентінің шегінен асты. Бұған бірқатар жағдайлар әсер етті. ХІХ
ғасырдың аяғында елдің ішкі жағдайының дамуы-Американ континентінде отарлау
саясатының аяқталуымен, батыс аймақтарды игере отырып, Тнық мұхитқа қарай
жылжып шекаралық жойылуымен қөрініс тапты.
ХІХ ғ. аяғында Американ Континентінің отарлауы аяқталған соң,
өнеркәсіп өнімінің үнемі өсіп отыруына байланысты, ішкі нарық өнеркәсіп
тауарларының өнімімен толық қамтамассыз ете алмады; 1870 жылдан 1800 жылға
дейін мойын 8 есе өсті, қөмір кені-10 есе, болат қорыту –15 есе өсіп,
жылына 138 млн. тонна, 2123 млн. тонна 112 млн. тонна қатысында
қөрсеткіштері өсті; өндірілген өнімнің бағасы 3 есе ден аса кебейді (1( .
Осы кезенде американ өнімінің 910 бөлігі елдің ішкі сұранысына
жұмсалғанына қарамастан, 1898 жылы осы өнімнің 1210 млн. доллап құнына тең
келетін 110 бөлігіне сыртқы рынокты сұраныс туады (2(.
Империализмге өтуіне байланысты Американның сыртқы саудасының қөлемі
күрт өсіп, капитал шығару үдейе түсті. Сөйтіп, 1880 жылы АҚШ экспорты 851,1
млн. доллардан 1808 жылы 1233,7 млн. долларға дейін өсті (3(.
АҚШ-тан капитал шығару экспортты 1800 жылы 500 млн. долларға жетті
(4(.
Қызу дамып келе жатқан американ империализмі жаңа шикізат қөздері мен
өткізу рыногын қажет етті.
ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басында АҚШ –тың капиталистік шаруашылығының
жүйесіндегі өзгерістер оның саясатына әсер етпей қоймады.
АҚШ-тың империалситік саясатын тікелей рухтандырған финанс
алигархиясы болды. Индустрия дамуындағы біздің жоғарғы табыстарға
жеткендігінің соншалықты деп айтты өз сөзінде президент Мак Килли бізге
енді капиталдың одан арғы дамуын қамтамассыз етуүшін жаңадан басқа
жерлерден рынок қөздерін іздеу керекпіз (1(
Американ өнеркәсіп иелерінң мүддесін секатор Бевридж былай деп
қөрсетті. Американ фабрикалары американ халпына қажет өнімнен артық өндіре
алады, американ жерінде оның тұрғындары пайдалана алатын мөлшерден қөп
өнім өседі. Тағдыр бізге саясатымызды болжап берді, дүние жүзілік сауда
біздің қолымызда болу керек және біз соған жетеміз (2(.
АҚШ дүниежүзілік сахнаға күшті империалистік державаға ретінде шықты.
Осындай жағдайда Құрама Штаттарына жаңа шикізат қөздерімен рынок қажет
болды.
Бұл уақытта дүние жүзі Европалық капиталистік дерважалар арасында
бөлініп қойған еді. АҚШ-тың араласуымен отар үшін дүниені қайта бөлісу
басталуы. ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басында АҚШ-тың сыртқы саясаты мен
экономикалық экспансиясы күшейді. Американ экспансиясының аймағына Қиыр
Шығыс ілінді, бұл аймақта іскер адамдарын экономикалық мақсаттау
қызықтырды.
Қытайдың стратегиялық жағдайына және тауар өткізетін рынок пен
шикізат қөдеріне американ қәсіпкерлерінің қөзі түсті. Бұл, әрине, Қытайды
отарлау аймағы ретінде қызықтырды. Сонымен қатар бұл ел Европалық
державалар арасында толық бөлінбеген еді, сондықтан да олармен күресу
арқылы ықпал ету аймағын бөлісуге үміт болды.
Ал Жапонияны айтатын болсақ, АҚШ-тың ірі буржуазиясын ол Қытайға және
орыстардың Қиыр Шығысына енудегі одақтас ретінде қызықтырды және американ
капиталының экспансиясының тікелей объектісі ретінде де қызықтырды. Соның
ішінде АҚШ монополистері Тайвань мен Кореядағы Жапонияның бірлескен
қызметтеріне аса қөңіл бөлді, өйткені ол қөптиненталды Қытайға есік ашатын
еді.
Сөйлеп, ХІХ ғ. Қиыр Шығыс АҚШ-тың отарлау экспансиясының аймағына
айналады.
ХІХ ғ. ортабынан бастап Құрама Штаттар Қиыр Шығыста, әсіресе Қытайда
эспандисияны жүзеге асыру үшін қажет деп, Тынық Мұхит жағалауында әскери
база құруға кіріседі. Бұл саясат Тайвань аралын басып алу әрекетінен және
1894-1895 жылдары Жапон-Қытай соғысы кезінде Жапон агрессиясын қолдауынан
байқалады. Филиппин басып алып 1900 жылы 7 қарашадағы осы жеңісті бекіткен
испан-американдық келісім қабылданды. (1(
1. Добров А. Указ. Соч., с 12
Бұл келісім бойынша АҚШ осы аймақта экспансияны таратуға мүмкіндік беретін
Тынық Мұхиттағы майқызды стратегиялық бағытына қол жеткізді. Қытай
тарихшысы Пян Цичао бұл жөнінде былай деп жазды: Филиппендегі американ
қимылдары шын мәнінде Азияны жаулардың басы еді- менің қосымша тағы да бір
жолбарыс пайда болды (2(.
Қиыр Шығыстағы АҚШ экспансиясының дамуына мүмкіндік туғызған 1858,
1868, 188, 1884 жылдары Қытай, 1854, 1857, 1858, 1864, 1866, 1878, 1886,
1884 жылдары Жапония, 1882 жылы Корея арасындағы дипломатиялық және сауда
келісім шарттары болды. Бұл келісімдер қәсіпкерлерді заң жағынан қолдай
отырып, осы елдерге американ капталының енуіне септігін тигізді. Келісім-
шарттардың түгелдей дерлігі тең емес жағдайда еді.
ХІХ ғ. аяғына таман американ капиталының Қытайға енуі өсе түсті.
Сауда дамыды: егер 1895 жылы АҚШ-тың Қытайдағы экспорты 7857 мың доллар
құраса, 1898 жылы ол 16258 мыңға дейін өсті. Қытай арасындағы сауданың өсу
қарқыны бойынша АҚШ барлық елдерді басып озды, 1888 жылы қытай арасындағы
шетел саудасы 1896 жылы жылғымен балыстырғанда 8320402 долларға өсті және
оның 60 проценті АҚШ үлесіне тиді (1(. Бірақ Қытайдың сыртқы саудасындағы
АҚШ-тың үлес салмағы европалық елдер мен Жапонияға қарағанда әлде-қайда
алыс еді. 1896 жылы АҚШ-тың үлес салмағы 67 процент, Европалық державалар
245 процент, Жапония-8,4 процентке тең болды (2(
АҚШ-тың Қытаймен саудасы оратлық сипат алды.
2. Геремик С.Б. Политика США в Маньчжурии в 1898-1803 гг. и доктрика
“открытых дверей” М., 1960, с 11
1. Фурсенко А.А. Борьба за раздел Китая и американская доктрина открытых
дверей. 1898-1900 гг. М.Л., 1965 6668
2. Добров А. Указ соч., с 83
Егер американ экспорты негізінен өнеркәсіп өнімінен тұрса, Қытай импортының
басты саласы шикізат болды. АҚШ Қытайға мақта-маталарын, керосин, болат пен
темір бұйымдарын, әйнек, сандықтарын және т.б. тауарлар әкелді. Ал Қытайдан
АҚШ аршылмаған жібек, сурьма, руда және т.б. шығарылды
Қытай тарихшысы Цин Жуузы АҚШ-тың Қытаймен саудасының отарлау
сипатына мән бере отырып, өз уақытында: АҚШ капиталының алғашқы қорлану
қытай халқының тарихына қанды жалын тілімен жауылған,-деп жазды
Қытаймен саудадағы АҚШ-тың басты бәсекелесі Англия еді. Американ
экспортының алдыңғы қатарында мақта-маталары құнды, оның ½ -нен 23-ке
дейінгі құнын құрады. Сонда да АҚШ Англияға жол береді. Мысалы, 1902 жылы
Англияның мақта-мата бұйымдары 55,3 процент құраса, АҚШ Қытайдағы мипорттық
бүкіл құнының 26,8 процентін құрады. Бірақ бірте-бірше АҚШ-тың мақта-
маталарымен сауда үлесі өсе түсіп, Англияның бағыты әлсіреді. 1887 жылдан
1897 жылға дейін Американың тоқыма бұйымдары мен саудасы 120 проценттен аса
өскенде, Англия бұл уақытта тек 14 процентке саудасын қөбейтті, АҚШ-пен
Англия арасындағы қатаң бәсекелес болат бұйымдары мен темір жол жабдықтары
мен сауда да туды. Ағылшын –американ бақталастағы бұл салада
шиеленіскендігі соншалықты, тіптен замандастары оны Ватеркоо саудасы деп
атады. Бірақ американдықтар ағылшын бақталастарын ығыстыра алды, өйткені
американ правда ашық доллар тұрса, ал ағылшын правда шамамен 12 мың (1(
болды. Бұны, әрине, Қытаймен саудада АҚШ демпингті қолданысымен түсіндіруге
болады. АҚШ-қа Солтүстік Қытай рыногын беріп қойып,
1. Фурсенко А.А. Указ. соч., с 79, 80, 81
Англия Орталық және Оңтүстік Қытайда американ бәсекелесін өзін қорғау үшін
және Қытай саудасында үстемдікті сақтап қалу үшін барлық қажет шараларды
қолданды.
Ескере кететін жәй, АҚШ-ты Қытайдың солтүстік ауданы Маньчжурия
қызықтырған еді. Ол американ тауарларын өткізудің басты рыногы болды,
үшіншісі солтүстік-порты Тяньузик, Нючжуан және Чидуда бүкіл Қытайдағы
Американ экспортының шамамен 23-і жұмсалды. АҚШ осы аймақта экономикалық
тұрақтанып, оны одан әрі солтүстікке қарай Ашур маңындағы өлкеге жылжудағы
плаударм ретінде пайдаланғысы келді. Бұл өлкенің табиғи байлықтарына
американ қәсіпкерлерінің қөзі түсті.
Бірақ Қытайдың солтүстігінде АҚШ ең алдымен Ресей тарапынан туған
қарсылыққа соқтығысты. Өйткені бұл аудан Ресейдің Ықпал аймағы еді және
американ экспорты орыс қөнестеріне зиян келтіруі, өйткені орыс саудасының
басты саласы (керосин, мата, ұн) сәйкес келді, 1896 жылы Ресей бекітілген
КВЖО орыс-қытай келісім-шарты бойынша пайдалану жөніндегі Қытайға
енгізілген шаруаларға салымдарын тмендеуге рұқсат алды, ал 1898 жылғы Төрт-
артурды арендаға алу нәтижесінде Ресей өзінің Маньчуриядағы жағдайын одан
әрі бекітіп алды, бұл, әрине, американ қәсіпкерлері мен саудагерлеріне
қатты зиян келтірді (1(.
Ресейден басқа АҚШ-тың солтүстік Қытайдағы күрделі бәсекелесі
Германия болды. Олардың бәсекелестігі әсіресе ауыр өнеркәсіп тауарларын
сатура шиеленісті. Американ капиталы Германияны ықпал ету аймағы
Шаньдунға етуге қызықты, бірақ Германия Америкаға түбелейлі қарсы тұра
алды.
1. Гримм Э.Д.Сборник долларов других документов по истории международных
отношений на Дольнем Востоке (1842-1925) М., 1927, с 119-121 (сборник)
ХІХғ, аяғына таман АҚШ Қытайдағы экономикалық саясатында капитал
енгізуде ықпал ету аймақтарын басып алу бірінші орынға шығады. Конуссия
үшін күрес туып, АҚШ және басқа империалистік державалар арасында Қытайдың
экономикалық дамуының маңызды тетігі-темір жол мен өнеркәсіп өндістерін
басып алуда күрес шиеленісті.
Американ капиталы осы кезенде Қытайдағы теміржол құрылысының
келешегіне басты назар аударды. Қытайдағы темір жол құрылысына капитал
енгізу үшін арнайы Американ Чайка дивелопмент компания синдикаты құрылды.
Бұл компания мақсаты Солтүстік Қытай теміржол салып, оны Сібір темір
жолымен біріктіру еді. Бұл темір жол конкуссиясының жобасы дайындалды. с
Темір жолдың басты Ляоруж бұғазының кез-келген бір портынан басталып,
Нючжуан, Мух деп және Герин арқылы Солтүстікке дейін созылады. Гириккен ары
Цицикар арқылы созылып немесе басқа тәсілмен орыс Транкесібір теміржолының
кез келген жеріне дейін созылып, онымен қосылады. Одан басқа Мукдеппен одан
әрі Оңтүстікке Корея шекарасына созылады. Алайда, Американ Чайка
дивелопмент компаниясы әрекетіне Ресей тарапынан түбгейлі қарсылық туады.
Нәтижесінде, американдықтар екінші сатыдағы Ханькоу –Кантон (1( жолымен
жасалған шартпен қанағаттанды.
1896-99 жылдары аралығында Қытайда американдықтар небәрі ұзындығы 480
км. құрайтын бір ғана темір жол құрды, ал Ұлыбритания болса-90 темір жол
(4500 км): Ресей-ұзындығы 2400 км-ге созылған 3 темір жол; Германия-2 темір
жол (1150 км); Франция-3 теміржол (670 км) салып үлгерді (1(.
Қытайдағы американ инвестициясының ісі де мәз емес еді. 1900 ж.
1. Фурсенко А.А. Указ соч. Приложение с. 180, 188
Қытайдағы американ инвестициясының жалпы соммасы 24,7 млн. доллар құнымен
АҚШ-тың бүкіл шетел капитал енгізудің 5 процентін ғана құрады. Олар Қытайда
төмендегідей салаларға жұмсалды: өнеркәсіп инвестициялары-17,5 млн. доллар,
қытай займы-2,2 млн. американ діни өкілдігінің мүлкі-5 млн. доллар
Инвестицияның негізгі үлесі Стандарт Ойл компаниясына түсті, бұл
компания мұнай тауарларын сақтауға арналған үлкен резервуар соқты және оны
өндейтін арнайы зауыты болды. Инвестицияның бір бөлігі тоқыма өнеркәсібіне
жұмсалды жұмсалды, американдықтарға сонымен қатар Шанхайдағы темекі
фабрикасы бағынды.
АҚШ Қиыр Шығыста өзіндік жағдайын тұрақтандыру мақсатымен
миссионерлік қызмет ұйымдастыруға қөп қөңіл бөлді. 1800 жылы тек қана
Қытайда мыңнан асатын миссионерді біріктірген, 30-дан астам қоғам құрылды.
Миссионердің саяси және идеологиялық қызметі Қиыр Шығыс аймағындағы
елдерінде Американ ықпалын таратуда маңызды жұмыс атқарды. Қытайда
миисионердің қөмегімен ашылған оқу орындарының жартысы американдық еді (1(.
Жетімханаларда, мектептерде, колледждерде қытайларға американ тұрмыс
тішілігі алдында бас тұру үйретілді, мұндағы сақсаты қытай шетел
қанаушыларына қарсылығын бәсендету болды. Миссионерлер Қиыр Шығыста
Американ экспансионистерінің идеологиялық авангарды ретінде таныстырылып,
американ сауда және өнеркәсіп капиталының енуіне мүмкіндік туғызды, АҚШ
үкіметінің түрлі, дипломатиылық; саяси және әскери акцияларына жәрдемдесті.
Америка үкіметі мен іскер адамдар миссионерлік қызметінің таралуы пайдалы
болғандықтан, олар оған материалдық және әскери-дипломатиялық қолдау
қөрсетіп отырды.
1. Колониальная политика капиталистических держава 1870-1914 М., 1967, с 54
Американ тарихшысы Б.Варг миссионерлік қозғалыс бір бөлігі екендігін айту
және орынды, қытайлар миссионердің қызметін Батыс империализмнің құрама
бөлігі ретінде қабылдады
Алайда, АҚШ-тың Қиыр Шығыстағы жағдайы үйлеспеді, бір жағынан,
қөптеген капиталистік елдерден экономикалық экспансия жолдарында үлкен
мүмкіндіктері мен артылықшылықтарын ие болды. Екінші жағынан, басқа
капиталистік державалар: Англия, Ресей, Германия, Франция да Қиыр Шығыста
тұрақтануға ұмтылып, бұл жерде күшті ықпал болды. Бұлар АҚШ-тың Қытайдағы
күшті бәсекелестері болды.
3. АҚШ-тың Қытайдағы экономикалық саясаты.
Ашық есік доктринасы Қытай өзінің тауар өткізу рыногы ретінде
және шикізат қөі ретінде шексіз мүмкіндіктермен АҚШ экономикасын қатты
қызықтырды. Қытаймен сауда жүргізу, - деп айтты сенатор А.Берердж:
-болашақтың нағыз елеулі сауда факторы болып табылады. Америкаға осы
сауданы бақылау бағытын қамтамассыз ете алмаған мемлекеттік қамкеттер-
американ саудасына қарсы американдық мақта, бидай, темекі өндірушілерге,
сонымен қатар киім мен машина өндірушілерге қарсы жасаған қылмыс болып
саналады. 1899 жылы қазанда Оңтүстік кароликалық тоқыма фабриканың бір тобы
бірнеше сенаторға хат жолдады. Олар Қытайда батыл саясат жүргізуді талап
ете отырып, былай деп айтты: Біздің штаттағы фабрикалардың қөпшілігі Қытай
саудасы үшін тауар өндіріп отыр. Егер осы сұраныс бір себептермен тоқтап
қалса, онда фабрикаларды жабуға тура келеді (1( , -деген.
1. Добров А. Указ соч, с 293
Сонымен қатар, Англия, Германия, Ресей, Жапония арасында
Қытайдағы ықпал ету аймағын бөлесу, АҚШ-тың экспансионистік жобасына
сәйкес келмеді. Сауда қөлемінің өсуіне қарамастан, АҚШ-тың Қытай сыртқы
саудасындағы үлестік салмағы Англияға басқа да Европалық державаларға,
соның ішінде Жапонияға жол беріп қойды. 1896 ж. АҚШ-тың Қытайдағы сыртқы
саудасының үлестік салмағы 6,7 млн. доллар құрады, Европалық мемлекеттер-
24,5 млн. доллар, Жапония-8,4 млн. доллар құрады
АҚШ-тың конуссия үшін күресіндегі басты қарсыластары Ресей мен
Германия болды, Қытайда Американ капиталының экспансиясын дамыту үшін
қолайлы жағдайлар ұйымдастыру американ дипломатиясының басты мақсаты болды.
Оны шешуде, Қытайдағы американ империализмінің экономикалық экспансиясының
маңызды қаруларының бірі болған Ашық есік доктринасы құрылды.
Бұдан бұрын АҚШ-та Қиыр Шығыстағы Өмірлік мүдделер
концепциясын алды. Концепция бойынша Американың тіршілік етуі Қиыр
Шығыстағы рынокты басып алумен осы аймақта тұрақтандыруына байланысты деп
келтірілді. Бүкіл ХІХ ғ. бойы АҚШ-тың Қытайдағы саясатының негізгі қолайлы
жағдай туғызу принципі болды. Енді осындай теориялар империалистік
державалар арасында одан әрі дамып,қиыр Шығыстағы ықпал ету аймағы үшін
күреске шиеленістірудегі жаңа саясатқа ұласты. Ашық есік доктринасымен
Қытайдағы оқиғалардың одан әрі өріс алуымен тығыз байланысты болды. Қытай
империясын ірі капиталистік державалардың жаңадан бөліске салуы ашық түрде
жүрді, енді бөліске Исталия мен Австро-Венгрия қосылды. Бірақ, ең маңызды
фактор болып Ресейдің Қиыр Шығыстағы, әсіресе Қытайдың солтүстігіндегі
Маньчжуриядағы бағытының күшеюі еді. Бұл аймаққа Америка капиталистері де
қызыққан еді. Осының барлығына қарсы Қытайдағы антиимпериалистік
қозғалыстың күннен-күнге күшейіп, қауіпті болып, үрейі нышан тудырды. Біз
осы рынокты қолға алу керекпіз,-деп жауды американ-азиаттық ассоциасына
жақын сенатор Фрайолай болмағанын күнде Қытайда төңкеріс басталады (1(.
Осындай нақты жағдайда Ашық есік доктринасы қалыптасты.
Державаларға қажетті үндеуді даярлау аммерикан дипломаты Рокхилге
тапсырылды. Оны АҚШ президенті Т.Рузвельт АҚШ –тың Қиыр Шығыстағы
саясаттың авторы және кіндік атасы деп атады. Нью-Иорктегі орыс финанс
агенті Рутковскийдің айтуынша Рокхил Ақ Үйдің шексіз сеніміне ие болды
және орың қатысуынсыз Қытайға байланысты бірде бірмәселе шешілмеді
Ашық есік доктринасының жариялануына ықылас білдірген
АҚШ-тың монополиялық ортасы болды. Олар 1898 жылының басында-ақ алғашқы
талаптарының бірі ретінде Қытайда Ашық есік принциптерін жариялауды
қолдаған еді. Осыған байланысты айта кететін қызғылықты жағдай, Покхил
Қытайдағы американ-азиат ассоциациясымен тығыз байланысты еді. Ол
ассоциясының президенті Э.Фрезермен және билеуші қайраткер және Американ
Чайка дивелопмент компанияның жетекші тұлғасы К.Кәрима кездесіп, хат
алмасып отырған. 1889 жылы қазанда Рокхат өзі американ-азиаттық ассициясына
мүше болып үнеу жобасын құрастыра отырып, оның жоспарлық құжатын
пайдаланды. Доктринаны даярлауда Рокхил сол уақытта Вашингтон ға келген қөп
жылдары Қытай теңіз таможнясының шиеленуіндегі болған А.Хилкидің назарын
аударады.
Алғашында доктрина Қытайға қызыққан державалардың бірікке
қызметтерінің келісім шарты ретінде дайындалып, талқылаумен қол қоюға
арналған еді.
1. Фурсенко А.А. Указ. соч, с 146
Бірақ қейіннен АҚШ үкіметі дипломатиялық жобаны ұсынуға бел буды.
Рокхилдің державаларға ұсынған үндеудің жобасын АҚШ
президенті қолдап, 1899 жылы 6 қыркүйекте мемлекеттік хатшысы Хэйді
Лондондағы, Бетербург пен Берлиндегі американ дипломатиялық өкілдері арқылы
осы үкіметтерге жобаны ұсынады. Осы ашық есік доктринасын кейде Хэй
доктринасы деп ете атаған. Бұл жобада Қытайға қызыққан империалистік
державаларға бірлесіп қызмет жасауға шақырады. Біраз уақыттан соң тап
осындай жоба Франция, Жапония мен Италия үкіметтеріне жолдады және олардың
мазмұны ұқсас болды.
Жобада былай делінді: Біздің үкіметіміз Қытайға қызыққан барлық
ұлы державалардың бүкіл әлемінің саудасына тиімді жолды қолдауға шақырды
(1(
Бұл жолдар төмендегідей:
1. Ол Держава Қытайдағы ықпал ету аймағына ие болған немесе
жалға алған территориядағы порттар мен зандандырылған істеріне араласпайтып
болады;
2. Айтылып өткен ықпал ету аймағындағы (Порта Франконы
есептемегенде) барлық порттарда ұлттық бөлініске қарамастан: барлық
тауарларға бірдей, қабылданған қытайлық баж салығы қолданылады. Осындай
жолмен жиналған баж салығын Қытай үкіметі талап ету керек:
3. Осы ықпал ету аймағында орналасқан порттарда ол держава
басқа ұлттық кемелелерінен баж салығын өз кемелерінен жоғары алмайды, және
темір жолдарда да жиналатын баж салығының құны бірдей болуы керек (1(
Алғашқы қөзқарасқа бұл американ ұсынысы АҚШ-тың Қытайдағы
сауда дискриминациясына қарсы бағытталған болып қөрінеді.
1. Хрестоматия по новой истории (1870-1918) М., 1959, с 209
Алайда, шын мәніндн, Қытай саудасындағы тең мүмкіндіктер
жағдайында өзінің экономикалық артықшылығына сүйеніп, АҚШ өз уақытында
Қытайдағы өзінің басымдылығын орнатуға мүмкіндіктер алады.
Құрама Штаттары Қытаймен сауданы монополиялануға тырысады,- деп
герман дипломаты Деректаль атап өткен Ашық есік
доктринасы белсенді шабуыл саясатын жүзеге асыру әдісіне айналатын еді. АҚШ-
тың осы құжатта қөрсетілген негізгі мақсаттарының бірі,-Қытайда өзінің
бөлінбейтін тұтас экономикалық билігін орнату болды.
Сонымен қатар ашық есік саясаты толығымен сауда саясаты
болған жоқ, 1899 жылы 22 қыркүйектегі Англия үкіметіне жолдаған жобасында
АҚШ үкіметі: басқа державаның қандай болса да провинцияға ықпалын немесе
империядағы қандай болса да бақылауын мойындамайтынын айтып, өзінің
баяндамасының мақсатын Қытайда ашық рынокты сақтау халықаралық
назарлықтан ошақтарын жобаға келтірді. Соның арқасында Бекиндегі
державалардың біріккен қимылдарын әкімшілік реформаларының пайдасын шешіп,
Қытайда императорлық үкіметті күшейтуге және тұтастығын сақтап қалуға
тырысты (1(. Сонымен американ дипломатиясы АҚШ-тың Қытайдағы саясатының
маңызды мәселесіне қөшті. Қытайдың территориялық және әкімшілік тұтастығы
жөнінде мәселені қозғай отырып, АҚШ ойдағыдай мақсатарын қөздеді: Қытайдың
тұтастығын қолдай отырып, АҚШ өзін Қытайдың тәуелсіздігін жоқтаушысы
ретінде қөрсету арқылы империалистік державалар саясатына қарсы наразылықты
тоқтатып, Қытайдағы антиимпериалистік толқынның американ монополистерінің
қолындағы тіл алған құрамына айналған Маньчжур династиясының
1. Колониальная политика с. 314
дамуына жол бермеуге тырысты.
Сонымен қатар жобада келтірілген державалардың Қытайдағы
біріккен әрекеттері жөніндегі ұсыныстарымен қатар Қытай территориясының
тұтастығы мен дербестігі жөніндегі ұрандар державалардың Қытайды бөлу
саясатын қарама қайшы болды. Сонымен қатар, АҚШ ортаның императорлық
үкіметтің билігін нығайту жолымен жергілікті провинциялық әкімшіліктің
құқықтарын шектеуге тырысты, өйткені Қытайдағы тәртіп бойынша Пекин
үкіметінің келісімімен басқа тағы теміржол немесе өндіріс объектісі
жобаланған территориядағы жергілікті өкіметтерінің де келісімі қажет етті.
Сонымен бірге әсіресе Қытайдың терең айдандарындағы провинциялық өкіметте,
шетел капиталының енуі оппозиция құрылған еді.
Мыне, американ империализмнің ашық есік доктринасына орын
алған негізгі мақсаттары осындай еді.
Бірақ Хэй доктринасын мойындау мен капиталситік державалар
тарапынан АҚШ-қа қажет міндеттерге қол жету оңай болған жоқ. Державалардың
жауаптары нақты болмады, нәтижеге жетуде американ дипломатиясы біраз күш
жұмсауына тура келді. Әрі доктринаны қолдау дәрежесі әрі державаның тең
мүмкіндіктеріне байланысты нақты салдармен анықталды. Тек қана Қытайда
Ықпал аймағына ие болмаған Италия ғана американ жобасымен тең және сөзсіз
келісті. Жапонияда Ашық есік доктринасын қолдады, өйткені ол
жапонимпериализмнің қондырғысымен сәйкес келгендігі соншалықты, АҚШ-тағы
Ресей дипломатиясының өкілі Касилидің сенімді мәліметтері бойынша, Жапония
үкіметі де Қытайға үкіметтелген державаларға тап осындай сұраныспен сөз
сөйлеуден бас тартпас еді (1(.
1. Фурсенко А.А. Указ. соч., с 159
Англия екі жақты жауап жіберді, онда Ұлы мәртебенің үкіметі,
сіздің үкіметіміздің тілегі бойынша жолға алған Вейхайвей территориясына
және Ұлыбританияның Қытайдағы ықпал аймағына қатысты өтінішін беруге дайын;
егер тап сондай келісімді басқа да державалар қолдаса Американ демаршына
байланысты қолайлы позициясына Франция мен Германия алды. Франция Фашодтағы
сәнсіздіктен кейін, әлі де өзіне келмегендіктен, Англиямен қақтығыс қысы
келмеді. Ал Германия ашық есік доктринасы арқылы ашылған ықпал аймағына
енуді үкіметтенді.
Ымыраға келмеген тек Ресей болды, өйткені орыс ықпал аймағы
Маньчжурия американ капиталының негізгі дәлелденген аймағы болды. Осы жерде
АҚШ-тың ықпалының орнауы патша үкіметінің жоспарына қарама қайшы және Ресей
тарапынан қарсылық білдіріпті. АҚШ пен Ресей үкіметінің американ ұсынысының
қабылдау жөніндегі келіссөздері үш айға созылды. АҚШ тың жобасы финанс
министрі С.Ю.Виттеге қабылдауға берілді, оның қатысуынсыз Қиыр Шығыста
бірде-бір мәселе шешілмейтін еді. Ол сыртқы істер министріне жазған
хатында: КСРО бойынша жолаушылар мен тауарлар тасылатын тарифімен қатар
оның соңғы пунктерінде жүк салыну мен түсірілу тариі КВЖД қоғамымен
бекітілуі тиіс. Осы занды жолмен жеткізу Қиыр Шығыстағы біздің экономилық
мүдделеріміздің қолдайтын жеңілдіктерінен айырылып, ешқандай пайда
қөрмейміз,-деп жазды. Нәтижесінде Ресей АҚШ жобасына берген территориясына
байланысты болғандықтан, императорлық үкімет ашық есік саясатын
қолдайтындығын Дальныйде ашық порт құруымен білдірді. Егерде болашақта бұл
порт өздігінше еркін жерде баж сыйлығы басқа да шетел тауарларына қойылған
тарифпен бірдей есептелінеді.
Қазіргі ашық порттар немесе болашақта шетелдік саудаға арналып
Қытай үкіметімен ашылатын порттарда және Ресей арендаға алған территориялар
тыс жатқан жерлердегі баж салығы жөніндегі мәселені Қытай шешетін болды...
Алайда императорлық үкіметтің бұндай шешімге келу Қытайға үкіметтелген
басқа державалар қолдаған жағдайда ғана негізделді (1(
Сонымен, ХІХ ғ. мен ХХ ғ. шегінде АҚШ-тың Қиыр Шығыстағы
экспансиясының басты аймағы Қытай болды. Ашық есік доктринасын жариялай
отырып, АҚШ үкіметі американ капиталының Қытайда нығаюын қөздеген еді.
Алайда сәтсіздіктерінің бірі осы уақытта американ капиталын әсіресе
қызықтырған Маньчжурияға есік аша алмаған болды, өйткені Ресей бұған
қатысты ешқандай міндеттеме алмады. Сонымен қатар, АҚШ-тың басқа Қытай
бөліктеріндегі саясатының табысты болуына сенім жоқ еді.
3. АҚШ-тың Ихэтуандар қөтерілісін басуға қатысуы.
АҚШ-тың және басқа да империалситік державалардың Қытайдағы
экономикалық отарлау саясатына қарсы және осы елдердің ішкі істеріне
араласуына қарсы Пекинде ұлт-азаттық қозғалыс өршіді. 1900жылы Қытайда
Ихэтуань құпия қоғамының басқа руымен антипериалистік қөтеріліс туды. Бұл
Жирек сайтандарға яғни қытайлардың айтуы бойынша отаршылдарға қарсы бүкіл
халықтық соғыс болды. Әсіресе қытай халқы американ мисионерлерінің
қызметіне өшпенділікпен қарады.
Әсіресе европалықтарға ешпенділік себебі (2( қөтерілісшілер
миссионерлер мен саудагерлердің резиденцияларын басып алып, үйлерін өртеп,
тауарларын жойып, адамдарын өлтірді. Боксерлік прокламациялар Пекин
қөшелерінде жаратылды.
1. Красный архив. 1926, т. 14, с., 11, 15
2. Бродский Р.М. Уаза. соч., с 43
Листовкаларда Аспан тәңірі .. 8000000 аспан жауынгерлерін шетелдіктерді
жою үшін жерге жіберді. 1900 жылы 12 маусымдағы бағдыханның жарлығында:
Біз шетел державаларымен соғысты бастап, бірнеше ірі шайқастарда жеңіске
жетістік. Енді барлық патриоттар мен үкіметтік императорлық әскерлерге
өзінің жеңімпаз қимылдарын жалғастыру үшін императорлық комиссиялар
жіберілді Қөтерілісшілер отряды шетел консулдықтарын басыпқалып, Пекиндегі
елшілік кварталын қоршауға алды. Ихэтуандар қөшерілісі Қытайдағы шетел
үстемдігіне қауіп тудырды.
Көтеріліс жөніндегі хабар Қытайға қөзі түскен АҚШ ортасын үлейленді.
Вашингтон орыс сенімді өкілі Де Ваннаның хабарлауынша Қытайдағы жағдайлар
қөпшіліктің назарын аударды. Американ халқы бұрғылау машиналары жөнінде
тіптен өзінің Филипиндегі жағдайын да ұмытып кетеді. Қытай жөніндегі
халықтар мен мақала барлық жерлерде жарияланды Ресми баспа өкіметтен
жазалаушы экспенция ұйымдастырып Қытайға жіберуін талап етті. Қытай
рыногындағы құштар компаниялар үрелі соқты: Американ Чайка дивелопмент
компания мемлекет хатшысы Хэйге хат жолдап: өздерінің өмірі мен мүлктерін
және ірі ақша қарататын енгізу жоспарларын сақтап қалу үшін, күш қолдану
саясатын талап етті.
Қоршауда қалған миссиландырды қорғау және босатуды сылтауратып ,
импреиалистік державалар әскери интервенция даярлауды бастады. Оны даярлау
барысында державалар арасында Қытайдағы ықпал үшін талас шиеленісіп кешті.
Кім Пекиндегі елшілік кварталын азат етсе, сол астанасының қожасы
болатындығы және ықпалға ие болатындығы және ықпалға ие болатындығы анық
болды.
Осындай шиеленіскен жағдайда АҚШ үкіметі өзінің Фелиппиндегі
қиыншылықтарға және әскери күштің әлсіздігіне қарамастан, интервенцияға
қатысу шешімін қабылдайды. Қөтерілісті басу барысында Қытайдағы ықпал
аймағы жөніндегі мәселе шешілетіндігін түсіне отырып, АҚШ үкіметті өз
қуатын қөрсетіп алғашқылардың бірі болып алға шықты. 1800 жылы маусым
айында Солтүстік Қытай жағалауында американ клейсері Нью Арк қөрінді.
Пекинге елшілікті қорғауға отряд келіп түсті, Пекинге аттанған
империалистік державалардың біріккен әскерінің құрамына генерал Чеффидің
қол басшылығымен 2100 американ офицерлері мен солдаттары кірді. Жапон
дипломаты Кукудзура Иесидің айтуынша құтқарушы корпустың құрамына 2000
американ солдаты мен 6 педияка кірді
Қөпшілісті басымжаншуға қатысқан американ әскерінің жалпы саны
шамамен 5 мың адам болды (1(
АҚШ сонымен қатар Қытай теңіз жағалауында әскери-теңіз эскадрасын АҚШ
пен Цинь патшалығы арасындағы құпия келіссөздер жүрді. Олар американ
әскерін Бекинге еркін кіруіне мүмкіндік беру жөнінде талдады.
АҚШ қөтерілісті басуда әр ыңғайлы жағдайды пайдалана отырып
интервенцияны ұйымдастыруда ерекше ынта беру арқылы өзінің беделік қөтеруге
тырысты. Де Валланың айтуынша құрама штаттар әрқашанда бірінші орында
қөруге ынталанды.
Сонымен қатар АҚШ капиталистік державалар мен Қытай арасындағы деллал
ретінде қөрінгісі келіп, мүмкіндігінше Қытайдың ішкі істеріне
араласпайтындығын қөрсетіп, бар ынтасымен Цинь сарайын қолдайтындығына
дейін екенін білдірді. Сөйтіп, АҚШ –тағы орыс өкілі кассинимен әңгімесінде
Хэй солдаттарды Қытайға аттандыра отырып, феодалды үкімет тек қана
Пекиндегі Американ миссиясын қорғау мақсатын қойды. Және де қытай үкіметіне
қатысты мәжбүрлікке қатыспайтындығын сендірді. (2( 1900 жылы 3 шілдеде Хэә
державаларға Қытайдың территориялық және әкімшілік тұтастығын сақтауды
талап етіп ондағы мақсаты Қытайды бөлісуді тоқтатып, ашық есік принциптік
жүзеге асыруға тарысты.
Сөйтіп, АҚШ жолымен Қытайдағы ықпал ету аймағын бөлісуде бірінші
орында өзіне қамтамассыз етуге тырысты.
Қөтерілісті басқан соң, К.Иссидің айтуынша АҚШ басқада державалармен
бірігіп, Қытайдан 45 млн. қөлемінде шетелдіктер мен олардың өкілдеріне
келтірілген шығынның орнын толтыруды талап етті. (1(
Қытайдың тағдырын шешкен Бекиндегі конференцияда империалистік
державалар құрамында АҚШ-та болды. Мемлекеттік хатшы Лэйдің сөзі бойынша
американ дипломатиясының басты мақсаты қарбыз кесілген кезде өзінің
тілігін алу еді. Осындай ойды американ үкіметіне жақын Хэйдің және досы
Генри Адам. Ол өз сөзінде Ұжымдық аккупация мен бөлістің біреуін таңдау
жолы тұрды, АҚШ ең оңай сенімді және арзан жол деп мойындап, соқтығыс
таңдайды. (2(
Осыған байланысты АҚШ барлық бағытта қарқынды әрекет бастады. Ең
алдымен, Қытайды бөлісуде табысқа жету үшін Қытай территориясына әскер
енгізу керек еді. 1900 жылы 21 қыркүйекте АҚШ үкіметі ресми түрде Ресейдің
Пекиннен әскерді эвакуациялау жепіндегі ұсынысын қабылдамайды. Ол тіпті
Англия, Франциямен тепе-тендік сақтау үшін Шанхай ға қосымша отряд жіберуге
дайын еді. АҚШ-тың Пекиндегі конференциясындағы өкіметті мүшелері конгер
мен Пеккин бұл мәселені неғұрлым ұзақ уақытта соза түріп, АҚШ-тың мүддесіне
жауап беретін шешім қабылдауға тырысты.
Бірақ АҚШ-тың дипломатиялық қимылдары Қытайды бөлісуге дәмеленген
басқа да империалистік державалардың Ресей, Германия, Англия, Франция,
Жапонияның қарсылығына қақтығысты. Олар да өз тарапынан Қытайдағы өзінің
ықпал ету аймағын кеңейтуге тырысып, АҚШ бағытының нығаюына жол бермеуге
ұмтылды. АҚШ контрибуцияны төлейтін зиялды. Қытайдың мойнына салу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz