Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуында жергілікті бюджеттің әсерін талдау (Қызылорда облысы Қармақшы ауданы әкімдігінің экономика және бюджеттік жоспарлау бөлімі мысалында)

Кіріспе

Қармақшы ауданы – Қызылорда облысының орталық бөлігінде орналасқан әкімшілік-аумақтық бөлініс. 1928 жылы құрылған. Аудан орталығы – Жосалы кенті. Басты өнеркәсібі – ауылшаруашылығы.
Тұрғыны 50,6 мың адам, аудандағы 28 елді мекен 2 кенттік және 10 ауылдық әкімшілік округке біріктірілген.
Қармақшы ауданында бюджетті жоспарлау мен көздерге орналастыру аудан әкімшілігі жанындағы «экономика және бюджеттік жоспарлау бөлімі» мемлекеттік мекемесіне тиесілі болса, бөлінген қаражаттардың атқарылуын қадағалау осы әкімшілік жанындағы «қаржы бөлімі» ММ-не тиесілі.
Қармақшы ауданының соңғы үш жылдардағы бюджет шығындары төмендегі кестеде көрсетілген (1-кесте):
Қармақшы ауданы өзінің бюджеттік шығындарын 13 функционалдық топ бойынша жүзеге асыратынын жоғарыдағы көрсетілген кестеден байқауға болады. Кестеде ауданның соңғы үш жылдардағы әрбір функционалдық топ бойынша қанша көлемде ақша қаражаттарының бөлінгені нақты көрсетілген. Жыл сайын жалпы шығындар көлемінің ұлғайып жатқанына назар аударайық. Мысалы, 2012 жылы жалпы шығындардың көлемі 5494556 мың теңге болды. Ал 1 жылдан соң шығындардың мөлшері 5889394мың теңгеге дейін жетті. 2012 жылмен салыстырғанда бұл көрсеткіш 394838 мың теңгеге көп. 2014 жылы шығындардың көлемі 7794819мың теңгеге жетті. Әрине, шығын өскен сайын ауданның жалпы кірістері де көбею үстінде екендігі анық.

Пән: Қаржы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

2 АЙМАҚТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНДА ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТІҢ ӘСЕРІН ТАЛДАУ
(ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫ ҚАРМАҚШЫ АУДАНЫ ӘКІМДІГІНІҢ ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БЮДЖЕТТІК ЖОСПАРЛАУ БӨЛІМІ МЫСАЛЫНДА)

0.1 ҚР жергілікті бюджеттің қаржылық динамикасын талдау

Қармақшы ауданы - Қызылорда облысының орталық бөлігінде орналасқан әкімшілік-аумақтық бөлініс. 1928 жылы құрылған. Аудан орталығы - Жосалы кенті. Басты өнеркәсібі - ауылшаруашылығы.
Тұрғыны 50,6 мың адам, аудандағы 28 елді мекен 2 кенттік және 10 ауылдық әкімшілік округке біріктірілген.
Қармақшы ауданында бюджетті жоспарлау мен көздерге орналастыру аудан әкімшілігі жанындағы экономика және бюджеттік жоспарлау бөлімі мемлекеттік мекемесіне тиесілі болса, бөлінген қаражаттардың атқарылуын қадағалау осы әкімшілік жанындағы қаржы бөлімі ММ-не тиесілі.
Қармақшы ауданының соңғы үш жылдардағы бюджет шығындары төмендегі кестеде көрсетілген (1-кесте):

Кесте 1. Қармақшы ауданының 2012-2014 жж. бюджет шығындары, мың теңге
Жылдар
2012
2013
+-
2014
+-
1
2
3
4
5
6
Барлық шығын көлемі
5494556
5889394
6.7%
7794819
24.44%
Жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер

308331

436650

29.39%

389212

-12.19%
Қорғаныс
1851
1760
-4.92%
2430
27.57%
Білім беру
3003527
3197759
6.07%
4188084
23.65%
Денсаулық сақтау
176
176

176

Әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамсыздандыру

507441

457402

-9.86%

472287

3.15%
Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық

656333

618630
-5.74%
%

1517980

59.25%
Мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістік

517075

364915

-29.43%

414139

11.95%
Ауыл, су, орман, балық шаруашылығы, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар, қоршаған ортаны және жануарлар дүниесін қорғау, жер қатынастары

74919

113416

-33.94%

298352

61.99%
Өнеркәсіп, сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметі

26547

26156

-1.47%

38251

31.62%
Көлік және коммуникация
332901
560762
40.63%
361803
-35.48%
Басқалар
26965
69250
61.06%
86097
19.57%

1-кестенің жалғасы
1
2
3
4
5
6
Борышқа қызмет көрсету
10
22
54.54%
34
35.29%
Трансферттер
36978
39942
7.42%
22929
-42.59%
Алынған көзі. 2012-2014 жылдарға арналған аудандық бюджет туралы аудандық мәслихаттың №310 шешімі [13], 2013-2015 жылдарға арналған аудандық бюджет туралы аудандық мәслихаттың №61 шешімі[14] және 2014-2016 жылдарға арналған аудандық бюджет туралы аудандық мәслихаттың №140 шешімі [15]

Қармақшы ауданы өзінің бюджеттік шығындарын 13 функционалдық топ бойынша жүзеге асыратынын жоғарыдағы көрсетілген кестеден байқауға болады. Кестеде ауданның соңғы үш жылдардағы әрбір функционалдық топ бойынша қанша көлемде ақша қаражаттарының бөлінгені нақты көрсетілген. Жыл сайын жалпы шығындар көлемінің ұлғайып жатқанына назар аударайық. Мысалы, 2012 жылы жалпы шығындардың көлемі 5494556 мың теңге болды. Ал 1 жылдан соң шығындардың мөлшері 5889394мың теңгеге дейін жетті. 2012 жылмен салыстырғанда бұл көрсеткіш 394838 мың теңгеге көп. 2014 жылы шығындардың көлемі 7794819мың теңгеге жетті. Әрине, шығын өскен сайын ауданның жалпы кірістері де көбею үстінде екендігі анық.
Жалпы шығын мөлшеріндегі функционалдық топтың үлесін анықтау үшін төмендегі диаграмманы пайдаланайық, бұл диаграмма тек 2014 жыл бойынша ғана көрсеткіштерді қамтиды (2-сурет):

Сурет 2. 2013 жылғы жалпы шығын мөлшеріндегі функционалдық топтың үлесі
Ескерту. 1-кесте негізінде автор құрастырған

Жоғарыдағы келтірілген диаграммада 2014 жылы бюджеттен әр түрлі салаларға пайызбен бөлінген мөлшерлері көрсетілген. Аудан бойынша ең көп көңіл бөлінетін сала - білім беру саласы. Аталған салаға 4188084 мың теңге бөлінген, жалпы шығындардың 53,73% үлесін қамтиды. Екінші орында - тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығына кеткен ақша қаражаттары тұр. Оған 1517980мың теңге бюджеттен берілген. Алғашқы үштікке әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамсыздандыру енген. Бұл салаға аудан жергілікті бюджеттен 472287мың теңге көлемінде қаражат бөлген.

Кесте 2. Қармақшы ауданының 2012-2014 жж. бюджет кірістері, мың теңге
Жылдар
2012
2013
+-
2014
+-
Барлық кіріс көлемі
5375636
5834224
7.86%
7857856
25.75%
Салықтық түсімдер
858594
849464
-1,06%
806551
-5,05%
Салықтық емес түсімдер
6450
77170
91,64%
23196
-69,94%
Негізгі капиталды сатудан түскен түсім
2995
22309
86,57%
13476
-39,59%
Трансферттер
4503597
4885281
7,81%
7014663
30,35%
Алынған көзі. 2012-2014 жылдарға арналған аудандық бюджет туралы аудандық мәслихаттың №310 шешімі [13], 2013-2015 жылдарға арналған аудандық бюджет туралы аудандық мәслихаттың №61 шешімі[14] және 2014-2016 жылдарға арналған аудандық бюджет туралы аудандық мәслихаттың №140 шешімі [15]

Қармақшы ауданының бюджетінің кірістер санаты төрт негізгі сыныптан тұрады:
Салықтық түсімдер жергілікті бюджеттің негізгі сыныбы. 2012 жылы салықтық түсімдер көлемі 858594 мың теңгені құраса, 2013 жылы 849464 мың теңге көлемінде болған. Бұл көрсеткіш өткен жылмен салыстырғанда 7,86%-ға артық. 2014 жылы бұл сынып бойынша қаражат сомасы 806551 мың теңгені көрсеткен, бұл 2013 жылға қарағанда 5,05%-ға кем.
Салықтық емес түсімдер бойынша 2012 жылы 6450 мың теңге көлемінде болса, 2013 жылы 77170 мың теңгені құраған және соңғы жылғы сома 2012 жылдан 91,64%-ға артық. 2014 жылы бұл көрсеткіш біршама кеміген, яғни, 23196 мың теңгені құраған. Бұл 2013 жылғы сомадан 69,94%-ға кем.
Қармақшы ауданы бюджетінде негізгі капиталды сатудан түскен түсім аз мөлшерді құрайды. 2012 жылы 2995 мың теңгені құраса, 2013 жылы 22309 мың теңгені көрсеткен, өсім 86,57%. 2014 жылы кему сомасы байқалады, яғни, 13476 мың теңгені құраған көрсеткіш өткен жылғыдан 39,59%-ға аз.
Кірістер санатының ауқымды сыныбы трансферттер саналады. 2012 жылы трансферттер 4503597 мың теңге сомасын көрсеткен. 2013 жылғы көрсеткіш бұл соманың 7,81%-ға артқанын көрсетеді, сома 4885281 мың теңге. 2014 жылы бұл сома одан әрі ұлғайып, 7014663 мың теңге құрап, 30,35%-ға артқан.
Барлық кірістер 2012 жылы 5375636 мың теңгені құраған. 2013 жылы бұл көрсеткіш 5834224 мың теңге сомасын көрсеткен. Бұл көрсеткіш 2012 жылға қарағанда 5,76%-ға артық. 2014 жылы кірістер 7857856 мың теңгеге тең болған. Бұл өткен жылғыдан 25.75%-ға артық.
Жалпы кіріс мөлшеріндегі сыныптың үлес салмағын анықтау үшін төмендегі диаграмманы пайдаланайық, бұл диаграмма тек 2014 жыл бойынша ғана көрсеткіштерді қамтиды (3-сурет):

Сурет 3. Қармақшы ауданының 2014 жылғы бюджетінің кірістер үлесі.
Ескерту: 2-кесте негізінде автор құрастырған.

Диаграммада Қармақшы ауданының 2014 жылғы бюджет кіріс санатының сыныптар бойынша үлесі сызылған. Сыныптардың ішіндегі қаражат көлемі жөнінен алдыңғы орында - трансферттер болып саналады. Трансферттердің сомасы 7014663 мың теңгені құраған. Бұл барлық кірістердің 89,25%-ы. Одан кейінгі орындағы салықтық түсімдер 806551 мың теңге сомасымен 2014 жылғы кірістердің 10,26%-ын құрайды. Салықтық емес түсімдер бойынша бюджетке 23196 мың теңге келіп түсіп, кірістің 0,3% бөлшегі тиесілі. Ең аз қаражат негізгі капиталды сатудан келіп түскен. 13476 мың теңге сомасын көрсеткен қаржы кірістің 0,17%-ын құрайды.
Кіріс сыныбының ішіндегі маңызы жоғары сыныбы салықтық түсімдер болып табылады. Қармақшы ауданы бойынша салықтық түсімдер 3-кестеде баяндалған.

Кесте 3. Қармақшы ауданының 2012-2014 жж. салықтық түсімдері, мың теңге
Жылдар
2012
2013
+-
2014
+-
1
2
3
4
5
6
Табыс салығы
327646
278930
-14,87%
270035
-3,19%
Әлеуметтік салық
186013
199034
6,54%
191040
-4,02%
Меншікке салынатын салық
319773
340113
5,98%
314224
-7,61%

3-кестенің жалғасы
1
2
3
4
5
6
Мүлік салығы
253136
251172
-0,78%
225450
-10,24%
Жер салығы
4210
4888
13,87%
4980
1,84%
Көлік салығы
62191
83800
25,79%
83551
-0,3%
Акциздер
6641
6788
2,17%
5670
16,47%
Басқа да салықтар
37013
47517
22,11%
129964
63,44%
Алынған көзі. 2012-2014 жылдарға арналған аудандық бюджет туралы аудандық мәслихаттың №310 шешімі [13], 2013-2015 жылдарға арналған аудандық бюджет туралы аудандық мәслихаттың №61 шешімі[14] және 2014-2016 жылдарға арналған аудандық бюджет туралы аудандық мәслихаттың №140 шешімі [15]

Салықтық түсімдер ішіндегі табыс салығы бойынша 2012 жылы көлемі 327646 мың теңгені құраса, 2013 жылы 278930 мың теңге көлемінде болған. Бұл көрсеткіш өткен жылмен салыстырғанда 14,87%-ға кем. 2014 жылы бұл ішкі сынып бойынша қаражат сомасы 270035 мың теңгені көрсеткен, бұл 2013 жылға қарағанда 3,19%-ға кем.
Әлеуметтік салық бойынша 2012 жылы 186013 мың теңге көлемінде болса, 2013 жылы 199034 мың теңгені құраған және соңғы жылғы сома 2012 жылдан 6,54%-ға артық. 2014 жылы бұл көрсеткіш кеміген, яғни, 191040 мың теңгені құраған. Бұл 2013 жылғы сомадан 4,02%-ға кем.
Меншікке салынатын салық бойынша түскен түсім де ауқымды. 2012 жылы 319773 мың теңгені құраса, 2013 жылы 340113 мың теңгені көрсеткен, өсім 5,98%. 2014 жылы кему сомасы байқалады, яғни, 314224 мың теңгені құраған көрсеткіш өткен жылғыдан 7,61%-ға аз.
Салықтық түсімдер сыныбының маңызды ішкі сыныбының бірі мүлік салығы саналады. 2012 жылы мүлік салығы 253136 мың теңге сомасын көрсеткен. 2013 жылғы көрсеткіш бұл соманың 0,78%-ға азайғандығын көрсетеді, сома 251172 мың теңге. 2014 жылы бұл сома одан әрі кеміп, 225450 мың теңге құраған, 10,24%-ға азайған.
Жер салығы бойынша 2012 жылы көлемі 4210 мың теңгені құраса, 2013 жылы 4888 мың теңге көлемінде болған. Бұл көрсеткіш өткен жылмен салыстырғанда 13,87%-ға артық. 2014 жылы бұл ішкі сынып бойынша қаражат сомасы 4980 мың теңгені көрсеткен, бұл 2013 жылға қарағанда 1,84%-ға өскен.
Көлік салығы бойынша 2012 жылы 62191 мың теңге көлемінде болса, 2013 жылы 83800 мың теңгені құраған және соңғы жылғы сома 2012 жылдан 25,79%-ға артық. 2014 жылы бұл көрсеткіш кеміген, яғни, 83551 мың теңгені құраған. Бұл 2013 жылғы сомадан 0,3%-ға кем.
Акциздер бойынша түскен түсім де көп емес. 2012 жылы 6641 мың теңгені құраса, 2013 жылы 6788 мың теңгені көрсеткен, өсім 2,17%. 2014 жылы кему сомасы байқалады, яғни, 5670 мың теңгені құраған көрсеткіш өткен жылғыдан 16,47%-ға аз.

Басқа да салықтар ретінде бірыңғай жер салығы, ойын бизнесіне салық, мемлекеттік баж, табиғи және басқа да ресурстарды пайдаланғаны үшін түсімдер, кәсіпкерлік және кәсіби қызметті жүргізгені үшін алынатын алымдар жатқызылды. 2012 жылы 37013 мың теңгені құраған. 2013 жылы бұл көрсеткіш 47517 мың теңге сомасын көрсеткен. Бұл көрсеткіш 2012 жылға қарағанда 22,11%-ға артық. 2014 жылы басқа да салықтар 129964 мың теңгеге тең болған. Бұл өткен жылғыдан 63,44%-ға артық.
Жалпы салықтық түсімдер ішіндегі ішкі сыныптың үлес салмағын анықтау үшін төмендегі диаграмманы пайдаланайық, бұл диаграмма тек 2014 жыл бойынша ғана көрсеткіштерді қамтиды (4-сурет):

Сурет 4. Қармақшы ауданының 2014 жылғы бюджетінің кірістер санатының салықтық түсімдер сыныбының үлес салмағы.
Ескерту: 3-кесте негізінде автор құрастырған.
Қармақшы аудандық экономика және бюджеттік жоспарлау бөлімі 2014 жылы жалпы көлемі 806551 мың теңге көлемінде салықтық түсімдер түсірген. Салықтық түсімдер ішінде ең көлемдісі меншікке салынатын салық болып табылады, ол барлық салықтық түсімдердің 38,96%-ын құраған. Онан кейінгі орында табыс салығы, 270035 мың теңге сомасында, бұл салықтардың 33,48%-ы. Үштікті қорытындылаған 225450 мың теңге сомасымен мүлік салығы, оның салықтық түсімдердегі пайыздық үлесі 27,95%.
Кірістер санатының тағы бір сыныбы салықтық емес түсімдер. Салықтық емес түсімдер жайлы төмендегі кесте айқын көрсетілген:

Кесте 4. Қармақшы ауданы бюджетінің салықтық емес түсімдерінің 2012-2014 жж. динамикасы, мың теңге
Жылдар
2012
2013
+-
2014
+-
Мемлекеттік меншіктен түсетін кірістер
341
3132
89,11%
2218
-29,18%
Мемлекет меншігіндегі мүлікті жалға беруден түсетін кірістер
331
1738
80,96%
2184
20,42%
Мемлекеттік бюджеттен берілген несиелер бойынша сыйақылар
10
1374
99,27%
34
-97,53%
Мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын, ҚР ҰБ бюджетінен ұсталатын және қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер салатын айыппұлдар, өсімпұлдар, санкциялар, өндіріп алулар
-
664
-
1685
60,59%
Өзге де салықтық емес түсімдер
6109
73374
91,67%
19293
-73,71%
Алынған көзі. 2012-2014 жылдарға арналған аудандық бюджет туралы аудандық мәслихаттың №310 шешімі [13], 2013-2015 жылдарға арналған аудандық бюджет туралы аудандық мәслихаттың №61 шешімі[14] және 2014-2016 жылдарға арналған аудандық бюджет туралы аудандық мәслихаттың №140 шешімі [15]
Қармақшы ауданы бюджетінің салықтық емес түсімдері ішіндегі мемлекеттік меншіктен түсетін кірістер 2012 жылы 341 мың теңгені құраған, бұл сома 2013 жылы өткен жылғыдан 3132 мың теңгеге дейін және 89,11%-ға артқан. 2014 жылы мемлекеттік меншіктен түскен кірістер 2218 мың теңгені түзеген, бұл сома 2013 жылға қарағанда 29,18%-ға кеміген.
Мемлекет меншігіндегі мүлікті жалға беруден түсетін кірістер 2012 жылы 331 мың теңгені құраса, 2013 жылы 1738 мың теңгені көрсеткен және 2012 жылға қарағанда 80,96% артқан. 2014 жылы осы ішкі сынып бойынша түсім сомасы 2184 мың теңгені құрады, бұл 2013 жылмен салыстырғанда 20,42%-ға ұлғайған.
Мемлекеттік бюджеттен берілген несиелер бойынша сыйақылар түсімі 2012 жылы 10 мың теңгені көрсетсе, 2013 жылы бұл сома 1374 мың теңгеге дейін және 99,27%-ға өскен. 2014 жылы 97,53%-ға азайып, 34 мың теңгені құраған.
Мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын, ҚР ҰБ бюджетінен ұсталатын және қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер салатын айыппұлдар, өсімпұлдар, санкциялар, өндіріп алулар ішкі сыныбы 2012 жылы қарастырылмаған. Ретінше, 2013 жылы бұл ішкі сынып сомасы 664 мың теңге көрсетсе, 2014 жылы 1685 мың теңгеге және 60,59%-ға артқан.
2012 жылы өзге де салықтық емес түсімдер сомасы 6109 мың теңгені жуықтаған, 2013 жылы 73374 мың теңгеге және 2012 жылмен салыстырғанда 91,67%-ға артқан. 2014 жылы бұл ішкі сынып сомасы 19293 теңге құраған. Бұл 2013 жылдан 73,71%-ға кем.
Салықтық емес түсімдер ішіндегі ішкі сыныптың үлес салмағын анықтау үшін төмендегі диаграмманы пайдаланайық, бұл диаграмма тек 2014 жыл бойынша ғана көрсеткіштерді қамтиды (5-сурет):

Сурет 5. Қармақшы ауданының 2014 жылғы бюджетінің кірістер санатының салықтық емес түсімдер сыныбының үлес салмағы.
Ескерту: 4-кесте негізінде автор құрастырған.
Қармақшы аудандық экономика және бюджеттік жоспарлау бөлімі 2014 жылы жалпы көлемі 23196 мың теңге көлемінде салықтық емес түсімдер түсірген. Салықтық емес түсімдер ішіндегі мемлекеттік меншіктен түсетін кірістер барлық салықтық емес түсімдердің 9,56%-ын, мемлекет меншігіндегі мүлікті жалға беруден түсетін кірістер 9,41%-ын, мемлекеттік бюджеттен берілген несиелер бойынша сыйақылар түсімі 0,15%-ын, мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын, ҚР ҰБ бюджетінен ұсталатын және қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер салатын айыппұлдар, өсімпұлдар, санкциялар, өндіріп алулар ішкі сыныбы 7,26%-ын, өзге де салықтық емес түсімдер 83,17%-ын құраған.

.1 Аймақта білім беру саласының қаржыландыру динамикасы

Білім беруге арналған шығыстар құрамы бюджеттік жіктелу бойынша арнайы функционалдық топқа сәйкес қалыптасады. Бұл функционалдық топ құрамында мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту, бастауыш және орта білім беру, арнайы орта білім беру, кәсіптік білім беру, жоғары білім беруге мемлекеттік тапсырыс және білім беру аумағында басқа да қызметтер көрсетілген. Осы келтірілген білім беру мекемелерінің типтері мен түрлері бойынша бюджет құралдарымен қаржыландыру іске асырылады.
Қаржыландыру көздері болып республикалық және жергілікті бюджеттер мен бюджеттен тыс құралдар табылады. Білім беру мекемелердің іс-әрекетін қаржыландыратын бір немесе бірнеше құрылтайшылар болғандықтан, мұндай білім беру мекемесі Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі ережелеріне сәйкес коммерциялық емес ұйым деп есептеледі. Ал мемлекеттік білім беру мекемелерінің жекеменшік ретінде мемлекет атынан орталық және жергілікті қаржыландырудың мемлекеттік кепіл берушісі болады.
Білім беру саласын бюджеттік қаржыландырудың қажеттілігі ең алдымен білім беру қызметтің қоғамдық тауар ретіндегі қасиеттері мен елдің әлеуметтік-экономикалық дамуындағы олардың рөлімен серттеседі. Ал бюджеттен бөлінетін құралдар көлемі тәжірибенің талаптарына сәйкес анықталуы мүмкін емес. Себебі, мемлекеттік реттеудің қай-қайсысы өз алды бюджеттік қамтамасыз етуге жататын мемлекеттік тапсырыс және натуралды немесе ақшалай түрдегі әлеуметті нормативтер тағайындауды талап етеді. Мысалы, заңнамаларда білім беру жүйесі үшін мемлекеттік тапсырыс бойынша оқитындар контингентінің саны, мемлекеттік білім беру стандарты, бюджеттік қаржыландыру нормативі сияқты параметрлер болуы тиіс екені анықталған.
Білім беру саласын басқару стратегиясының негізгі бөлігі - ол қаржылық қамтамасыз ету. Бұл мәселені жетілдіру барысында бірнеше мақсаттарды шешу қажеттігі пайда болады, олар - дамудың басымды бағыттарын таңдау, қаржыландырудың жаңа көздерін анықтау және пайдалану, қолда бар ресурстарды тиімді пайдалануының ұйымдық және экономикалық механизмдерін жарату, бюджет құралдарын билеу жөніндегі өкілеттікті дәйекті үлестіру. Республикалық деңгей бойынша қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету қажетті білім беру дамуының басымды бағыттарын таңдау мақсаты ең алдымен білім берудің әр түрлі деңгейлері бойынша шығындардың арақатынасын анықтауға байланысты [4, 160-165б].
Білім беру саласында міндетті мемлекеттік кепілдіктер болып табылады:
1. Мемлекеттік оқу орындарында тегін орта білімді беру;
2. Мемлекеттік жоғары оқу орнында конкурстық негізде тегін жоғары білімді алу;
3. Қазақстан Республикасының заңдарымен белгіленген тәртіпте жеке меншік оқу орындарында ақылы білімді алу.
Білім беру - бұл әрбір азаматтың жеке басы мен жеке ерекшелігін дамытуды қамтамасыз етіп қана қоймай, сонымен бірге елдің әлемдік аренадағы бәсекеге қабілеттілігіне де әсер ететін сала. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің миссиясы бәсекеге қабілеттілікті және тұрақты әлеуметтік-экономикалық өсуді қамтамасыз ететін білім беру мен ғылым саласындағы мемлекеттік саясатты қалыптастыру мен іске асырудан тұрады.
Мемлекет осы бағыттың маңыздылығын ескере отырып, білім беруге жыл сайынғы бюджеттік қаржы бөлуді қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік білім беру ұйымдарын қаржыландыру білім берудің әрбір үлгісі және түрі бойынша бір білім алушыға, тәрбиеленушіге сай есебімен айқындалатын қаржыландыру нормативтерінің негізінде республикалық және жергілікті бюджеттердің есебінен жүзеге асырылады. Білім беру ұйымдарын қаржыландыру нормативтерінің мөлшері инфляцияның қарқынына сәйкес тұрақты түрде индекстеледі және оны жыл сайын Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітеді.
Аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетiнiң білім беру бағыты бойынша шығыстары төмендегідей ішкі функцияларды жүзеге асырады:
1. мектепке дейiнгi тәрбие және оқыту;
2. кешкі (ауысымдық) оқу нысанын және интернат үлгісіндегі ұйымдар арқылы ұсынылатын жалпы орта білім беруді қоса алғанда, бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім беру;
3. аудандық (қалалық) ауқымда мектеп олимпиадаларын және мектептен тыс іс-шараларды өткiзу;
4. мектепалды дайындық, бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білімнің жалпы білім беретін оқу бағдарламаларын іске асыратын білім беру ұйымдарына оқулықтар мен оқу-әдістемелік кешендер сатып алу және жеткізу;
5. балалар үшін қосымша бiлiм беру;
6. бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білімнің жалпы білім беретін оқу бағдарламаларын іске асыратын мемлекеттік білім беру ұйымдарын (қылмыстық-атқару жүйесінің түзеу мекемелеріндегі білім беру ұйымдарын қоспағанда) материалдық-техникалық қамтамасыз ету;
7. жетiм балаларды, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды мемлекеттік қамтамасыз ету, оларды міндетті түрде жұмысқа орналастыру және тұрғын үймен қамтамасыз ету;
8. мектепке дейінгілерді қоспағанда, білім беру ұйымдарының оқушылары мен тәрбиеленушілеріне медициналық қызмет ету;
9. оқушылар мен тәрбиеленушілердің жекелеген санаттарын ақысыз және жеңілдікпен тамақтандыру;
10. ауылдық жерлерде балаларды мектепке дейін тегін алып баруды және кері алып келуді ұйымдастыру;
11. мектепке дейінгі тәрбие ұйымдарының қызметін қамтамасыз ету;
12. жергілікті деңгейде білім беру саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыру жөніндегі қызметтер;
13. ведомствалық бағыныстағы мемлекеттік мекемелерінің және ұйымдарының күрделі шығыстары;
14. білім беру объектілерін салу және реконструкциялау [9].
Халыққа білім беру жүйесінің міндеттерін жүзеге асыру білім берудің мемлекеттік саясат қағидаларына тәуелді. Қазақстан Республикасының "Білім туралы" Заңы бойынша мына мемлекеттік қағидалар басшылыққа алынады:
1) Қазақстан Республикасының барлық азаматтарының білім алу құқықтарының теңдігі;
2) әрбір азаматтың интеллектуалдық дамуы, психикалық, физиологиялық және жеке ерекшеліктері ескеріле отырып, халықтың барлық деңгейдегі тұрғындарының білімге қол жеткізуі;
3) білім берудің зайырлы сипаты;
4) жеке адамның білімділігін ынталандыру және дарындылығын дамыту;
5) білім беру сатыларының сабақтастығын қамтамасыз ететін білім беру үдерісінің үздіксіздігі, оқу мен тәрбиенің бірлігі;
6) білім беру ұйымдарының меншік нысандары бойынша, оқу мен тәрбиенің нысандары, білім беру бағыттары бойынша алуан түрлі болуы;
7) білім беруді басқарудық демократиялық сипаты және білім беру ұйымдарының академиялық бостандықтары мен өкілеттілігін кеңейту;
8) білім берудің ізгілікті және дамытушы сипаты;
9) білімнің, ғылымның және өндірістің интеграциялануы;
10) оқушыларды кәсіптік бағдарлау;
11) білім беру жүйесін ақпараттандыру[16].
Қаржымен қамтамасыз ету - саланы басқару стратегиясының құрамдас бөлігі. Бұл мәселені қарастыру барысында бірнеше міндеттердің шешімін табу қажеттілігі туындайды: дамудың басым бағыттарын іріктеу; қаржыландырудың жаңа дереккөздерін айқындау және пайдалану; бар қорларды тиімді пайдаланудың ұйымдастырушылық және экономикалық тетіктерін жасау; бюджеттік қаражаттарды жұмсау бойынша өкілеттіктерді негізді бөлу. Республикалық деңгейде қаржы қорларымен қамтамасыз етуді қажет ететін білім беру саласын дамытудың басым бағыттарын іріктеу міндеті, ең алдымен білімнің түрлі деңгейлеріне жұмсалатын қаражаттардың арақатынасын анықтаумен байланысты.
Білім беру саласын қаржыландыру жүйесі - бюджеттердің, табыстың басқа дереккөздерінің, сондай-ақ бюджеттік және бюджеттен тыс үдерістер мен қатынастардың жиынтығы.
Мемлекеттік қаржыландыру Қазақстан Республикасы азаматтарының білім алуының мемлекеттік кепіл негізі болып табылады. Мемлекет білімнің ағымдағы бюджеттік бағдарламалары бойынша басымдылығын ескере отырып, білім беру саласына бюджеттен қаржы бөлінуін қамтамасыз етеді.
Білім беру саласындағы мемлекеттік ұйымдардың қаржыландырылуы республикалық және жергілікті бюджет есебінен білім деңгейлері бойынша білімнің мемлекеттік жалпыға бірдей міндетті стандарттарында және Қазақстан Республикасының заңдарымен анықталған нормалар негізінде бекітілген талаптардың қатаң сақталуы арқылы жүргізіледі [2, 377-378б].
Қармақшы ауданында мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытуға мақсатталған жұмыс жүргізілуде. Мектепке дейінгі білім беру қызметіне халықтың қолжетімділігі балабақшалар, шағын орталықтар, мектепке дейінгі дайындық сыныптары арқылы қамтамасыз етіледі.
Мектепке дейінгі біліммен қамту, мектепке дейінгі сапалы білім беруді қамтамасыз ету ауданның білім саясатының басымдылық бағыттарының бірі. Ауданда балалардың құқығы мектепке дейінгі тәрбие және білім беруді қамтамасыз етеді: төрт балабақша, 32 шағын орталық, 42 мектепке дейінгі дайындық сыныбы, онда 274 тәрбиеленуші. 2013 жылы мектепке дейінгі дайындықпен 1 жастан 6 жасқа дейінгі балаларды қамту көрсеткіші 95 % құрады.
Ауданда 25 мектепке дейінгі балалар мекемелері, 20 шағын орталықтар жұмыс жасайды. Бүгінде бұл мекемелер 1-3 жас аралығындағы балалардың 60,9%-ын, 3-6 жастағы балалардың 94,6%-ын қамтып отыр.
Бастауыш, негiзгi орта және жалпы орта бiлiмнiң бiлiм беретiн оқу бағдарламаларын iске асыратын бiлiм беру ұйымдарына оқуға қабылдаудың үлгi қағидалары Бiлiм туралы Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 шiлдедегi Заңына сәйкес әзiрленген және меншiк нысаны мен ведомстволық бағыныстылығына қарамастан, бастауыш, негiзгi орта, жалпы орта бiлiмнiң жалпы бiлiм беретiн оқу бағдарламаларын iске асыратын бiлiм беру ұйымдарына қабылдаудың тәртiбiн айқындайды.
Бастауыш білім - білім беру жүйесінің алғашқы сатысында меңгертілетін дағдылар мен ұғымдардың жиынтық атауы. Бастауыш білім беру сатысында оқушы әріп танып, жаза білуге, дұрыс, жатық оқуға, өз ойын ауызша, жазбаша жеткізе білуге, мазмұндауға үйренеді. Бастауыш білім беру балаларды орта мектептің негізгі сатысына (5-9 сынып) көшірудің дайындық жұмысы ретінде жүргізіледі. Бастауыш білім беру кезеңінде оқушы алғашқы ғылыми мәліметтерді ұғуға ынталанып, қажетті дағдыларды игереді, ойлау қабілеті мен танымы қалыптасады. Ана тілінің, математиканың, табиғаттану пәндерінің ғылыми негізін білуге, оны өмірге пайдаланудың алғашқы элементтерін алуға дағдыланады. Сондай-ақ, бастауыш білім беру арқылы патриоттық, адамгершілік, дене, еңбек тәрбиесін бала бойына сіңіру көзделген [17].
Ауданда 22 жалпы орта білім беретін мектеп пен 1 орталау мектеп жұмыс жасайды. Онда 8 743 оқушы білім алады. 2014 жылы білім саласында мектеп бітірушілері ұлттық бірыңғай тест тапсырып, 76,82 баллдық көрсеткішті жинақтап, облыста 1-ші орынды иеленді.
Білім беру мекемелерінде 1 368 мұғалім жұмыс жасайды. Олардың 77 жоғарғы санатты, 507 бірінші санатты, 417 екінші санатты мұғалімдер.
Дәл осындай шығындарды жергілікті бюджет тарапынан, соның ішінде Қызылорда облысы Қармақшы аудандық әкімдігінің экономика және бюджеттік жоспарлау бөлімі мысалында қарастырып көрейік.
2012-2014 жылдарға арналған аудандық бюджет туралы аудандық мәслихаттың №310 шешімі, 2013-2015 жылдарға арналған аудандық бюджет туралы аудандық мәслихаттың №61 шешімі және 2014-2016 жылдарға арналған аудандық бюджет туралы аудандық мәслихаттың №140 шешімі негізінде жасалған Қармақшы ауданының білім беру саласына бөлген шығындары төмендегі кестеде көрсетілген (5-кесте):

Кесте 5. Қармақшы ауданының білім беру саласына бөлген шығындары, мың теңге
Жылдар
2012
2013
+-
2014
+-
Барлық шығын көлемі
5494556
5889394
6,7%
7794819
24,44%
Білім беру
3003527
3197759
6,07%
4188084
23,65%
Тиісті жылдағы шығындармен арақатынасы

54,66%

54,3%

53,73%

Алынған көзі. 2012-2014 жылдарға арналған аудандық бюджет туралы аудандық мәслихаттың №310 шешімі [13], 2013-2015 жылдарға арналған аудандық бюджет туралы аудандық мәслихаттың №61 шешімі[14] және 2014-2016 жылдарға арналған аудандық бюджет туралы аудандық мәслихаттың №140 шешімі [15]

Жылдан жылға Қармақшы ауданы білім беру саласына қаржы ресурстарын көбейтіп жатқанын жоғарыдағы кестеден көруге болады. Мәселен, 2012 жылы аудан білім беру саласына жергілікті бюджеттен 3003527 мың теңге көлемінде ақша қаражаттарын бөлді. Бұл барлық шығындар көлемінің 54,66% үлесін қамтиды. 2013 жылы білім беру саласына 3197759 мың теңге қаражат берілді. Алдыңғы жылмен салыстырғанда бұл көрсеткіш 194232 мың теңгеге көп. Барлық шығындармен арақатынасы 54,3%-ға тең. Өткен жылы білім беру саласына аудан бюджетінен 4188084 мың теңге бөлінді. Бұл сома 2013 жылмен салыстырғанда 990325 мың теңгеге басым және ағымдағы жылдың бүкіл шығындарының 53,73% қамтиды.
Қармақшы ауданының білім беру саласына бөлген шығындарының 2012-2014 жылдар аралығындағы өзгерісінің динамикасы төмендегі суретте көрсетілген (6-сурет):

Сурет 6. Білім беру шығындары өзгерісінің динамикасы
Ескерту. 5-кесте негізінде автор құрастырған

Диаграмма бойынша талдау: 2012 жылы ауданда білім беру саласына 3003527 мың теңге көлемінде қаражат бөлінді. 2013 жылы бұл 3197759 мың теңгеге дейін, яғни 2012 жылмен салыстырғанда 6.07%-ға өсті. 2014 жылы білім беру саласына одан да көп ақша каражаты, нақтырақ айтқанда, 4188084 мың теңге көлемінде берілді. Бұл 2013 жылғы сандық көрсеткіштен 24.44%-ға артық. Жыл сайын жергілікті бюджеттің білім беру саласына ақша қаражаттарының көлемін арттырып жатқанын диаграммадан көруге болады.
Қармақшы ауданының мектепке дейінгі тәрбие және оқыту шығындары төмендегі кестеде көрсетілген (6-кесте):

Кесте 6. Ауданның мектепке дейінгі тәрбие және оқыту шығындары, мың теңге
Жылдар
2012
2013
+-
2014
+-
Білім беру
3003527
3197759
6,07%
4188084
23,7%
Мектепке дейінгі тәрбие және оқыту

439067

454495

3,39%

341107

33,2%
Тиісті жылдағы білім беру шығындарымен арақатынасы

14,62%

14,21%

8,14%

Алынған көзі. 2012-2014 жылдарға арналған аудандық бюджет туралы аудандық мәслихаттың №310 шешімі, 2013-2015 жылдарға арналған аудандық бюджет туралы аудандық мәслихаттың №61 шешімі және 2014-2016 жылдарға арналған аудандық бюджет туралы аудандық мәслихаттың №140 шешімі [13]

Жоғарыдағы кестеде көріп отырғанымыздай, 2012 жылы мектепке дейінгі тәрбие және оқыту шығындарына 439067 мың теңге ақша ұсынылды. Бұл барлық білім беру саласына деген шығындардың 14,62%-ын құрайды. Келесі жылы мектепке дейінгі тәрбие және оқыту үшін аудан бюджетінен 454495 мың теңге көлемінде қаражат берілді. Алдыңғы жылмен салыстырғанда бұл соманың 15428 мың теңгеге артқанын байқауға болады, білім беру саласына кеткен шығындарына арақатынасы 14,21%-ға тең. 2014 жылы мектепке дейінгі тәрбие және оқытуға бюджеттен 341107 мың теңге ақша бөлінді. 2013 жылмен салыстырғанда бұл көрсеткіш 113388 мың теңгеге айтарлықтай кеміген. 2014 жылға барлық білім беру саласын қаржыландыруға кеткен шығындардың 8,14%-ын мектепке дейінгі тәрбие және оқыту шығындары құрды.
Қармақшы ауданының мектепке дейінгі тәрбие және оқыту шығындарының 2012-2014 жылдар аралығындағы өзгерісінің динамикасы төмендегі суретте көрсетілген (7-сурет):

Сурет 7. Мектепке дейінгі тәрбие және оқыту шығындары өзгерісінің
динамикасы
Ескерту. 6-кесте негізінде автор құрастырған

2012 жылы Қармақшы ауданында мектепке дейінгі тәрбие және оқыту шығындары 439067 мың теңгеге тең болды. 2013 жылы бұл сандық көрсеткіш 3,4%-ға өсті, нәтижесінде 454495 мың теңге болды. 2014 жылы аудан мектепке дейінгі тәрбие және оқытуға жергілікті бюджеттен 341107 мың теңге көлемінде қаражат бөлді, 2013 жылмен салыстырғанда бұл ақша сомасы 24,95%-ға кем.
Қармақшы ауданының бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім беру салаларына бөлген бюджет шығыстары келесі кестеде көрсетілген (7-кесте):

Кесте 7. Қармақшы ауданының бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім беру салаларына бөлген бюджет шығыстары, мың теңге
Жылдар
2012
2013
+-
2014
+-
Білім беру
3003527
3197759
6,07%
4188084
23,65%
Бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім беру

2273697

2361228

3,71%

2746411

14,02%
Тиісті жылдағы білім беру шығындарымен арақатынасы

75,7%

73,84%

65,56%

Алынған көзі. 2012-2014 жылдарға арналған аудандық бюджет туралы аудандық мәслихаттың №310 шешімі, 2013-2015 жылдарға арналған аудандық бюджет туралы аудандық мәслихаттың №61 шешімі және 2014-2016 жылдарға арналған аудандық бюджет туралы аудандық мәслихаттың №140 шешімі [13]

Жоғарыдағы кестеде көріп отырғанымыздай, ауданның соңғы 3 жылдағы бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім беру салаларын жергілікті бюджеттен қаржымен қамтамасыз ету сомалары көрсетілген. 2012 жылы бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім беру саласына 2273697 мың теңге көлемінде ақша бөлінді. Бұл барлық білім беру саласына деген қаражаттың 75,7% үлесін қамтиды. 2013 жылы бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім беруге жергілікті бюджеттен 2361228 мың теңге берілді. 2012 жылмен салыстырғанда бұл сома 87531 мың теңгеге көп және тиісті жылдағы барлық білім беру саласына бөлінген ақша қаражаттарының 73,84%-ын құрайды. 2014 жылы бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім беру саласына аудан 2746411 мың теңге көлемінде қаражат бөлді. Бұл білім беру саласына кеткен ақша қаражаттарына арақатынасы 65,56%-ға тең болса, 2013 жылғы көрсеткіш сомасынан 385183 мың теңгеге көбірек.
Қармақшы ауданының бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім беру салаларына бөлген бюджет шығындарының 2012-2014 жылдар аралығындағы өзгерісінің динамикасы төмендегі суретте көрсетілген (8-сурет):

Сурет 8. Бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім беру салаларына бөлген бюджет шығыстары өзгерісінің динамикасы
Ескерту. 7-кесте негізінде автор құрастырған

2012 жылы жергілікті бюджеттен бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім беру салаларына 2273697мың теңге көлемінде, 2013 жылы 3,71%-ға көбірек, яғни 2361228 мың теңге көлемінде қаражат бөлді. Өткен жылы аталған салаға бюджеттен 2746411 мың теңге ақша берілді, бұл 2013 жылмен салыстырғанда 14,02%-ға артық. Білім беру салаларының ішінде аудан бюджетінен бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім беру саласына бөлген қаражаттары басым.

.2 Жергілікті деңгейдегі әлеуметтік қамсыздандырудың қаржыландыру ерекшеліктерін талдау мен бағалау

Әлеуметтік қорғау ұғымы отандық әдебиетте 90 жылдардың басында пайда болды. Бастапқыда бұл түсініктің мағынасы халықтың кейбір санаттарына атаулы әлеуметтік көмек көрсету деп танылды. Әлеуметтік қорғау ұғымы көбінесе саясаттық мақсатқа қолданылып, қоғамдағы мемлекеттің қабылдаған нақты әлеуметтік-экономикалық шешімдеріне сай келмеді. Шет ел сөзінің social security аударымы әлеуметтік қорғау емес, әлеуметтік қауіпсіздік деп анықталды.
Ресейлік профессор М. Г. Назаров[18] әлеуметтік қорғау әлеуметтік топтарға ең төменгі күнкөріс деңгейін қамтамасыз ететін экономикалық, құқықтық, әлеуметтік кепілдіктердің заң жүзінде бекітілген тәртібі, әдістері, нысандары деген анықтама берсе, В. Д. Роик [19] Әлеуметтік қорғау жұмыскердің өмір сүру сапасын төмендететін жағымсыз жағдайлардан қорғауда қолданылатын экономикалық, әлеуметтік, құқықтық, ұйымдастырушылық, медициналық және техникалық шаралар жиынтығы деп атап көрсетеді.
Отандық Исахова П. Б.[20] айтуынша, әлеуметтік қорғауға қоғамдық дамудың нақтылы жағдайларына сәйкес азаматтардың қалыпты тіршілік әрекетінің кепілді деңгейін қамтамасыз етуге арналған басымдықтардың және оларды мемлекеттік және басқадай институттар арқылы жүзеге асыру механизмдерінің жүйесі жатады. Әлеуметтік қорғау қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының ахуалына, ішкі жалпы өнімнің көлеміне, қордаланған ұлттық байлыққа және оларды бөлудің сипатына, жүйені іске асыру механизмдерінің жұмыс тиімділігіне байланысты.
Әлеуметтік қорғаудың қаржылық көрінісі арнаулы ақша қорларын қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты қайта бөлгіштік қатынастарда айқындалып, бұл қорлардан халыққа әр түрлі әлеуметтік төлемақылар беріледі.
Халықтың әлеуметтік қауіпсіздігіне кепілдік беру мемлекеттік бюджеттің қаражаттарын қолдануды, әлеуметтік сақтандыру жүйесін құруды және азаматтардың өзін-өзі қаржымен қамтамасыз ету жағдайын жақсартуды қажет етеді. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесі күрделі құрылымға ие және өзіне әлеуметтік төлемақылар, әлеуметтік жеңілдік беру сияқты қаржылық институтты кіріктіреді. Бұл қаржылық институттардың да өзіне тән құрылымдары бар. Халықты әлеуметтік қорғауды қаржымен қамтамасыз ету осы қаржылық институттардың қызмет етуі арқылы жүргізіледі.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.