Рекреация ұғымы сұрақ-жауап түрінде
Рекреациялық географияның негізгі түсініктері болып бос уақыт, демалыс, рекреация және туризм саналады.
"Бос уақыт" – рекреациялық үрдістің дамуының керектішарты. Бос уақыт белгілі бір заманның, кластың, әлеуметтік топтың ерекшеліктеріне байланысты динамикалық категория. Ол көлемі және мазмұны жағынан өзгеріп тұрады. Бос уақытты жұмыстан тыс уақытпен шатастырмау керек. Жұмыстан тыс уақыт өзінің мәні жағынан ерекшеленетін төрт топтан тұрады: 1) үйден жұмыс орнына дейін баруға және қайтуға арналған уақыт; 2) күнделікті қажеттілікті өтеуге арналған уақыт (ұйқы, тамақтану, жеке тазалық); 3) үй шаруашылығына және тұрмыстық қажеттілікті өтеуге арналған уақыт; 4) бос уақыт – демалуға, физикалық және рухани күшін қалпына келтіруге және дамытуға арналған уақыт. Сонымен, жұмыстан тыс уақыт екіге бөлінеді: міндетті түрдегі уақыт және басқа іс-әрекеттерден босатылған уақыт (/1/.
ЖУ – жұмыс орнына жетуге және қайтуға арналған уақыт;
ТУ – үй шаруашылығына және тұрмыстық қажеттілікті өтеуге арналған уақыт;
БУ – бос уақыт – физикалық, интеллектуалдық, рухани күшін қалпына келтіруге және демалысқа арналған уақыт;
КУ – күнделікті қажеттілікті өтеуге арналған уақыт (ұйқы, тамақтану, жеке тазалық).
Бос уақыт адамның физикалық және рухани күш-қуатын қалпына келтіріп, дамытуға жұмсалады. Бос уақыт, басқаша айтқанда, белсенді әрекетке кетеді. Осылай десек те, бос уақыт демалуға арналған деп айтамыз.
Бос уақыттың негізгі екі функциясы бар: 1) адамның күшін қалпына келтіру функциясы; 2) физикалық және рухани даму функциясы. Қалпына келтіру (психофизиологиялық) функциясына тамақтану, ұйқы, қозғалыс жатады. Даму (рухани-интеллектуалды) функциясына сауықтыру, танымдық, қатынасу жатады.
Пайдалану сипатына қарай бос уақыт күнделікті,апталық және жыл сайынғы болып бөлінеді. Бос уақыттың осылай бөлінуі демалыс құрылымын зерттеу кезіндегі негізі болып табылады. Сондықтан бос уақыт рекреациялық іс-әрекетті мерзімділік және территориялық белгісі бойынша қарастыруға мүмкіндік береді. Күнделікті бос уақытты пайдалану немесе күнделікті рекреация қала ішіндегі күнделікті демалыспен байланысады. Апталық рекреация қала маңындағы рекреациялық объектілердің орналасуына байланысты болады. Ал жыл сайынғы рекреация негізінен курорттық рекреациялық объектілерімен байланысады. Сондықтан, бос уақыттың бөлінуі бойынша рекреацияның келесі түрлерін айырады: қала ішіндегі рекреация; демалыс күндерінде (уик-енд), қала маңында іске асатын апталық рекреация немесе жергілікті рекреация; демалыс немесе каникул кездерінде болатын жыл сайынғы рекреация.
Демалыс адамның жұмыс істеу қабілетін қалпына келтіреді, жүйке жүйесіне және психологиясына тиетін қысымды бәсеңдетеді, ал ауыр жұмыспен айналысатын адамдардың физикалық қысымын да азайтады. Н.С. Мироненко мен И.Т. Твердохлебовтың айтуынша (1981), демалыс – бұл күнделікті қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталмаған қандай да бір болмасын адамның іс-әрекеті. Демалыс халықтың қоғамдық өмірінің бір бөлігі, сондықтан ол әлеуметтік категорияға ие болады. Демалыс кезіндегі адамның іс-әрекеті келесідей жіктеледі (классификациясы) /1/:
1. Белгілі бір физикалық ауырлықпен байланысты іс-әрекет (серуендеу, спортпен шұғылдану);
2. Әуесқой шұғылдану – аңшылық, балық аулау, саңырау-құлақ пен жеміс-жидек жинау және т. б.;
3. Өнер әлеміне бейімделу (театрға, концертке, мұражайларға бару), өнер саласындағы шығармашылық (көркем өнер, ағашты зерделеу және т. б.);
4. Интеллектуалдық іс-әрекет (көркем әдебиет, газет, журналдарды оқу, теледидарды көру);
5. Еркін тақырыпқа әңгімелесу, сұхбаттасу, өз таңдауына байланысты сөз табысу;
6. Белсенді (ойнау, билеу) немесе пассивті түрде көңіл көтеріп, сергу;
7. Көңіл көтеру үшін саяхат жасау.
Жақсы демалыс – бұл жай жатып, тынығу емес, ол – адамның іс-әрекет түрлерінің ауысып тұруы. Шынында да, адам өзінің бос уақыттын сауықтыру немесе спорттық, мәдени, танымдық мақсат үшін жұмсайды. Мысалы, санаторийлерде, демалыс үйлерінде, пансионаттар мен демалыс базаларында болған кезде адам жиі белсенді жорыққа және экскурсияларға шығып тұру жөн. Осындай саяхаттар адамның тұрғылықты жерінен тыс жерде арнайы аумақтарда іске асады, яғни рекреация арқылы адам өзінің физикалық және рухани күшін қалпына келтіреді.
Рекреация дегеніміз этиологиялық мәндердің жинағы: recreatіo (латынша) – қайта қалпына келу, recreatіon (французша) – демалыс, көңіл көтеру, іс-әрекеттің өзгеруі.
"Рекреация – бұл халықтың тұрақты жерінен тыс жердегі арнайы мамандандырылған аумақтарда тәуліктік, апталық және жылдық өмір циклдеріндегі, адамның бос уақытын пайдалану кезінде іске асатын сауықтыру, танымдық, спорттық және мәдени-көңіл көтеру үшін қатынастар мен құбылыстар жиынтығы" (Н.С. Мироненко, И.Т. Твердохлебов, 1981) /1/.
Ұзақтығы жағынан рекреация қысқа және ұзақ (1 тәуліктен аса) мерзімді болып бөлінеді. Қысқа мерзімді рекреацияда демалушы өзінің тұрақты жеріне түнеуге қайтып келеді, ал ұзақ мерзімді кезінде адамдар өзінің тұрақты жерінен тыс жерде түнейді. Қысқа мерзімді рекреация аумақтың табиғи зоналарымен (бір-екі сағат қашықтықта) шектелсе, ал ұзақ мерзімді рекреация тек қана аумақпен шектелмейді, функционалдық зонадан басталып, ғаламдық масштабқа дейін қамтылады. Ұзақ мерзімді рекреация өзінің мәні жағынан туризм сияқты терең ұғыммен сәйкес келеді.
"Бос уақыт" – рекреациялық үрдістің дамуының керектішарты. Бос уақыт белгілі бір заманның, кластың, әлеуметтік топтың ерекшеліктеріне байланысты динамикалық категория. Ол көлемі және мазмұны жағынан өзгеріп тұрады. Бос уақытты жұмыстан тыс уақытпен шатастырмау керек. Жұмыстан тыс уақыт өзінің мәні жағынан ерекшеленетін төрт топтан тұрады: 1) үйден жұмыс орнына дейін баруға және қайтуға арналған уақыт; 2) күнделікті қажеттілікті өтеуге арналған уақыт (ұйқы, тамақтану, жеке тазалық); 3) үй шаруашылығына және тұрмыстық қажеттілікті өтеуге арналған уақыт; 4) бос уақыт – демалуға, физикалық және рухани күшін қалпына келтіруге және дамытуға арналған уақыт. Сонымен, жұмыстан тыс уақыт екіге бөлінеді: міндетті түрдегі уақыт және басқа іс-әрекеттерден босатылған уақыт (/1/.
ЖУ – жұмыс орнына жетуге және қайтуға арналған уақыт;
ТУ – үй шаруашылығына және тұрмыстық қажеттілікті өтеуге арналған уақыт;
БУ – бос уақыт – физикалық, интеллектуалдық, рухани күшін қалпына келтіруге және демалысқа арналған уақыт;
КУ – күнделікті қажеттілікті өтеуге арналған уақыт (ұйқы, тамақтану, жеке тазалық).
Бос уақыт адамның физикалық және рухани күш-қуатын қалпына келтіріп, дамытуға жұмсалады. Бос уақыт, басқаша айтқанда, белсенді әрекетке кетеді. Осылай десек те, бос уақыт демалуға арналған деп айтамыз.
Бос уақыттың негізгі екі функциясы бар: 1) адамның күшін қалпына келтіру функциясы; 2) физикалық және рухани даму функциясы. Қалпына келтіру (психофизиологиялық) функциясына тамақтану, ұйқы, қозғалыс жатады. Даму (рухани-интеллектуалды) функциясына сауықтыру, танымдық, қатынасу жатады.
Пайдалану сипатына қарай бос уақыт күнделікті,апталық және жыл сайынғы болып бөлінеді. Бос уақыттың осылай бөлінуі демалыс құрылымын зерттеу кезіндегі негізі болып табылады. Сондықтан бос уақыт рекреациялық іс-әрекетті мерзімділік және территориялық белгісі бойынша қарастыруға мүмкіндік береді. Күнделікті бос уақытты пайдалану немесе күнделікті рекреация қала ішіндегі күнделікті демалыспен байланысады. Апталық рекреация қала маңындағы рекреациялық объектілердің орналасуына байланысты болады. Ал жыл сайынғы рекреация негізінен курорттық рекреациялық объектілерімен байланысады. Сондықтан, бос уақыттың бөлінуі бойынша рекреацияның келесі түрлерін айырады: қала ішіндегі рекреация; демалыс күндерінде (уик-енд), қала маңында іске асатын апталық рекреация немесе жергілікті рекреация; демалыс немесе каникул кездерінде болатын жыл сайынғы рекреация.
Демалыс адамның жұмыс істеу қабілетін қалпына келтіреді, жүйке жүйесіне және психологиясына тиетін қысымды бәсеңдетеді, ал ауыр жұмыспен айналысатын адамдардың физикалық қысымын да азайтады. Н.С. Мироненко мен И.Т. Твердохлебовтың айтуынша (1981), демалыс – бұл күнделікті қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталмаған қандай да бір болмасын адамның іс-әрекеті. Демалыс халықтың қоғамдық өмірінің бір бөлігі, сондықтан ол әлеуметтік категорияға ие болады. Демалыс кезіндегі адамның іс-әрекеті келесідей жіктеледі (классификациясы) /1/:
1. Белгілі бір физикалық ауырлықпен байланысты іс-әрекет (серуендеу, спортпен шұғылдану);
2. Әуесқой шұғылдану – аңшылық, балық аулау, саңырау-құлақ пен жеміс-жидек жинау және т. б.;
3. Өнер әлеміне бейімделу (театрға, концертке, мұражайларға бару), өнер саласындағы шығармашылық (көркем өнер, ағашты зерделеу және т. б.);
4. Интеллектуалдық іс-әрекет (көркем әдебиет, газет, журналдарды оқу, теледидарды көру);
5. Еркін тақырыпқа әңгімелесу, сұхбаттасу, өз таңдауына байланысты сөз табысу;
6. Белсенді (ойнау, билеу) немесе пассивті түрде көңіл көтеріп, сергу;
7. Көңіл көтеру үшін саяхат жасау.
Жақсы демалыс – бұл жай жатып, тынығу емес, ол – адамның іс-әрекет түрлерінің ауысып тұруы. Шынында да, адам өзінің бос уақыттын сауықтыру немесе спорттық, мәдени, танымдық мақсат үшін жұмсайды. Мысалы, санаторийлерде, демалыс үйлерінде, пансионаттар мен демалыс базаларында болған кезде адам жиі белсенді жорыққа және экскурсияларға шығып тұру жөн. Осындай саяхаттар адамның тұрғылықты жерінен тыс жерде арнайы аумақтарда іске асады, яғни рекреация арқылы адам өзінің физикалық және рухани күшін қалпына келтіреді.
Рекреация дегеніміз этиологиялық мәндердің жинағы: recreatіo (латынша) – қайта қалпына келу, recreatіon (французша) – демалыс, көңіл көтеру, іс-әрекеттің өзгеруі.
"Рекреация – бұл халықтың тұрақты жерінен тыс жердегі арнайы мамандандырылған аумақтарда тәуліктік, апталық және жылдық өмір циклдеріндегі, адамның бос уақытын пайдалану кезінде іске асатын сауықтыру, танымдық, спорттық және мәдени-көңіл көтеру үшін қатынастар мен құбылыстар жиынтығы" (Н.С. Мироненко, И.Т. Твердохлебов, 1981) /1/.
Ұзақтығы жағынан рекреация қысқа және ұзақ (1 тәуліктен аса) мерзімді болып бөлінеді. Қысқа мерзімді рекреацияда демалушы өзінің тұрақты жеріне түнеуге қайтып келеді, ал ұзақ мерзімді кезінде адамдар өзінің тұрақты жерінен тыс жерде түнейді. Қысқа мерзімді рекреация аумақтың табиғи зоналарымен (бір-екі сағат қашықтықта) шектелсе, ал ұзақ мерзімді рекреация тек қана аумақпен шектелмейді, функционалдық зонадан басталып, ғаламдық масштабқа дейін қамтылады. Ұзақ мерзімді рекреация өзінің мәні жағынан туризм сияқты терең ұғыммен сәйкес келеді.
1-блок
1.Рекреациялық географияның негізгі ұғымдары: бос уақыт, демалыс, рекреация, туризм, экскурсия, олардың ара-қатынасы.
Рекреациялық географияның негізгі түсініктері болып бос уақыт, демалыс, рекреация және туризм саналады.
"Бос уақыт" - рекреациялық үрдістің дамуының керектішарты. Бос уақыт белгілі бір заманның, кластың, әлеуметтік топтың ерекшеліктеріне байланысты динамикалық категория. Ол көлемі және мазмұны жағынан өзгеріп тұрады. Бос уақытты жұмыстан тыс уақытпен шатастырмау керек. Жұмыстан тыс уақыт өзінің мәні жағынан ерекшеленетін төрт топтан тұрады: 1) үйден жұмыс орнына дейін баруға және қайтуға арналған уақыт; 2) күнделікті қажеттілікті өтеуге арналған уақыт (ұйқы, тамақтану, жеке тазалық); 3) үй шаруашылығына және тұрмыстық қажеттілікті өтеуге арналған уақыт; 4) бос уақыт - демалуға, физикалық және рухани күшін қалпына келтіруге және дамытуға арналған уақыт. Сонымен, жұмыстан тыс уақыт екіге бөлінеді: міндетті түрдегі уақыт және басқа іс-әрекеттерден босатылған уақыт (1-сурет) 1.
- жұмыс уақыты
- жұмыстан тыс уақыт
ЖУ - жұмыс орнына жетуге және қайтуға арналған уақыт;
ТУ - үй шаруашылығына және тұрмыстық қажеттілікті өтеуге арналған уақыт;
БУ - бос уақыт - физикалық, интеллектуалдық, рухани күшін қалпына келтіруге және демалысқа арналған уақыт;
КУ - күнделікті қажеттілікті өтеуге арналған уақыт (ұйқы, тамақтану, жеке тазалық).
1-сурет. Еңбекші халықтың тәуліктік-жиындық уақытының құрылымы
Бос уақыт адамның физикалық және рухани күш-қуатын қалпына келтіріп, дамытуға жұмсалады. Бос уақыт, басқаша айтқанда, белсенді әрекетке кетеді. Осылай десек те, бос уақыт демалуға арналған деп айтамыз.
Бос уақыттың негізгі екі функциясы бар: 1) адамның күшін қалпына келтіру функциясы; 2) физикалық және рухани даму функциясы. Қалпына келтіру (психофизиологиялық) функциясына тамақтану, ұйқы, қозғалыс жатады. Даму (рухани-интеллектуалды) функциясына сауықтыру, танымдық, қатынасу жатады.
Пайдалану сипатына қарай бос уақыт күнделікті,апталық және жыл сайынғы болып бөлінеді. Бос уақыттың осылай бөлінуі демалыс құрылымын зерттеу кезіндегі негізі болып табылады. Сондықтан бос уақыт рекреациялық іс-әрекетті мерзімділік және территориялық белгісі бойынша қарастыруға мүмкіндік береді. Күнделікті бос уақытты пайдалану немесе күнделікті рекреация қала ішіндегі күнделікті демалыспен байланысады. Апталық рекреация қала маңындағы рекреациялық объектілердің орналасуына байланысты болады. Ал жыл сайынғы рекреация негізінен курорттық рекреациялық объектілерімен байланысады. Сондықтан, бос уақыттың бөлінуі бойынша рекреацияның келесі түрлерін айырады: қала ішіндегі рекреация; демалыс күндерінде (уик-енд), қала маңында іске асатын апталық рекреация немесе жергілікті рекреация; демалыс немесе каникул кездерінде болатын жыл сайынғы рекреация.
Демалыс адамның жұмыс істеу қабілетін қалпына келтіреді, жүйке жүйесіне және психологиясына тиетін қысымды бәсеңдетеді, ал ауыр жұмыспен айналысатын адамдардың физикалық қысымын да азайтады. Н.С. Мироненко мен И.Т. Твердохлебовтың айтуынша (1981), демалыс - бұл күнделікті қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталмаған қандай да бір болмасын адамның іс-әрекеті. Демалыс халықтың қоғамдық өмірінің бір бөлігі, сондықтан ол әлеуметтік категорияға ие болады. Демалыс кезіндегі адамның іс-әрекеті келесідей жіктеледі (классификациясы) 1:
1. Белгілі бір физикалық ауырлықпен байланысты іс-әрекет (серуендеу, спортпен шұғылдану);
2. Әуесқой шұғылдану - аңшылық, балық аулау, саңырау-құлақ пен жеміс-жидек жинау және т. б.;
3. Өнер әлеміне бейімделу (театрға, концертке, мұражайларға бару), өнер саласындағы шығармашылық (көркем өнер, ағашты зерделеу және т. б.);
4. Интеллектуалдық іс-әрекет (көркем әдебиет, газет, журналдарды оқу, теледидарды көру);
5. Еркін тақырыпқа әңгімелесу, сұхбаттасу, өз таңдауына байланысты сөз табысу;
6. Белсенді (ойнау, билеу) немесе пассивті түрде көңіл көтеріп, сергу;
7. Көңіл көтеру үшін саяхат жасау.
Жақсы демалыс - бұл жай жатып, тынығу емес, ол - адамның іс-әрекет түрлерінің ауысып тұруы. Шынында да, адам өзінің бос уақыттын сауықтыру немесе спорттық, мәдени, танымдық мақсат үшін жұмсайды. Мысалы, санаторийлерде, демалыс үйлерінде, пансионаттар мен демалыс базаларында болған кезде адам жиі белсенді жорыққа және экскурсияларға шығып тұру жөн. Осындай саяхаттар адамның тұрғылықты жерінен тыс жерде арнайы аумақтарда іске асады, яғни рекреация арқылы адам өзінің физикалық және рухани күшін қалпына келтіреді.
Рекреация дегеніміз этиологиялық мәндердің жинағы: recreatіo (латынша) - қайта қалпына келу, recreatіon (французша) - демалыс, көңіл көтеру, іс-әрекеттің өзгеруі.
"Рекреация - бұл халықтың тұрақты жерінен тыс жердегі арнайы мамандандырылған аумақтарда тәуліктік, апталық және жылдық өмір циклдеріндегі, адамның бос уақытын пайдалану кезінде іске асатын сауықтыру, танымдық, спорттық және мәдени-көңіл көтеру үшін қатынастар мен құбылыстар жиынтығы" (Н.С. Мироненко, И.Т. Твердохлебов, 1981) 1.
Ұзақтығы жағынан рекреация қысқа және ұзақ (1 тәуліктен аса) мерзімді болып бөлінеді. Қысқа мерзімді рекреацияда демалушы өзінің тұрақты жеріне түнеуге қайтып келеді, ал ұзақ мерзімді кезінде адамдар өзінің тұрақты жерінен тыс жерде түнейді. Қысқа мерзімді рекреация аумақтың табиғи зоналарымен (бір-екі сағат қашықтықта) шектелсе, ал ұзақ мерзімді рекреация тек қана аумақпен шектелмейді, функционалдық зонадан басталып, ғаламдық масштабқа дейін қамтылады. Ұзақ мерзімді рекреация өзінің мәні жағынан туризм сияқты терең ұғыммен сәйкес келеді.
Туризм - (француз сөзі tuorіsme - серуендеу, саяхат жасау) - бос уақыттытұрақты жерінен тыс жерде өткізудің бір түрі. Рекреацияға немесе демалысқа қарағанда, туризм - өте тар түсінік. Қазіргі ғылыми әдебиеттер бойынша "туризм" - бұл адамдардың тұрғылықты жерінен тыс жерге саяхаттау және тұрақтау барысында пайда болатын қатынастар мен құбылыстар жиынтығы. Әрине, егер де бұл тұрақтау ұзақ уақыттық қоныстану немесе ақша табу мақсатымен уақытша қоныстануға айналып кетпесе.Сонымен, туризм - бұл тұрақты жерінен тыс жерде 24 сағат немесе одан артық уақыт ішінде болатын рекреацияның барлық түрі 1.
"Экскурсия" латын тілінен келген сөз - жол жүру, серуендеу, көрікті көз тартарлық объектілерді аралап көру деген мағынаны білдіреді (мәдени ескерткіштер, мұражайлар, және т. б.).
"Экскурсия - бұл танымдық, ағартушылық, ғылыми, спорттық немесе ойын-сауық мақсатты көздейтін, 24 сағаттан аспайтын және түнеуге тоқтамай саяхаттау немесе серуендеу" 1. "Туризм" және "экскурсия" түсініктері өзара өте тығыз байланыста болады. Экскурсия барлық маршруттарда туристерге көрсетілетін қызмет. Автобус, поез немесе кемемен саяхат жасағанда, әрбір аялдамасында туристерді экскурсоводтар күтіп тұрады. Олар туристерге қызықты жерлер туралы толық мәлімет береді, олай болмаған жағдайда саяхат өзінің мәнін жоғалтар еді. Экскурсиялардың тақырыптары қызықты, мазмұнды және әр түрлі болып келеді.
Жоғарыда айтылғандардың барлығына қорытынды жасасақ, мынаны аңғаруға болады: адамның бос уақытындағы әрекеттерінің барлығы да "демалыс" деген кең түсінікке жатады, ал қалғандары соған кіреді. Демалысқа адамның үйде де, үйден тыс жерде де айналысатын барлық рекреациялық іс-әрекеттері кіреді. Төменгі сатыға "рекреация" немесе үйден тыс жердегі демалысты қосуға болады. Оған "туризм" де, "экскурсия" да кіреді. Рекреация туризмнен кеңірек түсінік, өйткені оған экскурсия, сая бақтағы демалыс және басқа да рекреация түрлері енеді. Ал туризм дегеніміз, демалыс пен рекреацияға қарағанда, тар мағынадағы өте қысқа түсінік (2-сурет) 1.
ДЕМАЛЫС
Демалыстың басқа түрлері
Белгілі бір физикалық ауырлыққа байланысты іс-әрекет (серуендеу, спортпен шұғылдану)
Әуесқой шұғылдану - аңшылық, балық аулау, саңырауқұлақ пен жеміс-жидек жинау және т. б.
Өнер әлеміне бейімделу (театрға, концертке, мұражай-ларға бару), өнер саласындағы шығармашылық, т. б.
РЕКРЕАЦИЯ
Басқа түрлері
Санаторлық-курорттық емделу
Туристік-экскурсиялық қызмет көрсету
Дене шынықтыру
ТУРИЗМ
Емдік
Спорттық-сауықтыру
Көңіл көтеру үшін саяхат жасау
Саяжайлық демалыс
Танымдық
Сауықтыру демалысы
Интеллектуалдық
іс-әрекеттер (көркем әдебиет, газет, журналдарды оқу, теледидарды көру
және т. б.)
Экскурсия
Әуесқойлық кәсіп немесе білім алу
Техникалық
Шығарма-шылық
Көркем
өнерпаз-дық
Спортпен айналысу
Белсенді (ойнау, билеу) немесе пассивті түрде көңіл көтеріп сергу
Еркін тақырыпқа әңгімелесу, сұхбаттасу, өз таңдауына байланысты сөз табысу
2-сурет.Негізгітүсініктердіңқатынас ы
2.Адамның физикалық және психикалық күштерін қалпына келтіру және дамыту қажеттілігі. ҒТР, оның оң және теріс көріністері, туризм дамуындағы ролі.
Туризм арқылы сауықтыру - адамның өндірісте физикалық және психикалық шаршауын басудың бірден-бір жолы болып саналады. Туризмнің бұл фунуциясының әлеум-экномикалық түпкі мәні өте жоғарғы, себебі ол миллиондаған адамдардың денсаулығын шынықтруға бағытталған, олай болса, ол адамның еңбек қабілетін көтереді. Туристік жорықтарда адамда өзгеше бір психо-физиологиялық қасиеттер және пайдалы біліктіліктер қалыптасады. Туризмнің ондай қасиетінің практикалық маңызы зор. Туризм ұйымшылыққа, бір-біріне өзара көмек көрсетуге алған мақсатты орындауға тәрбиелейді.
Рекреациялық қажеттілік рекреациялық іс-әрекеттің белгілі бір түрлеріне ғана іске асырылады, ондай іс-әрекеттер тек бос уақытта ғана жүзеге асып, ол адамның физикалық, психологиялық және рухани күшін қалпына келтіруге және дамытуға бағытталған.
ҒТР болғанан кейін әлемдік туризм индустриясында өзгерістер басталды. Компютерлік ақпараттық технологияның арқасында туристік нарық қызметтері субъектілерінің арасындағы қатынастар мүлдем өзгерді. Аз уақыттың ішінде электронды жүйелер дамудың ұзақ жолынан өтті:сонау шағын операцияларды автоматтандырудан бастап, соңғы кездегі интернет желілеріне дейін жетті. 1960 жылы құрылған АҚШ-тың қорғаныс кешені АРПАНЕТ деген байланыс жүйесінен бастады, кейін интернет желілері кеңейтілді. Дүниежүзілік ақпараттық торда туризм индустриясы толық көрсетілген. Ірі компаниялар интернетті жақсы түсініп қабылдады, олар өздерінің жеке сайттарын ашты, ақпарат көзі кеңейтілді.
Артықшылығы: жаңа техникалар пайда болғалы адамдардың жұмысы жеңілдеді, қол жетімділік жоғарлады, қызмет көрсету сапасы жоғарлады, яғни уақыт үнемделді халықаралық байланыс арта түсті.
Кемшілігі: жұмыссыздық артты, адам орнына техника жұмыс істейтін болды.
3.Рекреациялық қажеттілік ұғымы. Рекреациялық қажеттіліктер - рекреациялық іс-әрекетінің ұйымдастыру негізі.
Рекреациялық қажеттіліктер адамның өмір сүру іс-әрекеті кезіндегі жоғалтатын физикалық және рухани күшін, денсаулығын және еңбекке жарамдылығын қалпына келтіру үшін қажет. Рекреациялық кажеттіліктер қоршаған ортаның факторларына байланысты болады. Рекреациялық кажеттіліктер - қоғамдық, топтық және жеке-дара болып бөлінеді 1.
Қоғамдық рекреациялық қажеттіліктер - қоғамның барлық мүшелерінің денсаулығын және еңбекке жарамдылығын, физикалық және рухани күшін қалпына келтіруін анықтайтын қажеттіліктер. Олар рекреациялық шаруашылықтың құрылымын, оның территориялық ұйымдастыру түрлерін анықтайды. Қоғамдық рекреациялық қажеттіліктер негізгі болып саналады.
Топтық рекреациялық қажеттіліктер - белгілі бір топтың әлеуметтік-демографиялық, кәсіптік немесе белгілі бір жастағы топтың қажеттілігін, мәнін анықтайтын қажеттіліктер. Рекреациялық қызметтерді тұтынатын арнайы тобына жанұяны жатқызуға болады. Олар емдеу, сауықтыру және танымдық қызметтерді кең түрде пайдаланады. Қазіргі кезде жастар туризмі де әлеуметтік топ ретінде қарқынды дамып келе жатыр.
Жеке-дара рекреациялық кажеттіліктер - жеке адамның денсаулығын қалпына келтіруге, танымдық, рухани дамуына арналған рекреациялық шараларға сұраныс туғызады. Қоғамдық, топтық және жеке-дара рекреациялық қажеттіліктер диалектикалық өзара байланыста болады. Жеке-дара рекреациялық кажеттіліктер әлеуметтік топтың рекреациялық қажеттілік құрылымына әсер етеді, олар арқылы жалпы қоғамдық қажеттіліктер іске асады.
Рекреациялық қажеттіліктің әлеуметтік-психологиялық зерттеулері әлеуметтік топ немесе жеке тұлғаның рекреациялық қажеттілігінің қоршаған ортамен диалектикалық өзара байланысына бағытталған.
Рекреациялық кажеттіліктің қалыптасуына әсер ететін факторлар:
1. Әлеуметтік-экономикалық факторлар: өндіріс күшінің даму деңгейі; туризм мен демалыс сферасының даму деңгейі; халықтың табысы; қызмет пен заттардың жеке бағалары (оның ішінде - рекреациялық); көлік инфрақұрылымының даму деңгейі; демалыстың ұзақтығы; рекреациялық аудандар мен маршруттар туралы жарнама және ақпарат беру; халықтың әлеуметтік және кәсіптік құрамы; мәдени өмір деңгейі; халықтың көшіп-қонуы; ұлттық дәстүрлер.
2. Демографиялық факторлар: қала мен ауыл халқының қатынасы (урбандалу дәрежесі); халықтың жыныстық құрылымы; отбасының құрамы мен мөлшері; орналасуының ерекшеліктері.
3. Әлеуметтік-психологиялық факторлар: іскерлік және мәдени байланыстардың тығыздығы, мәдени өмірдің түрі; сәннің әсері; жеке тұлғаның құндылық бағыты.
4. Медико-биологиялық факторлар: халық денсаулығының жағдайы.
5. Табиғи факторлар: адам тұратын табиғи аумақ; аумақтың географиялық ерекшеліктері.
Рекреациялық қажеттіліктерге экономикалық баға беру халықтың рекреациялық қажеттіліктерін қанағаттандыру дәрежесі арқылы анықталады. Рекреациялық қажеттіліктерге экономикалық баға бергенде қоғамның мүмкіншілігін, рекреациялық қажеттілікті өтеуге жіберетін қаржысын ескереді.
Рекреациялық қажеттіліктер - бұл күнделікті өмірдегі қажеттіліктер. Оларды қанағаттандыру рекреациялық тауарлар мен қызметті өндірудің мүмкіншілігіне байланысты.
Рекреациялық қажеттіліктердің медико-биологиялық аспектісі санаторлық-курорттық емдеудің құрылымы мен көлемімен анықталады. Аймақтық медициналық статистиканың негізіне қарай курортологтар тұтынушылардың санаторлық-курорттық емделуде жиынтық балансын жасайды және оларды қанағаттандыру мүмкіндіктерін анықтайды.
Рекреациялық қажеттіліктің әлеуметтік-психологиялық зерттеулері әлеуметтік топ немесе жеке тұлғаның рекреациялық қажеттілігінің қоршаған ортамен диалектикалық өзара байланысына бағытталған.
Рекреациялық іс-әрекет процесінде түрлі әлеуметтік топ немесе түрлі жастағы адамдар тобы арнайы талаптар қоя бастайды. Әрине, олардың барлық талаптарын ескеру мүмкін емес. Бірақ та рекреациялық әрекетті ұйымдастырғанда демалушылардың әр алуан талаптарына ғылыми көзқарас болу тиіс.
Рекреациялық қажеттіліктің социологиялық зерттеулері кешенді түрде жүргізіледі. Оларда мынадай кезеңдер болуы мүмкін 1:
1. Демалыстың қазіргі шақтағы тенденцияларын статистикалық деректердің негізінде зерттеу;
2. Рекреацияның мәні мен оның болашақта дамуы туралы алдын ала болжамдар жасау;
3. Халық арасында анкеталық жауап алуды жүргізу;
4. Рекреацияның даму болашағына ғылыми болжам жасау;
5. Репрезентативтік деректерді тексеру негізінде теориялық ережелерді құрастыру.
Рекреациялық қажеттілікті зерттеу үшін таңдау зондаж әдісі қолданылады, яғни бүкіл халықты емес, халықтың бір бөлігін ғана сұрап шығу. Сауалнама жүргізу аумақ бойынша бөлінеді: адамның жұмыс орнында және демалыс орнында. Жұмыс орында жүргізілетін сауалнамалар рекреацияның жиілігін, ұзақтығын, маусымдылығын, құрылымын анықтайды. Рекреациялық аудандағы сауалнамалар реркеацияның мазмұнын, демалушылардың бюджетін, олардың қанағаттандыру дәрежесін анықтайды. Осындай зерттеулердің негізінде бұрынғы КСРОда туристердің көбісі орман мен теңіз жағалауын таңдады. Орманда демалуды халықтың - 34,5%, теңізде - 28,2%, өзең-көлде - 29,5% қалады.
Социологиялық зерттеулердің нәтижелері медицина жұмысшылары, экономист, эколог, курортолог және басқа да мамандардың кепілдіктерімен толықтырылуы керек.
Халықтың сұранысы ұсынылатын туристік қызметтердің көлемі мен құрылымына, рекреациялық шаруашылықтың дамуына байланысты.
Рекреациялық қажеттіліктерге болжам жасағанда бір жағынан туризмнің қазіргі құрылымын, ал екінші жағынан тез өзгеріп тұратын өмірдің жағдайын ескеру қажет.
4.Рекреациялық іс-әрекет әлеуметтік-экономикалық құбылыс ретінде, оның мәні, құрылымы және классификациясы.
Рекреациялық қажеттілік рекреациялық іс-әрекеттің белгілі бір түрлерінде ғана іске асады, ондай әрекеттер тек бос уақытта ғана ұйымдастырылып, адамның физикалық, психологиялық және рухани күшін қалпына келтіруге және дамытуға бағытталады.
Ғылыми әдебиеттерде рекреациялық іс-әрекеттің неше түрлі жіктеуі мен топтастырылуы кездеседі. Олардың негізінде ең жиі кездесетін критерийлері мынадай: саяхат мақсаты, оның ұйымдастыру сипаты, құқықтық статусы, саяхаттың ұзақтығы, рекреанттардың қозғалыс түрі, онық жас мөлшері, шаралар жиілігі және тағы басқалары - бұлардың барлығы рекреациалық іс-әрекеттің құрылымы деп аталады. (2 кесте)
РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ ІС-ӘРЕКЕТТІҢ КЛАССИФИКАЦИЯСЫ
(Н.С. Мироненко, И.Т. Твердохлебов, 1981)
Рекреацияның басты себебі бойынша
Рекреациялық ресурстардың пайдалану сипаты бойынша
Құқықтық статусы бойынша
Мерзіміи бойынша
Территориялық белгісі бойынша
Маусымдық бойынша
Ұйымдастыру сипаты бойынша
Жас белгісі бойынша
Қатысушылар саны бойынша
Әлеуметтік қатыстардың ұзақтығы бойынша
Жылдамдық дәрежесі бойынша
Көлік пайдалану сипаты бойынша
Емдеу
Спорттық-сауықтыру
Танымдық
Климатпен емдеу(теңіз жағалауы, таулы, жазық жерлер, бальнеологиялық және батпақпен емдеу)
Белгілі бір бағыттық(маршруттық), қыдыру, спорттық, су астымен жүзу, аң мен балық аулау, тауда шаңғы тебу, альпинизм
Табиғи, мәдени-тарихи ескеткіштер
Ұлттық (ішкі)
Халықаралық(шетелдік)
Қысқа мерзімді Ұзақ мерзімді
Қала маңы(жергілікті), ішкі аудандық(жалпы мемлекеттік), халықаралық
Жыл бойы және мерзімдік (жазғы, қысқы)
Белгіленген(жоспарлы), өз бетінше (ұйымдастырылған, ұйымдастырылмаған
Балалар үшін, ересектер үшін және аралас
Жеке және топтық
Ортадан тепкіш және ортаға тартқыш
Стационарлық(тұрақты), көшпелі
Автомобильдік(жеке), автобустық,авиациялық, теміржолдық, теңіздік, өзендік, круиздік
Емдеу рекреациясы негізгі емдік табиғи факторларына қарай бөлінеді: климат, минералды су көздері, емдік балшықтар және тағы басқалар. Осындай ресурстарға байланысты ол үш негізгі топқа бөлінеді: климатпен емдеу, бальнеологиялық емдеу және балшықпен емдеу емдеу. Олардың үйлесіп келуіне қарай бальнео-батпақпен емдеу, бальнео-климатпен емдеу, климат-бальнео-батпақпен емдеу топтары болып та бөліне алады. Емдік-курортық рекреация жайлары медициналық-биологиялық нормаларға мұқият сәйкес болулары қажет. Жұртты емдеуге арналған курорт аумақтары белгілі шарттарға ие болуы керек.
Мысалы, бұрынғы КСРО-да табиғи ландшафтық зонларға сәйкес курорттар мынадай типтерге болінген: 1) теңіз жағалаулық жазықтық, көбінесе жерортатеңіздік климаты, дала, шөл, ылғалды суптропиктер ормандардың климаты, қоңыржай ендіктерінің орман климты, шөлейт климаты тән курорттар; 2) жазықтық континенталдық курорттар қоңыржай белдеуінің тайга, орман зоналарында, қоңыржай белдеуінің муссондық ормандар климатының зонасында, дала мен орманды дала, субтропиктік ормандар мен шөлейт зоналарында орналасқан; 3) Тау курортты тау етегіндегі, аласа таудағы(500-1000м), орта таулардың төменгі белдеуіндегі (1000-1500м), орта таулардың жоғарғы белдеуіндегі (1000-1500м) және биік таулы (2000 м-ден астам) курорттарына бөлінген.
Спорттық-сауықтыру рекреациясы да алуан түрлі. Әлем бойынша кең тараған түрлеріне суға түсіп, жағажайда демалу жатады. Суда немесе су жағасында демалу түрлі рекреациялық шараларды қамтиды: суға түсу, күн ваннасы, жағалау бойымен серуендеу, жағалауда доп ойнау, су шаңғысы және т. б.
Серуендеу және кәсіби-серуен демалысына мынадай шаралар кіреді: ашық-таза ауада демалу, көрікті-көз тартатын жерлерді көру, саңырау-құлақ пен жидек, теңіз моллюскаларын және басқа да табиғат сыйлықтарын теру.
Соңғы жылдары типті асыл тастар мен минералды, құпия қоймаларды іздестіру сияқты туризм түрі дамуда. Мысалы, Панамерикен әуе компаниясы құнды минералдарды іздестіру мақсатында Аустралия мен Жаңа Зеландияға 24 күндік саяхат ұйымдастырады. 3 миллионнан астам американдықтар бос уақытында теңіз түбіндегі құпияларды іздеумен айналысады.
Танымдық рекреациясы. Танымдық аспектісі рекреациялық шаралардың едәуір бөлігіне тән. Бірақ тереңірек тануды қажет ететін рекреациялық шаралар да болады, яғни мәдени-тарихи ескерткіштерді, сәулетті ансамбльдерді көру, сонымен қатар жаңа аудандармен, елдермен, этнографиямен, фольклормен, табиғи құбылыстарымен және шаруашылық объектілерімен танысу.
Мысалы, Ресейде танымдық туризм объектісі - Камчаткадағы Гейзерлер Алабы. АҚШ-та - Йоллоустонның табиғи кереметтері, Қазақстанда - Шарын каньоны, Шетен орманы, Тұйықсу мұздықтары және т.с.с. Рекреаңиялық іс-әрекеттің танымдық түрлерінің бірі - жануарлар өмірін бақылау. Мысалы, таңіз жануарларының отарларын бақылау үшін көптеген туристер келеді. Қасиетті Павел аралында (АҚШ) котик жануарларының оң қонысы бар. Біреуінде туристер үшін кәдімгі галерея мен бақылау мұнарасы салынған.
Рекреацияның көптеген түрі табиғи және әлеуметттік - экономикалық себептерден маусымдық сипатына ие. Рекреацияның осындай маусымдылығы көтпеген әлеуметтік және экономикалық мәселелерді тудырады. Ең алдымен рекреациялық инфрақұрлымның пайдалану тиімділігі төмендейді, еңбекпен қамтылу мен қызмет көрсету және көлік жұмысында шыңдар мен шұңғымалар пайда болады. Мысалы, теңіз жағалаулық рекреациялық аудандарда қысты күні шілде-тамызға қарағанда еңбекпен қамтылу 3-4 есе төмендейді. Жұрттың көбі жазда, шұрайлы күн көзінде демалғысы келеді. Сөйтіп, күн көзі маусымдықтың маңызды факторы екені анық. Сонымен қатар, маусымдылықтың тағы бір себебі өнеркәсіп орындары мен мекемелердің жұмыс тәртібі бойынша олар қызметкерлерге жүйелі демалысты жазды күні беруге тырысады. Білім беру жүйесінде де жұмыс тәртібі осындай.
Рекреацияның кейбір түрлері, әсіресе емдік - курорттық түріне жататын түрлері жыл бойы істейді, дегенмен, мұнда да рекреациялық ағымның толқындары болады. Материалдық-техникалық қамтамасыздандыру және басқалары толығымен сәйкес болу қажет. Жәнеде, маусымдық құйқылжуларды азайту үшін туристік ағым қарқындылығының маусымдылығы мен оған себеп болатын факторлар арасындағы байланыстарын зеттеу қажет
5 Рекреациялық іс-әрекеттің қоғамдық функцияларының негізгі топтарының сипаттамасы: 1)медико - биологиялық; 2)әлеуметтік-мәдени; 3) экономикалық; 4) саяси; 5) экологиялық
Қазір рекреация іс-әрекеттің таңдаулы түріне жатады, ол адамның күнделіеті дұрыс өмір сүру жағдайына айналып отыр. Қоғамдық көзқарас жағынан оның негізгі мақсаты- қоғамның әрбір мүшесінің физикалық және психологиялық күш-қуатын қалпына келтіру, оның рухани дүниесін жан-жақты дамыту. Рекреация дегеніміз - дамыған қоғамның айырылмас бір бөлігі, қазіргі өмір салтының элементтері.
Рекреациялық іс-әрекеттің қоғамдық негізгі функциялары: 1)медико - биологиялық; 2)әлеуметтік-мәдени; 3) экономикалық; 4) саяси; 5) экологиялық.
1)Медико-биологиялық функциясы санаторлық-куроттық ем мен сауықтырудан тұрады. Туризм арқылы сауықтыру - адамның өндірістегі немесе өндірістен тыс уақыттағы психологиялық шаршауын басудың бірден -бір жолы болып табылады.Әрине, бұл жалғыз әдіс емес. Мысалы, ғалымдар адамының қала жағдайларында адам мен қоршаған ортасы арасындағы өзара әрекеттесуін реттейтін болашақтағы қалалардың ұтымды аумақтық жоспарлануын ойластыруда.
2)Мәдени- әлеуметтік функциясы- бұл рекреацияның ең басты жетекші функциясы. Мәдени талғам- бұл қоршаған ортаны, дүниені біліп түсіну. Туризм еліміздегі ғана емес, бүкіл әлемдегі табиғаттың тарихи-мәдени және әлеуметтік байлықтарымен адамның рухани түрде танысуына үлкен мүмкіндіктер туғызады.
3)Рекреацияның экономикалық функциясының ішіндегі бастысы - жұмысшы күшін қалпына келтіру. Рекреация қоғамға қажетті уақытты сақтап қалып үнемдейді. Саяси экономия бойынша демалыс пен туризм аясындағы еңбек әуелі жинақталады да, одан кейін материалдық өндіріс қызметкерлері арқылы затқа айналады. Рекреацияның арқасында адамның еңбекке деген құштарлығы және ұзақ жұмыс істеу қабілеті артады. Бұл жағынан рекреациялық эффект арқылы, мысалы, аурулар санының төмендеуі арқылы үнемделген адам-сағат санының үнемделуі жөніндегі есептер қызық болуы мүмкін.
Тауар ақша қатынасында рекреация басқа да экономикалық функциялар атқарады. Мысалы:1-елдің белгілі бір бөлігінің шаруашылық құрылымын жедел дамыту; 2-еңбек сферасын ұлғайту,яғни рекреациялық қызмет көрсету арқылы халықты жұмыспен қамтамасыз ету; 3-рекреациялық аудандардың пайдасын көздеп,халықтың ақша кірісі мен шығын балансының құрылымына үлкен әсерін тигізеді. 4-шетелдік валютаны алудың көзі болатын шетелдік туризмді көтеру.
4)Саяси функциясы - елдің белгілі бір бөлігінің шаруашылық құрылымын жедел дамыту; еңбек сферасын ұлғайту; халықтың ақша кірісі мен шығын балансы.
5)Экологиялық функциясы - халықтың денсаулығын сақтау мен жақсартуға байланысты. Демалыс пен туризм халықтың денсаулығы мен сапасына әсерін тигізетін қоршаған табиғи ортаны қорғау және қалпына келтіру үшін өте қажет. Рекреациялық сұраныстың арқасында курорттар, демалыс зоналары және туризм желілері ұйымдастырылып, туризм жуйесі реттелінеді. Басқа жағынан қарасақ, туризмнің жылдам дамуы, курорттық-туристік аудандарда туристердің тым көп шоғырлануы рекреациялық табиғатты оңтайлы пайдалануды және табиғи кешендерге түсетін салмақты реттеуді керек етеді. Туристердің табиғатты пайдалануы табиғатты қорғаудың түрлерін дамытады,ресурстық әлеуетті ұтымды пайдалану шарттарын қалыптастырады. Осы мақсатта рекреациялық игеру жобалары мен жоспарларын ғылыми тұрғыдан дәлелдеу, курорттар мен туристік орталықтарды табиғи кешендер тұрақтылығын ескерумен дамыту керек.
Қоғам сұранысының өсуі мен оның құрылымының өзгеруі нәтижесінде қорғалатын аумақтардың жаңа түрі- ұлттық саябақтар ұйымдастырылады. Мемлекеттік табиғи ұлттық саябақтар құнды табиғи және мәдени ландшафтарды қорғау мен демалысты ұйымдастыру мақсатында ұйымдастырылады.
6.Рекреациялық шаралар және олардың циклдері туралы түсінік. Рекреациялық іс-әрекеттің технологиялық функциялары: 1. Қалпына келтіру: а) емдеу; б) сауықтыру. 2. Дамыту: а) физикалық; б) рухани.
Рекрациялық іс-әрекет белгілі бір тәсілдер арқылы жүзеге асады. Мұндай тәсілдерді реккрациялық шаралар деп атайды. Сонымен, рекреациялық шаралар- бұл рекреациялық іс-әрекет түрлеріін іске асыру тәсілдері. Шаралар жинағының ішінде мынадай рекреациялық шараларды бөліп қарауға болады; суға шомылу, жаяу қыдыру, саңырауқұлақ пен жеміс-жидек жинау, ескерткіштер мен мұражайларды аралап көру және т.с.с. Рекреациялық шараларды екі топқа бөлуге болады, олар негізі төрт шаранын басын қосады.
Рекреациялық-емдеу шаралары- бұл арнайы шаралар жүйесі, санаторлық-курорттық емдеу әдістерімен қатаң анықталады: климатпен емдеу, бальнеологиялық емдеу, балшықпен емдеу және т.б.
Рекреациялық-сауықтыру шараларының турлері әралуан болып келеді. Бұған кіретіндер: қыдыру, суға шомылу, кун және ауа ванналарын алу, ойындар, жәй демалыс, саңырауқұлақ теру және т.б.
Рекреациялық- спорттық шаралары, негізінен, адамның күш-қуатын дамытуға бағытталған. Бұған кіретіндер: спорттық ойындар, желкенді және моторлы су спорты, шаңғы спорты, ұзақ жаяу жорықтар, тау шыңдарына көтерілу және т.б.
Рекреациялық-танымдық шаралар адамның рухани дамуына арналған. Бұған жататындар: мәдени ескерткіштерді тамашалау, табиғат құбылыстарымен танысу және т.б.
Барлық декреациялық іс әрекет түрері РӘЦ мен бірігіп,тқұрамына енеді. РӘЦ белгілі бір уақыт ішінде қайталанып тұратын рек шаралар комбинациясы. Тәулік циклі белгілі бір уақ ішінде бірнеше рет қайталанып тұрады. Циклдер бөлінеді: ұзақ дем-тәулік циклінен құралады, өмір циклі-рекреация түрлерінің ауысып тұруынан, аудандардан құр, белгілі жастар циклі.
Рекреациялық шаралардың бірнеше турі шынында бірігіп орын алады. Мысалы, жаңа жерлерде серуендеу қозғалыс пен таным функцияларын бірге орындайды.Рекреант өз еркімен белгілі уақыт ішінде бірнеше рекреациялық шараларды біріктіру мүмкін. Осындай үйлестіру саны өскен сайын рекреациялық әрекет тиімділігі де артады, себебі бір уақыт бірлігінде рекреациялық қажеттіліктің үлкенірек көлемі қанағаттандырылыды.
1.Қалпына келтірілген топ:а) Рекреациялық емдеу шаралары: Қатаң түрде анықтау әдісі бойынша санаторлық-курорттық емдеу шарасы: бальнеологиялық (минералды сумен) емдеу, батпақпен емдеу. б) Рекреациялық сауықтыру шаралары: Таза ауада жүру және мөлшерлі физиеалық салмақпен қыдыру, суға жүзу, әр түрлі ойындар, саңырауқұлақ және жеміс-жидек теру, күн мен ауа ваннасы, пассивті тыныңу және т.б.
2.Даму тобы: в) Рекреациялық спорт шаралары: Адамның күш-қуатынөсіру шарасы(спорттық ойындар,моторлы су спорты, шаңғы спорты, ұзақ уақытқа сапарға шығу, тау шығдарына шығу және т.б.) г) Адамды рухани дамыту шарасы(мәдени және тарихи ескерткіштерді көру, мұражайларға бару, табиғи және қоғамдық құбылыстармен танысу және т.б.)
7. Рекреациялық жүйе және ТРЖ түсінігінің ара қатынасы: сала мен кәсіпорын. Рекреациялық сала мен туризм индустриясы.
Рекреациялық жүйе объективті және әлеуметтік құрылым ретінде тұңғыш рет ұсынған В.С. Преображенский болды. В.С. Преображенский ұсынысы кеңістік рекреациялық географияның аяғына тұру жолында ең алғашқы ірі қадам болып саналады. В.С. Преображенсктйдің пікірінше, рекреациялық жүйе дегеніміз функционалды мәні бойынша объективті және әлеуметтік құрылым, басқа материалдық (өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, көлік) және материалдық емес(тұрмыстық қызмет көрсету, қоғамдық тамақтандыру, денсаулық сақтау) салаларымен теңдес халық шаруашылық жүйесі болып табылады. Зерттеу практикасында жиналған мәліметтер геожүйенің ерекше концепциясын-территориялық рекреациялық жүйесін (ТРЖ) жасады, ол рекреациялық географияның жаңа оқу пәні болмақ.
Территориялық рекреациялық жүйе - бұл әлеуметтік география жүйесі, жер мен оның функцияларын бүтін түрде бейнелеп көрсетеді, оның ішінде ең бастысы-адамның денсаулығы мен ебек қабілетін, физикалық және психоэмоциялықкүш қуатын қалпына келтіріп же кеңейте түсу. ТРЖ-құрылымы шағын жүйелерден тұрады: демалушыар тобы (ДТ) рекреанттар трж элементтерінне қойылатын талапты анықтайды; табиғи мәдени кешендер (ТК) белгілі сиымдылығы, атрактивтілігі, сенімділігі, тұрақтылығы болады; қызмет көрсету (ҚК) қызмет көрсетіп мекеме өндірістік техн қамтамасыз етеді ; басқару органы (БО) барлық элементтердің дұрыс жұм істеуін қарап, реттеп отырады; техникалық құрылыс (ТҚ) демалуш мен қызмет көрс дің тіршілік әрекетін қамт етеді.
Рекреациялық қызмет көрсету өндірістің материалдық емес сферасына жатады. Рекреациялық қызмет көрсету мен рекреациялық іс-әрекетті ұйымдастыру жұмысының объекті- адам және оның демалыс өткізетін жерінің жағдайлары болып табылады. Реккреациялық сала қызметкерлерінің еңбегінің нәтижелері бойынша халық шаруашылығының кез-келген саласымен салыстыруға болады. Бұл іс-әрекеттің тиімді болу шарты- жақсы ұйымдастырылған, жоспарланған және дұрыс басқарылатын саланың болуы. Дегенмен, О.А. Кибальчич (1973) айтқандай, рекреациялық саланың азаматтық құқығы әзірше шектелген. Біздің елімізде рекреациялық қызмет көрсетудің жеке рекреациялық салаға айналуына барлық мүмкіндіктер бар. Рекреациялық сала дегеніміз не? Әрбір салада бірнеше кәсіпорындар, мекемелер, ұйымдар бірігіп, белгілі бір функция атқарады, яғни салада шаруашылық бірліктер топтасады. Реккреациялық салаға келетін болсақ, рекреациялық саланың құрылымын анықтау өте қиын. Не себептен? 1-ші қиындығы: туризм мультипликаторлық эффектісі, яғни көп қосымша салалар рекреанттарға қызмет көрсетуге кіріседі; 2-ші қиындығы: рекреанттар санын дәл анықтау өте қиын, яғни статистикалық есептің жоқтығы. Осы себептен рекреациялық саланың шекарасы нақты болмайды. Сондықтан рекреациялық саланы жоспарлау, оның экономикалық рөлін, мысалы, одан тусетін табысын анықтау, саладағы қызметпен қамтылуды есептеу де қиынға туседі.
Халық шаруашылық саласын бөліп көрсету үшін ең алдымен еңбектің қоғамдық бөлінісіндегі ондағы тек һзіне тән еңбек түрін анықтап бөлу қажет. Рекреанттар өндірістің материалдық та, материалдық емес те аяларында өндірілген тұтыну заттарын пайдаланады. Атап айтсақ, бұлар- көлік құралдары мен орналастыру орындары, тамақтандыру жүйесінде өндірілген өнім, туристік жабдықтану заттары, тұрмыс қызметтері және т.б.
Материалдық және материалдық емес игілікті пайдалану белгісі бойынша рекреантқа қызмет көрсететін барлық мекемелерді рекреациялық салаға жатқызуға болады. Кейбір зерттеушілер бұл жиынтықты туризм индустриясы деп атайды. Бірақ, рекреациялық сала мен туризм индустриясы ұғымдарын ажырата білген жөн. Рекреациялық салада негізгі технологиялық үрдістер іске асады, ал туризм индустрисында сонымен қатар, рекреантқа қызмет көосетуді ұйымдастыоғанда шаруашылық байланыстар да пайда болады. Егер рекреациялық сала мен туризм индустриясы арасындағы ерекшеліктерді аңғармай, саланы қалыптастыру критерийі ретінде тек тұтынуды қарастырсақ, бұл сала, өндірістері шаруашылықтың әр түрлі салаларында шашылып жатқан алапес бір салаға айналып кетеді. Қазіргі кезде көптеген елдерде рекреациялық сала рекреациялық тұтынудын кешендік сипатына орай туризм индустрисы тұжырымдамасына негізделген
Турист энциклопедиясында туризм индустриясы туралы мынадай
анықтама берілген: бұл - материалдық-техникалық базалардың құрылуын,
туристік рекреациялық ресурстарды игеру мен пайдалануын, туристік
тауарлар мен қызметтерді айырбасталуы мен қолданылуын материалды жəне
материалды емес сфера өнімдерінің өндірісін қамтамасыз ететін мекемелер
мен ұйымдар жиынтығы.
Туризм индустриясының мекемелері мен кəсіпорындары үш топқа
бөлінеді:
1. Демалыс орындары мен маршруттардағы туристік-экскурсиялық
қызмет көрсету мекемелері.
2. Демалыс орында туристерге жəне жергілікті халыққа тұрмыстық,
мəдени-танымдық, сауда қызметтерді көрсететін мекемелер.
3. Туризмнің материалдық-техникалық базаларды құру мен пайдалануды
қамтамасыз ететін өнеркəсіп мекемелері жəне оларға еңбек құралдарын,
шикізат, инвентарь жеткізетін кəсіпорындар, сондай-ақ туризм сферасына
біліктілігі жоғары мамандар дайындайтын мекемелер.
Туризм индустриясы үш айрықша қасиеттерімен ерекшеленеді:
біріншіден, туристік мекемелердің орналасуы ресурстарға бағытталады;
екіншіден, туристік қызмет көрсетудегі мезгілдік; үшіншіден
инфрақұрылымының даму деңгейіне қойылатын жоғарғы дəрежедегі талап.
8. Рекреациялық және туристік іс-әрекеттің территориялық ұйымдастырылуының шарттары мен факторлары. Рекреациялық аумақтардың негізгі түрлері.
Рекрециялық саланың территориялық ұйымдастырылуына ең елеулі әсер ететін жағдайларды фактор деп, басқа жағдайларды- шарртар деп атайды. Туризмнің дамуы мен ұйымдастырылуына көптеген факторлар мен шарттар: әлеуметтік-экономикалық, табиғи-географиялық, демографиялық, ғылыми-техникалық, саяси және т.б. әсерін тигізеді. Рекреациялық қажеттіліктер рекрециялық саланың территориялық ұйымдастырылуының басты факторы болып саналады. Ал, рекреациялық қажеттіліктердің қалыптасуы әлеуметтік-экономикалық факторлармен айқындалады.
Сондықтан барлық факторлар туризм мен халық демалысы дамуының әлеуметтік-экономикалық және саяси шектеуші факторларын ескере тұра талдануы керек.
Көрсетілген факторларды жүйелей отырып, оларды екі топқа бөледі. Осылай бөлуді В.С. Преображенский, В. И. Азар, И. В. Зорин, П. Мариот сияқты атақты ғалымдар ұсынылды.
1. Туризмдегі қоғамдық қажеттіліктерді туғызатын факторлар, Олар демалыстардың турлі формаларына сұраныс туғызады. Сонымен қатар, олар рекреациялық шаруашылықтың құрылымын анықтайды.
2. Рекреациялық қажеттіліктерді іске асырушы факторлар. Олар жұртты туризмнің турлі факторларымен айналысуға тартады. Бұл факторлар туризмнің табиғи, ьәдени-тарихи ресурстарымен, халықтың әлеуметтік-экономикалық өмір жағдайымен(табыс деңгейі, бос уақыттың болуы) байланысты.
Бұл екі фактор территория жағынан шоғырланған және шоғырланбаған болып бөлінеді.
Шоғырланбаған факторлар болып- рекреациялық шаруашылыққа халық шаруашылық деңгейінде әсер ететін, бүкіл халық шаруашылық кешенінің қоғамдық-экономикалық үрдісімен байланысты туғызушы және іске асырушы факторлар. Туристік-рекреациялық жүйеге талдау жасағанда бұл факторлар ескеріледі.
Шоғырланған факторлар- туризмдегі еңбектің аумақтық бөлінуін анықтайтын, рекреациялфқ функцияларды белгілі бір жерге бекітетін, кеңістікке нақты жіктелген туғызушы және іске асырушы факторлар. Мұндай факторларға тау, орман, жылы теңіз бен өзендер, минералды сулар, мәдени ескерткіштер жатады. Себебі, олар туризм индустриясы мекемелерінің орналасуын анықтайды.
Авторлардың көбісі іске асырушы фактордың маңызы демалыс пен туризмді шағын көлемді аумақтарда ұйымдастырғанда өте жоғары, ал ауқымды территорияларда туғызушы факторлардың маңызы оданда жоғары деп есептейді.
Іске асырушы факторлардың аумақтық рекреациялық ұйымдастырылуына жасайтын әсері санаторлық - курорттық және туристік - экскурсиялық қызмет көрсету кәсіпорындары торының аумақтық таралуы мен дамуында орын алады
Ұзақ мерзімді қаладан тыс жердегі демалыс ареалдарын тауып, оған
жер бөліп пайдалану мəселелерін шешу барысында үш тенденция
анықталды: 1) курорттық елді мекендер немесе тұтас курорттық
агломерациялар негізінде урбанданған рекреациялық аумақтарды дамыту;
2) рекреациялық саябақтарды қалыптастыру арқасында рекреацияны елді
мекен аралықтарындағы аумақтарда дамыту; 3) ауыл жерлеріндегі демалыс
ареалдарында орналасқан өтпелі рекреациялық аумақтарды игеру.
Бірінші түріне жататын аумақтардың ішінде теңіз жағалаулық демалыс
аудандары, емдік-санаторлық бөлек курорттар мен курорттық аудандар, тау-
шаңғы туристік кешендері ең жиі кездеседі.
Теңіз жағалаулық рекреациялық аудандар қазіргі рекреациялық
аудандары ішіндегі ең жылдам дамып келе жатқан аудандары. Келіп жүрген
рекреанттар саны бойынша олар əлем астаналарынан кейінгі екінші орын
алады деп айтсақ қате болмас. Теңіз жағалауларының өте қарқынды, кейде
тым асығыс игерілуі - 50-ші жылдарында басталып, қазір де жалғасып
жатқан туристік бум салдары. Жағалауға перпендикулярлы үш функционалдық зон
орналасады: 1) дəл судың жанында - спорттың су түрлері мен ойын-сауық
зонасы; 2) одан кейін жер үстіндегі спорт түрлері мен ойын-сауықтар зонасы
3) туристерді орналастыру орындары (қонақ үйлер, кемпингтер
тамақтандыру орындары, паркингтер жəне т.б
9. Рекреациялық география - қоғамдық-географиялық ғылымының саласы: пәнаралық сипаты, зерттеу нысаны мен пәні, зерттеу әдістері, өзге ғылымдар арасындағы орны.
Қазіргі шақта рекреациялық іс-әрекет әлеуметтік-экономикалық факторлардың маңызды біреуіне айналып отыр. Рекреациялық іс-әрекетті ұйымдастыру кешенді түрде жүргізілуі қажет, өйткені рекреациялық жүйе қандай түрде болмасын, өзара әсерде болады: демалушылар тобы, табиғи кешендер, техникалық инфрақұрылым, қызмет көрсету сферасы, өндіріс сферасы, еңбек ресурстары, орналастыру жүйелері және басқалары. Жердің географиялық ортасының сипаттарына байланысты ғылыми зерттеулерді дамыту кезінде, рекреацияның мәселелері және оның географиялығы пайда болады. Рекреациялық мәселелерді қазіргі өмір талабында зерттеу, ғылыми жетістіктердің сөз жүзінен іске асырылуы - міне, осылардың барлығының жинағы қоғамдық географияның жаңа саласы болатын рекреациялық географияны туғызды. Бұрынғы КСРО-да география саласында рекреациялық мәселелерін зерттеу жұмыстарымен География Институті айналысатын. Бұндай жұмыстармен негізінен В.С. Преображенский басқарған физикалық географияның бөлімі және А.А. Минц басқарған экономикалық географияның бөлімі айналысқан.
Рекреациялық жүйені объективті және әлеуметтік құрылым ретінде тұңғыш рет ұсынған В.С.Преображенский болды. В.С. Преображенскийдің ұсынысы кеңестік рекреациялық географияның аяғына тұру жолында ең алғашқы ірі қадам болып саналады. В. С. Преображинский пікірінше, рекреациялық жүйе дегеніміз функционалдық мәні бойынша объективті және әлеуметтік құрылым, басқа материалдық (өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, көлік) және материалдық емес (тұрмыста қызмет көрсету, қоғамдық тамақтандыру, денсаулық сақтау) салалрымен теңдес халық шаруашылық жүйесі (саласы) болып табылады. Рекреациялық қызметтерді өндіруге және халықтың рекреациялық қажеттіліктерін қанағаттандыруға мамандандырылған аумақтық-шаруашылық құрылымның географиялығы пайда болды. Зерттеу практикасында жиналған мәліметтер геожүйенің ерекше концепциясын - территориялық рекреациялық жүйесін (ТРЖ) жасады, ол рекреациялық географияның жаңа оқу пәні болмақ.
"Территориялық рекреациялық жүйе" - бұл әлеуметтік географиялық жүйе. ТРЖ-де белгіленген қоғамдық функциялар жиналған, оның ішінде адамның (рекреанттың) денсаулығы мен еңбек қабілеті, физикалық және психоэмоциялық күш-қуатын қалпына келтіру ең бастысы болып табылады. Құрылымы жағынан ТРЖ бір-бірімен байланысты элементтерден тұрады (шағын жүйелерден): табиғи және мәдени кешендер (ТК), техникалық құрылыс (ТҚ), қызмет көрсету (ҚК), басқару органы (БО) және демалушылар тобы (ДТ)-рекреанттар (сурет 7).
Сурет - 7. Рекреациялық жүйесінің сұлбасы (В. С. Преображенский, 1975)
ДТ - демалушылар тобы; ТК - табиғи және мәдени кешен; ТҚ - техникалық құрылыс; ҚК - қызмет көрсетушілер тобы; БО - басқару органы; 1 - жүйенің сыртқы байланыстары; 2 - шағын жүйелер арасындағы байланыстар; 3 - басқару командалары;4 - шағын жүйелер туралы мәліметтер; І - демалушылардың қанағаттандырылуы туралы; ІІ - демалушылардың сұранысы бойынша табиғи кешендердің сақталу дәрежесі; ІІІ - техникалық жүйелердің мүмкіндіктері мен пайдалы қасиеттерінің сақталу дәрежесі; ІV - қызмет көрсетушілердің жағдайы туралы.
Шағын жүйе "демалушылар тобы" - ең негізгісі, ол туристердің әлеуметтік-демографиялық, жергілікті және ұлттық ерекшеліктеріне байланысты, ТРЖ-нің басқа да элементтеріне қойылатын талаптарды анықтайды. Бұл жүйе рекреациялық қажеттіліктің құрылымы мен мөлшерін, туристік сұраныстың географиясы мен таңдауын, туристік ағымдардың әртүрлілігі мен мезгілдігін анықтап отырады.
"Табиғи және тарихи-мәдени кешендер" шағын жүйесі ресурс ретінде қарастырылып, ТРЖ құрылуының жергілікті базисы болып табылады. Табиғи және тарихи-мәдени кешендердің белгілі бір сыйымдылығы, сенімділігі, комфорттылығы, тұрақтылығы және аттрактивтілігі (тартымдылығы) болады. Олар пайдалану қорының көлемі, тарау мөлшері, пайдалану кезеңдері арқылы сипатталынады және демалушыларға қызмет көрсету процесінде бірнеше рет қолданылады.
Шағын жүйе "техникалық құрылыстар" - демалушылар мен қызмет көрсетушілердің тіршілік әрекеттерін (орналастыру, тамақтандыру, көлік қызметтері), сонымен қатар арнайы рекреациялық қажеттіліктерін де (емдеу, сауықтыру қызметі; экскурсиялық, мәдени және тұрмыс қызметтері) қамтамасыз етеді. Рекреациялық және қызмет көрсету кәсіпорындарының кешені рекреациялық инфрақұрылымды құрайды. Олар сыйымдылық, әртүрлілік, комфорттылық,экологиялық, технологиялық (пайдалануға дайындық) көрсеткіштерімен сипатталады.
Шағын жүйе "қызмет көрсетушілер" демалушыларға рекреациялық қызмет көрсету функциясын атқарады және рекреациялық мекемелердің өндірістік-технологиясын қамтамасыз етеді. Бұл шағын жүйе мамандандырылған мекемелерде рекреациялық қызмет көрсетушілердің санымен, туристік мамандардың кәсіптік және білім деңгейімен сипатталады.
"Басқару органы" ТРЖ элементтерінің өзара әсерін реттеп отырады және барлық жүйелерінің бүтіндей әсерлі жұмыс істеуін қамтамасыз етеді. Қазіргі уақытқа және болашаққа жоспарлау мен басқару жүйесі арқылы ТРЖ желілерінің әр түрлі салалары мен деңгейлерінің кешенді түрде дамуын жүзеге асырады, рекреациялық қажеттіліктерді болжамдайды, рекреациялық ресурстарға баланс жасайды, рекреациялық іс-әрекеттердің ақпараттық, нормативті-заңдылық және материалды-техникалық жағынан қамтамасыз етілуін жүзеге асырады.
Рекреациялық география ТРЖ-ні бүтін бір жүйе түрінде зерттеп, оның қалыптасуын, динамикалық дамуын, әртүрлілігін, ТРЖ-нің басқа да географиялық жүйелерімен өзара әсерлерін және өзара байланысының заңдылықтарын анықтайды.
Демек, рекреациялық география - бұл халықтың рекреациялық іс-әрекетін ұйымдастыруын оқып түсіндіретін интегралдық-синтетикалық ғылым. Мұндай жағдайда территориялық қоғамдық жүйенің рекреациялық шағын жүйесі (ТҚЖ немесе ойкумена) зерттеу объектісі болып қарастырылады, ал оқу пәні ретінде территориялық рекреациялық жүйе алынады. "Рекреациялық іс-әрекетті территориялық ұйымдастыру" термині қоғамдық географиядағы "қоғамның территориялық ұйымдастырылуы" ұғымына сәйкес келеді.
Жалпы айтқанда, қоғамды территориялық ұйымдастыру түсінігі еңбектің территориялық бөлінуі, өндіріс күштерінің орналасуы, өндірістік қатынастардағы аймақтық айырмашылықтарды, адамдарды орналастыру, қоғам мен табиғаттың өзара қатынастарын, аймақтық әлеуметтік-экономикалық саясаттың мәселелерін және т. б. қамтиды. Біздің жағдайымызда бұлардың барлығы адамның рекреациялық іс-әрекет тұжырымдамасымен сәйкес келеді.
Рекреациялық география тарихи, салыстырмалы, картографиялық, аналитикалық, статистикалық, математикалық моделдеу, баланс әдістерін, социологиялық зерттеулерді кең түрде қолданады.
ТРЖ-ні зерттеу барысында осы әдістерді кешенді түрде пайдалану қажет, яғни басқаша айтсақ рекреациялық география жүйелі талдау әдістерін қолданады. Зерттеу тақырыбының әлеуметтік сипатына орай, рекреациялық география басқа қоғамдық ғылымдарда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.Рекреациялық географияның негізгі ұғымдары: бос уақыт, демалыс, рекреация, туризм, экскурсия, олардың ара-қатынасы.
Рекреациялық географияның негізгі түсініктері болып бос уақыт, демалыс, рекреация және туризм саналады.
"Бос уақыт" - рекреациялық үрдістің дамуының керектішарты. Бос уақыт белгілі бір заманның, кластың, әлеуметтік топтың ерекшеліктеріне байланысты динамикалық категория. Ол көлемі және мазмұны жағынан өзгеріп тұрады. Бос уақытты жұмыстан тыс уақытпен шатастырмау керек. Жұмыстан тыс уақыт өзінің мәні жағынан ерекшеленетін төрт топтан тұрады: 1) үйден жұмыс орнына дейін баруға және қайтуға арналған уақыт; 2) күнделікті қажеттілікті өтеуге арналған уақыт (ұйқы, тамақтану, жеке тазалық); 3) үй шаруашылығына және тұрмыстық қажеттілікті өтеуге арналған уақыт; 4) бос уақыт - демалуға, физикалық және рухани күшін қалпына келтіруге және дамытуға арналған уақыт. Сонымен, жұмыстан тыс уақыт екіге бөлінеді: міндетті түрдегі уақыт және басқа іс-әрекеттерден босатылған уақыт (1-сурет) 1.
- жұмыс уақыты
- жұмыстан тыс уақыт
ЖУ - жұмыс орнына жетуге және қайтуға арналған уақыт;
ТУ - үй шаруашылығына және тұрмыстық қажеттілікті өтеуге арналған уақыт;
БУ - бос уақыт - физикалық, интеллектуалдық, рухани күшін қалпына келтіруге және демалысқа арналған уақыт;
КУ - күнделікті қажеттілікті өтеуге арналған уақыт (ұйқы, тамақтану, жеке тазалық).
1-сурет. Еңбекші халықтың тәуліктік-жиындық уақытының құрылымы
Бос уақыт адамның физикалық және рухани күш-қуатын қалпына келтіріп, дамытуға жұмсалады. Бос уақыт, басқаша айтқанда, белсенді әрекетке кетеді. Осылай десек те, бос уақыт демалуға арналған деп айтамыз.
Бос уақыттың негізгі екі функциясы бар: 1) адамның күшін қалпына келтіру функциясы; 2) физикалық және рухани даму функциясы. Қалпына келтіру (психофизиологиялық) функциясына тамақтану, ұйқы, қозғалыс жатады. Даму (рухани-интеллектуалды) функциясына сауықтыру, танымдық, қатынасу жатады.
Пайдалану сипатына қарай бос уақыт күнделікті,апталық және жыл сайынғы болып бөлінеді. Бос уақыттың осылай бөлінуі демалыс құрылымын зерттеу кезіндегі негізі болып табылады. Сондықтан бос уақыт рекреациялық іс-әрекетті мерзімділік және территориялық белгісі бойынша қарастыруға мүмкіндік береді. Күнделікті бос уақытты пайдалану немесе күнделікті рекреация қала ішіндегі күнделікті демалыспен байланысады. Апталық рекреация қала маңындағы рекреациялық объектілердің орналасуына байланысты болады. Ал жыл сайынғы рекреация негізінен курорттық рекреациялық объектілерімен байланысады. Сондықтан, бос уақыттың бөлінуі бойынша рекреацияның келесі түрлерін айырады: қала ішіндегі рекреация; демалыс күндерінде (уик-енд), қала маңында іске асатын апталық рекреация немесе жергілікті рекреация; демалыс немесе каникул кездерінде болатын жыл сайынғы рекреация.
Демалыс адамның жұмыс істеу қабілетін қалпына келтіреді, жүйке жүйесіне және психологиясына тиетін қысымды бәсеңдетеді, ал ауыр жұмыспен айналысатын адамдардың физикалық қысымын да азайтады. Н.С. Мироненко мен И.Т. Твердохлебовтың айтуынша (1981), демалыс - бұл күнделікті қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталмаған қандай да бір болмасын адамның іс-әрекеті. Демалыс халықтың қоғамдық өмірінің бір бөлігі, сондықтан ол әлеуметтік категорияға ие болады. Демалыс кезіндегі адамның іс-әрекеті келесідей жіктеледі (классификациясы) 1:
1. Белгілі бір физикалық ауырлықпен байланысты іс-әрекет (серуендеу, спортпен шұғылдану);
2. Әуесқой шұғылдану - аңшылық, балық аулау, саңырау-құлақ пен жеміс-жидек жинау және т. б.;
3. Өнер әлеміне бейімделу (театрға, концертке, мұражайларға бару), өнер саласындағы шығармашылық (көркем өнер, ағашты зерделеу және т. б.);
4. Интеллектуалдық іс-әрекет (көркем әдебиет, газет, журналдарды оқу, теледидарды көру);
5. Еркін тақырыпқа әңгімелесу, сұхбаттасу, өз таңдауына байланысты сөз табысу;
6. Белсенді (ойнау, билеу) немесе пассивті түрде көңіл көтеріп, сергу;
7. Көңіл көтеру үшін саяхат жасау.
Жақсы демалыс - бұл жай жатып, тынығу емес, ол - адамның іс-әрекет түрлерінің ауысып тұруы. Шынында да, адам өзінің бос уақыттын сауықтыру немесе спорттық, мәдени, танымдық мақсат үшін жұмсайды. Мысалы, санаторийлерде, демалыс үйлерінде, пансионаттар мен демалыс базаларында болған кезде адам жиі белсенді жорыққа және экскурсияларға шығып тұру жөн. Осындай саяхаттар адамның тұрғылықты жерінен тыс жерде арнайы аумақтарда іске асады, яғни рекреация арқылы адам өзінің физикалық және рухани күшін қалпына келтіреді.
Рекреация дегеніміз этиологиялық мәндердің жинағы: recreatіo (латынша) - қайта қалпына келу, recreatіon (французша) - демалыс, көңіл көтеру, іс-әрекеттің өзгеруі.
"Рекреация - бұл халықтың тұрақты жерінен тыс жердегі арнайы мамандандырылған аумақтарда тәуліктік, апталық және жылдық өмір циклдеріндегі, адамның бос уақытын пайдалану кезінде іске асатын сауықтыру, танымдық, спорттық және мәдени-көңіл көтеру үшін қатынастар мен құбылыстар жиынтығы" (Н.С. Мироненко, И.Т. Твердохлебов, 1981) 1.
Ұзақтығы жағынан рекреация қысқа және ұзақ (1 тәуліктен аса) мерзімді болып бөлінеді. Қысқа мерзімді рекреацияда демалушы өзінің тұрақты жеріне түнеуге қайтып келеді, ал ұзақ мерзімді кезінде адамдар өзінің тұрақты жерінен тыс жерде түнейді. Қысқа мерзімді рекреация аумақтың табиғи зоналарымен (бір-екі сағат қашықтықта) шектелсе, ал ұзақ мерзімді рекреация тек қана аумақпен шектелмейді, функционалдық зонадан басталып, ғаламдық масштабқа дейін қамтылады. Ұзақ мерзімді рекреация өзінің мәні жағынан туризм сияқты терең ұғыммен сәйкес келеді.
Туризм - (француз сөзі tuorіsme - серуендеу, саяхат жасау) - бос уақыттытұрақты жерінен тыс жерде өткізудің бір түрі. Рекреацияға немесе демалысқа қарағанда, туризм - өте тар түсінік. Қазіргі ғылыми әдебиеттер бойынша "туризм" - бұл адамдардың тұрғылықты жерінен тыс жерге саяхаттау және тұрақтау барысында пайда болатын қатынастар мен құбылыстар жиынтығы. Әрине, егер де бұл тұрақтау ұзақ уақыттық қоныстану немесе ақша табу мақсатымен уақытша қоныстануға айналып кетпесе.Сонымен, туризм - бұл тұрақты жерінен тыс жерде 24 сағат немесе одан артық уақыт ішінде болатын рекреацияның барлық түрі 1.
"Экскурсия" латын тілінен келген сөз - жол жүру, серуендеу, көрікті көз тартарлық объектілерді аралап көру деген мағынаны білдіреді (мәдени ескерткіштер, мұражайлар, және т. б.).
"Экскурсия - бұл танымдық, ағартушылық, ғылыми, спорттық немесе ойын-сауық мақсатты көздейтін, 24 сағаттан аспайтын және түнеуге тоқтамай саяхаттау немесе серуендеу" 1. "Туризм" және "экскурсия" түсініктері өзара өте тығыз байланыста болады. Экскурсия барлық маршруттарда туристерге көрсетілетін қызмет. Автобус, поез немесе кемемен саяхат жасағанда, әрбір аялдамасында туристерді экскурсоводтар күтіп тұрады. Олар туристерге қызықты жерлер туралы толық мәлімет береді, олай болмаған жағдайда саяхат өзінің мәнін жоғалтар еді. Экскурсиялардың тақырыптары қызықты, мазмұнды және әр түрлі болып келеді.
Жоғарыда айтылғандардың барлығына қорытынды жасасақ, мынаны аңғаруға болады: адамның бос уақытындағы әрекеттерінің барлығы да "демалыс" деген кең түсінікке жатады, ал қалғандары соған кіреді. Демалысқа адамның үйде де, үйден тыс жерде де айналысатын барлық рекреациялық іс-әрекеттері кіреді. Төменгі сатыға "рекреация" немесе үйден тыс жердегі демалысты қосуға болады. Оған "туризм" де, "экскурсия" да кіреді. Рекреация туризмнен кеңірек түсінік, өйткені оған экскурсия, сая бақтағы демалыс және басқа да рекреация түрлері енеді. Ал туризм дегеніміз, демалыс пен рекреацияға қарағанда, тар мағынадағы өте қысқа түсінік (2-сурет) 1.
ДЕМАЛЫС
Демалыстың басқа түрлері
Белгілі бір физикалық ауырлыққа байланысты іс-әрекет (серуендеу, спортпен шұғылдану)
Әуесқой шұғылдану - аңшылық, балық аулау, саңырауқұлақ пен жеміс-жидек жинау және т. б.
Өнер әлеміне бейімделу (театрға, концертке, мұражай-ларға бару), өнер саласындағы шығармашылық, т. б.
РЕКРЕАЦИЯ
Басқа түрлері
Санаторлық-курорттық емделу
Туристік-экскурсиялық қызмет көрсету
Дене шынықтыру
ТУРИЗМ
Емдік
Спорттық-сауықтыру
Көңіл көтеру үшін саяхат жасау
Саяжайлық демалыс
Танымдық
Сауықтыру демалысы
Интеллектуалдық
іс-әрекеттер (көркем әдебиет, газет, журналдарды оқу, теледидарды көру
және т. б.)
Экскурсия
Әуесқойлық кәсіп немесе білім алу
Техникалық
Шығарма-шылық
Көркем
өнерпаз-дық
Спортпен айналысу
Белсенді (ойнау, билеу) немесе пассивті түрде көңіл көтеріп сергу
Еркін тақырыпқа әңгімелесу, сұхбаттасу, өз таңдауына байланысты сөз табысу
2-сурет.Негізгітүсініктердіңқатынас ы
2.Адамның физикалық және психикалық күштерін қалпына келтіру және дамыту қажеттілігі. ҒТР, оның оң және теріс көріністері, туризм дамуындағы ролі.
Туризм арқылы сауықтыру - адамның өндірісте физикалық және психикалық шаршауын басудың бірден-бір жолы болып саналады. Туризмнің бұл фунуциясының әлеум-экномикалық түпкі мәні өте жоғарғы, себебі ол миллиондаған адамдардың денсаулығын шынықтруға бағытталған, олай болса, ол адамның еңбек қабілетін көтереді. Туристік жорықтарда адамда өзгеше бір психо-физиологиялық қасиеттер және пайдалы біліктіліктер қалыптасады. Туризмнің ондай қасиетінің практикалық маңызы зор. Туризм ұйымшылыққа, бір-біріне өзара көмек көрсетуге алған мақсатты орындауға тәрбиелейді.
Рекреациялық қажеттілік рекреациялық іс-әрекеттің белгілі бір түрлеріне ғана іске асырылады, ондай іс-әрекеттер тек бос уақытта ғана жүзеге асып, ол адамның физикалық, психологиялық және рухани күшін қалпына келтіруге және дамытуға бағытталған.
ҒТР болғанан кейін әлемдік туризм индустриясында өзгерістер басталды. Компютерлік ақпараттық технологияның арқасында туристік нарық қызметтері субъектілерінің арасындағы қатынастар мүлдем өзгерді. Аз уақыттың ішінде электронды жүйелер дамудың ұзақ жолынан өтті:сонау шағын операцияларды автоматтандырудан бастап, соңғы кездегі интернет желілеріне дейін жетті. 1960 жылы құрылған АҚШ-тың қорғаныс кешені АРПАНЕТ деген байланыс жүйесінен бастады, кейін интернет желілері кеңейтілді. Дүниежүзілік ақпараттық торда туризм индустриясы толық көрсетілген. Ірі компаниялар интернетті жақсы түсініп қабылдады, олар өздерінің жеке сайттарын ашты, ақпарат көзі кеңейтілді.
Артықшылығы: жаңа техникалар пайда болғалы адамдардың жұмысы жеңілдеді, қол жетімділік жоғарлады, қызмет көрсету сапасы жоғарлады, яғни уақыт үнемделді халықаралық байланыс арта түсті.
Кемшілігі: жұмыссыздық артты, адам орнына техника жұмыс істейтін болды.
3.Рекреациялық қажеттілік ұғымы. Рекреациялық қажеттіліктер - рекреациялық іс-әрекетінің ұйымдастыру негізі.
Рекреациялық қажеттіліктер адамның өмір сүру іс-әрекеті кезіндегі жоғалтатын физикалық және рухани күшін, денсаулығын және еңбекке жарамдылығын қалпына келтіру үшін қажет. Рекреациялық кажеттіліктер қоршаған ортаның факторларына байланысты болады. Рекреациялық кажеттіліктер - қоғамдық, топтық және жеке-дара болып бөлінеді 1.
Қоғамдық рекреациялық қажеттіліктер - қоғамның барлық мүшелерінің денсаулығын және еңбекке жарамдылығын, физикалық және рухани күшін қалпына келтіруін анықтайтын қажеттіліктер. Олар рекреациялық шаруашылықтың құрылымын, оның территориялық ұйымдастыру түрлерін анықтайды. Қоғамдық рекреациялық қажеттіліктер негізгі болып саналады.
Топтық рекреациялық қажеттіліктер - белгілі бір топтың әлеуметтік-демографиялық, кәсіптік немесе белгілі бір жастағы топтың қажеттілігін, мәнін анықтайтын қажеттіліктер. Рекреациялық қызметтерді тұтынатын арнайы тобына жанұяны жатқызуға болады. Олар емдеу, сауықтыру және танымдық қызметтерді кең түрде пайдаланады. Қазіргі кезде жастар туризмі де әлеуметтік топ ретінде қарқынды дамып келе жатыр.
Жеке-дара рекреациялық кажеттіліктер - жеке адамның денсаулығын қалпына келтіруге, танымдық, рухани дамуына арналған рекреациялық шараларға сұраныс туғызады. Қоғамдық, топтық және жеке-дара рекреациялық қажеттіліктер диалектикалық өзара байланыста болады. Жеке-дара рекреациялық кажеттіліктер әлеуметтік топтың рекреациялық қажеттілік құрылымына әсер етеді, олар арқылы жалпы қоғамдық қажеттіліктер іске асады.
Рекреациялық қажеттіліктің әлеуметтік-психологиялық зерттеулері әлеуметтік топ немесе жеке тұлғаның рекреациялық қажеттілігінің қоршаған ортамен диалектикалық өзара байланысына бағытталған.
Рекреациялық кажеттіліктің қалыптасуына әсер ететін факторлар:
1. Әлеуметтік-экономикалық факторлар: өндіріс күшінің даму деңгейі; туризм мен демалыс сферасының даму деңгейі; халықтың табысы; қызмет пен заттардың жеке бағалары (оның ішінде - рекреациялық); көлік инфрақұрылымының даму деңгейі; демалыстың ұзақтығы; рекреациялық аудандар мен маршруттар туралы жарнама және ақпарат беру; халықтың әлеуметтік және кәсіптік құрамы; мәдени өмір деңгейі; халықтың көшіп-қонуы; ұлттық дәстүрлер.
2. Демографиялық факторлар: қала мен ауыл халқының қатынасы (урбандалу дәрежесі); халықтың жыныстық құрылымы; отбасының құрамы мен мөлшері; орналасуының ерекшеліктері.
3. Әлеуметтік-психологиялық факторлар: іскерлік және мәдени байланыстардың тығыздығы, мәдени өмірдің түрі; сәннің әсері; жеке тұлғаның құндылық бағыты.
4. Медико-биологиялық факторлар: халық денсаулығының жағдайы.
5. Табиғи факторлар: адам тұратын табиғи аумақ; аумақтың географиялық ерекшеліктері.
Рекреациялық қажеттіліктерге экономикалық баға беру халықтың рекреациялық қажеттіліктерін қанағаттандыру дәрежесі арқылы анықталады. Рекреациялық қажеттіліктерге экономикалық баға бергенде қоғамның мүмкіншілігін, рекреациялық қажеттілікті өтеуге жіберетін қаржысын ескереді.
Рекреациялық қажеттіліктер - бұл күнделікті өмірдегі қажеттіліктер. Оларды қанағаттандыру рекреациялық тауарлар мен қызметті өндірудің мүмкіншілігіне байланысты.
Рекреациялық қажеттіліктердің медико-биологиялық аспектісі санаторлық-курорттық емдеудің құрылымы мен көлемімен анықталады. Аймақтық медициналық статистиканың негізіне қарай курортологтар тұтынушылардың санаторлық-курорттық емделуде жиынтық балансын жасайды және оларды қанағаттандыру мүмкіндіктерін анықтайды.
Рекреациялық қажеттіліктің әлеуметтік-психологиялық зерттеулері әлеуметтік топ немесе жеке тұлғаның рекреациялық қажеттілігінің қоршаған ортамен диалектикалық өзара байланысына бағытталған.
Рекреациялық іс-әрекет процесінде түрлі әлеуметтік топ немесе түрлі жастағы адамдар тобы арнайы талаптар қоя бастайды. Әрине, олардың барлық талаптарын ескеру мүмкін емес. Бірақ та рекреациялық әрекетті ұйымдастырғанда демалушылардың әр алуан талаптарына ғылыми көзқарас болу тиіс.
Рекреациялық қажеттіліктің социологиялық зерттеулері кешенді түрде жүргізіледі. Оларда мынадай кезеңдер болуы мүмкін 1:
1. Демалыстың қазіргі шақтағы тенденцияларын статистикалық деректердің негізінде зерттеу;
2. Рекреацияның мәні мен оның болашақта дамуы туралы алдын ала болжамдар жасау;
3. Халық арасында анкеталық жауап алуды жүргізу;
4. Рекреацияның даму болашағына ғылыми болжам жасау;
5. Репрезентативтік деректерді тексеру негізінде теориялық ережелерді құрастыру.
Рекреациялық қажеттілікті зерттеу үшін таңдау зондаж әдісі қолданылады, яғни бүкіл халықты емес, халықтың бір бөлігін ғана сұрап шығу. Сауалнама жүргізу аумақ бойынша бөлінеді: адамның жұмыс орнында және демалыс орнында. Жұмыс орында жүргізілетін сауалнамалар рекреацияның жиілігін, ұзақтығын, маусымдылығын, құрылымын анықтайды. Рекреациялық аудандағы сауалнамалар реркеацияның мазмұнын, демалушылардың бюджетін, олардың қанағаттандыру дәрежесін анықтайды. Осындай зерттеулердің негізінде бұрынғы КСРОда туристердің көбісі орман мен теңіз жағалауын таңдады. Орманда демалуды халықтың - 34,5%, теңізде - 28,2%, өзең-көлде - 29,5% қалады.
Социологиялық зерттеулердің нәтижелері медицина жұмысшылары, экономист, эколог, курортолог және басқа да мамандардың кепілдіктерімен толықтырылуы керек.
Халықтың сұранысы ұсынылатын туристік қызметтердің көлемі мен құрылымына, рекреациялық шаруашылықтың дамуына байланысты.
Рекреациялық қажеттіліктерге болжам жасағанда бір жағынан туризмнің қазіргі құрылымын, ал екінші жағынан тез өзгеріп тұратын өмірдің жағдайын ескеру қажет.
4.Рекреациялық іс-әрекет әлеуметтік-экономикалық құбылыс ретінде, оның мәні, құрылымы және классификациясы.
Рекреациялық қажеттілік рекреациялық іс-әрекеттің белгілі бір түрлерінде ғана іске асады, ондай әрекеттер тек бос уақытта ғана ұйымдастырылып, адамның физикалық, психологиялық және рухани күшін қалпына келтіруге және дамытуға бағытталады.
Ғылыми әдебиеттерде рекреациялық іс-әрекеттің неше түрлі жіктеуі мен топтастырылуы кездеседі. Олардың негізінде ең жиі кездесетін критерийлері мынадай: саяхат мақсаты, оның ұйымдастыру сипаты, құқықтық статусы, саяхаттың ұзақтығы, рекреанттардың қозғалыс түрі, онық жас мөлшері, шаралар жиілігі және тағы басқалары - бұлардың барлығы рекреациалық іс-әрекеттің құрылымы деп аталады. (2 кесте)
РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ ІС-ӘРЕКЕТТІҢ КЛАССИФИКАЦИЯСЫ
(Н.С. Мироненко, И.Т. Твердохлебов, 1981)
Рекреацияның басты себебі бойынша
Рекреациялық ресурстардың пайдалану сипаты бойынша
Құқықтық статусы бойынша
Мерзіміи бойынша
Территориялық белгісі бойынша
Маусымдық бойынша
Ұйымдастыру сипаты бойынша
Жас белгісі бойынша
Қатысушылар саны бойынша
Әлеуметтік қатыстардың ұзақтығы бойынша
Жылдамдық дәрежесі бойынша
Көлік пайдалану сипаты бойынша
Емдеу
Спорттық-сауықтыру
Танымдық
Климатпен емдеу(теңіз жағалауы, таулы, жазық жерлер, бальнеологиялық және батпақпен емдеу)
Белгілі бір бағыттық(маршруттық), қыдыру, спорттық, су астымен жүзу, аң мен балық аулау, тауда шаңғы тебу, альпинизм
Табиғи, мәдени-тарихи ескеткіштер
Ұлттық (ішкі)
Халықаралық(шетелдік)
Қысқа мерзімді Ұзақ мерзімді
Қала маңы(жергілікті), ішкі аудандық(жалпы мемлекеттік), халықаралық
Жыл бойы және мерзімдік (жазғы, қысқы)
Белгіленген(жоспарлы), өз бетінше (ұйымдастырылған, ұйымдастырылмаған
Балалар үшін, ересектер үшін және аралас
Жеке және топтық
Ортадан тепкіш және ортаға тартқыш
Стационарлық(тұрақты), көшпелі
Автомобильдік(жеке), автобустық,авиациялық, теміржолдық, теңіздік, өзендік, круиздік
Емдеу рекреациясы негізгі емдік табиғи факторларына қарай бөлінеді: климат, минералды су көздері, емдік балшықтар және тағы басқалар. Осындай ресурстарға байланысты ол үш негізгі топқа бөлінеді: климатпен емдеу, бальнеологиялық емдеу және балшықпен емдеу емдеу. Олардың үйлесіп келуіне қарай бальнео-батпақпен емдеу, бальнео-климатпен емдеу, климат-бальнео-батпақпен емдеу топтары болып та бөліне алады. Емдік-курортық рекреация жайлары медициналық-биологиялық нормаларға мұқият сәйкес болулары қажет. Жұртты емдеуге арналған курорт аумақтары белгілі шарттарға ие болуы керек.
Мысалы, бұрынғы КСРО-да табиғи ландшафтық зонларға сәйкес курорттар мынадай типтерге болінген: 1) теңіз жағалаулық жазықтық, көбінесе жерортатеңіздік климаты, дала, шөл, ылғалды суптропиктер ормандардың климаты, қоңыржай ендіктерінің орман климты, шөлейт климаты тән курорттар; 2) жазықтық континенталдық курорттар қоңыржай белдеуінің тайга, орман зоналарында, қоңыржай белдеуінің муссондық ормандар климатының зонасында, дала мен орманды дала, субтропиктік ормандар мен шөлейт зоналарында орналасқан; 3) Тау курортты тау етегіндегі, аласа таудағы(500-1000м), орта таулардың төменгі белдеуіндегі (1000-1500м), орта таулардың жоғарғы белдеуіндегі (1000-1500м) және биік таулы (2000 м-ден астам) курорттарына бөлінген.
Спорттық-сауықтыру рекреациясы да алуан түрлі. Әлем бойынша кең тараған түрлеріне суға түсіп, жағажайда демалу жатады. Суда немесе су жағасында демалу түрлі рекреациялық шараларды қамтиды: суға түсу, күн ваннасы, жағалау бойымен серуендеу, жағалауда доп ойнау, су шаңғысы және т. б.
Серуендеу және кәсіби-серуен демалысына мынадай шаралар кіреді: ашық-таза ауада демалу, көрікті-көз тартатын жерлерді көру, саңырау-құлақ пен жидек, теңіз моллюскаларын және басқа да табиғат сыйлықтарын теру.
Соңғы жылдары типті асыл тастар мен минералды, құпия қоймаларды іздестіру сияқты туризм түрі дамуда. Мысалы, Панамерикен әуе компаниясы құнды минералдарды іздестіру мақсатында Аустралия мен Жаңа Зеландияға 24 күндік саяхат ұйымдастырады. 3 миллионнан астам американдықтар бос уақытында теңіз түбіндегі құпияларды іздеумен айналысады.
Танымдық рекреациясы. Танымдық аспектісі рекреациялық шаралардың едәуір бөлігіне тән. Бірақ тереңірек тануды қажет ететін рекреациялық шаралар да болады, яғни мәдени-тарихи ескерткіштерді, сәулетті ансамбльдерді көру, сонымен қатар жаңа аудандармен, елдермен, этнографиямен, фольклормен, табиғи құбылыстарымен және шаруашылық объектілерімен танысу.
Мысалы, Ресейде танымдық туризм объектісі - Камчаткадағы Гейзерлер Алабы. АҚШ-та - Йоллоустонның табиғи кереметтері, Қазақстанда - Шарын каньоны, Шетен орманы, Тұйықсу мұздықтары және т.с.с. Рекреаңиялық іс-әрекеттің танымдық түрлерінің бірі - жануарлар өмірін бақылау. Мысалы, таңіз жануарларының отарларын бақылау үшін көптеген туристер келеді. Қасиетті Павел аралында (АҚШ) котик жануарларының оң қонысы бар. Біреуінде туристер үшін кәдімгі галерея мен бақылау мұнарасы салынған.
Рекреацияның көптеген түрі табиғи және әлеуметттік - экономикалық себептерден маусымдық сипатына ие. Рекреацияның осындай маусымдылығы көтпеген әлеуметтік және экономикалық мәселелерді тудырады. Ең алдымен рекреациялық инфрақұрлымның пайдалану тиімділігі төмендейді, еңбекпен қамтылу мен қызмет көрсету және көлік жұмысында шыңдар мен шұңғымалар пайда болады. Мысалы, теңіз жағалаулық рекреациялық аудандарда қысты күні шілде-тамызға қарағанда еңбекпен қамтылу 3-4 есе төмендейді. Жұрттың көбі жазда, шұрайлы күн көзінде демалғысы келеді. Сөйтіп, күн көзі маусымдықтың маңызды факторы екені анық. Сонымен қатар, маусымдылықтың тағы бір себебі өнеркәсіп орындары мен мекемелердің жұмыс тәртібі бойынша олар қызметкерлерге жүйелі демалысты жазды күні беруге тырысады. Білім беру жүйесінде де жұмыс тәртібі осындай.
Рекреацияның кейбір түрлері, әсіресе емдік - курорттық түріне жататын түрлері жыл бойы істейді, дегенмен, мұнда да рекреациялық ағымның толқындары болады. Материалдық-техникалық қамтамасыздандыру және басқалары толығымен сәйкес болу қажет. Жәнеде, маусымдық құйқылжуларды азайту үшін туристік ағым қарқындылығының маусымдылығы мен оған себеп болатын факторлар арасындағы байланыстарын зеттеу қажет
5 Рекреациялық іс-әрекеттің қоғамдық функцияларының негізгі топтарының сипаттамасы: 1)медико - биологиялық; 2)әлеуметтік-мәдени; 3) экономикалық; 4) саяси; 5) экологиялық
Қазір рекреация іс-әрекеттің таңдаулы түріне жатады, ол адамның күнделіеті дұрыс өмір сүру жағдайына айналып отыр. Қоғамдық көзқарас жағынан оның негізгі мақсаты- қоғамның әрбір мүшесінің физикалық және психологиялық күш-қуатын қалпына келтіру, оның рухани дүниесін жан-жақты дамыту. Рекреация дегеніміз - дамыған қоғамның айырылмас бір бөлігі, қазіргі өмір салтының элементтері.
Рекреациялық іс-әрекеттің қоғамдық негізгі функциялары: 1)медико - биологиялық; 2)әлеуметтік-мәдени; 3) экономикалық; 4) саяси; 5) экологиялық.
1)Медико-биологиялық функциясы санаторлық-куроттық ем мен сауықтырудан тұрады. Туризм арқылы сауықтыру - адамның өндірістегі немесе өндірістен тыс уақыттағы психологиялық шаршауын басудың бірден -бір жолы болып табылады.Әрине, бұл жалғыз әдіс емес. Мысалы, ғалымдар адамының қала жағдайларында адам мен қоршаған ортасы арасындағы өзара әрекеттесуін реттейтін болашақтағы қалалардың ұтымды аумақтық жоспарлануын ойластыруда.
2)Мәдени- әлеуметтік функциясы- бұл рекреацияның ең басты жетекші функциясы. Мәдени талғам- бұл қоршаған ортаны, дүниені біліп түсіну. Туризм еліміздегі ғана емес, бүкіл әлемдегі табиғаттың тарихи-мәдени және әлеуметтік байлықтарымен адамның рухани түрде танысуына үлкен мүмкіндіктер туғызады.
3)Рекреацияның экономикалық функциясының ішіндегі бастысы - жұмысшы күшін қалпына келтіру. Рекреация қоғамға қажетті уақытты сақтап қалып үнемдейді. Саяси экономия бойынша демалыс пен туризм аясындағы еңбек әуелі жинақталады да, одан кейін материалдық өндіріс қызметкерлері арқылы затқа айналады. Рекреацияның арқасында адамның еңбекке деген құштарлығы және ұзақ жұмыс істеу қабілеті артады. Бұл жағынан рекреациялық эффект арқылы, мысалы, аурулар санының төмендеуі арқылы үнемделген адам-сағат санының үнемделуі жөніндегі есептер қызық болуы мүмкін.
Тауар ақша қатынасында рекреация басқа да экономикалық функциялар атқарады. Мысалы:1-елдің белгілі бір бөлігінің шаруашылық құрылымын жедел дамыту; 2-еңбек сферасын ұлғайту,яғни рекреациялық қызмет көрсету арқылы халықты жұмыспен қамтамасыз ету; 3-рекреациялық аудандардың пайдасын көздеп,халықтың ақша кірісі мен шығын балансының құрылымына үлкен әсерін тигізеді. 4-шетелдік валютаны алудың көзі болатын шетелдік туризмді көтеру.
4)Саяси функциясы - елдің белгілі бір бөлігінің шаруашылық құрылымын жедел дамыту; еңбек сферасын ұлғайту; халықтың ақша кірісі мен шығын балансы.
5)Экологиялық функциясы - халықтың денсаулығын сақтау мен жақсартуға байланысты. Демалыс пен туризм халықтың денсаулығы мен сапасына әсерін тигізетін қоршаған табиғи ортаны қорғау және қалпына келтіру үшін өте қажет. Рекреациялық сұраныстың арқасында курорттар, демалыс зоналары және туризм желілері ұйымдастырылып, туризм жуйесі реттелінеді. Басқа жағынан қарасақ, туризмнің жылдам дамуы, курорттық-туристік аудандарда туристердің тым көп шоғырлануы рекреациялық табиғатты оңтайлы пайдалануды және табиғи кешендерге түсетін салмақты реттеуді керек етеді. Туристердің табиғатты пайдалануы табиғатты қорғаудың түрлерін дамытады,ресурстық әлеуетті ұтымды пайдалану шарттарын қалыптастырады. Осы мақсатта рекреациялық игеру жобалары мен жоспарларын ғылыми тұрғыдан дәлелдеу, курорттар мен туристік орталықтарды табиғи кешендер тұрақтылығын ескерумен дамыту керек.
Қоғам сұранысының өсуі мен оның құрылымының өзгеруі нәтижесінде қорғалатын аумақтардың жаңа түрі- ұлттық саябақтар ұйымдастырылады. Мемлекеттік табиғи ұлттық саябақтар құнды табиғи және мәдени ландшафтарды қорғау мен демалысты ұйымдастыру мақсатында ұйымдастырылады.
6.Рекреациялық шаралар және олардың циклдері туралы түсінік. Рекреациялық іс-әрекеттің технологиялық функциялары: 1. Қалпына келтіру: а) емдеу; б) сауықтыру. 2. Дамыту: а) физикалық; б) рухани.
Рекрациялық іс-әрекет белгілі бір тәсілдер арқылы жүзеге асады. Мұндай тәсілдерді реккрациялық шаралар деп атайды. Сонымен, рекреациялық шаралар- бұл рекреациялық іс-әрекет түрлеріін іске асыру тәсілдері. Шаралар жинағының ішінде мынадай рекреациялық шараларды бөліп қарауға болады; суға шомылу, жаяу қыдыру, саңырауқұлақ пен жеміс-жидек жинау, ескерткіштер мен мұражайларды аралап көру және т.с.с. Рекреациялық шараларды екі топқа бөлуге болады, олар негізі төрт шаранын басын қосады.
Рекреациялық-емдеу шаралары- бұл арнайы шаралар жүйесі, санаторлық-курорттық емдеу әдістерімен қатаң анықталады: климатпен емдеу, бальнеологиялық емдеу, балшықпен емдеу және т.б.
Рекреациялық-сауықтыру шараларының турлері әралуан болып келеді. Бұған кіретіндер: қыдыру, суға шомылу, кун және ауа ванналарын алу, ойындар, жәй демалыс, саңырауқұлақ теру және т.б.
Рекреациялық- спорттық шаралары, негізінен, адамның күш-қуатын дамытуға бағытталған. Бұған кіретіндер: спорттық ойындар, желкенді және моторлы су спорты, шаңғы спорты, ұзақ жаяу жорықтар, тау шыңдарына көтерілу және т.б.
Рекреациялық-танымдық шаралар адамның рухани дамуына арналған. Бұған жататындар: мәдени ескерткіштерді тамашалау, табиғат құбылыстарымен танысу және т.б.
Барлық декреациялық іс әрекет түрері РӘЦ мен бірігіп,тқұрамына енеді. РӘЦ белгілі бір уақыт ішінде қайталанып тұратын рек шаралар комбинациясы. Тәулік циклі белгілі бір уақ ішінде бірнеше рет қайталанып тұрады. Циклдер бөлінеді: ұзақ дем-тәулік циклінен құралады, өмір циклі-рекреация түрлерінің ауысып тұруынан, аудандардан құр, белгілі жастар циклі.
Рекреациялық шаралардың бірнеше турі шынында бірігіп орын алады. Мысалы, жаңа жерлерде серуендеу қозғалыс пен таным функцияларын бірге орындайды.Рекреант өз еркімен белгілі уақыт ішінде бірнеше рекреациялық шараларды біріктіру мүмкін. Осындай үйлестіру саны өскен сайын рекреациялық әрекет тиімділігі де артады, себебі бір уақыт бірлігінде рекреациялық қажеттіліктің үлкенірек көлемі қанағаттандырылыды.
1.Қалпына келтірілген топ:а) Рекреациялық емдеу шаралары: Қатаң түрде анықтау әдісі бойынша санаторлық-курорттық емдеу шарасы: бальнеологиялық (минералды сумен) емдеу, батпақпен емдеу. б) Рекреациялық сауықтыру шаралары: Таза ауада жүру және мөлшерлі физиеалық салмақпен қыдыру, суға жүзу, әр түрлі ойындар, саңырауқұлақ және жеміс-жидек теру, күн мен ауа ваннасы, пассивті тыныңу және т.б.
2.Даму тобы: в) Рекреациялық спорт шаралары: Адамның күш-қуатынөсіру шарасы(спорттық ойындар,моторлы су спорты, шаңғы спорты, ұзақ уақытқа сапарға шығу, тау шығдарына шығу және т.б.) г) Адамды рухани дамыту шарасы(мәдени және тарихи ескерткіштерді көру, мұражайларға бару, табиғи және қоғамдық құбылыстармен танысу және т.б.)
7. Рекреациялық жүйе және ТРЖ түсінігінің ара қатынасы: сала мен кәсіпорын. Рекреациялық сала мен туризм индустриясы.
Рекреациялық жүйе объективті және әлеуметтік құрылым ретінде тұңғыш рет ұсынған В.С. Преображенский болды. В.С. Преображенский ұсынысы кеңістік рекреациялық географияның аяғына тұру жолында ең алғашқы ірі қадам болып саналады. В.С. Преображенсктйдің пікірінше, рекреациялық жүйе дегеніміз функционалды мәні бойынша объективті және әлеуметтік құрылым, басқа материалдық (өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, көлік) және материалдық емес(тұрмыстық қызмет көрсету, қоғамдық тамақтандыру, денсаулық сақтау) салаларымен теңдес халық шаруашылық жүйесі болып табылады. Зерттеу практикасында жиналған мәліметтер геожүйенің ерекше концепциясын-территориялық рекреациялық жүйесін (ТРЖ) жасады, ол рекреациялық географияның жаңа оқу пәні болмақ.
Территориялық рекреациялық жүйе - бұл әлеуметтік география жүйесі, жер мен оның функцияларын бүтін түрде бейнелеп көрсетеді, оның ішінде ең бастысы-адамның денсаулығы мен ебек қабілетін, физикалық және психоэмоциялықкүш қуатын қалпына келтіріп же кеңейте түсу. ТРЖ-құрылымы шағын жүйелерден тұрады: демалушыар тобы (ДТ) рекреанттар трж элементтерінне қойылатын талапты анықтайды; табиғи мәдени кешендер (ТК) белгілі сиымдылығы, атрактивтілігі, сенімділігі, тұрақтылығы болады; қызмет көрсету (ҚК) қызмет көрсетіп мекеме өндірістік техн қамтамасыз етеді ; басқару органы (БО) барлық элементтердің дұрыс жұм істеуін қарап, реттеп отырады; техникалық құрылыс (ТҚ) демалуш мен қызмет көрс дің тіршілік әрекетін қамт етеді.
Рекреациялық қызмет көрсету өндірістің материалдық емес сферасына жатады. Рекреациялық қызмет көрсету мен рекреациялық іс-әрекетті ұйымдастыру жұмысының объекті- адам және оның демалыс өткізетін жерінің жағдайлары болып табылады. Реккреациялық сала қызметкерлерінің еңбегінің нәтижелері бойынша халық шаруашылығының кез-келген саласымен салыстыруға болады. Бұл іс-әрекеттің тиімді болу шарты- жақсы ұйымдастырылған, жоспарланған және дұрыс басқарылатын саланың болуы. Дегенмен, О.А. Кибальчич (1973) айтқандай, рекреациялық саланың азаматтық құқығы әзірше шектелген. Біздің елімізде рекреациялық қызмет көрсетудің жеке рекреациялық салаға айналуына барлық мүмкіндіктер бар. Рекреациялық сала дегеніміз не? Әрбір салада бірнеше кәсіпорындар, мекемелер, ұйымдар бірігіп, белгілі бір функция атқарады, яғни салада шаруашылық бірліктер топтасады. Реккреациялық салаға келетін болсақ, рекреациялық саланың құрылымын анықтау өте қиын. Не себептен? 1-ші қиындығы: туризм мультипликаторлық эффектісі, яғни көп қосымша салалар рекреанттарға қызмет көрсетуге кіріседі; 2-ші қиындығы: рекреанттар санын дәл анықтау өте қиын, яғни статистикалық есептің жоқтығы. Осы себептен рекреациялық саланың шекарасы нақты болмайды. Сондықтан рекреациялық саланы жоспарлау, оның экономикалық рөлін, мысалы, одан тусетін табысын анықтау, саладағы қызметпен қамтылуды есептеу де қиынға туседі.
Халық шаруашылық саласын бөліп көрсету үшін ең алдымен еңбектің қоғамдық бөлінісіндегі ондағы тек һзіне тән еңбек түрін анықтап бөлу қажет. Рекреанттар өндірістің материалдық та, материалдық емес те аяларында өндірілген тұтыну заттарын пайдаланады. Атап айтсақ, бұлар- көлік құралдары мен орналастыру орындары, тамақтандыру жүйесінде өндірілген өнім, туристік жабдықтану заттары, тұрмыс қызметтері және т.б.
Материалдық және материалдық емес игілікті пайдалану белгісі бойынша рекреантқа қызмет көрсететін барлық мекемелерді рекреациялық салаға жатқызуға болады. Кейбір зерттеушілер бұл жиынтықты туризм индустриясы деп атайды. Бірақ, рекреациялық сала мен туризм индустриясы ұғымдарын ажырата білген жөн. Рекреациялық салада негізгі технологиялық үрдістер іске асады, ал туризм индустрисында сонымен қатар, рекреантқа қызмет көосетуді ұйымдастыоғанда шаруашылық байланыстар да пайда болады. Егер рекреациялық сала мен туризм индустриясы арасындағы ерекшеліктерді аңғармай, саланы қалыптастыру критерийі ретінде тек тұтынуды қарастырсақ, бұл сала, өндірістері шаруашылықтың әр түрлі салаларында шашылып жатқан алапес бір салаға айналып кетеді. Қазіргі кезде көптеген елдерде рекреациялық сала рекреациялық тұтынудын кешендік сипатына орай туризм индустрисы тұжырымдамасына негізделген
Турист энциклопедиясында туризм индустриясы туралы мынадай
анықтама берілген: бұл - материалдық-техникалық базалардың құрылуын,
туристік рекреациялық ресурстарды игеру мен пайдалануын, туристік
тауарлар мен қызметтерді айырбасталуы мен қолданылуын материалды жəне
материалды емес сфера өнімдерінің өндірісін қамтамасыз ететін мекемелер
мен ұйымдар жиынтығы.
Туризм индустриясының мекемелері мен кəсіпорындары үш топқа
бөлінеді:
1. Демалыс орындары мен маршруттардағы туристік-экскурсиялық
қызмет көрсету мекемелері.
2. Демалыс орында туристерге жəне жергілікті халыққа тұрмыстық,
мəдени-танымдық, сауда қызметтерді көрсететін мекемелер.
3. Туризмнің материалдық-техникалық базаларды құру мен пайдалануды
қамтамасыз ететін өнеркəсіп мекемелері жəне оларға еңбек құралдарын,
шикізат, инвентарь жеткізетін кəсіпорындар, сондай-ақ туризм сферасына
біліктілігі жоғары мамандар дайындайтын мекемелер.
Туризм индустриясы үш айрықша қасиеттерімен ерекшеленеді:
біріншіден, туристік мекемелердің орналасуы ресурстарға бағытталады;
екіншіден, туристік қызмет көрсетудегі мезгілдік; үшіншіден
инфрақұрылымының даму деңгейіне қойылатын жоғарғы дəрежедегі талап.
8. Рекреациялық және туристік іс-әрекеттің территориялық ұйымдастырылуының шарттары мен факторлары. Рекреациялық аумақтардың негізгі түрлері.
Рекрециялық саланың территориялық ұйымдастырылуына ең елеулі әсер ететін жағдайларды фактор деп, басқа жағдайларды- шарртар деп атайды. Туризмнің дамуы мен ұйымдастырылуына көптеген факторлар мен шарттар: әлеуметтік-экономикалық, табиғи-географиялық, демографиялық, ғылыми-техникалық, саяси және т.б. әсерін тигізеді. Рекреациялық қажеттіліктер рекрециялық саланың территориялық ұйымдастырылуының басты факторы болып саналады. Ал, рекреациялық қажеттіліктердің қалыптасуы әлеуметтік-экономикалық факторлармен айқындалады.
Сондықтан барлық факторлар туризм мен халық демалысы дамуының әлеуметтік-экономикалық және саяси шектеуші факторларын ескере тұра талдануы керек.
Көрсетілген факторларды жүйелей отырып, оларды екі топқа бөледі. Осылай бөлуді В.С. Преображенский, В. И. Азар, И. В. Зорин, П. Мариот сияқты атақты ғалымдар ұсынылды.
1. Туризмдегі қоғамдық қажеттіліктерді туғызатын факторлар, Олар демалыстардың турлі формаларына сұраныс туғызады. Сонымен қатар, олар рекреациялық шаруашылықтың құрылымын анықтайды.
2. Рекреациялық қажеттіліктерді іске асырушы факторлар. Олар жұртты туризмнің турлі факторларымен айналысуға тартады. Бұл факторлар туризмнің табиғи, ьәдени-тарихи ресурстарымен, халықтың әлеуметтік-экономикалық өмір жағдайымен(табыс деңгейі, бос уақыттың болуы) байланысты.
Бұл екі фактор территория жағынан шоғырланған және шоғырланбаған болып бөлінеді.
Шоғырланбаған факторлар болып- рекреациялық шаруашылыққа халық шаруашылық деңгейінде әсер ететін, бүкіл халық шаруашылық кешенінің қоғамдық-экономикалық үрдісімен байланысты туғызушы және іске асырушы факторлар. Туристік-рекреациялық жүйеге талдау жасағанда бұл факторлар ескеріледі.
Шоғырланған факторлар- туризмдегі еңбектің аумақтық бөлінуін анықтайтын, рекреациялфқ функцияларды белгілі бір жерге бекітетін, кеңістікке нақты жіктелген туғызушы және іске асырушы факторлар. Мұндай факторларға тау, орман, жылы теңіз бен өзендер, минералды сулар, мәдени ескерткіштер жатады. Себебі, олар туризм индустриясы мекемелерінің орналасуын анықтайды.
Авторлардың көбісі іске асырушы фактордың маңызы демалыс пен туризмді шағын көлемді аумақтарда ұйымдастырғанда өте жоғары, ал ауқымды территорияларда туғызушы факторлардың маңызы оданда жоғары деп есептейді.
Іске асырушы факторлардың аумақтық рекреациялық ұйымдастырылуына жасайтын әсері санаторлық - курорттық және туристік - экскурсиялық қызмет көрсету кәсіпорындары торының аумақтық таралуы мен дамуында орын алады
Ұзақ мерзімді қаладан тыс жердегі демалыс ареалдарын тауып, оған
жер бөліп пайдалану мəселелерін шешу барысында үш тенденция
анықталды: 1) курорттық елді мекендер немесе тұтас курорттық
агломерациялар негізінде урбанданған рекреациялық аумақтарды дамыту;
2) рекреациялық саябақтарды қалыптастыру арқасында рекреацияны елді
мекен аралықтарындағы аумақтарда дамыту; 3) ауыл жерлеріндегі демалыс
ареалдарында орналасқан өтпелі рекреациялық аумақтарды игеру.
Бірінші түріне жататын аумақтардың ішінде теңіз жағалаулық демалыс
аудандары, емдік-санаторлық бөлек курорттар мен курорттық аудандар, тау-
шаңғы туристік кешендері ең жиі кездеседі.
Теңіз жағалаулық рекреациялық аудандар қазіргі рекреациялық
аудандары ішіндегі ең жылдам дамып келе жатқан аудандары. Келіп жүрген
рекреанттар саны бойынша олар əлем астаналарынан кейінгі екінші орын
алады деп айтсақ қате болмас. Теңіз жағалауларының өте қарқынды, кейде
тым асығыс игерілуі - 50-ші жылдарында басталып, қазір де жалғасып
жатқан туристік бум салдары. Жағалауға перпендикулярлы үш функционалдық зон
орналасады: 1) дəл судың жанында - спорттың су түрлері мен ойын-сауық
зонасы; 2) одан кейін жер үстіндегі спорт түрлері мен ойын-сауықтар зонасы
3) туристерді орналастыру орындары (қонақ үйлер, кемпингтер
тамақтандыру орындары, паркингтер жəне т.б
9. Рекреациялық география - қоғамдық-географиялық ғылымының саласы: пәнаралық сипаты, зерттеу нысаны мен пәні, зерттеу әдістері, өзге ғылымдар арасындағы орны.
Қазіргі шақта рекреациялық іс-әрекет әлеуметтік-экономикалық факторлардың маңызды біреуіне айналып отыр. Рекреациялық іс-әрекетті ұйымдастыру кешенді түрде жүргізілуі қажет, өйткені рекреациялық жүйе қандай түрде болмасын, өзара әсерде болады: демалушылар тобы, табиғи кешендер, техникалық инфрақұрылым, қызмет көрсету сферасы, өндіріс сферасы, еңбек ресурстары, орналастыру жүйелері және басқалары. Жердің географиялық ортасының сипаттарына байланысты ғылыми зерттеулерді дамыту кезінде, рекреацияның мәселелері және оның географиялығы пайда болады. Рекреациялық мәселелерді қазіргі өмір талабында зерттеу, ғылыми жетістіктердің сөз жүзінен іске асырылуы - міне, осылардың барлығының жинағы қоғамдық географияның жаңа саласы болатын рекреациялық географияны туғызды. Бұрынғы КСРО-да география саласында рекреациялық мәселелерін зерттеу жұмыстарымен География Институті айналысатын. Бұндай жұмыстармен негізінен В.С. Преображенский басқарған физикалық географияның бөлімі және А.А. Минц басқарған экономикалық географияның бөлімі айналысқан.
Рекреациялық жүйені объективті және әлеуметтік құрылым ретінде тұңғыш рет ұсынған В.С.Преображенский болды. В.С. Преображенскийдің ұсынысы кеңестік рекреациялық географияның аяғына тұру жолында ең алғашқы ірі қадам болып саналады. В. С. Преображинский пікірінше, рекреациялық жүйе дегеніміз функционалдық мәні бойынша объективті және әлеуметтік құрылым, басқа материалдық (өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, көлік) және материалдық емес (тұрмыста қызмет көрсету, қоғамдық тамақтандыру, денсаулық сақтау) салалрымен теңдес халық шаруашылық жүйесі (саласы) болып табылады. Рекреациялық қызметтерді өндіруге және халықтың рекреациялық қажеттіліктерін қанағаттандыруға мамандандырылған аумақтық-шаруашылық құрылымның географиялығы пайда болды. Зерттеу практикасында жиналған мәліметтер геожүйенің ерекше концепциясын - территориялық рекреациялық жүйесін (ТРЖ) жасады, ол рекреациялық географияның жаңа оқу пәні болмақ.
"Территориялық рекреациялық жүйе" - бұл әлеуметтік географиялық жүйе. ТРЖ-де белгіленген қоғамдық функциялар жиналған, оның ішінде адамның (рекреанттың) денсаулығы мен еңбек қабілеті, физикалық және психоэмоциялық күш-қуатын қалпына келтіру ең бастысы болып табылады. Құрылымы жағынан ТРЖ бір-бірімен байланысты элементтерден тұрады (шағын жүйелерден): табиғи және мәдени кешендер (ТК), техникалық құрылыс (ТҚ), қызмет көрсету (ҚК), басқару органы (БО) және демалушылар тобы (ДТ)-рекреанттар (сурет 7).
Сурет - 7. Рекреациялық жүйесінің сұлбасы (В. С. Преображенский, 1975)
ДТ - демалушылар тобы; ТК - табиғи және мәдени кешен; ТҚ - техникалық құрылыс; ҚК - қызмет көрсетушілер тобы; БО - басқару органы; 1 - жүйенің сыртқы байланыстары; 2 - шағын жүйелер арасындағы байланыстар; 3 - басқару командалары;4 - шағын жүйелер туралы мәліметтер; І - демалушылардың қанағаттандырылуы туралы; ІІ - демалушылардың сұранысы бойынша табиғи кешендердің сақталу дәрежесі; ІІІ - техникалық жүйелердің мүмкіндіктері мен пайдалы қасиеттерінің сақталу дәрежесі; ІV - қызмет көрсетушілердің жағдайы туралы.
Шағын жүйе "демалушылар тобы" - ең негізгісі, ол туристердің әлеуметтік-демографиялық, жергілікті және ұлттық ерекшеліктеріне байланысты, ТРЖ-нің басқа да элементтеріне қойылатын талаптарды анықтайды. Бұл жүйе рекреациялық қажеттіліктің құрылымы мен мөлшерін, туристік сұраныстың географиясы мен таңдауын, туристік ағымдардың әртүрлілігі мен мезгілдігін анықтап отырады.
"Табиғи және тарихи-мәдени кешендер" шағын жүйесі ресурс ретінде қарастырылып, ТРЖ құрылуының жергілікті базисы болып табылады. Табиғи және тарихи-мәдени кешендердің белгілі бір сыйымдылығы, сенімділігі, комфорттылығы, тұрақтылығы және аттрактивтілігі (тартымдылығы) болады. Олар пайдалану қорының көлемі, тарау мөлшері, пайдалану кезеңдері арқылы сипатталынады және демалушыларға қызмет көрсету процесінде бірнеше рет қолданылады.
Шағын жүйе "техникалық құрылыстар" - демалушылар мен қызмет көрсетушілердің тіршілік әрекеттерін (орналастыру, тамақтандыру, көлік қызметтері), сонымен қатар арнайы рекреациялық қажеттіліктерін де (емдеу, сауықтыру қызметі; экскурсиялық, мәдени және тұрмыс қызметтері) қамтамасыз етеді. Рекреациялық және қызмет көрсету кәсіпорындарының кешені рекреациялық инфрақұрылымды құрайды. Олар сыйымдылық, әртүрлілік, комфорттылық,экологиялық, технологиялық (пайдалануға дайындық) көрсеткіштерімен сипатталады.
Шағын жүйе "қызмет көрсетушілер" демалушыларға рекреациялық қызмет көрсету функциясын атқарады және рекреациялық мекемелердің өндірістік-технологиясын қамтамасыз етеді. Бұл шағын жүйе мамандандырылған мекемелерде рекреациялық қызмет көрсетушілердің санымен, туристік мамандардың кәсіптік және білім деңгейімен сипатталады.
"Басқару органы" ТРЖ элементтерінің өзара әсерін реттеп отырады және барлық жүйелерінің бүтіндей әсерлі жұмыс істеуін қамтамасыз етеді. Қазіргі уақытқа және болашаққа жоспарлау мен басқару жүйесі арқылы ТРЖ желілерінің әр түрлі салалары мен деңгейлерінің кешенді түрде дамуын жүзеге асырады, рекреациялық қажеттіліктерді болжамдайды, рекреациялық ресурстарға баланс жасайды, рекреациялық іс-әрекеттердің ақпараттық, нормативті-заңдылық және материалды-техникалық жағынан қамтамасыз етілуін жүзеге асырады.
Рекреациялық география ТРЖ-ні бүтін бір жүйе түрінде зерттеп, оның қалыптасуын, динамикалық дамуын, әртүрлілігін, ТРЖ-нің басқа да географиялық жүйелерімен өзара әсерлерін және өзара байланысының заңдылықтарын анықтайды.
Демек, рекреациялық география - бұл халықтың рекреациялық іс-әрекетін ұйымдастыруын оқып түсіндіретін интегралдық-синтетикалық ғылым. Мұндай жағдайда территориялық қоғамдық жүйенің рекреациялық шағын жүйесі (ТҚЖ немесе ойкумена) зерттеу объектісі болып қарастырылады, ал оқу пәні ретінде территориялық рекреациялық жүйе алынады. "Рекреациялық іс-әрекетті территориялық ұйымдастыру" термині қоғамдық географиядағы "қоғамның территориялық ұйымдастырылуы" ұғымына сәйкес келеді.
Жалпы айтқанда, қоғамды территориялық ұйымдастыру түсінігі еңбектің территориялық бөлінуі, өндіріс күштерінің орналасуы, өндірістік қатынастардағы аймақтық айырмашылықтарды, адамдарды орналастыру, қоғам мен табиғаттың өзара қатынастарын, аймақтық әлеуметтік-экономикалық саясаттың мәселелерін және т. б. қамтиды. Біздің жағдайымызда бұлардың барлығы адамның рекреациялық іс-әрекет тұжырымдамасымен сәйкес келеді.
Рекреациялық география тарихи, салыстырмалы, картографиялық, аналитикалық, статистикалық, математикалық моделдеу, баланс әдістерін, социологиялық зерттеулерді кең түрде қолданады.
ТРЖ-ні зерттеу барысында осы әдістерді кешенді түрде пайдалану қажет, яғни басқаша айтсақ рекреациялық география жүйелі талдау әдістерін қолданады. Зерттеу тақырыбының әлеуметтік сипатына орай, рекреациялық география басқа қоғамдық ғылымдарда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz