Ақтөбе облыстық музейлердің бүгінгі жетістіктері нарық заңдылықтарына бейімделген даму сатысының бірі
Диссертациялық жұмысының өзектілігі. Жалпы музейдің адамзат тарихындағы алатын орны ерекше екені белгілі. Қазіргі кезеңде музейлер алдында болашақ үшін мәдени мұраны сақтау және тарихи мәнді құндылықтарды замандастар үшін көрсету, насихаттау мәселелері тұр. Мәдени құнды көне заттарды көрсету, жалпы адамзаттық мәнін ашу арқылы музейге келушілердің адамгершілік, рухани өсуіне әсер ету, ағарту мақсаттарын әрбір музей өз саласына сай музейлік орта жағдайында іске асыруда [1].
Қазақ даласында осы күнгі музей және ол жайындағы ұғым ХІХ ғасырдан бастап қалыптаса бастады. Бұл қазақ жерінің игерілмеген табиғи байлығын әлсіреген Ресей экономикасын көтеруге барынша пайдалану мақсатында патша өкіметінің даланы зерттеуге ғылыми экспедициялар аттандыруына байланысты болды. Себебі, олардың арасында Орыс ғылым академиясы, географиялық қоғамы, қоныс аудару басқармасы сияқты мекемелер мен ұйымдар жіберген экспедициялардың жекелеген мүшелері даланың қазба байлықтарын зерттеумен қатар, қазақ халқының тарихы, салт-дәстүрлері мен тұрмысы жайында мағлұматтар жинастырды. Бұл деректердің басым көпшілігі күні бүгінге дейін өз құндылықтарын жоғалтқан жоқ.
Экспедиция мүшелері өздері жинастырған қазақ халқының этнографиясы мен қолөнерін бейнелейтін бұйымдарды Ресейдің орталық қалаларында ұйымдастырылып отыратын түрлі көрмелерге жіберіп отырды. Мысалы, 1867 жылы 23 сәуір күні Петербург қаласында болған Бүкілресейлік этнографиялық көрмеде қазақ даласынан жіберілген бұйымдар да көрсетілді. Осы көрме жайында ресейлік «Северная почта» газеті: «Бұратана халықтар этнографиясы бөлімі жалпы осы көрменің ең әдемісі, әрі көрермен үшін ең тартымдысы болып отыр. Бұл бұйымдар тек этнограф мамандарды қызықтырып қана қоймай, одан хабары жоқ қарапайым көрермендерді де таң қалдыруда» [2] - деп жазды.
Осындай жоғары деңгейдегі алғашқы үлкен сыннан сүрінбей өткен қазақ этнографиясы мен қолөнер бұйымдары ендігі жерде Ресейдің орталық қалаларында ұйымдастырылатын түрлі көрмелерден өзіндік ерекше орынға ие болды. Сонымен, ұлтымыздың этнографиясы мен қолөнер бұйымдары қазақ даласы шеңберінен асып, өзінің бар әсемділігімен өзге мемлекеттер мен халық өкілдеріне де танымал бола бастады.
Дегенмен өлкеде жұмыс атқарған ғылыми мекемелер мен ұйымдардың қазақ жерін зерттеудегі еңбектері мен жинастырған жәдігерлерінің басым көпшілігін көрмелерге жіберу түрлі себептерге байланысты мүмкін болмады. Осыған орай бұл бұйымдарды бір жерге топтастыру және оларды өлкені зерттеуші басқада экспедициялардың, жекелеген ғалымдардың пайдалануына мүмкіндік жасау, көпшілік назарына ұсыну қажеттілігі музей ұйымдастыруды талап етті [3].
Қазақ даласында осы күнгі музей және ол жайындағы ұғым ХІХ ғасырдан бастап қалыптаса бастады. Бұл қазақ жерінің игерілмеген табиғи байлығын әлсіреген Ресей экономикасын көтеруге барынша пайдалану мақсатында патша өкіметінің даланы зерттеуге ғылыми экспедициялар аттандыруына байланысты болды. Себебі, олардың арасында Орыс ғылым академиясы, географиялық қоғамы, қоныс аудару басқармасы сияқты мекемелер мен ұйымдар жіберген экспедициялардың жекелеген мүшелері даланың қазба байлықтарын зерттеумен қатар, қазақ халқының тарихы, салт-дәстүрлері мен тұрмысы жайында мағлұматтар жинастырды. Бұл деректердің басым көпшілігі күні бүгінге дейін өз құндылықтарын жоғалтқан жоқ.
Экспедиция мүшелері өздері жинастырған қазақ халқының этнографиясы мен қолөнерін бейнелейтін бұйымдарды Ресейдің орталық қалаларында ұйымдастырылып отыратын түрлі көрмелерге жіберіп отырды. Мысалы, 1867 жылы 23 сәуір күні Петербург қаласында болған Бүкілресейлік этнографиялық көрмеде қазақ даласынан жіберілген бұйымдар да көрсетілді. Осы көрме жайында ресейлік «Северная почта» газеті: «Бұратана халықтар этнографиясы бөлімі жалпы осы көрменің ең әдемісі, әрі көрермен үшін ең тартымдысы болып отыр. Бұл бұйымдар тек этнограф мамандарды қызықтырып қана қоймай, одан хабары жоқ қарапайым көрермендерді де таң қалдыруда» [2] - деп жазды.
Осындай жоғары деңгейдегі алғашқы үлкен сыннан сүрінбей өткен қазақ этнографиясы мен қолөнер бұйымдары ендігі жерде Ресейдің орталық қалаларында ұйымдастырылатын түрлі көрмелерден өзіндік ерекше орынға ие болды. Сонымен, ұлтымыздың этнографиясы мен қолөнер бұйымдары қазақ даласы шеңберінен асып, өзінің бар әсемділігімен өзге мемлекеттер мен халық өкілдеріне де танымал бола бастады.
Дегенмен өлкеде жұмыс атқарған ғылыми мекемелер мен ұйымдардың қазақ жерін зерттеудегі еңбектері мен жинастырған жәдігерлерінің басым көпшілігін көрмелерге жіберу түрлі себептерге байланысты мүмкін болмады. Осыған орай бұл бұйымдарды бір жерге топтастыру және оларды өлкені зерттеуші басқада экспедициялардың, жекелеген ғалымдардың пайдалануына мүмкіндік жасау, көпшілік назарына ұсыну қажеттілігі музей ұйымдастыруды талап етті [3].
1. Ілиясова Р. Қазына. – Алматы: Зерде, 2001. – 312 б.
2. Ахметова С.Ш. Историческое краеведение в Казахстане. – Алма-Ата: Казахстан, 1982. – 168 с.
3. Мұстапаева Д.Ө. Қазақстандағы музей ісінің тарихы. Оқу құралы. –Түркістан: Тұран, 2011.
4. Ахметова С.Ш. Становление музейного краеведения в Казахстане (1917-1932 г.г.) // Известия КазССР. Серия обществ наук. – 1980. – № 3. – 51 с.
5. Қартаева Т.Е. Әлемдік музейлер кеңістігі. Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2013.
6. Мәдени мұра бағдарламасы. – Алматы, 2004. – 10-11 б.
7. Энциклопедия «Актобе» / Под ред. М.К. Тажибаева. – Актобе: Отандастар-Полиграфия, 2002. – 786 с.
8. Құрманбек Е.Ж. Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану музейі – ғылыми-зерттеу, насихат орталығы. Оқу құралы. – Ақтөбе: А-Полиграфия, 2009. – 188 б.
9. Вишневецкая В.А. Из истории собрания среднеазиатских-казахстанских коллекции МАЭ (до октябрьский период) // Памятники традиционно-бытовой культуры народов Средней Азии, Казахстана и Кавказа. Сборник МАЭ.Т.XLIII. – Л.: Наука, 1989. – 222 с.
10. Годовые отчеты облмузея 1929-1999 гг. // Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану музейі (АОТӨМ) кітапханасы.
11. Кадырбаев М.К. Отчеты археологических раскопок 1973-1981 гг. // Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану музейі (АОТӨМ) кітапханасы.
12. Қасейінов Д.Қ. Қазақстандағы тарихи-мәдени мұраларды қорғау, сақтау, зерттеу және насихаттау мен пайдалану мәселелері // Қазақстан музейлері. – 2004. – № 1.
13. Гуцалов С.Ю. Отчеты археологических раскопок 1980-1985 гг. // Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану музейі (АОТӨМ) кітапханасы.
14. www.aktobe-museum.kz
15. Мәдени мұра №5 (50), 2013.
16. Орлов Ю.А. В мире древних животных. – М.: Наука, 1968.
17. Отчет ботанической экспедиции под руководством профессора Е.Агелеуова, 1987-1991 гг.
18. Қазақстан музейлері. №4 (10), 2006. 44-45 бб.
19. Файзуллина Г.Ш. Қазақстан мұражайларының тәуелсіздік кезеңіндегі (1991-2005 жж.) мәдени-ағарту істерінің жобасы, еліміздің мәдени мұрасын сақтау факторларының бірі // Қазақстанның мәдени мұрасы. Халықаралық ғылыми конференция материалдары. – Алматы, 2005.
20. Құрманбек Е.Ж. Құнды мұралар. – Ақтөбе: Ақжар-АБК, 2007.
21. Из истории Актбинской области. – Актобе, 1991.
2. Ахметова С.Ш. Историческое краеведение в Казахстане. – Алма-Ата: Казахстан, 1982. – 168 с.
3. Мұстапаева Д.Ө. Қазақстандағы музей ісінің тарихы. Оқу құралы. –Түркістан: Тұран, 2011.
4. Ахметова С.Ш. Становление музейного краеведения в Казахстане (1917-1932 г.г.) // Известия КазССР. Серия обществ наук. – 1980. – № 3. – 51 с.
5. Қартаева Т.Е. Әлемдік музейлер кеңістігі. Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2013.
6. Мәдени мұра бағдарламасы. – Алматы, 2004. – 10-11 б.
7. Энциклопедия «Актобе» / Под ред. М.К. Тажибаева. – Актобе: Отандастар-Полиграфия, 2002. – 786 с.
8. Құрманбек Е.Ж. Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану музейі – ғылыми-зерттеу, насихат орталығы. Оқу құралы. – Ақтөбе: А-Полиграфия, 2009. – 188 б.
9. Вишневецкая В.А. Из истории собрания среднеазиатских-казахстанских коллекции МАЭ (до октябрьский период) // Памятники традиционно-бытовой культуры народов Средней Азии, Казахстана и Кавказа. Сборник МАЭ.Т.XLIII. – Л.: Наука, 1989. – 222 с.
10. Годовые отчеты облмузея 1929-1999 гг. // Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану музейі (АОТӨМ) кітапханасы.
11. Кадырбаев М.К. Отчеты археологических раскопок 1973-1981 гг. // Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану музейі (АОТӨМ) кітапханасы.
12. Қасейінов Д.Қ. Қазақстандағы тарихи-мәдени мұраларды қорғау, сақтау, зерттеу және насихаттау мен пайдалану мәселелері // Қазақстан музейлері. – 2004. – № 1.
13. Гуцалов С.Ю. Отчеты археологических раскопок 1980-1985 гг. // Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану музейі (АОТӨМ) кітапханасы.
14. www.aktobe-museum.kz
15. Мәдени мұра №5 (50), 2013.
16. Орлов Ю.А. В мире древних животных. – М.: Наука, 1968.
17. Отчет ботанической экспедиции под руководством профессора Е.Агелеуова, 1987-1991 гг.
18. Қазақстан музейлері. №4 (10), 2006. 44-45 бб.
19. Файзуллина Г.Ш. Қазақстан мұражайларының тәуелсіздік кезеңіндегі (1991-2005 жж.) мәдени-ағарту істерінің жобасы, еліміздің мәдени мұрасын сақтау факторларының бірі // Қазақстанның мәдени мұрасы. Халықаралық ғылыми конференция материалдары. – Алматы, 2005.
20. Құрманбек Е.Ж. Құнды мұралар. – Ақтөбе: Ақжар-АБК, 2007.
21. Из истории Актбинской области. – Актобе, 1991.
КІРІСПЕ
Диссертациялық жұмысының өзектілігі. Жалпы музейдің адамзат тарихындағы алатын орны ерекше екені белгілі. Қазіргі кезеңде музейлер алдында болашақ үшін мәдени мұраны сақтау және тарихи мәнді құндылықтарды замандастар үшін көрсету, насихаттау мәселелері тұр. Мәдени құнды көне заттарды көрсету, жалпы адамзаттық мәнін ашу арқылы музейге келушілердің адамгершілік, рухани өсуіне әсер ету, ағарту мақсаттарын әрбір музей өз саласына сай музейлік орта жағдайында іске асыруда [1].
Қазақ даласында осы күнгі музей және ол жайындағы ұғым ХІХ ғасырдан бастап қалыптаса бастады. Бұл қазақ жерінің игерілмеген табиғи байлығын әлсіреген Ресей экономикасын көтеруге барынша пайдалану мақсатында патша өкіметінің даланы зерттеуге ғылыми экспедициялар аттандыруына байланысты болды. Себебі, олардың арасында Орыс ғылым академиясы, географиялық қоғамы, қоныс аудару басқармасы сияқты мекемелер мен ұйымдар жіберген экспедициялардың жекелеген мүшелері даланың қазба байлықтарын зерттеумен қатар, қазақ халқының тарихы, салт-дәстүрлері мен тұрмысы жайында мағлұматтар жинастырды. Бұл деректердің басым көпшілігі күні бүгінге дейін өз құндылықтарын жоғалтқан жоқ.
Экспедиция мүшелері өздері жинастырған қазақ халқының этнографиясы мен қолөнерін бейнелейтін бұйымдарды Ресейдің орталық қалаларында ұйымдастырылып отыратын түрлі көрмелерге жіберіп отырды. Мысалы, 1867 жылы 23 сәуір күні Петербург қаласында болған Бүкілресейлік этнографиялық көрмеде қазақ даласынан жіберілген бұйымдар да көрсетілді. Осы көрме жайында ресейлік Северная почта газеті: Бұратана халықтар этнографиясы бөлімі жалпы осы көрменің ең әдемісі, әрі көрермен үшін ең тартымдысы болып отыр. Бұл бұйымдар тек этнограф мамандарды қызықтырып қана қоймай, одан хабары жоқ қарапайым көрермендерді де таң қалдыруда [2] - деп жазды.
Осындай жоғары деңгейдегі алғашқы үлкен сыннан сүрінбей өткен қазақ этнографиясы мен қолөнер бұйымдары ендігі жерде Ресейдің орталық қалаларында ұйымдастырылатын түрлі көрмелерден өзіндік ерекше орынға ие болды. Сонымен, ұлтымыздың этнографиясы мен қолөнер бұйымдары қазақ даласы шеңберінен асып, өзінің бар әсемділігімен өзге мемлекеттер мен халық өкілдеріне де танымал бола бастады.
Дегенмен өлкеде жұмыс атқарған ғылыми мекемелер мен ұйымдардың қазақ жерін зерттеудегі еңбектері мен жинастырған жәдігерлерінің басым көпшілігін көрмелерге жіберу түрлі себептерге байланысты мүмкін болмады. Осыған орай бұл бұйымдарды бір жерге топтастыру және оларды өлкені зерттеуші басқада экспедициялардың, жекелеген ғалымдардың пайдалануына мүмкіндік жасау, көпшілік назарына ұсыну қажеттілігі музей ұйымдастыруды талап етті [3].
Музей - жалпы адамзат баласының өмірінде заттық және рухани мәдениетті танытуда, зерттеу мен насихаттауда үлкен рөл атқарады. Әсіресе, ұлттық, мәдени, азаматтық, әскери, еңбек жетістіктерін, әдет-ғұрып, салт-дәстүрдің ерекшеліктерін оқып-үйренуге оның көмегі зор. Музей ісі - ғылымның, білім беру ісінің маңызды бір саласы. Осы уақытқа дейін Қазақстандағы музейлер көбінесе тарихи бағытта жұмыс істеп келді. Кеңес дәуірі кезеңінде жалпы тарихи, тарихи-революциялық, әскери-тарихи, этнографиялық, өлкетану музейі болып бөлінді де, олар жалпы музейлердің 63 % - ын құрады. Қазір Қазақстанда тарихи-өлкетану бағытындағы музейлер басым. Оларға мемлекет тарапынан көп көңіл бөлінуде. Себебі, ондағы ғылыми жинақтау, ғылыми қор, экспозиция, көрме, үгіт-насихат бағыттары жұмыс істеп, жас ұрпақты тәрбиелеу жұмысында маңызды рөл атқаруда. Музей алғашқыда аса бағалы бұйымдар мен мәдени жәдігерлерді сақтайтын қазыналық қор ретінде қалыптасты. Уақыт өте келе ол әдістемелік қызметі жетілген функционалдық институттарға дейін дамып жетілді. Жаңа мыңжылдықта адамзаттың жаһандану дәуіріне аяқ басу кезеңінде музей қызметіне жаңа ақпараттық құрал-жабдықтар мен интеграциялық үрдістер дендеп енуде. Қазақ халқында ата-баба мұрасына ерекше құрметпен қарап, салт-дәстүрін сақтап өсіп келе жатқан ұрпақтарына тәлім-тәрбие беру тек атадан қалған нақыл сөздер немесе шебер әрі орынды айтылған ақыл-кеңеспен, сондай-ақ, жағымсыз қылықтарға тыйым салып отырумен шектелмейтіні белгілі. Отбасы тәрбиесінен басталатын Отанын, ел-жерін сүю, ардақтау қатарлы т.б. қасиеттер әрбір жеткіншек пен азаматта өз жерінің, ауылының, аудан, облысының тарихын, оның табиғатын, байлық ресурстары мен шаруашылық ерекшеліктерін, географиясын, жануарлар әлемін жетік білуінен бастау алатыны сөзсіз. Музей қоғамдық институт ретінде атқаратын әлеуметтік функцияларын қоғамдық-экономикалық жағдайға сай жүргізеді. Арнайы пән ретінде музейтану теориялық және әдістемелік бағытта музей ісін дамытып, оның тарихи тәжірибесін жинақтайды [4].
Жоғарыда айтып өткеніміздей Қазақстандағы музейлердің негізгі денін тарихи-өлкетану музейлері құрайды. Қазақстанның осы тарихи-өлкетану бағытында жұмыс жасайтын музейлердің қатарында Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану музейі мен өңірлік музейлердің іс-тәжірибесін танып білу, зерттеудің, сол арқылы болашақ музейтанушы және ескерткіштанушы маман ретінде ғылыми-практикалық танымды арттырудың маңызы зор [5]. 1929 жылы құрылған Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану музейі осы өлкенің табиғатын, археолиясын, архитектурасын және этнографиясын қамтиды. Музей қорында 52 000 жуық экспонат бар. Жыл сайын музей экспозициямен 100 000-ға жуық адам танысады. Мұнда өлкенің пайдалы қазба кендері, жануарлар мен сирек кездесетін өсімдіктер дүниесі, археологиялық қазба кезінде табылған еңбек құрал-жабдықтары, қыштан жасалған бұйымдар, қазақ-қалмақ соғыстары туралы құнды мәліметтер, сол кездегі қару-жарақ үлгілері (Есет батырдың заттары, Арал батырдың сауыты), этнографиялық материалдар қойылған. Халық ауыз әдебиетіне арналған экспозицияда "Қобыланды", "Айман-Шолпан", "Қыз-Жібек" сияқты эпикалық туындылар, Қорқыт, Асан Қайғы, Шернияз ақын жөнінде маңызды деректер кездеседі. "Алаш" ұлттық-демокриялық қозғалысы, саяси-қуғын сүргін құрбандары, осы өлкедегі зиялы қауым өкілдері (дихан Ш.Берсиев, композитор Ғ.Жұбанова, ғарышкер В.И. Пацаев т.б.) жөнінде құжаттар жинақталған. Ал, аудан бойынша Қобыланды мемориалдық кешені, Әйтеке би аудандық Халықтар достығы музейі, Қарабұтақ ауылдық музейі, Байғанин аудандық музейі, Ырғыз аудандық тарихи-өлкетану музейі, Қарғалы аудандық тарихи-өлкетану музейі, Мәртөк аудандық тарихи-өлкетану музейі, Темір аудандық музейі, Ш.Берсиев атындағы Ойыл аудандық өнер және өлке тарихы музейі, Хромтау аудандық тарихи-өлкетану музейі, Шалқар аудандық тарихи-өлкетану музейі, Мұғалжар аудандық тарихи-өлкетану музейі, Мұғалжар ауданы ағайынды Жұбановтардың мемориалдық музейі бойынша музейлердің баспагерлік жұмысы, яғни, музейлердегі буклеттер, жолсеріктер, анықтамалықтар, афишалар, пресс-релиздер, каталогтар, альбомдар, музейлік мақалалар жинағы, музейлік зерттеулер жинағы, музей жұмысы есептерінің жинағы музейдің бір бағыты болып табылады.
Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану музейі қоғам, қоршаған ортаның арасында қарым-қатынасты белсенді орнату, музей заты арқылы музей келушілеріне үздіксіз білім беріп, музейлік ақпаратты қабылдап қоғамға тарататын, қоршаған ортаға енгізу үдерісі музей коммуникациясы іске қосылған. Музей коммуникациясының базалық формасы түпнұсқалар, мәдениет және табиғат мұраларына интерпретацияланған музей экспозициясы болып табылады. Музей интерпретациясы дегеніміз (латын, interpretatio - түсіндіру, жеткізу) - музей қорындағы, музей экспозициясындағы, музей дискурсты контекстіндегі мәдениет және табиғат мұралары нысандарын таныстырып, түсіндірудің күрделі жүйесі. Таным үдерісінің құрамдас бөлігі болып табылады. Музейлік интерпретация, түсіндіру пәні ретінде музей қорын жинақтаудан бастап, экскурсия жүргізу және жарияланым жұмысына дейінгі барлық кезеңдеріне қатысады. Танымның ғылыми әдістері негізінде мұраны интерпретациялау арқылы музей өзінің әлеуметтік және миссиялық қызметін атқарады, осылайша қоғамдық пікір қалыптастырады. Музейлік интерпретацияның өсуі, көпшіліктің музейді интерпретация мен ойлар кеңістігінде қарастырылуымен жүзеге асады [6].
Сонымен қатар Ақтөбе облысында сақтауға, қорғауға, насихаттауға тұратын аңыз, шежіреге толы тарихи-ескерткіштер мол. Облыс өңірі - тұнған тарих. Осынау туған жердің төсінде сәулет өнерінің небір әсем үлгілері сыны кетсе де, сыры кетпей бүгінгі күнге жетіп отырғаны мәлім. Халықтың ғасырлар бойғы ізденіс-тәжірибесін, талғам-танымын бойына жинақтаған мұндай үлгілер айрықша ден қойып, зерттеуді қажет етеді. Осы орайда Байғанин ауданында шежіреге толы тарихи адамдардың атымен аталған қорымдар көптеп кездеседі [7]. Міне, осындай тарихи-мәдени ескерткіштерге экскурсия жүргізіп, оларды халыққа насихаттап-таныту музей жұмысының бір бағыты болып табылады. Яғни, аудан көлеміндегі мәдени ескерткіштерді ашық аспан астындағы музей ретінде қамтып, музейлендіру қажет.
Диссертациялық жұмысының зерттелу деңгейі. Қазіргі кезде Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану музейі туралы көптеген зерттеу еңбектері, мақалалар мен кітаптар пайда болды. Бұл тақырыпты зерттеу барысында қазақстандық ғалымдар үлкен еңбек сіңірді. Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану музейінің құрылуы, даму кезеңдері, өлке тарихының жинақталуы, зерттелуі туралы мәселелерді қамтитын, музей шежіресімен таныстыратын 2003-2010 жылдар аралығындағы облыстық музейдің директоры Е.Ж. Құрманбектің Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану музейі - ғылыми-зерттеу, насихат орталығы атты кітабы жарық көрді. Кітапта, қазіргі заман және тәуелсіз Қазақстан кезіндегі музей экспозициясы, топонимикалық, табиғи, тарихи зерттеулер экспедициялары жөнінде, сондай-ақ 2007, 2008, 2009 жылдарда музейде өткен көпшілік іс-шаралар пен ғылыми-зерттеулері, көрмелер мен лекциялар туралы жазылған.
Сонымен қоса, Қазақстан Республикасының еңбегі сіңген мәдениет қызметкері, өлкетанушы Р.Ілиясованың музейді зерттеудегі көптеген еңбектері жатады. Соның бірі, музейдің этнография залында көрсетілген қазақтың ұлттық киімдері, зергерлік бұйымдары, сүйек ұқсату мен ағаш оюға байланысты жазылған Қазына кітабы. Кітапта, Ақтөбе облысынан табылған балбал тастардың табылған уақыттары, музейдің космос залы жөнінде мәліметтер мен облыста жүргізілген алғашқы зерттеулер туралы айтылған. Бұл кітап, музейдегі әр экспонат туралы сыр шертіп, Ақтөбе облыстық музейінде жинақталған материалдар негізінде жазылған.
Е.Ж. Құрманбектің Құнды мұралар атты жинағы музейдегі құнды экспонаттар, яғни, этнография және археология залына қатысты ұлттық әйел киімдері, кебіс, тақия сияқты экспонаттар, ал археологиялық заттарға байланысты алтыннан жасалған тау арқары, салпыншақ сырғалар, алтын табақтар, сүйектен жасалған қасықтар және т.б суреттерге арналады.
Бұл тақырыпты зерттеу барысында қазақстандық ғалымдармен қоса Ресей зерттеушілері музейді зерттеуде үлкен ат салысты. Атап айтатын болсақ, ресейлік П.В. Флоренский, А.И. Дабижаның Ақтөбе облысы, Ырғыз жеріне түскен үлкен метеориттің құлауының пайда болуы туралы зерттеулер жүргізіп Метеоритный кратер Жаманшин атты еңбегі жарық көрді. Әлемде теңдесі жоқ табиғаттың таңғажайып құбылысы болған Жаманшин қазан шұңқыры әйгілі геолог-географ ғалымдарының назарын аудартып, жан-жақты зерттелді. Сондай-ақ Жаманшыңның зерттелуі туралы арнайы кітап басылып шыққан. Бірнеше халықаралық ғылыми конференциялар мен симпозиумдар айтылған. Ақтөбе тарихи-өлкетану музейіне қатысты деректер мен батыс қазақстандағы облыстардың тарихи-мәдени мұрасы мен ескерткіштерін көп зерттеген С.Е. Әжіғалидің бірнеше жинақтары диссертация жұмысын жазуда маңызды мәліметтердің бірі болды. Олар: С.Е. Әжіғалидің Кратер елінің асыл мұрасы атты кітабында, Архитектура кочевников атты монографиясында, Абат-Байтақ - қазақ даласының інжу-маржаны атты кітабында қамтылады. Бұған қоса, Мәдени мұра бағдарламасы бойынша шыққан Ақтөбе облысының табиғи-тарихи-мәдени орындары деген жинақта да бірқатар ескерткіштер тобы сипатталған.
1970 жылдардың басында тұңғыш рет Қазақстан ғалымдары археологиялық қазба жұмыстарын жүргізу мақсатында Ақтөбеге келді. 1973-1974 жылдары Ш.Уалиханов атындағы тарих және этнология институты жанынан құрылған т.ғ.к. М.К. Қадырбаев басқарған экспедиция барысында Бесоба, Сынтас, Нагорный қорғандарынан сармат шеберлерінің алтын бұйымдары мен тұрмыс заттарын музей қорына тапсырған. Сонымен қоса, С.Ю. Гуцаловтың Отчеты археологических раскопок 1980-1985 гг. деген есебі мен М.К. Қадырбаевтың Отчеты археологических раскопок 1973-1981 гг. есебінде жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары барысында табылған заттар туралы жинақтарын келтірсек болады.
Диссертациялық жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмысының мақсаты - облыстағы музейлердің бүгінгі жетістіктері нарық заңдылықтарына бейімделген даму сатысының бірі деп бағалай отырып, халықаралық музей ісімен тереңірек танысып, олардың ұлттық мұраттарымыз бен мүдделерімізге үйлесетін озық үлгілерін өмірге енгізіп, XXI ғасыр талабына сай келетін музейлер қатарына қосылу, өлке тарихының алтын қазынасын келесі мыңжылдықтарға жеткізу жолындағы қызметтерін жалғастыра отырып, еліміздің биік руханиятын, озық мәдениетін әлемге таныту болып саналады. Осы аталған мақсаттарға жету үшін мына міндеттерді орындаймыз:
oo Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану музейінің қазақстанның тәуелсіздік жылдарындағы қызметін талдау;
oo облыстық музейлердің ғылыми-ағартушылық қызметін анықтау;
oo облыстық музейлердің баспа ісімен және ортамен байланысын қарастыру;
oo облыстық, аудандық тарихи-өлкетану музейлердің экспозициясындағы құндылықтардың экспозициялануын дамыту;
oo музейлердің тарихи-туризм коммуникациясымен байланысын нығайту.
Диссертациялық жұмысының деректік негізі. Диссертациялық жұмысының негізгі дерек көздері біз зерттеу нысанасына алып отырған Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану музейі мен өңірлік музейлердің қор бірліктері, экспозиция материалдары, Ақтөбе облысы аймағында жүрген археологиялық және этнографиялық экспедициялар материалдары, информаторлар мәліметтері, Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану музейі ұйымдастырған конференциялар, Мәдени мұра бағдарламасы бойынша жарық көрген жинақтар, ғылыми семинарлар, дөңгелек стөлдер, көрмелер, Алматы қаласы музейлерінде сақталған Ақтөбе облысы қазақтарының материалдық мәдениеті құндылықтары және бұқаралық ақпарат құралдары деректері қолданылды. Сондай-ақ, Ақтөбе облысы өлкесіне қатысты ғылыми айналымдағы зерттеулер негізге алынды. Тарихи-өлкетану музейлеріне қатысты негізгі мәселелер Қазақстан музейлері жинағынан, Мәдени мұра Мемлекетік бағдарламасы сайтынан, Мәдениет сайтынан, Ақтөбе облыстық газеті сайтынан және Ақтөбе энциклопедиясынан қаралды. Тарихи-өлкетану музейлерінің негізгі бағыттары мен экспозициясына қатысты терминдер сөздігі музей ісіне қатысты оқу құралдарынан алынды.
Диссертациялық жұмысының методологиялық негізі мен зерттеу әдістері. Диссертациялық жұмысын жазу барысында, тақырыптың мәнін ашу үшін қор жұмысының ғылыми-ағартушылық, топтап жинақтау, салыстырып-сараптау, жүйелілік сияқты әдістер қолданылды. Зерттеу жұмысын жазу барысында нақтылық, жан-жақтылық, объективтілік принциптері басшылыққа алынды. Сонымен қатар бұл мәселені талдау барысында ғылыми ізденістер жүргізу арқылы Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану музейінің қор жұмысына байланысты, ғылыми айналымдағы зерттеулер негізге алынды. Қор, экспозиция жұмыстарын синтездеу барысында музейге еңбек сіңірген ғалымдардың теориялық тұжырымдары мен зерттеу әдістері пайдаланылды.
Диссертациялық жұмысының хронологиялық шеңбері. Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану музейі мен өңірлік музейлердің құрылған уақытынан бастап бүгінгі күнге дейінгі уақыт аралығындағы баспагерлік жұмыстарын, ағартушылық қызметі мен ортамен байланысын қамтиды.
Диссертациялық жұмысының құрылымы. Диссертациялық жұмысы кіріспеден, екі тараудан (бірінші тарау бес бөлімшеден, екінші тарау төрт бөлімшеден), қорытынды бөлімнен, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1 АҚТӨБЕ ОБЛЫСТЫҚ ТАРИХИ-ӨЛКЕТАНУ МУЗЕЙІ МЕН
ӨҢІРЛІК МУЗЕЙЛЕР КОЛЛЕКЦИЯЛАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану музейінің тарихы
Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану музейі халқымыздың рухани асыл қазыналарын жинақтап, өлкеміздің өткені мен бүгінін жалғап отырған облысымыздағы ғылыми-зерттеу, мәдени-ағарту, насихаттау жөніндегі ірі мәдени ошақтың бірі [8, 56 б.].
Қазіргі таңда Ақтөбе облысында облыстық, аудандық, мемориалдық 17 музей қызмет етеді. Өлкеміздің тарихы, мәдениеті мен шежіресінен сыр шертетін музей экспозициясы ғалымдар тарапынан жоғары бағаланып, Отандық тарихпен өлке тарихының негізгі кезеңдерін зерттеп, білім алудың дерек көздеріне айналды. 1929 жылы шағын мектеп музейі ретінде шаңырақ көтерген музейдің алғашқы директоры педтехникумның оқытушысы Д.Темушко деген кісі болған. Ол музейді 1929-1945 жылдар аралығында басқарды.
Музей 1934 жылы қала шетіндегі Миссионерлер мектебіне көшіріліп, желтоқсан айына дейін сонда жұмыс жасайды. Сол жылы Ленин көшесі 35 үйдегі Торгсина конторына орналасады. Осы жылдар арасында музей қызметкерлері біршама экспонаттар жинайды. Енді орналасқан орны таршылық ете бастайды. Музей қызметкерлері сот орындарына шағымдана жүріп, көлемі 250 шаршы метр болатын Казторг мекемесіне жөндеу жұмысын жүргізіп, музейлік бағытта диарамма жасалып, жасақтау жұмыстарын жүргізе бастайды. Бірақ музей бұл орынға да тұрақтамайды.
1946 жылы партия мүшелерінің араласуымен Комсомол көшесі 22 үй ғимаратына 120 шаршы метр көлемдегі бөлмеге музей, одан да үлкендеу бөлмеге облыстық кітапхана орналасады. Бұл жылдары музейді К.С. Черников басқарып, экспонаттар екі мыңға жетеді.
1951 жылы музей ісі бойынша шыққан қаулы негізінде жаңадан экспозиция жасақталып музей жұмысы айқындала бастайды. 1944 жылы 8 шілдеде ҚазССР Халық комиссариатының қаулысы бойынша Ойыл ауданында Ш.Берсеевке арналып музей ашылған. 1953 жылға дейін жұмыс жасап, облыстық музейге қосылады.
Біздің жерімізде маңызды археологиялық жұмыстар 1955-1963 жылдардағы тың және тыңайған жерлерді игеруге байланысты Ленинград ғылым академиясы жанындағы археология институтының В.С. Сорокин бастаған археологиялық экспедиция облыстың Солтүстік және Батыс аудандарында жүргізген қазба жұмыстарының нәтижесінде қола дәуіріне жататын көптеген археологиялық олжалар: екі құлақты қола қазандар, қоладан жасалған жебелер, найза ұштары, қапсырмалар, білезіктер т.б музей қорына түскен және экспедицияның жұмыс есебі тапсырылған [8, 29-30 бб.].
1965 жылы музей тарихында ерекше оқиға бұрынғы екі қабатты қонақ үй күрделі жөндеуден өтіп тұрақты мекенжай ретінде музейге беріледі. Оның жасақтау, көркемдеу жұмыстарын Орынбор көркем сурет шеберханасы суретшілері жүргізеді. Ашылу салтанатына белгілі мемлекет және қоғам қайраткері Д.А. Қонаев қатысады. Осы жылдары облыстық атқару комитетінің төрағасы Р.Сәрсенова зейнеткерлік демалысына шығуына байланысты музей директоры болып келеді.
1970 жылдардың басында тұңғыш рет Қазақстан ғалымдары археологиялық қазба жұмысын жүргізу үшін Ақтөбеге келеді. 1973-1974 жж. Ш.Уәлиханов атындағы тарих және этнология институты жанынан құрылған тарих ғылымдарының кандидаты М.К. Қадырбаев (1932-1986 жж.) басқарған экспедиция барысында Бесоба, Сынтас, Нагорный қорғандарынан сармат шеберлерінің қолынан шыққан алтын бұйымдар мен тұрмыс заттары табылған (сурет-1). Олар музей қорына тапсырылған [9, 6 б.].
1974 жылдың мамыр айынан музей директоры қызметіне Н.Петров тағайындалады. Осы жылы өлкетанушы В.В. Радионов (1913-1986 жж.) Жас археолог үйірмесін ашып, жастарды өлке тарихын танып білуге жетелесе, Табиғат, Жас экскурсовод үйірмелері туған жерін сүюге, құрметтеуге үйретті. 1983-1985 жж. музейге күрделі жөндеу жұмысы жүргізіліп, көркемдеп безендіру жұмыстарын Свердловскінің шығармашылық-өндірістік комбинаты суретшілері орындап шығады 1990 жылы музей фойесі қазақы киізбен қапталып, ежелгі сақ-сармат тайпаларының жануарлар стиліне негізделіп, ағаштан ойылып жасалған тұтас композициямен безендірілген.
Музейдің екінші қатарға көтерілер баспалдағы, тәрбиелік мән беретін жыл он екі ай бейнесі табиғи ағаштан жасалды. Оны жасаған шеберлер Қазақстан өнеріне еңбегі сіңген қайраткер Б.Н. Пак және белгілі суретші А.Құрманалин.
Еліміздің егемендік алуы, оның тарихы, мәдениеті, салт-дәстүрлерінің мәнін аша түсті. Осы ретте қазақ халқының ерте заманнан бүгінге дейінгі мәдениеті, ежелгі мәдениеттермен сабақтастығы, Еуразия құрлығында орналасқан Қазақстанның орны мен рөлі туралы, тарихи-мәдени мұраны сақтау мен дамытудың маңызы зор болды. Ал оны халыққа, елге танытуда музейдің алар орны ерекше. Музейдің жаңа концепциясы дайындалып, түбегейлі өзгерістер енгізіліп қайтадан құрылды. Алғашқы құрылған залдардың бірі - Дулығалы дала перзенттері залы. Кейін музейдің барлық залдары ұлттық бағытта қайта жасақталды [10, 8 б.].
Сол жылдары музей залдарын жасақтап, қорын толықтыруға талантты қолөнер шеберлері суретшілер, мүсіншілер үлестерін қосты. Олар: Айтберген, Махмұд, Тұрсынжан, Құлмантегі, Күлипа, Қуандық, Жұбаниязовтар әулиеті, М.Телеуішов, С.Әлімбетов, А.Құрманалин, Ж.Кенбаев болды.
1980-2003 жылдар аралығында облыстық музейдің дамып өркендеуіне ерекше үлес қосқан Қазақстан музейлері арасында алдыңғы қатардағы музейлердің дәрежесіне дейін көтеріп, іскерлігі, біліктілігі мен іздемпаздығы арқасында қарапайым қызметкерді музей ісінің маманы етіп шығарған елге сыйлы, жастарға үлгі болған музей жөнінде тұңғыш рет еңбек жазған Р.Ілиясқызы басқарды.
Бүгінге дейін жинақталған музей қоры - қызметкерлердің жеткен ең басты жетістіктерінің бірі 95 мың есепке алынған экспонаттары. Зергерлік өнердің 29 туындысы Түркия мемлекетін Анкара, Стамбул қалаларында өткен көрмелерінде қойылды. Орынбор, Мәскеу қалаларында этнографиялық бұйымдар көрмесі ұйымдастырылды. Құнды экспонаттардың ішінде алтын зерлі жіптермен бедерленіп тігілген қыжым кебіс, қыз бала ұзатылғанда ішіне орамал, әтір, сабын т.б жеке заттарын салатын сүйектелген сандықша және етегі зерленіп, өсімдік тәріздес оюлармен әшекейленіп тігілген ұзын жең қызыл көйлек, мақпал комзол, қазақ әйелдерінің бір киер сәнді сирек кездесетін бұйымдар музейдің асыл қазынасы саналады. Музейді келіп көрушілерді қызықтыратын құнды бұйымдардың бірі зергерлік бұйымдар коллекциясы. Ақтөбе өңірінде жасалу тәсілі, өрнектелуі және пішіні жағынан өзіндік стильдік жүйесімен дараланған шеберлік қалыптасқан. Қазақ шеберлері ағаш ыдыс-аяқ жасауға айрықша ден қойған. Соның ішінде қымызға арналған бұйым ерекше 1940 жылы музей қорына келіп түскен қымыз шара жасалу шеберлігімен, әсемділігімен дараланып тұрған бұйымдардың бірі [8, 58 б.].
Облыстық музейдің ең басты көрсеткіші мен мақтанышы, оның экспонаттары. Олар - минералогия, палеонтология, ботаника, археология, тұрмыс пен этнография, қолөнері мен зергерлік бұйымдар, нумизматика, сирек кітаптар, деректі құжаттар, фотоматериалдар коллекциялары. Музей көрмелері - ағаш үй, қазақтардың этнографиялық, тұрмыстық бұйымдары, қолөнер мұралары Москвада, Орынборда, Орскіде өткізілген.
Енді осы Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану музейінің залдарындағы коллекцияларға тоқсалсақ. Этнография және археология залы ерте дүние археологиясымен, архитектурасымен, халық шеберлері өнерлерімен, қазақ халқының музыка мәдениетімен, салт-дәстүрімен, этнографиясымен таныстарды. Музейге келушілер бұл залда тас, қола, темір дәуірінің аса құнды экспонаттарын көре алады. Алғашқы адамдардың Ақтөбе өңірін игеру мәселесіне көңіл бөле отырып, экспозицияға қойылған тас дәуірінің құралдары (кескіш, пышақ, жебенің ұштары, ысқыш) сол кезеңдегі адамдардың даму дәрежесінен хабар береді.
Ғылыми деректер бойынша зерттеушілер ежелгі Ақтөбе жерінде б.д.д VI-V ғғ. сарматтар мәдениетінің дамыған орталықтары болғандықтарын айтады. Ғалымдардың зерттеулерінің нәтижесінде "Бесқопа", "Сынтас", "Нагорный" қорғандарынан табылған сармат шеберлерінің қолынан шыққан алтын бұйымдар мен тұрмыс заттары ежелгі қолөнердің ең биік туындылары болып табылады. Соның ішінде музейге келген көрермендерді елең еткізетін өн бойы скифтердің жануарлар стилінде нақышына келтіре шебер бедерлеген сүйектен жасалған қасықтардың алатын орны ерекше. XV ғасыр өтседе өзінің қазіргі ең қолайлы түрін, бүгінгі күндегі талапқа сай тапқан қасық түрі, музейге келушілерді түрімен де әшекей безендіру шеберлігімен де таң қалдырады. Сүйектен жасалған әдемі сыйлық қасық біздің Ақтөбе жерінен табылған (сурет-2). Олай болса, 2500 жыл бұрын Ақтөбе жерінде адамдар өмір сүріп, тіршілік еткен, шеберлікпен айналысқан, әдемі дүние-мүліктер жасаған [11, 13 б.].
Ал, қола дәуіріне арналған экспозиция сол кезеңде өмір сүрген, өзіндік мәдениеті болған Андрон тайпаларының шаруашылығы мен тұрмысы туралы баяндайды.
Сонымен қатар, жауынгер ару-перизаттар (амазонкалар) зираттарын археологтар Түркменстаннан, Өзбекстаннан, Қырғызстаннан кезіктіруде. Ал Қазақстанда осындай зират Ақтөбе өңіріндегі Елек өзенінің бойынан табылды. Археолог К.Смирнов бес қаруы сай қалпында жерленген Мешітсай зиратының амазонкаларын б.д.д IV ғасырдың жәдігерлері деп таңбалаған. Экспозицияда осы кезеңге жататын қару-жарақтар түрлері мен сақ тайпаларының патшайымы жөнінде деректер берілген [1, 51 б.].
Ғұн, оғыз-қыпшақ кезеңдеріне жататын археологиялық олжалар "Болгарка", "Талдық" қорғандарынан табылған, соның ішінде ғұн шеберлерінің қолынан шыққан холцедоннан жасалған моншақ - әсем бұйым, ерекше экспонат, қазіргі күні де жылтырап тұр (сурет-3).
Ұлан байтақ Ақтөбе өңірі мыңдаған жыл ағымындағы тайпалар мен көшпелі халықтардың қоныс тепкен жері. Сондықтан бұл өлкеде жердің асты мен үстіндегі кездесетін ескерткіштер алуан түрлі болып келеді. Ақтөбе жері қазақ сәулет өнері мектептерінің өзіндік дәстүрі айқын даралаған ерекше археологиялық аймақ.
Мұнда дәстүрлі сәулет өнері мен монументалдық глиптиканың Солтүстік-Үстірттік, Жем-Сағыздық, Қобда-Електік, солтүстік арал маңы топтары ерекшеленеді. Ғасырлар қойнауынан бізге жеткен тас мүсіндер музейге әр түрлі жағдайда келіп түскен. Ерте орта ғасыр (VI-VIII ғғ.) және орта ғасырларға жататын тас мүсіндер Талдық өзені, Барқын құмынан, Шет Ырғыз, Байғанин және Мұғалжар ауданынан әкелінген.
Ашық аспан астындағы музей деп айтуға болатын Байғанин ауданы жеріндегі Жем бойының ескерткіштері - Дәуімшар, Қарасақал қорымдарындағы мавзолейлер, сағанатастар, қойтастар, сандықтар, бесіктастар көріністері өздерінің безендіру көркімен, тас қашау шеберлігімен назар аудартады. Олар музей экспозицияларынан орын алған.
Солтүстік Арал маңы халықтық сәулет өнерінің айқын ерекшелігі - күмбезді мазар құрылыстары. Орта ғасырдағы және берідегі де қазақ сәулетшілеріне беймәлік мектеп мұнда Балғасын, Оңайбек ата, Мүсірәлі, Жаныс, Алмат т.б мазарлардың үлгілерінен көрінген [12, 93 б.].
Қобда-Елек тобындағы тамаша ескерткіш - Ұлы Қобда алабындағы Абат-Байтақ қорымы. Мұнда тамаша тас қашау өнерінің туындылары 250-ден астам құлпытастардың ғажайып ансамблі сақталған. Абат-Байтақ құлпытастарын ғалымдар - Батыс Қазақстанның тас қашау өнерінің ерекше құбылысы деп бағалайды. Қазақстанда кездеспейтін ерекше архитектуралық тарихи ескерткіш XV ғасырда салынған Абат-Байтақ кесенесі. Асан қайғының баласы Абатқа салынған. Абат-Байтақ мавзолейінің макеті археология және этнология залындағы экспозициядан орын алған.
Сонымен қатар, жебенің ұштары, тас құралдар, ыдыстар мен әшекей бұйымдар бұдан 40-30 мың жыл бұрынғы жоғарғы палеолит кезеңіндегі адамдардың материалдық мәдениетінің дамуы туралы түсінік береді. Осы залдың экспозициясында өте мықты ақпаратты және анық түрде қола дәуірінің некропольдері көрсетілген. Ақтөбе даласы екі үлкен ірі Еуразиялық қоғамдастықтың және тас қашау мәдениетінің жері. Бұны музейдегі алтын тау ешкі экспонаты дәлелдеп береді. Сарматтар дәуіріндегі материалдық мәдениет ескерткіштерімен Бесоба, Сынтас қорғандарынан табылған алтын әшекей-бұйымдар, ыдыстар және б.э.д VI-V ғасырларда сүйектен жасалған әдемі аң бейнелері бейнеленген қасықтар ерекше көңіл аудартады. Зал экпозициясында ғұндар дәуіріндегі, Жилянка ауылы маңынан, Талдық өзені бойынан табылған ғұн көсемі жерленген жерден табылған заттарды көруге болады.
Қоңырау, құмыра, ыдыс, мыс ожау, белбеу т.б ғұндардың аты аңызға айналған көсемі Аттила (400-453 жж.) туралы деректерді көресіз. Келушілер музейдің ортағасырлық экспозициясына аса қызығады, себебі осы кезеңде Ақтөбе өлкесі қазіргі түркі халықтарының тарихы басталатын нүкте басы болып табылады. Ежелгі түркілер мен қыпшақтардың ерекше алдыңғы қатарындағы өркениетті ертедегі қарт Мұғалжар таулары төңірегінде дамыған. Оғыз тайпаларының көсемі жерленген жерден табылған мынадай ескерткіштер жүзік, белбеу, жүген, Батыс Қазақстан жерінде оғыздықтардың билік құрып, тіршілік еткенін көрсететін заттары экспозицияға қойылған.
Ақтөбе даласының табиғатының әсем панорамасы көрінісінде қойылған балбал тас ескерткіштерді - көшпенділердің заттық мәдениетінің баға жетпес дүниелерін тамашалауға болады. Олар Ойыл ауданындағы Барқын құмдары, Хромтау ауданының өлке аймағы, Байғанин ауданының Бірсағыр-Сағыз өзені бойынан табылған б.э.д VI ғасыр мен XI-XIII ғасырларға жататын құнды ескерткіштер (сурет-4), [8, 5-6 бб.].
1954-1963 жылдары В.Сорокин бастаған Ленинград экспедициясы бірнеше қорғандарды қазған. 1955 жылы музейге бірінші мүсінтасты сол кісілер тапсырған. Бұл тас мүсін Новоресей ауданының Өлке деген жеріндегі қорым басынан әкелінген. Тас мүсіннің түсірілген суреті бойынша басы сынған, оң қолымен омырауындағы не қаруды, не белгіні ұстаған, сол қолы белдігінде. Бұл тас мүсін төртбұрышты, бетіне адамның бет бейнесі ірілеу етіп қашалған, сақал-мұрты салаланып барып, одан төменгі жағында үш бұрышты белгі-суретпен бітеді. Ұзындығы - 0,76 м болады. Ғалымдар анықтамасына сүйенсек, ескерткіштің жасалу мерзімі орта ғасырдың басына, яғни Түрік қағанаты дәуірлеген XI-XIII ғасырларға жатады. Бұл өлкеде табылған екі мүсіннің суреті 1960 жылы шыққан Археологическая карта Казахстана деген кітапқа басылған [13, 8 б.].
1906-1907 жылдары Ақтөбе маңындағы қорғандардан адамның беті түскен домалақ тастар табылғаны тіркелді. Биіктігі - 60 см. Мұндай домалақ бет тастар ертедегі түркі көшпенділері үшін тас мүсін орнына жасалды деген жорамал айтылады [1, 135 б.].
Зал төрінде, осы дәстүрлі қолөнердің биік туындысы, ата-бабаларымыздың сан мыңдаған жылдарғы төл баспанасы - алты қанатты киіз үй жиһаздарымен орналасқан (сурет-5). Үйдің сүйегін жасаушы - ойылдық шебер Т.Есниязов. Ал, киіз үйдің ішінен орын алған республикамызға танымал атақты ағаш шебері А.Мұратов жасаған асадал, алтыбақан, керует, кебеженің көзтартар әсем рельефті өрнектері, бір-біріне ұқсамайтын, қайталанбайтын безендірулері, осы кезге дейін міні құрамай сақтаған табиғи өсімдік бояулары тамаша гармония құрайтын бейнелеу шеберлігімен ерекшеленеді. А.Мұратов кезінде Алматыдағы опера және балет театры салынғанда оның көркемдік безендіру жұмыстарын жасаған атақты шебер [1, 54 б.].
Енді осы шебердің қолынан шыққан бұйымдарына тоқталсақ. Ыдыс-аяқ сақтау үшін ағаштан жасалған бұйым - асадал (сурет-6). Асадалдың астыңғы және үстіңгі жағында төрт суырмасы, екі ашпалы есігі бар. Ұзындығы - 165 см, ені - 89 см, іші екі сүреден тұрады. Асадалдың беті сары, қызыл, жасыл түсті өсімдік тектес және ерекше ою-өрнектермен әшекейленген. Оның астыңғы жағы азық-түлік сақтайтын кебеже рөлін атқарса, үстіңгі бөлігін ыдыс-аяқ сақтау үшін пайдаланады екен. Асадалдың арқалығы қалыңдау тақтайдан жасалған. Ол жасалу әдісімен, сақталуымен, өрнектелуімен өте сирек кездесетін музейдегі аса құнды бұйымдардың бірі болып саналады.
Ал, музейдің алтын қорына айналған бұйымдардың бірі - киіз үйге арналған дәстүрлі сықырлауық есік. Ол екі ашпалы есіктен, маңдайшадан, екі босағадан және табалдырықтан тұрады. Сықырлауық есіктің биіктігі - 170 см, ені - 120 см, екі босағасы мен табалдырық ендері 7-8 см. Сықырлауық есік беттеріндегі өрнектер бедерленіп ойылған. Оймыштың әр өрнегі өте нәзік, бір-бірімен астасып келген. Есік бөлшектерінің ою-өрнектері негізінен өсімдік символдық және зооморфтық мотивтердің біте қайнасып араласуының нәтижесінде тұтас өнер туындысы болып шығады. Сықырлауық есік бөлшектерінің бір-бірімен шегесіз біріктірілгендігі көшіп-қонуға лайықталып жасалған.
Шебер қолынан шыққан өнер туындысының бірі - адалбақан. Ұзындығы - 230 см. Адалбақан ағаштан жасалған, бет жағы геометриялық өрнектермен, төртбұрышты оюлармен алмасып отырған. Екі жақ жанына құстың басы секілді көркемделіп жасалған ілгіштер орнатылған. Адалбақан шаңырақтың адалдығын, тазалығын, білдіретін киелі бұйымдардың бірі. Сондықтан ол төсек ағаштың бас жағында тұрады. Адалбақанға тек үй іші ғана киімін ілетін болған. Міне, сондықтан адалбақан сөзінің өзіндік сыры мен мәні бар деп білуіміз қажет.
Сондай-ақ, 1940 жылы музей қорына келіп түскен қымыз шара - жасалу шеберлігімен, әсемдігімен дараланып тұрған бұйымдардың бірі (сурет-7). Қайың ағаштан ойып жасалған, биіктігі - 50 см, көлемі - 60 см, қақпағы жарасымды, сәнді болуы үшін жез мықты шегелермен көркемделе бекітілген. Шараны көтергенде ауытқып кетпеу үшін жезден төрт құлақ бекітіліп, сыртынан айналдыра жез белдік кигізген. Шараны жасаған шебердің аты-жөні белгісіз болғанымен, нағыз қас шебердің қолынан шыққандығы және шараны ауқатты адамдардың тапсырысы бойынша жасалғандығы көрінеді [1, 106-107 бб.].
Көшпелі заманның салт-дәстүрімен жалғасып келе жатқан қолөнердің аса бай қазынасының бірі - қазақтың ұлттық киімдері (сурет-8). Экспозицияда жергілікті жердің ерекшеліктеріне бейімдеп орындалған ер адамдардың алтын, күміс жіптермен зерленген сәнді киімдері, музейлер қорында сирек кездесетін өкшесі биік, барқыттан тігілген, алтынмен зерленген әйел кебісі (сурет-9) қойылған.
Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану музейінде ұлттық киімдер коллекциясы негізінен XIX-XX ғғ. жататын Батыс Қазақстан өңіріне тән 85 үлгіден тұрады. Коллекцияның басты бөлігі мереке күндері немесе сән-салтанатта киілетін, халық арасында бір киер киім атанған дүниелерден құрылған. Халқымыздың ұлттық киімдерінің көптігіне байланысты, тек қолда бар кейбір бағалы киімдерді атап өтелік.
Музей қорында сақталған өрнектелуі жағынан келісімді үндестік байқалатын қызыл барқытпен тысталған, әсем зерленген биік өкшелі қыжым кебіспен қатырма тақия (сурет-10) осы киімдермен жарасымды біртұтас салтанат құрайды. Ал, алтын жіппен зерлеп кестеленген қалыңдықтарға, не ілуге, киікте берілетін өте қымбат киім - Қызыл тон. Ұзын жеңді, жағасыз, кең үлгіде тігілген мұндай шапандарды біздің өңірде жоғарғы тұсын әсем баулармен байлап иыққа іліп қана киген. Қымбат барқытпен тысталып, асқан шеберлік, ерекше нәзіктікпен, гүл бейнелі өрнекпен алтындап зерленген бұл сирек кездесетін дүние музейдің асыл қазынасы саналады.
Сонымен қатар, музей қорында жинақталған дәстүрлі өнер коллекцияларының ішінде қайталанбас туындылардың бірі - зергерлік өнер [1, 119 б.]. Музей қорындағы зергерлік бұйымдар алуан түрлілігі жөнінен, сапасы жағынан республикадағы ең елеулі жиынтық, мәдени мұра, мемлекеттік қазына болып отыр. Биік талғамды ата-бабаларымыздың эстетикалық сұранысына сай келген Батыс Қазақстанның қайталанбас ерекшеліктерімен жасалған қос бауырлы бас жүзік, сырға, үзбелі кісе, кемер белбеулер сияқты әшекейлер ауқымды көлемімен, сыртын сіркелеу, алтындау, асыл тастардан көз орнату тәсілдерімен көркемделуі ерекше салтанатты көрінеді [14].
Өңіржиек - бір-біріне шашбау секілді етіп үзбелеп бекітілген, бірнеше өрнекті алқалардан тұратын салмақты да, тұрпатты әсем бұйым. Музей коллекциясында өңіржиектердің ерекше көркемдік шешімімен орындалып, ақық тастармен безендірілген аса көлемді бірнеше түрлері сақталған. Солардың ішінде ГК-52 санымен тіркелген өңіржиек ерекше көз тартады. Бұл бұйым бір-бірімен 6 қатарлы етіп өрілген, әсем шынжырларымен жалғастырылған 3 үзбеден тұрады. Ені - 6,5 см, алдыңғы екі үзбе төртбұрыш пішінінде орындалып, төменгі үзбе ұшы сүйірлене аяқталған бесбұрыш үлгісінде жасалған. Өңіржиектің жалпы ұзындығы - 47 см, салмағы - 350, 85 гр, 960 сынамалы күмістен орындалған. Музей коллекциясындағы бұл бұйым өңіржиектердің көнелеу түріне жатады. Кейінгі уақытта өңіржиектердің орнына түсті әйнектер қолданыс тапты.
Білезіктер - қазақ әйелдерінің ең көп тұтынатын бұйымы. Ақтөбе жерінде қақпақты, құйма, қақтама, жұмыр, шұбыртпалы білезік сияқты түрлері кеңінен тараған. Музей қорында мұндай білезіктердің 12 түрі жинақталған [1, 121 б.].
Белдікті қазақтың ерлері мен әйелдері бірдей тұтынған. Бұл бұйымның музей коллекциясында 12 данасы жинақталған. Халқымыздың ерекше қасиеттері батырлық пен биліктің белгісіндей болған ер адамдардың айыл, кісе белдіктері, әйел адамдардың кемер белдігі және өте нәзік орындалған қыз балалардың үзбелі белбеуі сақталған.
Әсіресе, ГК-6 санды айыл белдік тұрпатты көлемімен, ерекше көркемділігімен көз тартады. Белдік 750, 800, 950 сынымалы күмістен орнатылған. Жалпы салмағы 1809, 05 гр, ұзындығы - 21 см, ені - 10,5 см. Бұл бұйым музей қорына 1952 жылы түскен. Белдік 19 металл бөлшектерден тұрады. Жапсырмалар қошқар мүйіз пішінінде орындалып, беті өсімдіктер өрнегімен әсемделген. Бүгінгі күні жапсырмалар жасыл түсті матаға қондырылып Дулығалы дала перзенттері экспозициясына қойылды.
Бұл музейдің зергерлік бұйымдар коллекциясы еліміздің мемлекетінің ұлттық мәдениеті байлығының арасында тарихи жағынан да, түрлерінің әрқилылығы жағынан да айрықша орын алатын экспонаттар. Ерлер мен әйелдердің әдемі күміс белдіктері, жүзік түрлері, бойтұмарлар, айсырға, өңіржиек, қалыңдықтың әшекейлері экспозиция төрінен орын алады (сурет-11). Қаншалықты бай болғанымен музейдің зергерлік бұйымдар коллекциясы әлі де жүйелі толықтыруды қажет етеді. Әсіресе, тамақша, үкі аяқ, сәукеле мен қатырма жаулыққа тағылатын әшекейлер, қыздардың белдіктері, шашбаулары қажет [1, 123-124 бб.].
Қазақ шеберлерінің қолданбалы өнердегі ерекше шеберлігін көрсететін дәлелдер сүйектен оюлап жасайтын дүние мүліктері. Ол керемет шеберлік пен жоғарғы кәсіби талғамды қажет ететін өнер. Мінеки, осындай қолдан шыққан әдемі сандықшалар, шекер сындырғыштар әр түрлі қалыптағы сүйектен әдемілеп өрнектелген дүниелер музейдің құнды жәдігерлері болып табылады.
Музейде сырты түгелдей сүйектеліп көркемделген 4 қол сандық бар. Сандықтың төрт жағы түгелдей, қақпақтың төрт жиегі мен төбесі толығымен сүйектелген. Әсемдік үшін сүйек әшекейлер астына қызыл барқыт төсеп, алдыңғы бетіне үш үлкен шаршы ойыстырылған. Жиектеріне қиыстырған сүйек әшекейлердің бетіне қос мүйіз, ирек оюлары жүргізілген. Сүйек әшекейлердің қиысу тәртібінде олардың беттеріне жүргізілген ою-өрнектерде симметрия заңдылығы сақталған. Сондықтан қақпағына, жанына, алдыңғы бетіне жапырақ тәріздес сары жезден өрнектер бедерленген. Оюлар өзара үндестік тауып, қол сандыққа ерекше сән беріп тұр. Сандықтың ұзындығы - 52 см, ені - 53 см болады [15, 85 б.].
Көненің көзі болып табылатын музей залына ажар беріп, ұлттық өнеріміздің бояуын айқындай түсетін ерекше бұйымдарымыздың бірі - кішкене қол тоқпақтың бейнесіндегі қант шаққыштар. Қант шаққыштың басы жұмыр, қошқар мүйіз оюлармен өрнектелген. Сабы қызыл барқытпен қапталып, сырты сүйекпен безендірілген. Сабына әсемдік үшін айна орнатып, іліп қоятын дөңгелек шығыршық жасалған. Ұзындығы - 32 см, ені - 8 см. Екінші қант шаққыштың түрі домбыраға ұқсай келген, сабы жіңішке, асқан шеберлікпен жасалған. Қант шаққыштың басы қызыл барқытпен қапталып, сүйектен бедерлі өрнектер түсірілген. Бұл тоқпақтың да сабына іліп қоятын дөңгелек шығыршық жасаған. Бұл заттардың жасаған шеберлері мен музей қорына келіп түскен уақыты белгісіз. Сонымен қоса, музей қорында әр кезеңдерде келіп түскен сүйектелген домбаралар да баршылық.
Музей қорында Ақтөбе өңірі шеберлерінің қолынан шыққан өзге де сүйектен жасалған бұйымдар көненің көзіндей сақталып келеді. Олар - шақша, ер, мұрындық секілді қолөнер бұйымдары.
Өлкетану музейлерінің ең бір қызықты, тартымды табиғат әлемінен сыр шертетін бөлім - табиғат бөлімі (сурет-12), [1, 139 б.]. Алдыңғы кезде табиғат бөлімінде де жүйелі жинақталған қор болмаған. Тек 1965 жылдан бастап музейге жан-жақтан ерте дәуір жануарларының сүйектері түсе бастаған. Сөйтіп, он-он бес жылда бай палеонтологиялық коллекция пайда болды. Олар Байғанин, Мәртөк, Ырғыз, Алға, Ойыл ауылдарынан табылған түрлі алып жануарлар сүйектері, тұтас сақталған мүйіздер, тасқа айналып кеткен ширатылған алып ұлулардың денесі. Алғашқы табылған және музейге тапсырылған мамонт тұмсығы 1932 жылы Елек өзені жиегіндегі Тамды бекеті маңынан тіркелген. Республика Ғылым Академиясының лаборатория меңгерушісі, ғалым Б.Қожақұлов пен зоология институтының ғылыми қызметкері К.Жылқыбаев оның ғылыми анықтамасын жасады.
Табиғат залының керемет палеонтология коллекциясы біздің Ақтөбе өңірінде жүздеген миллион жылдар бұрын теңіз суы басып жатқан жерде тіршіліктің шежіресін нақты көрсетеді. Геологиялық және палеологиялық заттардың жиынтығы жеріміздің әлденеше миллиондаған жылдарға созылған табиғи дамуының айғағы іспеттес. Әр түрлі үлкен молюскалардың тасқа айналып кеткен денелері, бір клеткалы ұсақ раковиналардың, кораллдардың, сүйекті балықтардың, акулалардың, өте үлкен кесірткелердің, кейбіреулерінің ұзындығы 15 метрге дейін жететіндері де бар. Міне, осындай керемет туындыларды музей залындағы экспозициядан көруге болады. Олардың арасында таңқала қарайтын млн. жылдар бұрын өмір сүрген аммониеттер, белемниттер, молюскалар, раковиналар, акуланың тісі, кесірткенің омыртқасы бар.
Кайназой дәуірінің жәдігерлері - ертедегі піл тісі, мамонттың тісі, сүйегі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Диссертациялық жұмысының өзектілігі. Жалпы музейдің адамзат тарихындағы алатын орны ерекше екені белгілі. Қазіргі кезеңде музейлер алдында болашақ үшін мәдени мұраны сақтау және тарихи мәнді құндылықтарды замандастар үшін көрсету, насихаттау мәселелері тұр. Мәдени құнды көне заттарды көрсету, жалпы адамзаттық мәнін ашу арқылы музейге келушілердің адамгершілік, рухани өсуіне әсер ету, ағарту мақсаттарын әрбір музей өз саласына сай музейлік орта жағдайында іске асыруда [1].
Қазақ даласында осы күнгі музей және ол жайындағы ұғым ХІХ ғасырдан бастап қалыптаса бастады. Бұл қазақ жерінің игерілмеген табиғи байлығын әлсіреген Ресей экономикасын көтеруге барынша пайдалану мақсатында патша өкіметінің даланы зерттеуге ғылыми экспедициялар аттандыруына байланысты болды. Себебі, олардың арасында Орыс ғылым академиясы, географиялық қоғамы, қоныс аудару басқармасы сияқты мекемелер мен ұйымдар жіберген экспедициялардың жекелеген мүшелері даланың қазба байлықтарын зерттеумен қатар, қазақ халқының тарихы, салт-дәстүрлері мен тұрмысы жайында мағлұматтар жинастырды. Бұл деректердің басым көпшілігі күні бүгінге дейін өз құндылықтарын жоғалтқан жоқ.
Экспедиция мүшелері өздері жинастырған қазақ халқының этнографиясы мен қолөнерін бейнелейтін бұйымдарды Ресейдің орталық қалаларында ұйымдастырылып отыратын түрлі көрмелерге жіберіп отырды. Мысалы, 1867 жылы 23 сәуір күні Петербург қаласында болған Бүкілресейлік этнографиялық көрмеде қазақ даласынан жіберілген бұйымдар да көрсетілді. Осы көрме жайында ресейлік Северная почта газеті: Бұратана халықтар этнографиясы бөлімі жалпы осы көрменің ең әдемісі, әрі көрермен үшін ең тартымдысы болып отыр. Бұл бұйымдар тек этнограф мамандарды қызықтырып қана қоймай, одан хабары жоқ қарапайым көрермендерді де таң қалдыруда [2] - деп жазды.
Осындай жоғары деңгейдегі алғашқы үлкен сыннан сүрінбей өткен қазақ этнографиясы мен қолөнер бұйымдары ендігі жерде Ресейдің орталық қалаларында ұйымдастырылатын түрлі көрмелерден өзіндік ерекше орынға ие болды. Сонымен, ұлтымыздың этнографиясы мен қолөнер бұйымдары қазақ даласы шеңберінен асып, өзінің бар әсемділігімен өзге мемлекеттер мен халық өкілдеріне де танымал бола бастады.
Дегенмен өлкеде жұмыс атқарған ғылыми мекемелер мен ұйымдардың қазақ жерін зерттеудегі еңбектері мен жинастырған жәдігерлерінің басым көпшілігін көрмелерге жіберу түрлі себептерге байланысты мүмкін болмады. Осыған орай бұл бұйымдарды бір жерге топтастыру және оларды өлкені зерттеуші басқада экспедициялардың, жекелеген ғалымдардың пайдалануына мүмкіндік жасау, көпшілік назарына ұсыну қажеттілігі музей ұйымдастыруды талап етті [3].
Музей - жалпы адамзат баласының өмірінде заттық және рухани мәдениетті танытуда, зерттеу мен насихаттауда үлкен рөл атқарады. Әсіресе, ұлттық, мәдени, азаматтық, әскери, еңбек жетістіктерін, әдет-ғұрып, салт-дәстүрдің ерекшеліктерін оқып-үйренуге оның көмегі зор. Музей ісі - ғылымның, білім беру ісінің маңызды бір саласы. Осы уақытқа дейін Қазақстандағы музейлер көбінесе тарихи бағытта жұмыс істеп келді. Кеңес дәуірі кезеңінде жалпы тарихи, тарихи-революциялық, әскери-тарихи, этнографиялық, өлкетану музейі болып бөлінді де, олар жалпы музейлердің 63 % - ын құрады. Қазір Қазақстанда тарихи-өлкетану бағытындағы музейлер басым. Оларға мемлекет тарапынан көп көңіл бөлінуде. Себебі, ондағы ғылыми жинақтау, ғылыми қор, экспозиция, көрме, үгіт-насихат бағыттары жұмыс істеп, жас ұрпақты тәрбиелеу жұмысында маңызды рөл атқаруда. Музей алғашқыда аса бағалы бұйымдар мен мәдени жәдігерлерді сақтайтын қазыналық қор ретінде қалыптасты. Уақыт өте келе ол әдістемелік қызметі жетілген функционалдық институттарға дейін дамып жетілді. Жаңа мыңжылдықта адамзаттың жаһандану дәуіріне аяқ басу кезеңінде музей қызметіне жаңа ақпараттық құрал-жабдықтар мен интеграциялық үрдістер дендеп енуде. Қазақ халқында ата-баба мұрасына ерекше құрметпен қарап, салт-дәстүрін сақтап өсіп келе жатқан ұрпақтарына тәлім-тәрбие беру тек атадан қалған нақыл сөздер немесе шебер әрі орынды айтылған ақыл-кеңеспен, сондай-ақ, жағымсыз қылықтарға тыйым салып отырумен шектелмейтіні белгілі. Отбасы тәрбиесінен басталатын Отанын, ел-жерін сүю, ардақтау қатарлы т.б. қасиеттер әрбір жеткіншек пен азаматта өз жерінің, ауылының, аудан, облысының тарихын, оның табиғатын, байлық ресурстары мен шаруашылық ерекшеліктерін, географиясын, жануарлар әлемін жетік білуінен бастау алатыны сөзсіз. Музей қоғамдық институт ретінде атқаратын әлеуметтік функцияларын қоғамдық-экономикалық жағдайға сай жүргізеді. Арнайы пән ретінде музейтану теориялық және әдістемелік бағытта музей ісін дамытып, оның тарихи тәжірибесін жинақтайды [4].
Жоғарыда айтып өткеніміздей Қазақстандағы музейлердің негізгі денін тарихи-өлкетану музейлері құрайды. Қазақстанның осы тарихи-өлкетану бағытында жұмыс жасайтын музейлердің қатарында Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану музейі мен өңірлік музейлердің іс-тәжірибесін танып білу, зерттеудің, сол арқылы болашақ музейтанушы және ескерткіштанушы маман ретінде ғылыми-практикалық танымды арттырудың маңызы зор [5]. 1929 жылы құрылған Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану музейі осы өлкенің табиғатын, археолиясын, архитектурасын және этнографиясын қамтиды. Музей қорында 52 000 жуық экспонат бар. Жыл сайын музей экспозициямен 100 000-ға жуық адам танысады. Мұнда өлкенің пайдалы қазба кендері, жануарлар мен сирек кездесетін өсімдіктер дүниесі, археологиялық қазба кезінде табылған еңбек құрал-жабдықтары, қыштан жасалған бұйымдар, қазақ-қалмақ соғыстары туралы құнды мәліметтер, сол кездегі қару-жарақ үлгілері (Есет батырдың заттары, Арал батырдың сауыты), этнографиялық материалдар қойылған. Халық ауыз әдебиетіне арналған экспозицияда "Қобыланды", "Айман-Шолпан", "Қыз-Жібек" сияқты эпикалық туындылар, Қорқыт, Асан Қайғы, Шернияз ақын жөнінде маңызды деректер кездеседі. "Алаш" ұлттық-демокриялық қозғалысы, саяси-қуғын сүргін құрбандары, осы өлкедегі зиялы қауым өкілдері (дихан Ш.Берсиев, композитор Ғ.Жұбанова, ғарышкер В.И. Пацаев т.б.) жөнінде құжаттар жинақталған. Ал, аудан бойынша Қобыланды мемориалдық кешені, Әйтеке би аудандық Халықтар достығы музейі, Қарабұтақ ауылдық музейі, Байғанин аудандық музейі, Ырғыз аудандық тарихи-өлкетану музейі, Қарғалы аудандық тарихи-өлкетану музейі, Мәртөк аудандық тарихи-өлкетану музейі, Темір аудандық музейі, Ш.Берсиев атындағы Ойыл аудандық өнер және өлке тарихы музейі, Хромтау аудандық тарихи-өлкетану музейі, Шалқар аудандық тарихи-өлкетану музейі, Мұғалжар аудандық тарихи-өлкетану музейі, Мұғалжар ауданы ағайынды Жұбановтардың мемориалдық музейі бойынша музейлердің баспагерлік жұмысы, яғни, музейлердегі буклеттер, жолсеріктер, анықтамалықтар, афишалар, пресс-релиздер, каталогтар, альбомдар, музейлік мақалалар жинағы, музейлік зерттеулер жинағы, музей жұмысы есептерінің жинағы музейдің бір бағыты болып табылады.
Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану музейі қоғам, қоршаған ортаның арасында қарым-қатынасты белсенді орнату, музей заты арқылы музей келушілеріне үздіксіз білім беріп, музейлік ақпаратты қабылдап қоғамға тарататын, қоршаған ортаға енгізу үдерісі музей коммуникациясы іске қосылған. Музей коммуникациясының базалық формасы түпнұсқалар, мәдениет және табиғат мұраларына интерпретацияланған музей экспозициясы болып табылады. Музей интерпретациясы дегеніміз (латын, interpretatio - түсіндіру, жеткізу) - музей қорындағы, музей экспозициясындағы, музей дискурсты контекстіндегі мәдениет және табиғат мұралары нысандарын таныстырып, түсіндірудің күрделі жүйесі. Таным үдерісінің құрамдас бөлігі болып табылады. Музейлік интерпретация, түсіндіру пәні ретінде музей қорын жинақтаудан бастап, экскурсия жүргізу және жарияланым жұмысына дейінгі барлық кезеңдеріне қатысады. Танымның ғылыми әдістері негізінде мұраны интерпретациялау арқылы музей өзінің әлеуметтік және миссиялық қызметін атқарады, осылайша қоғамдық пікір қалыптастырады. Музейлік интерпретацияның өсуі, көпшіліктің музейді интерпретация мен ойлар кеңістігінде қарастырылуымен жүзеге асады [6].
Сонымен қатар Ақтөбе облысында сақтауға, қорғауға, насихаттауға тұратын аңыз, шежіреге толы тарихи-ескерткіштер мол. Облыс өңірі - тұнған тарих. Осынау туған жердің төсінде сәулет өнерінің небір әсем үлгілері сыны кетсе де, сыры кетпей бүгінгі күнге жетіп отырғаны мәлім. Халықтың ғасырлар бойғы ізденіс-тәжірибесін, талғам-танымын бойына жинақтаған мұндай үлгілер айрықша ден қойып, зерттеуді қажет етеді. Осы орайда Байғанин ауданында шежіреге толы тарихи адамдардың атымен аталған қорымдар көптеп кездеседі [7]. Міне, осындай тарихи-мәдени ескерткіштерге экскурсия жүргізіп, оларды халыққа насихаттап-таныту музей жұмысының бір бағыты болып табылады. Яғни, аудан көлеміндегі мәдени ескерткіштерді ашық аспан астындағы музей ретінде қамтып, музейлендіру қажет.
Диссертациялық жұмысының зерттелу деңгейі. Қазіргі кезде Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану музейі туралы көптеген зерттеу еңбектері, мақалалар мен кітаптар пайда болды. Бұл тақырыпты зерттеу барысында қазақстандық ғалымдар үлкен еңбек сіңірді. Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану музейінің құрылуы, даму кезеңдері, өлке тарихының жинақталуы, зерттелуі туралы мәселелерді қамтитын, музей шежіресімен таныстыратын 2003-2010 жылдар аралығындағы облыстық музейдің директоры Е.Ж. Құрманбектің Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану музейі - ғылыми-зерттеу, насихат орталығы атты кітабы жарық көрді. Кітапта, қазіргі заман және тәуелсіз Қазақстан кезіндегі музей экспозициясы, топонимикалық, табиғи, тарихи зерттеулер экспедициялары жөнінде, сондай-ақ 2007, 2008, 2009 жылдарда музейде өткен көпшілік іс-шаралар пен ғылыми-зерттеулері, көрмелер мен лекциялар туралы жазылған.
Сонымен қоса, Қазақстан Республикасының еңбегі сіңген мәдениет қызметкері, өлкетанушы Р.Ілиясованың музейді зерттеудегі көптеген еңбектері жатады. Соның бірі, музейдің этнография залында көрсетілген қазақтың ұлттық киімдері, зергерлік бұйымдары, сүйек ұқсату мен ағаш оюға байланысты жазылған Қазына кітабы. Кітапта, Ақтөбе облысынан табылған балбал тастардың табылған уақыттары, музейдің космос залы жөнінде мәліметтер мен облыста жүргізілген алғашқы зерттеулер туралы айтылған. Бұл кітап, музейдегі әр экспонат туралы сыр шертіп, Ақтөбе облыстық музейінде жинақталған материалдар негізінде жазылған.
Е.Ж. Құрманбектің Құнды мұралар атты жинағы музейдегі құнды экспонаттар, яғни, этнография және археология залына қатысты ұлттық әйел киімдері, кебіс, тақия сияқты экспонаттар, ал археологиялық заттарға байланысты алтыннан жасалған тау арқары, салпыншақ сырғалар, алтын табақтар, сүйектен жасалған қасықтар және т.б суреттерге арналады.
Бұл тақырыпты зерттеу барысында қазақстандық ғалымдармен қоса Ресей зерттеушілері музейді зерттеуде үлкен ат салысты. Атап айтатын болсақ, ресейлік П.В. Флоренский, А.И. Дабижаның Ақтөбе облысы, Ырғыз жеріне түскен үлкен метеориттің құлауының пайда болуы туралы зерттеулер жүргізіп Метеоритный кратер Жаманшин атты еңбегі жарық көрді. Әлемде теңдесі жоқ табиғаттың таңғажайып құбылысы болған Жаманшин қазан шұңқыры әйгілі геолог-географ ғалымдарының назарын аудартып, жан-жақты зерттелді. Сондай-ақ Жаманшыңның зерттелуі туралы арнайы кітап басылып шыққан. Бірнеше халықаралық ғылыми конференциялар мен симпозиумдар айтылған. Ақтөбе тарихи-өлкетану музейіне қатысты деректер мен батыс қазақстандағы облыстардың тарихи-мәдени мұрасы мен ескерткіштерін көп зерттеген С.Е. Әжіғалидің бірнеше жинақтары диссертация жұмысын жазуда маңызды мәліметтердің бірі болды. Олар: С.Е. Әжіғалидің Кратер елінің асыл мұрасы атты кітабында, Архитектура кочевников атты монографиясында, Абат-Байтақ - қазақ даласының інжу-маржаны атты кітабында қамтылады. Бұған қоса, Мәдени мұра бағдарламасы бойынша шыққан Ақтөбе облысының табиғи-тарихи-мәдени орындары деген жинақта да бірқатар ескерткіштер тобы сипатталған.
1970 жылдардың басында тұңғыш рет Қазақстан ғалымдары археологиялық қазба жұмыстарын жүргізу мақсатында Ақтөбеге келді. 1973-1974 жылдары Ш.Уалиханов атындағы тарих және этнология институты жанынан құрылған т.ғ.к. М.К. Қадырбаев басқарған экспедиция барысында Бесоба, Сынтас, Нагорный қорғандарынан сармат шеберлерінің алтын бұйымдары мен тұрмыс заттарын музей қорына тапсырған. Сонымен қоса, С.Ю. Гуцаловтың Отчеты археологических раскопок 1980-1985 гг. деген есебі мен М.К. Қадырбаевтың Отчеты археологических раскопок 1973-1981 гг. есебінде жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары барысында табылған заттар туралы жинақтарын келтірсек болады.
Диссертациялық жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмысының мақсаты - облыстағы музейлердің бүгінгі жетістіктері нарық заңдылықтарына бейімделген даму сатысының бірі деп бағалай отырып, халықаралық музей ісімен тереңірек танысып, олардың ұлттық мұраттарымыз бен мүдделерімізге үйлесетін озық үлгілерін өмірге енгізіп, XXI ғасыр талабына сай келетін музейлер қатарына қосылу, өлке тарихының алтын қазынасын келесі мыңжылдықтарға жеткізу жолындағы қызметтерін жалғастыра отырып, еліміздің биік руханиятын, озық мәдениетін әлемге таныту болып саналады. Осы аталған мақсаттарға жету үшін мына міндеттерді орындаймыз:
oo Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану музейінің қазақстанның тәуелсіздік жылдарындағы қызметін талдау;
oo облыстық музейлердің ғылыми-ағартушылық қызметін анықтау;
oo облыстық музейлердің баспа ісімен және ортамен байланысын қарастыру;
oo облыстық, аудандық тарихи-өлкетану музейлердің экспозициясындағы құндылықтардың экспозициялануын дамыту;
oo музейлердің тарихи-туризм коммуникациясымен байланысын нығайту.
Диссертациялық жұмысының деректік негізі. Диссертациялық жұмысының негізгі дерек көздері біз зерттеу нысанасына алып отырған Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану музейі мен өңірлік музейлердің қор бірліктері, экспозиция материалдары, Ақтөбе облысы аймағында жүрген археологиялық және этнографиялық экспедициялар материалдары, информаторлар мәліметтері, Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану музейі ұйымдастырған конференциялар, Мәдени мұра бағдарламасы бойынша жарық көрген жинақтар, ғылыми семинарлар, дөңгелек стөлдер, көрмелер, Алматы қаласы музейлерінде сақталған Ақтөбе облысы қазақтарының материалдық мәдениеті құндылықтары және бұқаралық ақпарат құралдары деректері қолданылды. Сондай-ақ, Ақтөбе облысы өлкесіне қатысты ғылыми айналымдағы зерттеулер негізге алынды. Тарихи-өлкетану музейлеріне қатысты негізгі мәселелер Қазақстан музейлері жинағынан, Мәдени мұра Мемлекетік бағдарламасы сайтынан, Мәдениет сайтынан, Ақтөбе облыстық газеті сайтынан және Ақтөбе энциклопедиясынан қаралды. Тарихи-өлкетану музейлерінің негізгі бағыттары мен экспозициясына қатысты терминдер сөздігі музей ісіне қатысты оқу құралдарынан алынды.
Диссертациялық жұмысының методологиялық негізі мен зерттеу әдістері. Диссертациялық жұмысын жазу барысында, тақырыптың мәнін ашу үшін қор жұмысының ғылыми-ағартушылық, топтап жинақтау, салыстырып-сараптау, жүйелілік сияқты әдістер қолданылды. Зерттеу жұмысын жазу барысында нақтылық, жан-жақтылық, объективтілік принциптері басшылыққа алынды. Сонымен қатар бұл мәселені талдау барысында ғылыми ізденістер жүргізу арқылы Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану музейінің қор жұмысына байланысты, ғылыми айналымдағы зерттеулер негізге алынды. Қор, экспозиция жұмыстарын синтездеу барысында музейге еңбек сіңірген ғалымдардың теориялық тұжырымдары мен зерттеу әдістері пайдаланылды.
Диссертациялық жұмысының хронологиялық шеңбері. Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану музейі мен өңірлік музейлердің құрылған уақытынан бастап бүгінгі күнге дейінгі уақыт аралығындағы баспагерлік жұмыстарын, ағартушылық қызметі мен ортамен байланысын қамтиды.
Диссертациялық жұмысының құрылымы. Диссертациялық жұмысы кіріспеден, екі тараудан (бірінші тарау бес бөлімшеден, екінші тарау төрт бөлімшеден), қорытынды бөлімнен, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1 АҚТӨБЕ ОБЛЫСТЫҚ ТАРИХИ-ӨЛКЕТАНУ МУЗЕЙІ МЕН
ӨҢІРЛІК МУЗЕЙЛЕР КОЛЛЕКЦИЯЛАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану музейінің тарихы
Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану музейі халқымыздың рухани асыл қазыналарын жинақтап, өлкеміздің өткені мен бүгінін жалғап отырған облысымыздағы ғылыми-зерттеу, мәдени-ағарту, насихаттау жөніндегі ірі мәдени ошақтың бірі [8, 56 б.].
Қазіргі таңда Ақтөбе облысында облыстық, аудандық, мемориалдық 17 музей қызмет етеді. Өлкеміздің тарихы, мәдениеті мен шежіресінен сыр шертетін музей экспозициясы ғалымдар тарапынан жоғары бағаланып, Отандық тарихпен өлке тарихының негізгі кезеңдерін зерттеп, білім алудың дерек көздеріне айналды. 1929 жылы шағын мектеп музейі ретінде шаңырақ көтерген музейдің алғашқы директоры педтехникумның оқытушысы Д.Темушко деген кісі болған. Ол музейді 1929-1945 жылдар аралығында басқарды.
Музей 1934 жылы қала шетіндегі Миссионерлер мектебіне көшіріліп, желтоқсан айына дейін сонда жұмыс жасайды. Сол жылы Ленин көшесі 35 үйдегі Торгсина конторына орналасады. Осы жылдар арасында музей қызметкерлері біршама экспонаттар жинайды. Енді орналасқан орны таршылық ете бастайды. Музей қызметкерлері сот орындарына шағымдана жүріп, көлемі 250 шаршы метр болатын Казторг мекемесіне жөндеу жұмысын жүргізіп, музейлік бағытта диарамма жасалып, жасақтау жұмыстарын жүргізе бастайды. Бірақ музей бұл орынға да тұрақтамайды.
1946 жылы партия мүшелерінің араласуымен Комсомол көшесі 22 үй ғимаратына 120 шаршы метр көлемдегі бөлмеге музей, одан да үлкендеу бөлмеге облыстық кітапхана орналасады. Бұл жылдары музейді К.С. Черников басқарып, экспонаттар екі мыңға жетеді.
1951 жылы музей ісі бойынша шыққан қаулы негізінде жаңадан экспозиция жасақталып музей жұмысы айқындала бастайды. 1944 жылы 8 шілдеде ҚазССР Халық комиссариатының қаулысы бойынша Ойыл ауданында Ш.Берсеевке арналып музей ашылған. 1953 жылға дейін жұмыс жасап, облыстық музейге қосылады.
Біздің жерімізде маңызды археологиялық жұмыстар 1955-1963 жылдардағы тың және тыңайған жерлерді игеруге байланысты Ленинград ғылым академиясы жанындағы археология институтының В.С. Сорокин бастаған археологиялық экспедиция облыстың Солтүстік және Батыс аудандарында жүргізген қазба жұмыстарының нәтижесінде қола дәуіріне жататын көптеген археологиялық олжалар: екі құлақты қола қазандар, қоладан жасалған жебелер, найза ұштары, қапсырмалар, білезіктер т.б музей қорына түскен және экспедицияның жұмыс есебі тапсырылған [8, 29-30 бб.].
1965 жылы музей тарихында ерекше оқиға бұрынғы екі қабатты қонақ үй күрделі жөндеуден өтіп тұрақты мекенжай ретінде музейге беріледі. Оның жасақтау, көркемдеу жұмыстарын Орынбор көркем сурет шеберханасы суретшілері жүргізеді. Ашылу салтанатына белгілі мемлекет және қоғам қайраткері Д.А. Қонаев қатысады. Осы жылдары облыстық атқару комитетінің төрағасы Р.Сәрсенова зейнеткерлік демалысына шығуына байланысты музей директоры болып келеді.
1970 жылдардың басында тұңғыш рет Қазақстан ғалымдары археологиялық қазба жұмысын жүргізу үшін Ақтөбеге келеді. 1973-1974 жж. Ш.Уәлиханов атындағы тарих және этнология институты жанынан құрылған тарих ғылымдарының кандидаты М.К. Қадырбаев (1932-1986 жж.) басқарған экспедиция барысында Бесоба, Сынтас, Нагорный қорғандарынан сармат шеберлерінің қолынан шыққан алтын бұйымдар мен тұрмыс заттары табылған (сурет-1). Олар музей қорына тапсырылған [9, 6 б.].
1974 жылдың мамыр айынан музей директоры қызметіне Н.Петров тағайындалады. Осы жылы өлкетанушы В.В. Радионов (1913-1986 жж.) Жас археолог үйірмесін ашып, жастарды өлке тарихын танып білуге жетелесе, Табиғат, Жас экскурсовод үйірмелері туған жерін сүюге, құрметтеуге үйретті. 1983-1985 жж. музейге күрделі жөндеу жұмысы жүргізіліп, көркемдеп безендіру жұмыстарын Свердловскінің шығармашылық-өндірістік комбинаты суретшілері орындап шығады 1990 жылы музей фойесі қазақы киізбен қапталып, ежелгі сақ-сармат тайпаларының жануарлар стиліне негізделіп, ағаштан ойылып жасалған тұтас композициямен безендірілген.
Музейдің екінші қатарға көтерілер баспалдағы, тәрбиелік мән беретін жыл он екі ай бейнесі табиғи ағаштан жасалды. Оны жасаған шеберлер Қазақстан өнеріне еңбегі сіңген қайраткер Б.Н. Пак және белгілі суретші А.Құрманалин.
Еліміздің егемендік алуы, оның тарихы, мәдениеті, салт-дәстүрлерінің мәнін аша түсті. Осы ретте қазақ халқының ерте заманнан бүгінге дейінгі мәдениеті, ежелгі мәдениеттермен сабақтастығы, Еуразия құрлығында орналасқан Қазақстанның орны мен рөлі туралы, тарихи-мәдени мұраны сақтау мен дамытудың маңызы зор болды. Ал оны халыққа, елге танытуда музейдің алар орны ерекше. Музейдің жаңа концепциясы дайындалып, түбегейлі өзгерістер енгізіліп қайтадан құрылды. Алғашқы құрылған залдардың бірі - Дулығалы дала перзенттері залы. Кейін музейдің барлық залдары ұлттық бағытта қайта жасақталды [10, 8 б.].
Сол жылдары музей залдарын жасақтап, қорын толықтыруға талантты қолөнер шеберлері суретшілер, мүсіншілер үлестерін қосты. Олар: Айтберген, Махмұд, Тұрсынжан, Құлмантегі, Күлипа, Қуандық, Жұбаниязовтар әулиеті, М.Телеуішов, С.Әлімбетов, А.Құрманалин, Ж.Кенбаев болды.
1980-2003 жылдар аралығында облыстық музейдің дамып өркендеуіне ерекше үлес қосқан Қазақстан музейлері арасында алдыңғы қатардағы музейлердің дәрежесіне дейін көтеріп, іскерлігі, біліктілігі мен іздемпаздығы арқасында қарапайым қызметкерді музей ісінің маманы етіп шығарған елге сыйлы, жастарға үлгі болған музей жөнінде тұңғыш рет еңбек жазған Р.Ілиясқызы басқарды.
Бүгінге дейін жинақталған музей қоры - қызметкерлердің жеткен ең басты жетістіктерінің бірі 95 мың есепке алынған экспонаттары. Зергерлік өнердің 29 туындысы Түркия мемлекетін Анкара, Стамбул қалаларында өткен көрмелерінде қойылды. Орынбор, Мәскеу қалаларында этнографиялық бұйымдар көрмесі ұйымдастырылды. Құнды экспонаттардың ішінде алтын зерлі жіптермен бедерленіп тігілген қыжым кебіс, қыз бала ұзатылғанда ішіне орамал, әтір, сабын т.б жеке заттарын салатын сүйектелген сандықша және етегі зерленіп, өсімдік тәріздес оюлармен әшекейленіп тігілген ұзын жең қызыл көйлек, мақпал комзол, қазақ әйелдерінің бір киер сәнді сирек кездесетін бұйымдар музейдің асыл қазынасы саналады. Музейді келіп көрушілерді қызықтыратын құнды бұйымдардың бірі зергерлік бұйымдар коллекциясы. Ақтөбе өңірінде жасалу тәсілі, өрнектелуі және пішіні жағынан өзіндік стильдік жүйесімен дараланған шеберлік қалыптасқан. Қазақ шеберлері ағаш ыдыс-аяқ жасауға айрықша ден қойған. Соның ішінде қымызға арналған бұйым ерекше 1940 жылы музей қорына келіп түскен қымыз шара жасалу шеберлігімен, әсемділігімен дараланып тұрған бұйымдардың бірі [8, 58 б.].
Облыстық музейдің ең басты көрсеткіші мен мақтанышы, оның экспонаттары. Олар - минералогия, палеонтология, ботаника, археология, тұрмыс пен этнография, қолөнері мен зергерлік бұйымдар, нумизматика, сирек кітаптар, деректі құжаттар, фотоматериалдар коллекциялары. Музей көрмелері - ағаш үй, қазақтардың этнографиялық, тұрмыстық бұйымдары, қолөнер мұралары Москвада, Орынборда, Орскіде өткізілген.
Енді осы Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану музейінің залдарындағы коллекцияларға тоқсалсақ. Этнография және археология залы ерте дүние археологиясымен, архитектурасымен, халық шеберлері өнерлерімен, қазақ халқының музыка мәдениетімен, салт-дәстүрімен, этнографиясымен таныстарды. Музейге келушілер бұл залда тас, қола, темір дәуірінің аса құнды экспонаттарын көре алады. Алғашқы адамдардың Ақтөбе өңірін игеру мәселесіне көңіл бөле отырып, экспозицияға қойылған тас дәуірінің құралдары (кескіш, пышақ, жебенің ұштары, ысқыш) сол кезеңдегі адамдардың даму дәрежесінен хабар береді.
Ғылыми деректер бойынша зерттеушілер ежелгі Ақтөбе жерінде б.д.д VI-V ғғ. сарматтар мәдениетінің дамыған орталықтары болғандықтарын айтады. Ғалымдардың зерттеулерінің нәтижесінде "Бесқопа", "Сынтас", "Нагорный" қорғандарынан табылған сармат шеберлерінің қолынан шыққан алтын бұйымдар мен тұрмыс заттары ежелгі қолөнердің ең биік туындылары болып табылады. Соның ішінде музейге келген көрермендерді елең еткізетін өн бойы скифтердің жануарлар стилінде нақышына келтіре шебер бедерлеген сүйектен жасалған қасықтардың алатын орны ерекше. XV ғасыр өтседе өзінің қазіргі ең қолайлы түрін, бүгінгі күндегі талапқа сай тапқан қасық түрі, музейге келушілерді түрімен де әшекей безендіру шеберлігімен де таң қалдырады. Сүйектен жасалған әдемі сыйлық қасық біздің Ақтөбе жерінен табылған (сурет-2). Олай болса, 2500 жыл бұрын Ақтөбе жерінде адамдар өмір сүріп, тіршілік еткен, шеберлікпен айналысқан, әдемі дүние-мүліктер жасаған [11, 13 б.].
Ал, қола дәуіріне арналған экспозиция сол кезеңде өмір сүрген, өзіндік мәдениеті болған Андрон тайпаларының шаруашылығы мен тұрмысы туралы баяндайды.
Сонымен қатар, жауынгер ару-перизаттар (амазонкалар) зираттарын археологтар Түркменстаннан, Өзбекстаннан, Қырғызстаннан кезіктіруде. Ал Қазақстанда осындай зират Ақтөбе өңіріндегі Елек өзенінің бойынан табылды. Археолог К.Смирнов бес қаруы сай қалпында жерленген Мешітсай зиратының амазонкаларын б.д.д IV ғасырдың жәдігерлері деп таңбалаған. Экспозицияда осы кезеңге жататын қару-жарақтар түрлері мен сақ тайпаларының патшайымы жөнінде деректер берілген [1, 51 б.].
Ғұн, оғыз-қыпшақ кезеңдеріне жататын археологиялық олжалар "Болгарка", "Талдық" қорғандарынан табылған, соның ішінде ғұн шеберлерінің қолынан шыққан холцедоннан жасалған моншақ - әсем бұйым, ерекше экспонат, қазіргі күні де жылтырап тұр (сурет-3).
Ұлан байтақ Ақтөбе өңірі мыңдаған жыл ағымындағы тайпалар мен көшпелі халықтардың қоныс тепкен жері. Сондықтан бұл өлкеде жердің асты мен үстіндегі кездесетін ескерткіштер алуан түрлі болып келеді. Ақтөбе жері қазақ сәулет өнері мектептерінің өзіндік дәстүрі айқын даралаған ерекше археологиялық аймақ.
Мұнда дәстүрлі сәулет өнері мен монументалдық глиптиканың Солтүстік-Үстірттік, Жем-Сағыздық, Қобда-Електік, солтүстік арал маңы топтары ерекшеленеді. Ғасырлар қойнауынан бізге жеткен тас мүсіндер музейге әр түрлі жағдайда келіп түскен. Ерте орта ғасыр (VI-VIII ғғ.) және орта ғасырларға жататын тас мүсіндер Талдық өзені, Барқын құмынан, Шет Ырғыз, Байғанин және Мұғалжар ауданынан әкелінген.
Ашық аспан астындағы музей деп айтуға болатын Байғанин ауданы жеріндегі Жем бойының ескерткіштері - Дәуімшар, Қарасақал қорымдарындағы мавзолейлер, сағанатастар, қойтастар, сандықтар, бесіктастар көріністері өздерінің безендіру көркімен, тас қашау шеберлігімен назар аудартады. Олар музей экспозицияларынан орын алған.
Солтүстік Арал маңы халықтық сәулет өнерінің айқын ерекшелігі - күмбезді мазар құрылыстары. Орта ғасырдағы және берідегі де қазақ сәулетшілеріне беймәлік мектеп мұнда Балғасын, Оңайбек ата, Мүсірәлі, Жаныс, Алмат т.б мазарлардың үлгілерінен көрінген [12, 93 б.].
Қобда-Елек тобындағы тамаша ескерткіш - Ұлы Қобда алабындағы Абат-Байтақ қорымы. Мұнда тамаша тас қашау өнерінің туындылары 250-ден астам құлпытастардың ғажайып ансамблі сақталған. Абат-Байтақ құлпытастарын ғалымдар - Батыс Қазақстанның тас қашау өнерінің ерекше құбылысы деп бағалайды. Қазақстанда кездеспейтін ерекше архитектуралық тарихи ескерткіш XV ғасырда салынған Абат-Байтақ кесенесі. Асан қайғының баласы Абатқа салынған. Абат-Байтақ мавзолейінің макеті археология және этнология залындағы экспозициядан орын алған.
Сонымен қатар, жебенің ұштары, тас құралдар, ыдыстар мен әшекей бұйымдар бұдан 40-30 мың жыл бұрынғы жоғарғы палеолит кезеңіндегі адамдардың материалдық мәдениетінің дамуы туралы түсінік береді. Осы залдың экспозициясында өте мықты ақпаратты және анық түрде қола дәуірінің некропольдері көрсетілген. Ақтөбе даласы екі үлкен ірі Еуразиялық қоғамдастықтың және тас қашау мәдениетінің жері. Бұны музейдегі алтын тау ешкі экспонаты дәлелдеп береді. Сарматтар дәуіріндегі материалдық мәдениет ескерткіштерімен Бесоба, Сынтас қорғандарынан табылған алтын әшекей-бұйымдар, ыдыстар және б.э.д VI-V ғасырларда сүйектен жасалған әдемі аң бейнелері бейнеленген қасықтар ерекше көңіл аудартады. Зал экпозициясында ғұндар дәуіріндегі, Жилянка ауылы маңынан, Талдық өзені бойынан табылған ғұн көсемі жерленген жерден табылған заттарды көруге болады.
Қоңырау, құмыра, ыдыс, мыс ожау, белбеу т.б ғұндардың аты аңызға айналған көсемі Аттила (400-453 жж.) туралы деректерді көресіз. Келушілер музейдің ортағасырлық экспозициясына аса қызығады, себебі осы кезеңде Ақтөбе өлкесі қазіргі түркі халықтарының тарихы басталатын нүкте басы болып табылады. Ежелгі түркілер мен қыпшақтардың ерекше алдыңғы қатарындағы өркениетті ертедегі қарт Мұғалжар таулары төңірегінде дамыған. Оғыз тайпаларының көсемі жерленген жерден табылған мынадай ескерткіштер жүзік, белбеу, жүген, Батыс Қазақстан жерінде оғыздықтардың билік құрып, тіршілік еткенін көрсететін заттары экспозицияға қойылған.
Ақтөбе даласының табиғатының әсем панорамасы көрінісінде қойылған балбал тас ескерткіштерді - көшпенділердің заттық мәдениетінің баға жетпес дүниелерін тамашалауға болады. Олар Ойыл ауданындағы Барқын құмдары, Хромтау ауданының өлке аймағы, Байғанин ауданының Бірсағыр-Сағыз өзені бойынан табылған б.э.д VI ғасыр мен XI-XIII ғасырларға жататын құнды ескерткіштер (сурет-4), [8, 5-6 бб.].
1954-1963 жылдары В.Сорокин бастаған Ленинград экспедициясы бірнеше қорғандарды қазған. 1955 жылы музейге бірінші мүсінтасты сол кісілер тапсырған. Бұл тас мүсін Новоресей ауданының Өлке деген жеріндегі қорым басынан әкелінген. Тас мүсіннің түсірілген суреті бойынша басы сынған, оң қолымен омырауындағы не қаруды, не белгіні ұстаған, сол қолы белдігінде. Бұл тас мүсін төртбұрышты, бетіне адамның бет бейнесі ірілеу етіп қашалған, сақал-мұрты салаланып барып, одан төменгі жағында үш бұрышты белгі-суретпен бітеді. Ұзындығы - 0,76 м болады. Ғалымдар анықтамасына сүйенсек, ескерткіштің жасалу мерзімі орта ғасырдың басына, яғни Түрік қағанаты дәуірлеген XI-XIII ғасырларға жатады. Бұл өлкеде табылған екі мүсіннің суреті 1960 жылы шыққан Археологическая карта Казахстана деген кітапқа басылған [13, 8 б.].
1906-1907 жылдары Ақтөбе маңындағы қорғандардан адамның беті түскен домалақ тастар табылғаны тіркелді. Биіктігі - 60 см. Мұндай домалақ бет тастар ертедегі түркі көшпенділері үшін тас мүсін орнына жасалды деген жорамал айтылады [1, 135 б.].
Зал төрінде, осы дәстүрлі қолөнердің биік туындысы, ата-бабаларымыздың сан мыңдаған жылдарғы төл баспанасы - алты қанатты киіз үй жиһаздарымен орналасқан (сурет-5). Үйдің сүйегін жасаушы - ойылдық шебер Т.Есниязов. Ал, киіз үйдің ішінен орын алған республикамызға танымал атақты ағаш шебері А.Мұратов жасаған асадал, алтыбақан, керует, кебеженің көзтартар әсем рельефті өрнектері, бір-біріне ұқсамайтын, қайталанбайтын безендірулері, осы кезге дейін міні құрамай сақтаған табиғи өсімдік бояулары тамаша гармония құрайтын бейнелеу шеберлігімен ерекшеленеді. А.Мұратов кезінде Алматыдағы опера және балет театры салынғанда оның көркемдік безендіру жұмыстарын жасаған атақты шебер [1, 54 б.].
Енді осы шебердің қолынан шыққан бұйымдарына тоқталсақ. Ыдыс-аяқ сақтау үшін ағаштан жасалған бұйым - асадал (сурет-6). Асадалдың астыңғы және үстіңгі жағында төрт суырмасы, екі ашпалы есігі бар. Ұзындығы - 165 см, ені - 89 см, іші екі сүреден тұрады. Асадалдың беті сары, қызыл, жасыл түсті өсімдік тектес және ерекше ою-өрнектермен әшекейленген. Оның астыңғы жағы азық-түлік сақтайтын кебеже рөлін атқарса, үстіңгі бөлігін ыдыс-аяқ сақтау үшін пайдаланады екен. Асадалдың арқалығы қалыңдау тақтайдан жасалған. Ол жасалу әдісімен, сақталуымен, өрнектелуімен өте сирек кездесетін музейдегі аса құнды бұйымдардың бірі болып саналады.
Ал, музейдің алтын қорына айналған бұйымдардың бірі - киіз үйге арналған дәстүрлі сықырлауық есік. Ол екі ашпалы есіктен, маңдайшадан, екі босағадан және табалдырықтан тұрады. Сықырлауық есіктің биіктігі - 170 см, ені - 120 см, екі босағасы мен табалдырық ендері 7-8 см. Сықырлауық есік беттеріндегі өрнектер бедерленіп ойылған. Оймыштың әр өрнегі өте нәзік, бір-бірімен астасып келген. Есік бөлшектерінің ою-өрнектері негізінен өсімдік символдық және зооморфтық мотивтердің біте қайнасып араласуының нәтижесінде тұтас өнер туындысы болып шығады. Сықырлауық есік бөлшектерінің бір-бірімен шегесіз біріктірілгендігі көшіп-қонуға лайықталып жасалған.
Шебер қолынан шыққан өнер туындысының бірі - адалбақан. Ұзындығы - 230 см. Адалбақан ағаштан жасалған, бет жағы геометриялық өрнектермен, төртбұрышты оюлармен алмасып отырған. Екі жақ жанына құстың басы секілді көркемделіп жасалған ілгіштер орнатылған. Адалбақан шаңырақтың адалдығын, тазалығын, білдіретін киелі бұйымдардың бірі. Сондықтан ол төсек ағаштың бас жағында тұрады. Адалбақанға тек үй іші ғана киімін ілетін болған. Міне, сондықтан адалбақан сөзінің өзіндік сыры мен мәні бар деп білуіміз қажет.
Сондай-ақ, 1940 жылы музей қорына келіп түскен қымыз шара - жасалу шеберлігімен, әсемдігімен дараланып тұрған бұйымдардың бірі (сурет-7). Қайың ағаштан ойып жасалған, биіктігі - 50 см, көлемі - 60 см, қақпағы жарасымды, сәнді болуы үшін жез мықты шегелермен көркемделе бекітілген. Шараны көтергенде ауытқып кетпеу үшін жезден төрт құлақ бекітіліп, сыртынан айналдыра жез белдік кигізген. Шараны жасаған шебердің аты-жөні белгісіз болғанымен, нағыз қас шебердің қолынан шыққандығы және шараны ауқатты адамдардың тапсырысы бойынша жасалғандығы көрінеді [1, 106-107 бб.].
Көшпелі заманның салт-дәстүрімен жалғасып келе жатқан қолөнердің аса бай қазынасының бірі - қазақтың ұлттық киімдері (сурет-8). Экспозицияда жергілікті жердің ерекшеліктеріне бейімдеп орындалған ер адамдардың алтын, күміс жіптермен зерленген сәнді киімдері, музейлер қорында сирек кездесетін өкшесі биік, барқыттан тігілген, алтынмен зерленген әйел кебісі (сурет-9) қойылған.
Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану музейінде ұлттық киімдер коллекциясы негізінен XIX-XX ғғ. жататын Батыс Қазақстан өңіріне тән 85 үлгіден тұрады. Коллекцияның басты бөлігі мереке күндері немесе сән-салтанатта киілетін, халық арасында бір киер киім атанған дүниелерден құрылған. Халқымыздың ұлттық киімдерінің көптігіне байланысты, тек қолда бар кейбір бағалы киімдерді атап өтелік.
Музей қорында сақталған өрнектелуі жағынан келісімді үндестік байқалатын қызыл барқытпен тысталған, әсем зерленген биік өкшелі қыжым кебіспен қатырма тақия (сурет-10) осы киімдермен жарасымды біртұтас салтанат құрайды. Ал, алтын жіппен зерлеп кестеленген қалыңдықтарға, не ілуге, киікте берілетін өте қымбат киім - Қызыл тон. Ұзын жеңді, жағасыз, кең үлгіде тігілген мұндай шапандарды біздің өңірде жоғарғы тұсын әсем баулармен байлап иыққа іліп қана киген. Қымбат барқытпен тысталып, асқан шеберлік, ерекше нәзіктікпен, гүл бейнелі өрнекпен алтындап зерленген бұл сирек кездесетін дүние музейдің асыл қазынасы саналады.
Сонымен қатар, музей қорында жинақталған дәстүрлі өнер коллекцияларының ішінде қайталанбас туындылардың бірі - зергерлік өнер [1, 119 б.]. Музей қорындағы зергерлік бұйымдар алуан түрлілігі жөнінен, сапасы жағынан республикадағы ең елеулі жиынтық, мәдени мұра, мемлекеттік қазына болып отыр. Биік талғамды ата-бабаларымыздың эстетикалық сұранысына сай келген Батыс Қазақстанның қайталанбас ерекшеліктерімен жасалған қос бауырлы бас жүзік, сырға, үзбелі кісе, кемер белбеулер сияқты әшекейлер ауқымды көлемімен, сыртын сіркелеу, алтындау, асыл тастардан көз орнату тәсілдерімен көркемделуі ерекше салтанатты көрінеді [14].
Өңіржиек - бір-біріне шашбау секілді етіп үзбелеп бекітілген, бірнеше өрнекті алқалардан тұратын салмақты да, тұрпатты әсем бұйым. Музей коллекциясында өңіржиектердің ерекше көркемдік шешімімен орындалып, ақық тастармен безендірілген аса көлемді бірнеше түрлері сақталған. Солардың ішінде ГК-52 санымен тіркелген өңіржиек ерекше көз тартады. Бұл бұйым бір-бірімен 6 қатарлы етіп өрілген, әсем шынжырларымен жалғастырылған 3 үзбеден тұрады. Ені - 6,5 см, алдыңғы екі үзбе төртбұрыш пішінінде орындалып, төменгі үзбе ұшы сүйірлене аяқталған бесбұрыш үлгісінде жасалған. Өңіржиектің жалпы ұзындығы - 47 см, салмағы - 350, 85 гр, 960 сынамалы күмістен орындалған. Музей коллекциясындағы бұл бұйым өңіржиектердің көнелеу түріне жатады. Кейінгі уақытта өңіржиектердің орнына түсті әйнектер қолданыс тапты.
Білезіктер - қазақ әйелдерінің ең көп тұтынатын бұйымы. Ақтөбе жерінде қақпақты, құйма, қақтама, жұмыр, шұбыртпалы білезік сияқты түрлері кеңінен тараған. Музей қорында мұндай білезіктердің 12 түрі жинақталған [1, 121 б.].
Белдікті қазақтың ерлері мен әйелдері бірдей тұтынған. Бұл бұйымның музей коллекциясында 12 данасы жинақталған. Халқымыздың ерекше қасиеттері батырлық пен биліктің белгісіндей болған ер адамдардың айыл, кісе белдіктері, әйел адамдардың кемер белдігі және өте нәзік орындалған қыз балалардың үзбелі белбеуі сақталған.
Әсіресе, ГК-6 санды айыл белдік тұрпатты көлемімен, ерекше көркемділігімен көз тартады. Белдік 750, 800, 950 сынымалы күмістен орнатылған. Жалпы салмағы 1809, 05 гр, ұзындығы - 21 см, ені - 10,5 см. Бұл бұйым музей қорына 1952 жылы түскен. Белдік 19 металл бөлшектерден тұрады. Жапсырмалар қошқар мүйіз пішінінде орындалып, беті өсімдіктер өрнегімен әсемделген. Бүгінгі күні жапсырмалар жасыл түсті матаға қондырылып Дулығалы дала перзенттері экспозициясына қойылды.
Бұл музейдің зергерлік бұйымдар коллекциясы еліміздің мемлекетінің ұлттық мәдениеті байлығының арасында тарихи жағынан да, түрлерінің әрқилылығы жағынан да айрықша орын алатын экспонаттар. Ерлер мен әйелдердің әдемі күміс белдіктері, жүзік түрлері, бойтұмарлар, айсырға, өңіржиек, қалыңдықтың әшекейлері экспозиция төрінен орын алады (сурет-11). Қаншалықты бай болғанымен музейдің зергерлік бұйымдар коллекциясы әлі де жүйелі толықтыруды қажет етеді. Әсіресе, тамақша, үкі аяқ, сәукеле мен қатырма жаулыққа тағылатын әшекейлер, қыздардың белдіктері, шашбаулары қажет [1, 123-124 бб.].
Қазақ шеберлерінің қолданбалы өнердегі ерекше шеберлігін көрсететін дәлелдер сүйектен оюлап жасайтын дүние мүліктері. Ол керемет шеберлік пен жоғарғы кәсіби талғамды қажет ететін өнер. Мінеки, осындай қолдан шыққан әдемі сандықшалар, шекер сындырғыштар әр түрлі қалыптағы сүйектен әдемілеп өрнектелген дүниелер музейдің құнды жәдігерлері болып табылады.
Музейде сырты түгелдей сүйектеліп көркемделген 4 қол сандық бар. Сандықтың төрт жағы түгелдей, қақпақтың төрт жиегі мен төбесі толығымен сүйектелген. Әсемдік үшін сүйек әшекейлер астына қызыл барқыт төсеп, алдыңғы бетіне үш үлкен шаршы ойыстырылған. Жиектеріне қиыстырған сүйек әшекейлердің бетіне қос мүйіз, ирек оюлары жүргізілген. Сүйек әшекейлердің қиысу тәртібінде олардың беттеріне жүргізілген ою-өрнектерде симметрия заңдылығы сақталған. Сондықтан қақпағына, жанына, алдыңғы бетіне жапырақ тәріздес сары жезден өрнектер бедерленген. Оюлар өзара үндестік тауып, қол сандыққа ерекше сән беріп тұр. Сандықтың ұзындығы - 52 см, ені - 53 см болады [15, 85 б.].
Көненің көзі болып табылатын музей залына ажар беріп, ұлттық өнеріміздің бояуын айқындай түсетін ерекше бұйымдарымыздың бірі - кішкене қол тоқпақтың бейнесіндегі қант шаққыштар. Қант шаққыштың басы жұмыр, қошқар мүйіз оюлармен өрнектелген. Сабы қызыл барқытпен қапталып, сырты сүйекпен безендірілген. Сабына әсемдік үшін айна орнатып, іліп қоятын дөңгелек шығыршық жасалған. Ұзындығы - 32 см, ені - 8 см. Екінші қант шаққыштың түрі домбыраға ұқсай келген, сабы жіңішке, асқан шеберлікпен жасалған. Қант шаққыштың басы қызыл барқытпен қапталып, сүйектен бедерлі өрнектер түсірілген. Бұл тоқпақтың да сабына іліп қоятын дөңгелек шығыршық жасаған. Бұл заттардың жасаған шеберлері мен музей қорына келіп түскен уақыты белгісіз. Сонымен қоса, музей қорында әр кезеңдерде келіп түскен сүйектелген домбаралар да баршылық.
Музей қорында Ақтөбе өңірі шеберлерінің қолынан шыққан өзге де сүйектен жасалған бұйымдар көненің көзіндей сақталып келеді. Олар - шақша, ер, мұрындық секілді қолөнер бұйымдары.
Өлкетану музейлерінің ең бір қызықты, тартымды табиғат әлемінен сыр шертетін бөлім - табиғат бөлімі (сурет-12), [1, 139 б.]. Алдыңғы кезде табиғат бөлімінде де жүйелі жинақталған қор болмаған. Тек 1965 жылдан бастап музейге жан-жақтан ерте дәуір жануарларының сүйектері түсе бастаған. Сөйтіп, он-он бес жылда бай палеонтологиялық коллекция пайда болды. Олар Байғанин, Мәртөк, Ырғыз, Алға, Ойыл ауылдарынан табылған түрлі алып жануарлар сүйектері, тұтас сақталған мүйіздер, тасқа айналып кеткен ширатылған алып ұлулардың денесі. Алғашқы табылған және музейге тапсырылған мамонт тұмсығы 1932 жылы Елек өзені жиегіндегі Тамды бекеті маңынан тіркелген. Республика Ғылым Академиясының лаборатория меңгерушісі, ғалым Б.Қожақұлов пен зоология институтының ғылыми қызметкері К.Жылқыбаев оның ғылыми анықтамасын жасады.
Табиғат залының керемет палеонтология коллекциясы біздің Ақтөбе өңірінде жүздеген миллион жылдар бұрын теңіз суы басып жатқан жерде тіршіліктің шежіресін нақты көрсетеді. Геологиялық және палеологиялық заттардың жиынтығы жеріміздің әлденеше миллиондаған жылдарға созылған табиғи дамуының айғағы іспеттес. Әр түрлі үлкен молюскалардың тасқа айналып кеткен денелері, бір клеткалы ұсақ раковиналардың, кораллдардың, сүйекті балықтардың, акулалардың, өте үлкен кесірткелердің, кейбіреулерінің ұзындығы 15 метрге дейін жететіндері де бар. Міне, осындай керемет туындыларды музей залындағы экспозициядан көруге болады. Олардың арасында таңқала қарайтын млн. жылдар бұрын өмір сүрген аммониеттер, белемниттер, молюскалар, раковиналар, акуланың тісі, кесірткенің омыртқасы бар.
Кайназой дәуірінің жәдігерлері - ертедегі піл тісі, мамонттың тісі, сүйегі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz