Молотов Риббентроп пактісі: шығу тарихы және мәні
Жоспары
Кіріспе
І . тарау Соғыс қарсаңындағы халықаралық қатынастар
ІІ . тарау Германия және Кеңес үкіметі арасындағы саяси дипломатиялық байланыстар
ІІ.1. Молотов Риббентроп пактісінің жасалуы
ІІ.2. Молотов Риббентроп пактісінің мәні
ІІІ . тарау Молотов Риббентроп пактісінің дипломатиядағы алар орны
Қорытынды
Сілтемелер тізімі
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
І . тарау Соғыс қарсаңындағы халықаралық қатынастар
ІІ . тарау Германия және Кеңес үкіметі арасындағы саяси дипломатиялық байланыстар
ІІ.1. Молотов Риббентроп пактісінің жасалуы
ІІ.2. Молотов Риббентроп пактісінің мәні
ІІІ . тарау Молотов Риббентроп пактісінің дипломатиядағы алар орны
Қорытынды
Сілтемелер тізімі
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. ХХ ғасырдың басындағы адамзат тарихындағы орын алған үлкен алапат соғыс ІІ дүниежүзілік соғыстың өркениет дамуына үлкен тосқауыл болғаны анық. Осы бір соғыс барысында дипломатиялық қарым-қатынастардың алатын орны ерекше. Өйткені соғыс қарсаңында әрбір мемлекет осы тұста орын алған оқиғаларды өз пайдасына шешудің жолдарын қарастыруға әрекеттенген болатын.
Позицияны ұтымды пайдалану үшін әрбір қадам шешуші роль атқаратын еді. Әрбір мемлекеттік қайраткерге өз шеберлігін пайдалана отырып, негізгі фигураға айналуына ыңғайлы сәт туған болатын. Тек осы бір аталмыш қабілеттің болмауы себеп болды ма, әлде өзінің жеке дербестігінің кем болуы себеп болды ма, әйтеуір кейбірі тек қана билеушінің жай ғана шабарманы іспеттес болып қала берген болатын. Тек мемлекет тарихы мен дамуына ғана емес сонымен қатар бүкіл адамзат тарихы үшін де маңызды болған қадамдар жасалып жатқанын бұл аталмыш тұлғалар өте жақсы түсінген болатын.
Әрине бұл тұстағы дипломатиялық қарым-қатынастармен қоса, дипломаттардың рольі де аса жоғары бағаланды. Көтерілген тақырып бойынша мысалдарға тоқталып өтер болсақ, онда мына бір жайттардың маңызы ашыла түспек. Екі дипломатта екі мемлекеттің жеке қызығушылықтарымен толық таныс және әрқайсысы өз пайдасына шешуге тырысқан болатын. Ал неліктен осы бір аталмыш аты шулы пактінің жасалуына осы аталған екі тұлғаның тарапынан жасалуы тиіс болды. Оған қоса, 1939 жылдың сәуір айында ағылшындар мен француздарға бірігу туралы ұсыныс жасаған Кеңестік үкіметтің сыртқы істер министрі М. М. Литвинов көп өтпей орынан босап, ал бұл міндетті атқару Молотов мырзаға жүктелуі және бұрынғы сыртқы істер министрінің ұсынысы аяқсыз қалуы да жай ғана кездейсоқтық емес әрине. Болып өткен дипломатиялық келісімнің жалпы екінші дүниежүзілік соғысқа қосқан үлесін салмақтау үшін аталған тақырып бойынша барлық сұрақтарды қамтып өту қажеттілігі айқын байқалады. Соғыс қарсаңындағы халықаралық қатынастарға үңіле отырып, қарайтын болсақ әрбір дипломат өз шедеврін жасауға тырысқан болатын. Басқаша айтатын болсақ, диломаттар сол бір қысылтаяң саяси қақтығыстарды пайдалана отырып, өздерінің мүддесіне орай жағдайды пайдаланып қалуға тырысты. Сол кезеңдегі халқаралық қатынастардың барысы әлемнің алда күтіп тұрған екінші дүниежүзілік соғыстан қашып құтыла алмайтындығын айқындай түскен болатын. Мұндай жағдайда тек соғыс барысына ғана өзгеріс енгізу мүмкін еді. Яғни тек қана белсенділіктің арқасында не соққы беру не соққы алудың ғана жолын таңдау тұрды.
Осы оқиғалардың барлығын саралай келе Молотов-Риббентроп пактісінің мәні және оның шығу тарихы тақырыбындағы ғылыми жұмысты жан-жақты зерттеу және талдап, талқылау арқылы обьективті шындыққа жету көзделген.
Ең бастысы Молотов – Риббентроп пактісінің екінші дүниежүзілік соғысқа қосар үлесі қандай болды және оның маңыздылығы қай дәрежеде болды деген өзектілік басты мәселе етіп алынған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Көтерілген тақырып соғыс барысындағы ең үлкен бетбұрыс жасаған қадам болғаны айқын. Сондықтанда аталған тақырыптың негізгі түйінін шешу үшін басты мақсаты айқындалып, міндеттері алға тартылған болатын. Осы оймен басты принцптері айқындалған болатын. Молотов – Риббентроп пактісінің сол ғасырдағы басқа дипломатиялық келісімдерден оқшау көрсететін ерекшелігі мен шоқтығы биік даулы да күрделі міндет атқаратындығын жұмыс барысында толығымен ашып көрсету басты мақсат етіп алынған. Аталған мақсатқа орай төмендегідей міндеттер қойылған:
Соғыс қарсаңындағы халықаралық қатынастарға шолу жасау
Германия және Кеңес үкіметі арасындағы саяси дипломатиялық байланыстардың барысын ашып көрсету
Молотов Риббентроп пактісінің жасалу мақсатын айқындау
Молотов Риббентроп пактісінің мәнін айқындау
Аталмыш пактінің негізгі мақсатына тоқталу
Молотов Риббентроп пактісінің ғасыр дипломатиясындағы алар орнын көрсету
Орын алған оқиғаға жан-жақты толық талдаулар мен зерттеулер жүргізу
Келісім екі мемлекеттің мүддесі мен қажеттілігін бере алды ма деген сұрақтардың маңызын
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. ХХ ғасырдың басындағы адамзат тарихындағы орын алған үлкен алапат соғыс ІІ дүниежүзілік соғыстың өркениет дамуына үлкен тосқауыл болғаны анық. Осы бір соғыс барысында дипломатиялық қарым-қатынастардың алатын орны ерекше. Өйткені соғыс қарсаңында әрбір мемлекет осы тұста орын алған оқиғаларды өз пайдасына шешудің жолдарын қарастыруға әрекеттенген болатын.
Позицияны ұтымды пайдалану үшін әрбір қадам шешуші роль атқаратын еді. Әрбір мемлекеттік қайраткерге өз шеберлігін пайдалана отырып, негізгі фигураға айналуына ыңғайлы сәт туған болатын. Тек осы бір аталмыш қабілеттің болмауы себеп болды ма, әлде өзінің жеке дербестігінің кем болуы себеп болды ма, әйтеуір кейбірі тек қана билеушінің жай ғана шабарманы іспеттес болып қала берген болатын. Тек мемлекет тарихы мен дамуына ғана емес сонымен қатар бүкіл адамзат тарихы үшін де маңызды болған қадамдар жасалып жатқанын бұл аталмыш тұлғалар өте жақсы түсінген болатын.
Әрине бұл тұстағы дипломатиялық қарым-қатынастармен қоса, дипломаттардың рольі де аса жоғары бағаланды. Көтерілген тақырып бойынша мысалдарға тоқталып өтер болсақ, онда мына бір жайттардың маңызы ашыла түспек. Екі дипломатта екі мемлекеттің жеке қызығушылықтарымен толық таныс және әрқайсысы өз пайдасына шешуге тырысқан болатын. Ал неліктен осы бір аталмыш аты шулы пактінің жасалуына осы аталған екі тұлғаның тарапынан жасалуы тиіс болды. Оған қоса, 1939 жылдың сәуір айында ағылшындар мен француздарға бірігу туралы ұсыныс жасаған Кеңестік үкіметтің сыртқы істер министрі М. М. Литвинов көп өтпей орынан босап, ал бұл міндетті атқару Молотов мырзаға жүктелуі және бұрынғы сыртқы істер министрінің ұсынысы аяқсыз қалуы да жай ғана кездейсоқтық емес әрине. Болып өткен дипломатиялық келісімнің жалпы екінші дүниежүзілік соғысқа қосқан үлесін салмақтау үшін аталған тақырып бойынша барлық сұрақтарды қамтып өту қажеттілігі айқын байқалады. Соғыс қарсаңындағы халықаралық қатынастарға үңіле отырып, қарайтын болсақ әрбір дипломат өз шедеврін жасауға тырысқан болатын. Басқаша айтатын болсақ, диломаттар сол бір қысылтаяң саяси қақтығыстарды пайдалана отырып, өздерінің мүддесіне орай жағдайды пайдаланып қалуға тырысты. Сол кезеңдегі халқаралық қатынастардың барысы әлемнің алда күтіп тұрған екінші дүниежүзілік соғыстан қашып құтыла алмайтындығын айқындай түскен болатын. Мұндай жағдайда тек соғыс барысына ғана өзгеріс енгізу мүмкін еді. Яғни тек қана белсенділіктің арқасында не соққы беру не соққы алудың ғана жолын таңдау тұрды.
Осы оқиғалардың барлығын саралай келе Молотов-Риббентроп пактісінің мәні және оның шығу тарихы тақырыбындағы ғылыми жұмысты жан-жақты зерттеу және талдап, талқылау арқылы обьективті шындыққа жету көзделген.
Ең бастысы Молотов – Риббентроп пактісінің екінші дүниежүзілік соғысқа қосар үлесі қандай болды және оның маңыздылығы қай дәрежеде болды деген өзектілік басты мәселе етіп алынған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Көтерілген тақырып соғыс барысындағы ең үлкен бетбұрыс жасаған қадам болғаны айқын. Сондықтанда аталған тақырыптың негізгі түйінін шешу үшін басты мақсаты айқындалып, міндеттері алға тартылған болатын. Осы оймен басты принцптері айқындалған болатын. Молотов – Риббентроп пактісінің сол ғасырдағы басқа дипломатиялық келісімдерден оқшау көрсететін ерекшелігі мен шоқтығы биік даулы да күрделі міндет атқаратындығын жұмыс барысында толығымен ашып көрсету басты мақсат етіп алынған. Аталған мақсатқа орай төмендегідей міндеттер қойылған:
Соғыс қарсаңындағы халықаралық қатынастарға шолу жасау
Германия және Кеңес үкіметі арасындағы саяси дипломатиялық байланыстардың барысын ашып көрсету
Молотов Риббентроп пактісінің жасалу мақсатын айқындау
Молотов Риббентроп пактісінің мәнін айқындау
Аталмыш пактінің негізгі мақсатына тоқталу
Молотов Риббентроп пактісінің ғасыр дипломатиясындағы алар орнын көрсету
Орын алған оқиғаға жан-жақты толық талдаулар мен зерттеулер жүргізу
Келісім екі мемлекеттің мүддесі мен қажеттілігін бере алды ма деген сұрақтардың маңызын
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Мировая война в цифрах. Москва – Ленинград. 1934г.
2. Фляйшхауэр Ингберг. «Пакт. Гитлер, Сталин и инициатива германской дипломатии 1938-1939 гг. Москва 1990г.
3. Год кризиса 1936-1939. документы и материалы. Москва – 1990г.
4. Л. Б. Черная. Коричневые диктаторы: Гитлер, Риббентроп и др. Москва 1990г.
5. «Накануне 1931-1939 гг. Как мир был вергнут в войну. Москва 1991г.
6. Г. Л. Розанов. «Сталин – Гитлер: Документальный очерк советско-германских дипломатических отношений». Москва 1991г
7. У. Черчилль «Вторая мировая война» Москва 1991г.
8. Шарль де Голь. «Военные мемуары» Москва 1957г.
9. Ф. Д. Волков «Тайное становиться явным: Деятельность дипломатии и разведки западных державы в годы второй мировой войны» Москва 1989г.
10. Е. Н. Кульков и др. «Правда и ложь о второй мировой войне» Москва 1988г.
11. Год кризиса 1936-1939. документы и материалы. Москва – 1990г.
12. Л. Трепер. Большая игра. Воспоминания советских разведчика. Москва 1990г.
13. И. Ю. Анросов. На перекрестке трех стратегии. Москва 1979г.
14. В. М. Бережков. Страницы дипломатической истории. Москва 1992г.
15. История дипломатии. Москва 1957г. Т – 3.
16. И. Д. Овсяный. Тайна в которой война рождалось. Москва 1975
17. 1939 год. Уроки истории. москва 1990г.
18. История внешной политики СССР 1917-1976гг. Т – 2. Москва 1977г.
19. Вторая мировая война 1939-1945 Фотоальбом. Москва 1989г
20. Мельников Д, Черная Л. Преступник номер І. Нацистский режим фюрер. Москва 1991г
21. Полак Томас. Асы Сталина: Статистика. Москва 2000г
22. Сергеев Ф. М. Тайные операции нацисткой разведки 1933-1945гг. Москва 1991г
23. Шеленберг Вальтер. Лабиринт: мемуары гитлеровского разведчика. Москва 1991г.
24. Овсяный И. Д. 1939: Последние недели мира. Москва 1981г.
25. Плеханов Г. В. Роль личности в истории. москва 1984г.
26. Документы и материалы кануна второй мировой войны 1937-1939гг. Москва 1981г
27. Мировая война в цифрах. Москва- Ленинград 1934
28. Д.Батлер. Большая стратегия сентябрь 1939 – июнь 1941г. Москва – 1965г.
29. Ф. Гальдер. Военный дневник. Москва – 1954 г.
30. Л. Мосли. Утраченное время. Москва – 1949г.
31. Д. Фуллер. Вторая мировая война 1939-1945гг. Москва – 1956г.
1. Мировая война в цифрах. Москва – Ленинград. 1934г.
2. Фляйшхауэр Ингберг. «Пакт. Гитлер, Сталин и инициатива германской дипломатии 1938-1939 гг. Москва 1990г.
3. Год кризиса 1936-1939. документы и материалы. Москва – 1990г.
4. Л. Б. Черная. Коричневые диктаторы: Гитлер, Риббентроп и др. Москва 1990г.
5. «Накануне 1931-1939 гг. Как мир был вергнут в войну. Москва 1991г.
6. Г. Л. Розанов. «Сталин – Гитлер: Документальный очерк советско-германских дипломатических отношений». Москва 1991г
7. У. Черчилль «Вторая мировая война» Москва 1991г.
8. Шарль де Голь. «Военные мемуары» Москва 1957г.
9. Ф. Д. Волков «Тайное становиться явным: Деятельность дипломатии и разведки западных державы в годы второй мировой войны» Москва 1989г.
10. Е. Н. Кульков и др. «Правда и ложь о второй мировой войне» Москва 1988г.
11. Год кризиса 1936-1939. документы и материалы. Москва – 1990г.
12. Л. Трепер. Большая игра. Воспоминания советских разведчика. Москва 1990г.
13. И. Ю. Анросов. На перекрестке трех стратегии. Москва 1979г.
14. В. М. Бережков. Страницы дипломатической истории. Москва 1992г.
15. История дипломатии. Москва 1957г. Т – 3.
16. И. Д. Овсяный. Тайна в которой война рождалось. Москва 1975
17. 1939 год. Уроки истории. москва 1990г.
18. История внешной политики СССР 1917-1976гг. Т – 2. Москва 1977г.
19. Вторая мировая война 1939-1945 Фотоальбом. Москва 1989г
20. Мельников Д, Черная Л. Преступник номер І. Нацистский режим фюрер. Москва 1991г
21. Полак Томас. Асы Сталина: Статистика. Москва 2000г
22. Сергеев Ф. М. Тайные операции нацисткой разведки 1933-1945гг. Москва 1991г
23. Шеленберг Вальтер. Лабиринт: мемуары гитлеровского разведчика. Москва 1991г.
24. Овсяный И. Д. 1939: Последние недели мира. Москва 1981г.
25. Плеханов Г. В. Роль личности в истории. москва 1984г.
26. Документы и материалы кануна второй мировой войны 1937-1939гг. Москва 1981г
27. Мировая война в цифрах. Москва- Ленинград 1934
28. Д.Батлер. Большая стратегия сентябрь 1939 – июнь 1941г. Москва – 1965г.
29. Ф. Гальдер. Военный дневник. Москва – 1954 г.
30. Л. Мосли. Утраченное время. Москва – 1949г.
31. Д. Фуллер. Вторая мировая война 1939-1945гг. Москва – 1956г.
Пән: Халықаралық қатынастар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 41 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 41 бет
Таңдаулыға:
Молотов Риббентроп пактісі: шығу тарихы және мәні
Жоспары
Кіріспе
І – тарау Соғыс қарсаңындағы халықаралық қатынастар
ІІ – тарау Германия және Кеңес үкіметі арасындағы саяси
дипломатиялық байланыстар
ІІ.1. Молотов Риббентроп пактісінің жасалуы
ІІ.2. Молотов Риббентроп пактісінің мәні
ІІІ – тарау Молотов Риббентроп пактісінің дипломатиядағы алар
орны
Қорытынды
Сілтемелер тізімі
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. ХХ ғасырдың басындағы адамзат
тарихындағы орын алған үлкен алапат соғыс ІІ дүниежүзілік соғыстың
өркениет дамуына үлкен тосқауыл болғаны анық. Осы бір соғыс
барысында дипломатиялық қарым-қатынастардың алатын орны ерекше.
Өйткені соғыс қарсаңында әрбір мемлекет осы тұста орын алған
оқиғаларды өз пайдасына шешудің жолдарын қарастыруға әрекеттенген
болатын.
Позицияны ұтымды пайдалану үшін әрбір қадам шешуші роль
атқаратын еді. Әрбір мемлекеттік қайраткерге өз шеберлігін пайдалана
отырып, негізгі фигураға айналуына ыңғайлы сәт туған болатын. Тек
осы бір аталмыш қабілеттің болмауы себеп болды ма, әлде өзінің
жеке дербестігінің кем болуы себеп болды ма, әйтеуір кейбірі тек
қана билеушінің жай ғана шабарманы іспеттес болып қала берген
болатын. Тек мемлекет тарихы мен дамуына ғана емес сонымен қатар
бүкіл адамзат тарихы үшін де маңызды болған қадамдар жасалып
жатқанын бұл аталмыш тұлғалар өте жақсы түсінген болатын.
Әрине бұл тұстағы дипломатиялық қарым-қатынастармен қоса,
дипломаттардың рольі де аса жоғары бағаланды. Көтерілген тақырып
бойынша мысалдарға тоқталып өтер болсақ, онда мына бір жайттардың
маңызы ашыла түспек. Екі дипломатта екі мемлекеттің жеке
қызығушылықтарымен толық таныс және әрқайсысы өз пайдасына шешуге
тырысқан болатын. Ал неліктен осы бір аталмыш аты шулы пактінің
жасалуына осы аталған екі тұлғаның тарапынан жасалуы тиіс болды.
Оған қоса, 1939 жылдың сәуір айында ағылшындар мен француздарға
бірігу туралы ұсыныс жасаған Кеңестік үкіметтің сыртқы істер
министрі М. М. Литвинов көп өтпей орынан босап, ал бұл міндетті
атқару Молотов мырзаға жүктелуі және бұрынғы сыртқы істер
министрінің ұсынысы аяқсыз қалуы да жай ғана кездейсоқтық емес
әрине. Болып өткен дипломатиялық келісімнің жалпы екінші
дүниежүзілік соғысқа қосқан үлесін салмақтау үшін аталған тақырып
бойынша барлық сұрақтарды қамтып өту қажеттілігі айқын байқалады.
Соғыс қарсаңындағы халықаралық қатынастарға үңіле отырып, қарайтын
болсақ әрбір дипломат өз шедеврін жасауға тырысқан болатын.
Басқаша айтатын болсақ, диломаттар сол бір қысылтаяң саяси
қақтығыстарды пайдалана отырып, өздерінің мүддесіне орай жағдайды
пайдаланып қалуға тырысты. Сол кезеңдегі халқаралық қатынастардың
барысы әлемнің алда күтіп тұрған екінші дүниежүзілік соғыстан
қашып құтыла алмайтындығын айқындай түскен болатын. Мұндай жағдайда
тек соғыс барысына ғана өзгеріс енгізу мүмкін еді. Яғни тек қана
белсенділіктің арқасында не соққы беру не соққы алудың ғана жолын
таңдау тұрды.
Осы оқиғалардың барлығын саралай келе Молотов-Риббентроп
пактісінің мәні және оның шығу тарихы тақырыбындағы ғылыми жұмысты
жан-жақты зерттеу және талдап, талқылау арқылы обьективті шындыққа
жету көзделген.
Ең бастысы Молотов – Риббентроп пактісінің екінші дүниежүзілік
соғысқа қосар үлесі қандай болды және оның маңыздылығы қай
дәрежеде болды деген өзектілік басты мәселе етіп алынған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Көтерілген тақырып
соғыс барысындағы ең үлкен бетбұрыс жасаған қадам болғаны айқын.
Сондықтанда аталған тақырыптың негізгі түйінін шешу үшін басты
мақсаты айқындалып, міндеттері алға тартылған болатын. Осы оймен
басты принцптері айқындалған болатын. Молотов – Риббентроп пактісінің
сол ғасырдағы басқа дипломатиялық келісімдерден оқшау көрсететін
ерекшелігі мен шоқтығы биік даулы да күрделі міндет атқаратындығын
жұмыс барысында толығымен ашып көрсету басты мақсат етіп алынған.
Аталған мақсатқа орай төмендегідей міндеттер қойылған:
▪ Соғыс қарсаңындағы халықаралық қатынастарға шолу жасау
▪ Германия және Кеңес үкіметі арасындағы саяси дипломатиялық
байланыстардың барысын ашып көрсету
▪ Молотов Риббентроп пактісінің жасалу мақсатын айқындау
▪ Молотов Риббентроп пактісінің мәнін айқындау
▪ Аталмыш пактінің негізгі мақсатына тоқталу
▪ Молотов Риббентроп пактісінің ғасыр дипломатиясындағы алар
орнын көрсету
▪ Орын алған оқиғаға жан-жақты толық талдаулар мен
зерттеулер жүргізу
▪ Келісім екі мемлекеттің мүддесі мен қажеттілігін бере
алды ма деген сұрақтардың маңызын ашу
Дипломдық жұмыстың хронологиялық шеңбері. Бірінші дүниежүзілік
соғыстың нәтижесінде әлемге жаңа ағым фашизм пайда болып, өркендей
дами бастаған болатын. Өз кезегінде әрбір мемлекет ХХ ғасырдағы
бірінен соң бірі орын ала бастаған экономикалық дағдарыстар
мемлекеттердің саяси дамуына өз әсерін тигізбей қоймайтынын жақсы
түсінген болатын. Сондықтан әрбір мемлекет өзінің қауқары жеткенінше
орын алған жағдайларға өздігінше ықпал етуге тырысқан болатын.
Ал жұмысты зерттеу барысында осы орын алған саяси оқиғаларды
жан-жақты зерттей отырып, негізгі айтулы келісімдердің аталмыш
пактіге тікелей қатысты болған оқиғалармен салыстыра және талдай
отыра негізгі шындыққа жетуді көздейді. Сондықтанда жұмысты жазу
және зерттеу барысында ХХ ғасырдың 30 жылдарындағы басты
халықаралық қатыснастардан хабардар етіп, оларға сипаттама беру
арқылы Молотов Риббентроп пактісінің маңызын ашу мақсат етілген.
Яғни ғылыми жұмыстың қамтитын хронологиялық шеңбері ХХ ғасырдың
30 жылдары. Осы жылдардағы негізгі оқиғаларды саралай отырып,
аталмыш тақырыптың екінші дүниежүзілік соғысқа қосқан үлесі мен
соғыстың барысын өзгертудегі маңыздылығын ашуға өзіндік үлесін
айқындау қажеттілігі туындайды.
Дипломдық жұмыстың зерттелу дәрежесі. Жалпы жұмысты зерттеу
барысында зерттелу дәрежесін айқындау мақсатында оны екіге бөліп
қарастыруды қолға алдық.
Бірінші топқа тақырып бойынша деректер жайында мәлімет беріліп
өтіледі. Хрестоматия по новейшей истории атты еңбек Молотов
Риббентроп пактісі жайында негізгі деректермен таныстырады. Ал Г. Л.
Розановтың Сталин – Гитлер:Документальный очерк советско-германских
дипломатических отношений еңбегі арқылы осы пактінің құпия
протоколы жайында мәлімет ала аламыз. Оған қоса тақырыптың маңызын
аша түсетін көптеген хаттармен таныстырып өтеді. Фляйшхауэр
Ингбергтің Пакт. Гитлер, Сталин и инициатива германской дипломатии
1938-1939 гг. бұл аталмыш еңбекте екі мемлекеттің пакттен күткен
өзіндік қажеттіліктері мен мүддесі және оның басқада құпиялары
келтірілген. Л. Б. Чернаяның Коричневые диктаторы: Гитлер, Риббентроп и
др. бұл еңбекте аты шулы пактінің негізгі кейіпкері Риббентроп
жайында біршама деректер келтірілген. Осы деректерді жан-жақты
зерттеп саралай отыра шындыққа көз жеткізуге тырыстық. Оған қоса
мынадай негізгі дерек көздері жұмысты жазу барысында қолданыста
болды. Мировая война в цифрах атты дерек соғыс қарсаңындағы және
соғыс барысындағы негізгі сандық деректер жөнінде толық таныстырып
сол жайында талдау жүргізуге өз септігін тигізген болатын. У.
Черчилльдің Вторая мировая война атты үш томдық еңбегінде соғыс
қарсаңындағы және соғыс барысындағы саяси дипломатиялық қарым-
қатынастарға өзіндік баға беріп өтіп, біршама тақырыпқа байланысты
құнды ақпаратттар беріп өткен. Оның сыни көзқарастары салыстыру
мақсатында көптеп көмек берген болатын. Оған қоса тақырыпқа
байланысты Шарль де Гольдің Военные мемуары атты естелік еңбегіде
пайдаланылды. Документы и материалы кануна второй мировой войны 1937-
1939гг. Атты еңбек соғыс қарсаңындағы халықаралық қатынастармен
таныстырып қана қоймай сонымен қатар дипломатиялық құпиялармен
маңызды келісімдер және жасырын кездесулер мен жеке сұхбаттармен
таныстырып шығады.
Ал екінші топқа тақырып бойынша негізгі әдебиеттер мен баспасөз
материалдарын топтастырдық. Накануне 1931-1939 гг. Как мир был
вергнут в войну атты еңбек осы тақырыпқа біршама жарық түсіретін
мәліметтер беріп өтеді. У. Черчилльдің Вторая мировая война атты
үш томдық еңбегінде соғыс қарсаңындағы және соғыс барысындағы саяси
дипломатиялық қарым-қатынастарға өзіндік баға беріп өтіп, біршама
тақырыпқа байланысты құнды ақпаратттар беріп өткен. Оның сыни
көзқарастары салыстыру мақсатында көптеп көмек берген болатын. Оған
қоса тақырыпқа байланысты Шарль де Гольдің Военные мемуары атты
естелік еңбегіде пайдаланылды. Ф. Д. Волков Тайное становиться явным:
Деятельность дипломатии и разведки западных державы в годы второй
мировой войны атты еңбек тақырып бойынша барлық еңбектерді
саралап, талдау мақсатында өзіндік үлесін қосты. Е. Н. Кульков и
др. Правда и ложь о второй мировой войне соғысқа қатысты біршама
құпия келісімдер жайында мәлімет беріп өткен. Л. Трепердің Большая
игра. Воспоминания советских разведчика. Бұл еңбекте Сталиннің
Германияға қатысты позициясына толық анықтамалар келтіріп өтеді. И.
Ю. Анросовтың На перекрестке трех стратегии сол кезеңдегі басты
стратегиялармен таныстыра отырып, негізгі кеңестік, германдық және
ағылшын-француздық стратегиялармен толық таныстырады. Ал В. М.
Бережковтың Страницы дипломатической истории еңбегінде соғыс
қарсаңындағы және соғыс барысындағы дипломатиялық қарым-қатынастар
жайында мәлімет бере отырып, сыни пікірлер келтірген. Оған қоса
осыған ұқсас История дипломатии атты еңбекте аталмыш тақырыптың
маңызын аша түседі. Ал И. Д. Овсяныйдың Тайна в которой война
рождалось еңбегінде германдық стратегияларға жарық түсіріп, негізгі
мәліметтермен таныстырып өтеді. Ал 1939 год. Уроки истории атты
ұжымдық еңбекте жалпы аталмыш тақырып бойынша негізгі қалыптасқан
пікірлер мен ойларды алға тарта отырып, пакт бойынша негізгі өзіндік
ойын білдіріп өткен. Бұл ойлар тақырыпқа талдау жасау барысында
салыстыру үшін қолданылды. История внешной политики СССР деген екі
томдық ұжымдық еңбек арқылы сол кезеңдегі кеңестік үкіметтің
келісімнен күткен пайдасы яғни мүддесі және сол келісім арқылы қол
жеткізген жетістіктері мен жоғалтқан мүмкіндіктері жайында
ақпараттар ала аламыз. Плехановтың Роль личности в истории атты
еңбекте саяси қатынастардың басы қасында болған және оларға тікелей
немесе жанама түрде өз ықпалын тигізген жеке тұлғалардың
әрекетімен таныстырып өтеді. Бұл аталған мәліметтер жұмыс барысында
жан-жақты талдау жүргізіп, зерттеудің нәтижелі болуына өз әсерін
тигізіп, маңызды роль атқарған болатын. Ал тақырып бойынша баспасөз
маериалдарына тоқталатын болсақ, Огонек журналының 1991 жылғы 32
ші санында Геббельстің Война – начала всех начал атты мақаласында
Молотов – Риббентроп пактісі жайында біршама мәліметтер келтірген.
Родина журналының 1989 жылғы 7ші санында жарық көрген Ширердің
Роковое лето атты мақаласы пакті жайында құпия деректермен
бөліседі.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Молотов Риббентроп пактісі: шығу
тарихы және мәні тақырыбындағы ғылыми жұмыстың жан-жақты және де
терең зерттелуі үшін төмендегідей бөлімдерге бөлініп, құрылымы
жасалды.
Кіріпе бөлімінде жұмыстың қазіргі таңда тарих ғылымы үшін
қаншалықты маңызды тақырып екендігі талқыланып, ғылыми айналымдағы
алатын орны айқындалып, жұмыстың негізгі өзектілігі анықталған.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері – тақырыпты зерттеу барысы бойынша
басты мақсат қойылып, осыған орай бірнеше міндеттер айқындалған.
Жұмыстың зерттелу дәрежесі – сол кезеңдегі және қазіргі таңдағы осы
тақырып бойынша жарық көрген дерек көздері мен әдебиеттерге
тоқталып, олар жайында толық мәлімет берілген. Оған қосымша
деректер мен әдебиеттерге анықтамалық сипат берілген. жұмыстың
хронологиялық шеңбері – тарихи процестің қай кезеңдерді қамтып өткені
жайында мәлімет береді. Жұмыстың құрылымы – тақырыптың зерттелуіне
байланысты бөлімдері мен тараулары жайында, яғни құрылымы мен
толыққанды таныстырып өтеді.
Негізгі бөлім басты үш тарауға бөлінген. Бірінші тарау – соғыс
қарсаңындағы халықаралық қатынастармен толыққанды таныстырып өтіп,
оларға талдау жасайды. Соғыс қарсаңындағы шиеленіскен саяси ахуалдан
хабардар етіп оларды ширатып, толыққанды дипломатиялық кездесулермен
таныстырады. Осы тарауда соғысқа себеп болған жағдайлардың басы
ашылып, Кеңес үкіметінің Германиямен келісім жасауға не
итермелегенін айқындай түседі. Ал екінші тарауда – Германия және
Кеңес Үкіметі арасындағы саяси дипломатиялық байланыстарға тоқталып
өтіп, оларға жан-жақты зерттеу жүргізеді. Оған қоса осы бір
атышулы пакттің жасалуына басты себептің неден болғаны және оның
жасалуына кімдер мүдделі болғанына толық анықтамалық сипат келтіріп
өтеді. Аталған тараудың толық ашылуы үшін мынадай тақырыпшаларға
бөліп қарастырдық: біріншісі Молотов Риббентроп пактісінің жасалуы;
бұл тақырыпта пакттің кімдер тарапынан жасалғанын және оның жасалу
барысында қосымша қандай саяси және тарихи маңызды оқиғалар болып
өткенімен таныстырып өтеді, екіншісі Молотов Риббентроп пактісінің
мәні; бұл жерде аталмыш тақырыптың қаншалықты маңызды болғанын
айқындаумен қатар, оның негізгі қол жеткізген жетістіктері мен
жіберіп алған қателіктері қарастырылады.
Ал үшінші тарауда Молотов Риббентроп пактісінің дипломатиядағы
алар орны деген тақырып бойыша негізі зерттеулер топтастырылған.
Яғни бұл тарауда Кеңес үкіметі мен Германияның жасаған пактісінің
жалпы ғасыр барысында жасаған басқа дипломатиялық қатынастардан
шоқтығы биік келісім екендігін нақтылайтын фактілер келтіріп өткен.
Қорытынды бөлімде жұмысқа жан-жақты шолу жасалып, қорытынды
түйін жасалған. Тақырыптың маңызы ашылып, ғылыми айналымдағы өзекті
тақырып екендігі обьективті түрде дәлелденіп, жұмысқа баға беріледі.
Жалпы жұмысты зерттеу барысында қолданылған әдебиеттер мен
сілтемелер соңғы бетте көрсетілген.
І – тарау Соғыс қарсаңындағы халықаралық қатынастар
Молотов Риббентроп пактісінің маңыздылығын ашу мақсатында
Германиямен Кеңес үкіметінің осы аталмыш пактіні жасаудағы мақсаты
мен Кеңес үкіметін осы қадамға итермелеген себептерді айқындау
мақсатында сол кезеңдегі халықаралық қатынастарға шолу жасай отырып,
оларға талдау жүргізу барысында біз көздеген мақсатымызға жете
аламыз.
ІІ дүние жүзілік соғыс қарсаңындағы халықаралық қатынастар
алапат соғыстың мәні мен себептерін ашуда көптеген мәселелердің
маңызын ашып көрсете алады. Өйткені осы аталған халықаралық
қатынастар соғыс бағыты мен барысына елеулі өзгерістер мен әсерін
тигізген болатын. Соғыс қарсаңындағы халықаралық қатынастардың
кейбірі ашық түрде жүргізілсе, ал кейбірі құпия түрде орын алған
болатын. Мұның өзі бұл саяси дипломатиялық іс-әрекеттердің
қаншалықты маңыздылығын ашып көрсетумен қатар, сол кезеңде барлық
әлемдік державалар соғыс өртінен хабардар болып қана қоймай, оның
кім тарапынан және қайсы бағытта жүргізілу мәселесінде бас қатыра
бастағандығын айқындай түседі. Осы тұста Кеңес үкіметінің сыртқы
істерінің халық комиссары М. М. Литвинов пен Германия Сыртқы істер
министрі К. Фон Нейрат екеуінің кездесуіндегі мына бір әңгіме соғыс
өртінің таяу қалғанына дәлел бола түседі:
Бүкіл Европа соғыс қаупін сезінуде және қауіпсіздікке сенімсіз
қарауда. Бұл алып-ұшқан қорқыныш сезімдерді біздің Кеңес Одағы да
жақсы аңғаруда. Бұлай деп айтуға бірнеше себептерді жеткізе аламын.
Бұл жағдайлар сізгеде өте жақсы мәлім. Ал бұл бізге жетіп
отырған мәліметтер Германиядағы үкімет жүргізіп отырған саясат
тікелей Кеңестік үкіметке қарсы блокада құруды жоспарлағандығын
айқындай түсуде. 1
Әлем дүрліге бастаған шақта кейбір шоқтығы биік саясаткерлер
мен диплоиаттардың іс-әрекеттері оларды басқалардан өзіндік саяси
өрнегімен ерекшелендіре түскен болатын. Осы бір ұтымды сәтті шебер
пайдалана алған жеке саяси тұлғалар көш бойы озық тұрды. Дәл осы
аталмыш тұлғалардың алда күтіп тұрған және болмай қоймайтын соғысты
сезген бойда өздерінің позицияларын жеке мүдесіне қарай бағыттауды
жан-жақтама жүргізе бастаған болатын.
Соғыс қарсаңындағы шиеленіскен оқиғалардың басын ашу үшін
жекелеген мемлекеттердің осы кезеңдегі саяси қарым-қатынастарын
сипаттап өтетін болсақ, онда көп жайттардың басы ашылатын еді.
Сыртқы саясаттағы Жапонияның ХІХ ғасырдың соңындағы пайда болған
милитаристік бағыт ХХ ғасырдың 20 жылдарында аяғына таман анық
байқала бастады. Осы кезде Қытайда орын алған ішкі алауыздықтарды
пайдаланып, жапон әскерлері Қытайдың ірі облыстарын басып алуды
жоспарлады. Жапонияның милитаристік жоспарлары мұнымен шектеліп
қалмады. 1927-1929 жылдары елдің үкіметін басқарған генерал Г.
Танака 1927 жылы 25 июльде құпия Манчжурия мен Монголияның позитивтік
саясаты негізіндегі меморандум атты меморандум дайындап, императорға
ұсынған болатын. Онда Дүниені жаулап алу үшін, Жапония ең
алдымен Манчжурия мен Монголияны, сосын Қытайды басып алу қажет.
Қытайдың барлық ресурстарын қолға алған соң, мықтап күшейген
Жапония Үндістанды, Оңтүстік теңіз мемлекеттерін, кейін Кіші және
Орталық Азияны ең соңында Европаны тізе бүктіруі, жаулап алуы
қажет \2\ деген ең басты мәтін болды. Яғни Жапонияның Маньчжурия
мен Монғолияға құқығын және Оңтүстік-Шығыс Азияны Үндістанды, одан
соң Жерорта теңізіне дейінгі Азияның бүкіл аймағын және Европаны
жаулап алу ниеті бар екендігін тұжырымдады.
Меморандум құпия болатын, бірақ 1931 жылы қыркүйекте оны Қытай,
одан соң дүние жүзі баспасөздерінде жарияланған болатын. Халықаралық
жанжал шықты. Қытайда меморандум басылған кезде 1931 жылы 19
қыркүйекте жапон әскерлері Маньчжурияға шабуылдады. Тұтқиылдан
шабуыл жасаған жапон әскерлері Мукденді және басқада ірі қалаларды
басып алған болатын. Кеңес одағы Қытайдың өтініші бойынша оған
қазіргі заманғы қару-жарақ берді және Маньчжурияға әскери мамандар
мен нұсқаушылар жіберді. Бұл кеңес-жапон соғыс қақтығысына әкеле
жаздады. Ал Қытайға басқыншылық жалғаса берді. Жапон әскерлері
тереңдеп ене батады. Ұлттар лигасы Жапонияға Қытайға қарсы
басқыншылық соғысты тоқтатуды талап еткен болатын. Алайда 1933 жылы
27 наурызында Жапония Ұлттар Лигасынан шығатынын мәлімдеді. Бұл
Жапония милитаристерінің өздерінің басқыншылық жоспарларынан бас
тартпайтындығын білдірген болатын.\3\
1935 жылы қаңтардағы Франция сыртқы істер министрі П. Лаваль мен
Муссолинидің кездесуі және оның Эфиопияны басып алуға келісмін алу
ендігі кезекте Италияның басқыншылық іс-әрекетін бастауын кеңінен
жол ашып берген болатын. Ол өзінің басқыншылық шабуылын бастамай
жатып, алдымен Сомали мен Эритерия жерлерінен Эфиопияға қарсы
бірнеше рет қарулы арандатушылық әрекеттерін ұйымдастырған болатын.
1935 жылдың күзінде Эфиопия шекарасы бойында италян әскерлерінің
саны 250 мың адамға жеткен болатын. \4\ 1936 жылы көктемнің соңына
қарай Эфиопия Италияның отарына айналдырылды.
Осы орайда Ұлттар Лигасының позициясы маңызды роль ойнаған
болатын. Ұлттар Лигасы Италияға қарсы экономикалық және қаржы
шараларын қолдану туралы шешім қабылдаған болатын. Алайда бұл
жазалау шараларының көлемі мен қауқарының болар-болмастығы
соншалықты, олардың Италия экономимкасына ешқандай әсері болмады.
Әлем жұртшылығының жапон, одан соң италян басқыншылықтарына
немқұрайды қарауы неміс фашистерінің өздерінің басқыншылық
жоспарларын іске асыруға қолайлы жағдай туғызып, кеңінен жол ашып
берген болатын. 1933 жылы 14 қазанда Ұлттар Лигасы Германияға
басқа елдермен салыстырғанда тең құқықты емес қарусыздандыру
бағдарламасын таңып отыр деген сылтаумен оның құрамынан шыққан
болатын. 1933 жылы соңынан бастап гитлерлік басшылық Саар
облысының мәртебесін қайта қарауды талап етті. Гитлер сонымен
бірге Германияға армия қатарын 300 мың адамға дейін рұқсат ету
мәселесін көтерген болатын. Осы екі арада германияның қарулану
шығындары тез өсе бастады, бұл жағдай ағылшындар мен француздарды
қатты мазалай бастаған болатын.
Германия жаппай жанталаса қарулана бастады. Жаппай әскери міндет
енгізілген кезде әскери қызмет мерзімі бір жыл болып
белгіленген болатын. Ал 1936 жылы тамызда бұл мерзім екі жылға
дейін ұзартылған болатын. Бұл кәсіби және тәжірибелі армия құру
үшін қажет болды. Герман соғыс өнеркәсібі бар қуатымен жұмыс
істеді. Осы орайда мына мәліметтер мұны дәлелдей түсетіні анық.
1936 жылы күз айында герман армиясының саны 700 мың адамға
жетіп, одан әрі өсе бастады. Армия қарамағында 1,5 мың танк, 4,5
мың жауынгерлік самолеттер болды. \5\ Олардың саны күн өткен сайын
өсе түскен болатын.
1936 жылы 25 қарашада Коминтернге қарсы пактіге қол қойылуы
Германия тек қана неміс ұлтын біріктірумен ғана шектеліп қалмай,
сонымен қатар әлемдік сахнаға аз күнде шығып үлгерген социалистік
құрылысты құптамайтындығын аңғарта бастаған болатын. Әрине бұл
құбылысты капиталистік елдер қос қолдап қолдаған болатын. Сонымен
қатар Германияның басқыншылық саясаты айқын көрініс таба бастаған
болатын. Бұл жайында У. Черчилль өз естеліктерінде былай
көрсетеді:
Бірде 1937 жылы мен герман елшісі фон Риббентропты
кездестірдім. Ол мені әңгімелесу үшін кездесуге шақырды. Кездесу
барысында Риббентроп Гитлердің оны жақын күндерде Сыртқы істер
министрлігіне тағайындайтынын және оның ең алғашқы атқаратын жұмысы
– Англия мен келісімге келу. Бұл Германияның Шығыс Европаға кіруіне
Англия тарапынан қолдау қажеттігінен туындағанын айтып өтті. Шығыс
және Орталық Европа Германияның өркендеп өсіп жатқан ұлтының
болашақта тұрақтайтын өмірлік кеңістігі болмақ. Ал Британ үкіметі
бұған кедергі келтірмей бейтарап болуы қажет. Осы жолда Германия
амал жоқ Польша мен Данциг коридарын жұтуына тура келеді, - деген
ол өз жоспарларын қабырғадағы үлкен картада сызбалап көрсетіп
отырды. Мен ағылшын үкіметінің бұған келіспейтіндігін айтқанымда ол:
- Онда бұл жағдайда соғыстан қашып құтылу мүмкін емес. Басқа жол
жоқ. Фюрердің шешімі осылай. Оны ештеңе тоқтата алмайды, бізді
ештеңе тоқтата алмайды.
- Англияны сіз дұрыс бағаламай отырсыз. Ол ақылды. Егер сіз бізді
жаңа үлкен соғысқа итермелейтін болсаңыз, онда Англия бүкіл әлемді
сізге қарсы қоя алады. Дәл өткен жолғыдай. \6\
Германия тағы бір неміс ұлтты Австрияны өз қарамағына қосып
алуды көздей бастады. Ол австрия үкіметінің басшысы Шушнигке өзінің
дегеніне жетпей қоймайтындығын мәлімдеген болатын. 1938 жылы
шілдеде гитлер агенттері Шушнигтің әйелін өлтіргені оған сес
көрсетуін дәлелдей түскен болатын. Алайда Шушниг өз елінің тәуелсіз
қалуы үшін барлық шараларды жасауға тырысты.
1938 жылы ақпанда Гитлер Шушнигпен кездескенде Австрия
фашистерінің талаптарына көнуді талап еткен болатын. Осы жылы
наурыз айының басында 200 мыңдай герман әскерлері шекара бойында
Гитлердің бұйрығын күтіп тұрды. Шушнигтің канцлерліктен кетуден
басқа амалы қалмады.
Шушнигтің отставкаға кетуіне байланысты Австрия уақытша үкіметі
Австрияда тәртіппен бейбітшілік орнатуды өзінің басты борышы деп
санап, сол үшін герман үкіметіне қан төгістен қашу мақсатында
қолдау және көмек көрсетуі үшін өтініш жасайды. Осы мақсатта
үкімет герман үкіметінен мүмкін болғанша тезірек әскер жіберуін
өтінеді,\7\ деген мәтінді Гитлер айтып тұрумен амалсыз хатқа
түсіреді. 12 наурызда Австрияны герман әскерлері басып алды да,
көп ұзамай ол Германияның құрамына қосылды. Шарль де Гольдің
Военные мемуары атты естелігінде былай дейді:
1938 жылы 11 наурызда Гитлер аншлюсті іске асырды. Ол Венаға
механикаландырылған дивизиясын тастады. Бұл сөзсіз бағынуға мәжбүр
еткен болатын. Франция гитлерлік басқыншылыққа еш амал жасамады
және оан әлемдік жұртшылық сабақ алмады. \8\
Австрияны қосып алудан бұрын гитлерлік басшылық өзінің Судет
облысынан дәмелілігі туралы мәлімдеген болатын. Чехославакияның бұл
облысының халқының басым бөлігі немістер болатын, бұл жерде
фашистік ұйымдар жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтар көбейе түскен
еді.
1938 жылы ақпан айының 20-ында Рейхстагта Гитлер өзінің
жоспарын жария еткен болатын. Яғни, Шекарадан тыс өмір сүріп
жатқан барлық 10 миллион неміс ұлтын өз қоластыма, Германияға
біріктіремін \9\ деген фюрердің мәлімдемесінен соң, Чехославакиялық
армияның штаб бастығы генерал Крейчи чехославакиялық үкіметтің
қорғаныс саласында алдын-ала іс-шаралар жүргізуді қолға алатындығын
мәлімдеді. Оған қоса, біздің мемлекетімізге ешбір ескертусіз
басқыншылық жасайтынынан хабардармыз. Біздің армия бұған толығымен
дайын және мұндай соғыс бізді күйрете алмайды. \10\ Ел басшылығы
Шкода әскери заводты мемлекеттің ең түкпіріне қарай жіберіп
мобилизациялауды түпкілікті қолға алуды бастады. Соғыс өрті тұтана
қалған жағдайда өзінің тәуелсіздігін сақтап қала алатындығына
сенімді еді.
Бірақ Чехославакияның тағдыры Францияға тікелей байланысты еді.
Өйткені өзара көмек жайындағы келісімге қол қойылған болатын.
Чехославакия өзінің одақтасы үшін саяси және әскери жағынан үлкен
маңызға ие болатын.
Чехославакияның гитлерлік басқыншылықтан аман қалуы үшін Франция
мен Кеңес үкіметінің көмегіне арқа сүйеуіне мүмкіндігі бар
болатын, бірақ ол үшін екі елдің толық ауыз біршілігі қажет еді.
1938 жылдың қыркүйек айының бас кезінде француз үкіметі Кеңес
одағына егерде Чехославакияға қауіп төнген жағдайда сіздер не
ісейтін едіңіздер деген сұрағына үкімет әрине көмек қолын береміз
деген болатын. Бұлай деуіне 1935 жылы екі ел арасындағы жасалған
пакт себеп болған. Жасалған пакттен үзінді келтіріп өтетін болсақ,
бұл әңгіменің маңызын аша түсетіні айқын.
Статья 1. Егер Кеңес Одағына немесе Чехославакия Республикасына
европалық мемлекеттер тарапынан қауіп төне қалған жағдайда екі
мемлекет Ұлттар Лигасы жарғысының 10 статьясына байланысты алдын-алу
шараларын жүргізу мақсатында біріге отырып кеңеседі.
Статья 2. Кез келген европалық мемлекеттер тарапынан жарияланбай,
тұтқиылдан шабуыл жасалса екі мемлекет тез арада бір-біріне қолдау
көрсетіп, көмек береді.\11\
Оған қоса дәл осы сұрақты Ұлттар Лигасының алдына тартатынын
мәлімдеді. Чехославакияны қорғау барысындағы барша сұрақты Англия,
Франция мен біріге отырып шешетіндігін қоса айтқан болатын.
Бірақ француз генералы бірігу туралы ұсынысқа былай деп жауап
қатқан болатын. Біз Гитлерге қарсы большевиктермен бірігіп соғыс
ашпаймыз\12\.
1938 жылдың жазының соңына қарай герман басшылары Судет
облысының Германияға берілуінің қажеттілігі туралы ашықтан – ашық
мәлімдей бастады. Англия мен Франция бейбітшілік рухында қимылдап,
гитлершілердің талаптарын қанағаттандыруға мойынсұнды. Мұндай
жағдайда жалғыз қалған Чехославакияның герман әскерлерінің
тегеурініне төтеп бере алмайтындығы айдан анық еді. Ол не Судет
облысын беруі немесе толық тәуелсіздігінен айрылу сияқты екі жолдың
бірін таңдауы қажет еді.
Судет облысының мәселесін түпкілікті шешу үшін 29-30 қыркүйекте
Мюнхенде Германия, Англия, Франция және Италия басшыларының
конференциясы өткізілді. Мюнхендегі Чехаславакия мәселесін талқылау
барысында Гитлер былай: Чехославакия Европадағы большевизмнің ошағы,
бұл мемлекет Кеңес үкіметімен өзара көмек беру келісіміне қол
қойған. Кеңес үкіметі Чехославакияны Германиямен соғысуға
итермелеуде. Ол тек қөана Гитлерге соққы беріп қана қоймай,
сонымен қатар дүние жүзілік соғыс өртін тұтандырмақта және
большевистік революция жасауды жоспарлауда. Сондықтанда Чехославакияға
қол ұшын беруге талпынғандар Европадағы бұрынғы тәртіпті бұзғысы
келетіндер \13\ деп мәлімдеме жасады. Олар жасасқан келісімге сай
Чехославакия 10 қазанға дейін Судет облысын Германияға беруге тиіс
болатын. Сонымен бірге аталған төрт мемлекет Чехославакияның басқа
территорияларына ешқайсысының қол сұқпайтындығы туралы міндеттемелер
алған болатын. Жанжал шешілген сияқты болып көрінген еді. Мюнхенде
бас қосқан төрт жақтың басшылары бір-біріне бұдан былай даулы
мәселелерді тек келіссөздер арқылы шешу жөнінде уәде беріскен
болатын.
Мюнхен келісімін әр саясаткер әртүрлі бағалады. Осы мәселе
бойынша Англия пемьер-министрі Чемберлен өз сөзінде: жасалған
келісімнен соң әлемде тыныштық орнатылды деп нық сеніммен айта
аламын \14\ деген болатын. Ал Черчилль болса бұл жағдайды мүлдем
басқаша сипаттайды: Англия соғыс пен масқара болудың біреуін
таңдауы қажет еді. Оның министрлері кейінірек соғысқа килігу үшін
бұл жолы масқара болуды таңдады, - деген болатын.\15\
Мюнхен келісімін ағылшындар мен француздардың көпшілігі де
құптады. Олар өздерінің басшылары болар болмас құрбандықпен әлемді
сақтап қалды деп есептеді. Гитлердің алдағы уақыттарда күш
қолданбау және даулы мәселелерді бейбіт жолмен шешу туралы берген
уәдесін аса зор жетістік деп бағалады. Жағдайдың қаншалықты қауіпті
екендігін түсінгендер тым аз болатын. Ал Мюнхеннен қайтқан
сапарында Ағылшын премьері Мен бүкіл ұрпаққа бейбітшілік
әкелдім,\16\ - деп масаттануы оның әлі де болса қатердің алдын-
алуға болатындығын аңғармағандығын дәлелдей түскен болатын.
1937-1938 жылдары Англия мен Францияның Германияға үзілді-кесілді
қарсы шығу тіпті күш қолдануға дейін баруға мүмкіндіктері болды.
Бірақ германияның соғысқа деген араны ашыла түскен сайын, неміс
армиясының күш-қуаты арта түскен болатын. Сондықтанда жоғарыда
айтылған мүмкіндіктер күн өткен сайын бүтіндей жоғала бастады. 1938
- 1939 жылдар тоғысында герман армиясы бірнеше европалық елдердің
армияларына қарсы тұра алатындай күшке ие болды. Оның үстіне
қарсыластарының ұстанымдарының бір-бірінен принцптік айырмашылықтары
қоғамда белгілі психологиялық климат түзген болатын. Немістер үнемі
шабуыл және табыс жағдайында өмір сүрді. Ал француздар мен
ағылшындар болса, үнемі немістердің айтқандарына көніп,
сәтсіздіктерге үйрене бастады.
1939 жылы наурызда көптен күтілген оқиға болып өтті. Айдың
ортасында Гитлер Мюнхенде берген уәдесіне қарамай, герман әскерлері
Чехославакияны басып алды. Мюнхен келісімін Гитлер опасыздықпен аяққа
басқан болатын. Чехославакияны басып алу жөнінде Гитлер былай деген
болатын: Мыңдаған жылдар бойына Богемия – Моравия жерлері герман
халқының өмірлік кеңістігі болып келеді. Енді бәрін өз орнына
келтіріп, тәртіп орнататын сәт келіп жетті дейді фюрер.\17\
Чехославакияны басып алу алдында Гитлер мемлекет президенті
Гаханы өзіне шақыртқан болатын. Осы жайында мына естелікте былай
делінеді:
Гаханы тек сол үшін ғана шақыртқан болатын. Бұл шақыру чехтар
үшін жасалған соңғы жақсылық еді. Мүмкін Гаха өз еліне төніп
тұрған қауіптің алдын алатын шығар. Уақыт өтіп жатыр. Таңғы сағат
алтыда герман әскері Чехославакия территориясына басып кіреді. Гитлер
өз тыңдаушысының назарына біраз мәліметтер ұсынды. Әрбір чех
батальонына бүтін бір неміс дивизиясы қарсы тұратындығын
мәлімдеді.\18\
Гаха не істеу керек деп сұрағанда, Гитлер оған Прагаға қоңырау
шалу туралы кеңес берді. Гаха өзінің басқа амалы жоқтығын түсінген
соң, Прагаға қоңырау шалып, қарсылық көрсетілмесін деп бұйрық
берген болатын. Осыдан соң күш көрсетілу арқасында алдын ала
дайындалған коммюник жобасына қол қоюға мәжбүр болады. Осылай
Гитлерлік көзбояма саясат өз мақсатына жеткен болатын. Чехославакия
Германияға бірігіп кете барды.
Алдыңғы қатарлы мемлекеттер алда күтіп тұрған соғыстың
қаншалықты маңыздылығын жақсы түсінген болатын. Сондықтан да олар
барынша өздерінің үлесін қоса отырып, агрессиялық саясатын
жүргізуге тырыса бастаған болатын. Оған қоса аталған мемлекет
қайраткерлері өздерінің ішкі ойлары мен басты мақсатттарын және де
теріс іс-әрекеттерін өздерінің тамаша саяси дипломатиялық
қабілетінің арқасында жасыра алумен қатар өздерін бейбітшілік
қалаушысы екендігін әдемі етіп көрсете алған болатын. Олар өздерінің
көзбояма іс-әрекеттерімен әлемнің назарын басқаға аударуға тырысқан
болатын. Орын алып жатқан оқиғаларды тіптен басқаша көрсете алған
олар өздерінің түпкілікті мақсатын жасыра алған болатын.
Чехославакияның жауланғанынан соң тағы бір гитлерлік жоспар
жөнінде қауесет тарай бастады. Ендігі кезекте Румынияға қауіп
төнуде деген сөзге тез еліге бастады. Бұл әрине румыниядағы
мұнайды есепке алатын болсақ, табиғи жай еді. Осы бір даурықпа
сөздерден кейін Чемберлен өзінің тағы бір әдіс-айласын іске асыруды
жоспарлай бастады. Шошына түскен ағылшын үкіметі алдын алу
шараларын жүргізу жолдарын қарастыра бастады. Нәтижеде 18 наурызда
ағылшын елшісі Сиидс Мәскеуге келген болатын. Ол сыртқы істердің
халық комиссары М. М. Литвиновқа өз үкіметінің нұсқауы бойынша
мынадай сұрақ қойды: Гитлер Румынияға шабуылдаған жағдайда Кеңес
Үкіметі қандай әрекет жасайды? \19\
Сол күні кешкісін Литвинов оған былай деп жауап қатты:
Румынияға төнген қауіптің алдын алу үшін Англия, Кеңес үкіметі,
Франция, Түркия, Польша және Румыния мемлекеттерінің өкілдері
конференцияға шақырылып, аталған тақырыпта белгілі бір келісімге
келіп, шешім қабылдауы қажет. Ал ол үшін конференция барлығына бірдей
қашықтықтағы Бухарест қаласында өтетін болса тым жақсы болар еді.
Алайда ағылшын өкіметі жиылысты басқа қалада өткізу ниеті болса,
онда бізден ешбір қарсылық болмайды.\20\ 1937 жылы дәл осылай үштік
келіссөздер Кеңес үкіметі, Англия және Франция арасында басталған
болатын.
ІІ – тарау Германия және Кеңес үкіметі арасындағы саяси
дипломатиялық байланыстар
Аса күрделі жағдайға тап болған әлемдік державалар Европа мен
дүние жүзі жаңа дүниежүзілік соғыстан қашып құтыла алмайтындай
межеге таяп қалған болатын.
Соғыс қарсаңындағы маңызды құбылыс – ол Кеңес Одағының яғни
социалистік өркениеттің құрылуы болатын. Бұл өркениет 20-30 жылдары
аса ірі экономикалық табыстарға жеткен болатын. Сол себепті де
жақындап қалған жанжалдың барысындағы Кеңес үкіметінің ұстанымы
шешуші болмаса да аса маңызды болатын еді. Ол қарама-қайшы екі
жақтың қайсысына қосылса, сол жақтың күші басым болып шыға
келетіні айқын сезіле басталды.
КСРО басшылығы Мюнхен келісіміне өзінің риза еместігін білдірген
болатын. Біріншіден, қол қоюшы мемлекеттер КСРО-ны шетке ысырып
тастап, өздерін Европаның тағдырын шешушілер етіп көрсетті.
Екіншіден, кеңес дипломатиясы өзінің үлкен жетістігі деп санаған
КСРО-ның Франция және Чехославакиямен жасасқан келісімдері ештеңеге
жарамай қалған болатын. Мюнхен конференциясынан бірнеше күн бұрын,
Францияның Чехославакияға араша түспейтіндігі белгілі болғаннан
кейін, КСРО Чехославакияға өзінің көмекке келуге дайын екендігін
хабарлаған болатын. Чехославакия басшылары үлкен соғыс өрті тұтана
қалған жағдайда өздерінің ұлтарақтай елінен ештеңе қалмас деп
қауіптенген болатын. Мюнхен келісімінің шарттарына байланысты
Чехославакия шамамен алғанда өз территориясының бар болғаны бестен
бірінен айрылатын деі. Нәтижеде Мюнхеннен кейін КСРО өзін алданған
және шетте қалған мемлекет есебінде сезінді. Бұл белгілі мөлшерде
Сталиннің Англия және Франциямен емес, Германиямен жақындасуына
шешім қабылдауына әсер еткен болатын. Орын алған саяси оқиғалардан
соң ендігі кезекте Кеңес үкіметінің саяси аренадағы ролінің
ағылшындар мен француз үкіметі үшін алдағы уақытта тек қана қарама-
қайшылықтар туындату үшін ғана қажеттігі сезілген болатын.
Англия мен Франция үкіметтерімен келіссөздер жүргізе отырып,
біз Германия және Италия сияқты мемлекеттермен саяси
байланыстарымызды үзу қажет деп санамаймын,\21\ деген Молотов
мәлімдемесі бұдан кейінгі уақыттарда Германиямен де қарым-
қатынастарын жақсарту ниеті бар екендігін ашық хабарлаған болатын.
Чехославакияны басып алғанға дейін Мюнхен келісімінен соң,
Англия және Франция Германиямен одақтаса отырып, өздерінің сыртқы
саясаттағы дүрлігуден және кедергілерден құтылдық деп ойлаған
болатын. Оған қоса мұндай жайлануға 1938 жылы 6 желтоқсандағы
франко-герман коммюниктіне қол қойылуы себеп болған еді. Чемберлен
мен Даладье бұдан кейін енді Германия тарапынан ешбір қорқыныш
жоқ деп өздерін сендірген олар ендігі кезекте Германияның назары
Шығысқа ауып, батыс үшін ешқандай қауіп қалмады деп ойлаған
болатын. Сондықтанда енді басқа мемлекеттермен өзара көмек көрсету
жайында келіссөздер жүргізудің қажеттілігі жоқ деп шешкен болатын.
Алайда ағылшындар мен француздардың үмітін жоққа шығарған геман
әскерлерінің Мюнхен келісімін бұзып, Чехославакияға басып кіруі, бұл
аталған мемлекетердің Германия үшін енді ешбір кедергі бола
алмайтындығын дәлелдеген болатын. Олар енді Кеңес Одағымен
келіссөздер жүргізуге мәжбүр бола бастады. Бірақ кездесулер тек
сәтсіздіктерге ұшыраумен болды. Өйткені Кеңес Одағы өзіне соғыс
қимылдары басталмас бұрын өз әскерлерін Польшамен Румынияға кіргізу
құқын беруді талап еткен болатын. Қызыл армия бұл елдерде ұзақ
қонақтап \22\ қалуы мүмкін деген қауіппен, ағылшындармен
француздардың бұған келіскісі келмеген болатын. Ал Польша мен
Румыния, әрине, кеңес ықпалы аймағына кіргілері келмеді.
Келіссөздер жалғаса берді. Бірақ ешбір мәселе шешілмеген күйі
қарама-қайшылықтарға толып, олар күн өткен сайын шиеленісе түскен
болатын. Бұл жерде Европаға оқиғалардың барысына зер салып,
қадағалап отырған Сталинге Германияның әскери қуатының осыншалықты
қауырт өсуі де әсер еткен болатын. Оның сол кездердегі сөздерінің
мәтінінен Кеңес басшысының Чехославакия құлағаннан кейін Англия және
Франциямен емес, Германиямен Жақындасу мүмкіндіктерін ойластыра
бастағаны анық сезілетін. 1939 жылы ағылшын және француздармен
келісім жасауды қолдайтын сыртқы істер министрі М. М. Литвиновтың
орнына өзінің жеке дербестігі кемдеу В. М. Молотовтың тағайындалуы
осыған байланысты болды. 1939 жылдың көктемінде құпия кеңес-герман
байланыстары орнатылып, көптеген мәселелер қарала бастаған болатын.
Мюнхен келісімінен соң Кеңес Үкіметі көлеңкеге қарай тасалаған
болатын. Ұжымдасқан қауіпсіздік шараларын жүргізу саясаты жеңіліс
тапқан соң, бұған қатысты Сталин де, Литвинов те оларға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспары
Кіріспе
І – тарау Соғыс қарсаңындағы халықаралық қатынастар
ІІ – тарау Германия және Кеңес үкіметі арасындағы саяси
дипломатиялық байланыстар
ІІ.1. Молотов Риббентроп пактісінің жасалуы
ІІ.2. Молотов Риббентроп пактісінің мәні
ІІІ – тарау Молотов Риббентроп пактісінің дипломатиядағы алар
орны
Қорытынды
Сілтемелер тізімі
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. ХХ ғасырдың басындағы адамзат
тарихындағы орын алған үлкен алапат соғыс ІІ дүниежүзілік соғыстың
өркениет дамуына үлкен тосқауыл болғаны анық. Осы бір соғыс
барысында дипломатиялық қарым-қатынастардың алатын орны ерекше.
Өйткені соғыс қарсаңында әрбір мемлекет осы тұста орын алған
оқиғаларды өз пайдасына шешудің жолдарын қарастыруға әрекеттенген
болатын.
Позицияны ұтымды пайдалану үшін әрбір қадам шешуші роль
атқаратын еді. Әрбір мемлекеттік қайраткерге өз шеберлігін пайдалана
отырып, негізгі фигураға айналуына ыңғайлы сәт туған болатын. Тек
осы бір аталмыш қабілеттің болмауы себеп болды ма, әлде өзінің
жеке дербестігінің кем болуы себеп болды ма, әйтеуір кейбірі тек
қана билеушінің жай ғана шабарманы іспеттес болып қала берген
болатын. Тек мемлекет тарихы мен дамуына ғана емес сонымен қатар
бүкіл адамзат тарихы үшін де маңызды болған қадамдар жасалып
жатқанын бұл аталмыш тұлғалар өте жақсы түсінген болатын.
Әрине бұл тұстағы дипломатиялық қарым-қатынастармен қоса,
дипломаттардың рольі де аса жоғары бағаланды. Көтерілген тақырып
бойынша мысалдарға тоқталып өтер болсақ, онда мына бір жайттардың
маңызы ашыла түспек. Екі дипломатта екі мемлекеттің жеке
қызығушылықтарымен толық таныс және әрқайсысы өз пайдасына шешуге
тырысқан болатын. Ал неліктен осы бір аталмыш аты шулы пактінің
жасалуына осы аталған екі тұлғаның тарапынан жасалуы тиіс болды.
Оған қоса, 1939 жылдың сәуір айында ағылшындар мен француздарға
бірігу туралы ұсыныс жасаған Кеңестік үкіметтің сыртқы істер
министрі М. М. Литвинов көп өтпей орынан босап, ал бұл міндетті
атқару Молотов мырзаға жүктелуі және бұрынғы сыртқы істер
министрінің ұсынысы аяқсыз қалуы да жай ғана кездейсоқтық емес
әрине. Болып өткен дипломатиялық келісімнің жалпы екінші
дүниежүзілік соғысқа қосқан үлесін салмақтау үшін аталған тақырып
бойынша барлық сұрақтарды қамтып өту қажеттілігі айқын байқалады.
Соғыс қарсаңындағы халықаралық қатынастарға үңіле отырып, қарайтын
болсақ әрбір дипломат өз шедеврін жасауға тырысқан болатын.
Басқаша айтатын болсақ, диломаттар сол бір қысылтаяң саяси
қақтығыстарды пайдалана отырып, өздерінің мүддесіне орай жағдайды
пайдаланып қалуға тырысты. Сол кезеңдегі халқаралық қатынастардың
барысы әлемнің алда күтіп тұрған екінші дүниежүзілік соғыстан
қашып құтыла алмайтындығын айқындай түскен болатын. Мұндай жағдайда
тек соғыс барысына ғана өзгеріс енгізу мүмкін еді. Яғни тек қана
белсенділіктің арқасында не соққы беру не соққы алудың ғана жолын
таңдау тұрды.
Осы оқиғалардың барлығын саралай келе Молотов-Риббентроп
пактісінің мәні және оның шығу тарихы тақырыбындағы ғылыми жұмысты
жан-жақты зерттеу және талдап, талқылау арқылы обьективті шындыққа
жету көзделген.
Ең бастысы Молотов – Риббентроп пактісінің екінші дүниежүзілік
соғысқа қосар үлесі қандай болды және оның маңыздылығы қай
дәрежеде болды деген өзектілік басты мәселе етіп алынған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Көтерілген тақырып
соғыс барысындағы ең үлкен бетбұрыс жасаған қадам болғаны айқын.
Сондықтанда аталған тақырыптың негізгі түйінін шешу үшін басты
мақсаты айқындалып, міндеттері алға тартылған болатын. Осы оймен
басты принцптері айқындалған болатын. Молотов – Риббентроп пактісінің
сол ғасырдағы басқа дипломатиялық келісімдерден оқшау көрсететін
ерекшелігі мен шоқтығы биік даулы да күрделі міндет атқаратындығын
жұмыс барысында толығымен ашып көрсету басты мақсат етіп алынған.
Аталған мақсатқа орай төмендегідей міндеттер қойылған:
▪ Соғыс қарсаңындағы халықаралық қатынастарға шолу жасау
▪ Германия және Кеңес үкіметі арасындағы саяси дипломатиялық
байланыстардың барысын ашып көрсету
▪ Молотов Риббентроп пактісінің жасалу мақсатын айқындау
▪ Молотов Риббентроп пактісінің мәнін айқындау
▪ Аталмыш пактінің негізгі мақсатына тоқталу
▪ Молотов Риббентроп пактісінің ғасыр дипломатиясындағы алар
орнын көрсету
▪ Орын алған оқиғаға жан-жақты толық талдаулар мен
зерттеулер жүргізу
▪ Келісім екі мемлекеттің мүддесі мен қажеттілігін бере
алды ма деген сұрақтардың маңызын ашу
Дипломдық жұмыстың хронологиялық шеңбері. Бірінші дүниежүзілік
соғыстың нәтижесінде әлемге жаңа ағым фашизм пайда болып, өркендей
дами бастаған болатын. Өз кезегінде әрбір мемлекет ХХ ғасырдағы
бірінен соң бірі орын ала бастаған экономикалық дағдарыстар
мемлекеттердің саяси дамуына өз әсерін тигізбей қоймайтынын жақсы
түсінген болатын. Сондықтан әрбір мемлекет өзінің қауқары жеткенінше
орын алған жағдайларға өздігінше ықпал етуге тырысқан болатын.
Ал жұмысты зерттеу барысында осы орын алған саяси оқиғаларды
жан-жақты зерттей отырып, негізгі айтулы келісімдердің аталмыш
пактіге тікелей қатысты болған оқиғалармен салыстыра және талдай
отыра негізгі шындыққа жетуді көздейді. Сондықтанда жұмысты жазу
және зерттеу барысында ХХ ғасырдың 30 жылдарындағы басты
халықаралық қатыснастардан хабардар етіп, оларға сипаттама беру
арқылы Молотов Риббентроп пактісінің маңызын ашу мақсат етілген.
Яғни ғылыми жұмыстың қамтитын хронологиялық шеңбері ХХ ғасырдың
30 жылдары. Осы жылдардағы негізгі оқиғаларды саралай отырып,
аталмыш тақырыптың екінші дүниежүзілік соғысқа қосқан үлесі мен
соғыстың барысын өзгертудегі маңыздылығын ашуға өзіндік үлесін
айқындау қажеттілігі туындайды.
Дипломдық жұмыстың зерттелу дәрежесі. Жалпы жұмысты зерттеу
барысында зерттелу дәрежесін айқындау мақсатында оны екіге бөліп
қарастыруды қолға алдық.
Бірінші топқа тақырып бойынша деректер жайында мәлімет беріліп
өтіледі. Хрестоматия по новейшей истории атты еңбек Молотов
Риббентроп пактісі жайында негізгі деректермен таныстырады. Ал Г. Л.
Розановтың Сталин – Гитлер:Документальный очерк советско-германских
дипломатических отношений еңбегі арқылы осы пактінің құпия
протоколы жайында мәлімет ала аламыз. Оған қоса тақырыптың маңызын
аша түсетін көптеген хаттармен таныстырып өтеді. Фляйшхауэр
Ингбергтің Пакт. Гитлер, Сталин и инициатива германской дипломатии
1938-1939 гг. бұл аталмыш еңбекте екі мемлекеттің пакттен күткен
өзіндік қажеттіліктері мен мүддесі және оның басқада құпиялары
келтірілген. Л. Б. Чернаяның Коричневые диктаторы: Гитлер, Риббентроп и
др. бұл еңбекте аты шулы пактінің негізгі кейіпкері Риббентроп
жайында біршама деректер келтірілген. Осы деректерді жан-жақты
зерттеп саралай отыра шындыққа көз жеткізуге тырыстық. Оған қоса
мынадай негізгі дерек көздері жұмысты жазу барысында қолданыста
болды. Мировая война в цифрах атты дерек соғыс қарсаңындағы және
соғыс барысындағы негізгі сандық деректер жөнінде толық таныстырып
сол жайында талдау жүргізуге өз септігін тигізген болатын. У.
Черчилльдің Вторая мировая война атты үш томдық еңбегінде соғыс
қарсаңындағы және соғыс барысындағы саяси дипломатиялық қарым-
қатынастарға өзіндік баға беріп өтіп, біршама тақырыпқа байланысты
құнды ақпаратттар беріп өткен. Оның сыни көзқарастары салыстыру
мақсатында көптеп көмек берген болатын. Оған қоса тақырыпқа
байланысты Шарль де Гольдің Военные мемуары атты естелік еңбегіде
пайдаланылды. Документы и материалы кануна второй мировой войны 1937-
1939гг. Атты еңбек соғыс қарсаңындағы халықаралық қатынастармен
таныстырып қана қоймай сонымен қатар дипломатиялық құпиялармен
маңызды келісімдер және жасырын кездесулер мен жеке сұхбаттармен
таныстырып шығады.
Ал екінші топқа тақырып бойынша негізгі әдебиеттер мен баспасөз
материалдарын топтастырдық. Накануне 1931-1939 гг. Как мир был
вергнут в войну атты еңбек осы тақырыпқа біршама жарық түсіретін
мәліметтер беріп өтеді. У. Черчилльдің Вторая мировая война атты
үш томдық еңбегінде соғыс қарсаңындағы және соғыс барысындағы саяси
дипломатиялық қарым-қатынастарға өзіндік баға беріп өтіп, біршама
тақырыпқа байланысты құнды ақпаратттар беріп өткен. Оның сыни
көзқарастары салыстыру мақсатында көптеп көмек берген болатын. Оған
қоса тақырыпқа байланысты Шарль де Гольдің Военные мемуары атты
естелік еңбегіде пайдаланылды. Ф. Д. Волков Тайное становиться явным:
Деятельность дипломатии и разведки западных державы в годы второй
мировой войны атты еңбек тақырып бойынша барлық еңбектерді
саралап, талдау мақсатында өзіндік үлесін қосты. Е. Н. Кульков и
др. Правда и ложь о второй мировой войне соғысқа қатысты біршама
құпия келісімдер жайында мәлімет беріп өткен. Л. Трепердің Большая
игра. Воспоминания советских разведчика. Бұл еңбекте Сталиннің
Германияға қатысты позициясына толық анықтамалар келтіріп өтеді. И.
Ю. Анросовтың На перекрестке трех стратегии сол кезеңдегі басты
стратегиялармен таныстыра отырып, негізгі кеңестік, германдық және
ағылшын-француздық стратегиялармен толық таныстырады. Ал В. М.
Бережковтың Страницы дипломатической истории еңбегінде соғыс
қарсаңындағы және соғыс барысындағы дипломатиялық қарым-қатынастар
жайында мәлімет бере отырып, сыни пікірлер келтірген. Оған қоса
осыған ұқсас История дипломатии атты еңбекте аталмыш тақырыптың
маңызын аша түседі. Ал И. Д. Овсяныйдың Тайна в которой война
рождалось еңбегінде германдық стратегияларға жарық түсіріп, негізгі
мәліметтермен таныстырып өтеді. Ал 1939 год. Уроки истории атты
ұжымдық еңбекте жалпы аталмыш тақырып бойынша негізгі қалыптасқан
пікірлер мен ойларды алға тарта отырып, пакт бойынша негізгі өзіндік
ойын білдіріп өткен. Бұл ойлар тақырыпқа талдау жасау барысында
салыстыру үшін қолданылды. История внешной политики СССР деген екі
томдық ұжымдық еңбек арқылы сол кезеңдегі кеңестік үкіметтің
келісімнен күткен пайдасы яғни мүддесі және сол келісім арқылы қол
жеткізген жетістіктері мен жоғалтқан мүмкіндіктері жайында
ақпараттар ала аламыз. Плехановтың Роль личности в истории атты
еңбекте саяси қатынастардың басы қасында болған және оларға тікелей
немесе жанама түрде өз ықпалын тигізген жеке тұлғалардың
әрекетімен таныстырып өтеді. Бұл аталған мәліметтер жұмыс барысында
жан-жақты талдау жүргізіп, зерттеудің нәтижелі болуына өз әсерін
тигізіп, маңызды роль атқарған болатын. Ал тақырып бойынша баспасөз
маериалдарына тоқталатын болсақ, Огонек журналының 1991 жылғы 32
ші санында Геббельстің Война – начала всех начал атты мақаласында
Молотов – Риббентроп пактісі жайында біршама мәліметтер келтірген.
Родина журналының 1989 жылғы 7ші санында жарық көрген Ширердің
Роковое лето атты мақаласы пакті жайында құпия деректермен
бөліседі.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Молотов Риббентроп пактісі: шығу
тарихы және мәні тақырыбындағы ғылыми жұмыстың жан-жақты және де
терең зерттелуі үшін төмендегідей бөлімдерге бөлініп, құрылымы
жасалды.
Кіріпе бөлімінде жұмыстың қазіргі таңда тарих ғылымы үшін
қаншалықты маңызды тақырып екендігі талқыланып, ғылыми айналымдағы
алатын орны айқындалып, жұмыстың негізгі өзектілігі анықталған.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері – тақырыпты зерттеу барысы бойынша
басты мақсат қойылып, осыған орай бірнеше міндеттер айқындалған.
Жұмыстың зерттелу дәрежесі – сол кезеңдегі және қазіргі таңдағы осы
тақырып бойынша жарық көрген дерек көздері мен әдебиеттерге
тоқталып, олар жайында толық мәлімет берілген. Оған қосымша
деректер мен әдебиеттерге анықтамалық сипат берілген. жұмыстың
хронологиялық шеңбері – тарихи процестің қай кезеңдерді қамтып өткені
жайында мәлімет береді. Жұмыстың құрылымы – тақырыптың зерттелуіне
байланысты бөлімдері мен тараулары жайында, яғни құрылымы мен
толыққанды таныстырып өтеді.
Негізгі бөлім басты үш тарауға бөлінген. Бірінші тарау – соғыс
қарсаңындағы халықаралық қатынастармен толыққанды таныстырып өтіп,
оларға талдау жасайды. Соғыс қарсаңындағы шиеленіскен саяси ахуалдан
хабардар етіп оларды ширатып, толыққанды дипломатиялық кездесулермен
таныстырады. Осы тарауда соғысқа себеп болған жағдайлардың басы
ашылып, Кеңес үкіметінің Германиямен келісім жасауға не
итермелегенін айқындай түседі. Ал екінші тарауда – Германия және
Кеңес Үкіметі арасындағы саяси дипломатиялық байланыстарға тоқталып
өтіп, оларға жан-жақты зерттеу жүргізеді. Оған қоса осы бір
атышулы пакттің жасалуына басты себептің неден болғаны және оның
жасалуына кімдер мүдделі болғанына толық анықтамалық сипат келтіріп
өтеді. Аталған тараудың толық ашылуы үшін мынадай тақырыпшаларға
бөліп қарастырдық: біріншісі Молотов Риббентроп пактісінің жасалуы;
бұл тақырыпта пакттің кімдер тарапынан жасалғанын және оның жасалу
барысында қосымша қандай саяси және тарихи маңызды оқиғалар болып
өткенімен таныстырып өтеді, екіншісі Молотов Риббентроп пактісінің
мәні; бұл жерде аталмыш тақырыптың қаншалықты маңызды болғанын
айқындаумен қатар, оның негізгі қол жеткізген жетістіктері мен
жіберіп алған қателіктері қарастырылады.
Ал үшінші тарауда Молотов Риббентроп пактісінің дипломатиядағы
алар орны деген тақырып бойыша негізі зерттеулер топтастырылған.
Яғни бұл тарауда Кеңес үкіметі мен Германияның жасаған пактісінің
жалпы ғасыр барысында жасаған басқа дипломатиялық қатынастардан
шоқтығы биік келісім екендігін нақтылайтын фактілер келтіріп өткен.
Қорытынды бөлімде жұмысқа жан-жақты шолу жасалып, қорытынды
түйін жасалған. Тақырыптың маңызы ашылып, ғылыми айналымдағы өзекті
тақырып екендігі обьективті түрде дәлелденіп, жұмысқа баға беріледі.
Жалпы жұмысты зерттеу барысында қолданылған әдебиеттер мен
сілтемелер соңғы бетте көрсетілген.
І – тарау Соғыс қарсаңындағы халықаралық қатынастар
Молотов Риббентроп пактісінің маңыздылығын ашу мақсатында
Германиямен Кеңес үкіметінің осы аталмыш пактіні жасаудағы мақсаты
мен Кеңес үкіметін осы қадамға итермелеген себептерді айқындау
мақсатында сол кезеңдегі халықаралық қатынастарға шолу жасай отырып,
оларға талдау жүргізу барысында біз көздеген мақсатымызға жете
аламыз.
ІІ дүние жүзілік соғыс қарсаңындағы халықаралық қатынастар
алапат соғыстың мәні мен себептерін ашуда көптеген мәселелердің
маңызын ашып көрсете алады. Өйткені осы аталған халықаралық
қатынастар соғыс бағыты мен барысына елеулі өзгерістер мен әсерін
тигізген болатын. Соғыс қарсаңындағы халықаралық қатынастардың
кейбірі ашық түрде жүргізілсе, ал кейбірі құпия түрде орын алған
болатын. Мұның өзі бұл саяси дипломатиялық іс-әрекеттердің
қаншалықты маңыздылығын ашып көрсетумен қатар, сол кезеңде барлық
әлемдік державалар соғыс өртінен хабардар болып қана қоймай, оның
кім тарапынан және қайсы бағытта жүргізілу мәселесінде бас қатыра
бастағандығын айқындай түседі. Осы тұста Кеңес үкіметінің сыртқы
істерінің халық комиссары М. М. Литвинов пен Германия Сыртқы істер
министрі К. Фон Нейрат екеуінің кездесуіндегі мына бір әңгіме соғыс
өртінің таяу қалғанына дәлел бола түседі:
Бүкіл Европа соғыс қаупін сезінуде және қауіпсіздікке сенімсіз
қарауда. Бұл алып-ұшқан қорқыныш сезімдерді біздің Кеңес Одағы да
жақсы аңғаруда. Бұлай деп айтуға бірнеше себептерді жеткізе аламын.
Бұл жағдайлар сізгеде өте жақсы мәлім. Ал бұл бізге жетіп
отырған мәліметтер Германиядағы үкімет жүргізіп отырған саясат
тікелей Кеңестік үкіметке қарсы блокада құруды жоспарлағандығын
айқындай түсуде. 1
Әлем дүрліге бастаған шақта кейбір шоқтығы биік саясаткерлер
мен диплоиаттардың іс-әрекеттері оларды басқалардан өзіндік саяси
өрнегімен ерекшелендіре түскен болатын. Осы бір ұтымды сәтті шебер
пайдалана алған жеке саяси тұлғалар көш бойы озық тұрды. Дәл осы
аталмыш тұлғалардың алда күтіп тұрған және болмай қоймайтын соғысты
сезген бойда өздерінің позицияларын жеке мүдесіне қарай бағыттауды
жан-жақтама жүргізе бастаған болатын.
Соғыс қарсаңындағы шиеленіскен оқиғалардың басын ашу үшін
жекелеген мемлекеттердің осы кезеңдегі саяси қарым-қатынастарын
сипаттап өтетін болсақ, онда көп жайттардың басы ашылатын еді.
Сыртқы саясаттағы Жапонияның ХІХ ғасырдың соңындағы пайда болған
милитаристік бағыт ХХ ғасырдың 20 жылдарында аяғына таман анық
байқала бастады. Осы кезде Қытайда орын алған ішкі алауыздықтарды
пайдаланып, жапон әскерлері Қытайдың ірі облыстарын басып алуды
жоспарлады. Жапонияның милитаристік жоспарлары мұнымен шектеліп
қалмады. 1927-1929 жылдары елдің үкіметін басқарған генерал Г.
Танака 1927 жылы 25 июльде құпия Манчжурия мен Монголияның позитивтік
саясаты негізіндегі меморандум атты меморандум дайындап, императорға
ұсынған болатын. Онда Дүниені жаулап алу үшін, Жапония ең
алдымен Манчжурия мен Монголияны, сосын Қытайды басып алу қажет.
Қытайдың барлық ресурстарын қолға алған соң, мықтап күшейген
Жапония Үндістанды, Оңтүстік теңіз мемлекеттерін, кейін Кіші және
Орталық Азияны ең соңында Европаны тізе бүктіруі, жаулап алуы
қажет \2\ деген ең басты мәтін болды. Яғни Жапонияның Маньчжурия
мен Монғолияға құқығын және Оңтүстік-Шығыс Азияны Үндістанды, одан
соң Жерорта теңізіне дейінгі Азияның бүкіл аймағын және Европаны
жаулап алу ниеті бар екендігін тұжырымдады.
Меморандум құпия болатын, бірақ 1931 жылы қыркүйекте оны Қытай,
одан соң дүние жүзі баспасөздерінде жарияланған болатын. Халықаралық
жанжал шықты. Қытайда меморандум басылған кезде 1931 жылы 19
қыркүйекте жапон әскерлері Маньчжурияға шабуылдады. Тұтқиылдан
шабуыл жасаған жапон әскерлері Мукденді және басқада ірі қалаларды
басып алған болатын. Кеңес одағы Қытайдың өтініші бойынша оған
қазіргі заманғы қару-жарақ берді және Маньчжурияға әскери мамандар
мен нұсқаушылар жіберді. Бұл кеңес-жапон соғыс қақтығысына әкеле
жаздады. Ал Қытайға басқыншылық жалғаса берді. Жапон әскерлері
тереңдеп ене батады. Ұлттар лигасы Жапонияға Қытайға қарсы
басқыншылық соғысты тоқтатуды талап еткен болатын. Алайда 1933 жылы
27 наурызында Жапония Ұлттар Лигасынан шығатынын мәлімдеді. Бұл
Жапония милитаристерінің өздерінің басқыншылық жоспарларынан бас
тартпайтындығын білдірген болатын.\3\
1935 жылы қаңтардағы Франция сыртқы істер министрі П. Лаваль мен
Муссолинидің кездесуі және оның Эфиопияны басып алуға келісмін алу
ендігі кезекте Италияның басқыншылық іс-әрекетін бастауын кеңінен
жол ашып берген болатын. Ол өзінің басқыншылық шабуылын бастамай
жатып, алдымен Сомали мен Эритерия жерлерінен Эфиопияға қарсы
бірнеше рет қарулы арандатушылық әрекеттерін ұйымдастырған болатын.
1935 жылдың күзінде Эфиопия шекарасы бойында италян әскерлерінің
саны 250 мың адамға жеткен болатын. \4\ 1936 жылы көктемнің соңына
қарай Эфиопия Италияның отарына айналдырылды.
Осы орайда Ұлттар Лигасының позициясы маңызды роль ойнаған
болатын. Ұлттар Лигасы Италияға қарсы экономикалық және қаржы
шараларын қолдану туралы шешім қабылдаған болатын. Алайда бұл
жазалау шараларының көлемі мен қауқарының болар-болмастығы
соншалықты, олардың Италия экономимкасына ешқандай әсері болмады.
Әлем жұртшылығының жапон, одан соң италян басқыншылықтарына
немқұрайды қарауы неміс фашистерінің өздерінің басқыншылық
жоспарларын іске асыруға қолайлы жағдай туғызып, кеңінен жол ашып
берген болатын. 1933 жылы 14 қазанда Ұлттар Лигасы Германияға
басқа елдермен салыстырғанда тең құқықты емес қарусыздандыру
бағдарламасын таңып отыр деген сылтаумен оның құрамынан шыққан
болатын. 1933 жылы соңынан бастап гитлерлік басшылық Саар
облысының мәртебесін қайта қарауды талап етті. Гитлер сонымен
бірге Германияға армия қатарын 300 мың адамға дейін рұқсат ету
мәселесін көтерген болатын. Осы екі арада германияның қарулану
шығындары тез өсе бастады, бұл жағдай ағылшындар мен француздарды
қатты мазалай бастаған болатын.
Германия жаппай жанталаса қарулана бастады. Жаппай әскери міндет
енгізілген кезде әскери қызмет мерзімі бір жыл болып
белгіленген болатын. Ал 1936 жылы тамызда бұл мерзім екі жылға
дейін ұзартылған болатын. Бұл кәсіби және тәжірибелі армия құру
үшін қажет болды. Герман соғыс өнеркәсібі бар қуатымен жұмыс
істеді. Осы орайда мына мәліметтер мұны дәлелдей түсетіні анық.
1936 жылы күз айында герман армиясының саны 700 мың адамға
жетіп, одан әрі өсе бастады. Армия қарамағында 1,5 мың танк, 4,5
мың жауынгерлік самолеттер болды. \5\ Олардың саны күн өткен сайын
өсе түскен болатын.
1936 жылы 25 қарашада Коминтернге қарсы пактіге қол қойылуы
Германия тек қана неміс ұлтын біріктірумен ғана шектеліп қалмай,
сонымен қатар әлемдік сахнаға аз күнде шығып үлгерген социалистік
құрылысты құптамайтындығын аңғарта бастаған болатын. Әрине бұл
құбылысты капиталистік елдер қос қолдап қолдаған болатын. Сонымен
қатар Германияның басқыншылық саясаты айқын көрініс таба бастаған
болатын. Бұл жайында У. Черчилль өз естеліктерінде былай
көрсетеді:
Бірде 1937 жылы мен герман елшісі фон Риббентропты
кездестірдім. Ол мені әңгімелесу үшін кездесуге шақырды. Кездесу
барысында Риббентроп Гитлердің оны жақын күндерде Сыртқы істер
министрлігіне тағайындайтынын және оның ең алғашқы атқаратын жұмысы
– Англия мен келісімге келу. Бұл Германияның Шығыс Европаға кіруіне
Англия тарапынан қолдау қажеттігінен туындағанын айтып өтті. Шығыс
және Орталық Европа Германияның өркендеп өсіп жатқан ұлтының
болашақта тұрақтайтын өмірлік кеңістігі болмақ. Ал Британ үкіметі
бұған кедергі келтірмей бейтарап болуы қажет. Осы жолда Германия
амал жоқ Польша мен Данциг коридарын жұтуына тура келеді, - деген
ол өз жоспарларын қабырғадағы үлкен картада сызбалап көрсетіп
отырды. Мен ағылшын үкіметінің бұған келіспейтіндігін айтқанымда ол:
- Онда бұл жағдайда соғыстан қашып құтылу мүмкін емес. Басқа жол
жоқ. Фюрердің шешімі осылай. Оны ештеңе тоқтата алмайды, бізді
ештеңе тоқтата алмайды.
- Англияны сіз дұрыс бағаламай отырсыз. Ол ақылды. Егер сіз бізді
жаңа үлкен соғысқа итермелейтін болсаңыз, онда Англия бүкіл әлемді
сізге қарсы қоя алады. Дәл өткен жолғыдай. \6\
Германия тағы бір неміс ұлтты Австрияны өз қарамағына қосып
алуды көздей бастады. Ол австрия үкіметінің басшысы Шушнигке өзінің
дегеніне жетпей қоймайтындығын мәлімдеген болатын. 1938 жылы
шілдеде гитлер агенттері Шушнигтің әйелін өлтіргені оған сес
көрсетуін дәлелдей түскен болатын. Алайда Шушниг өз елінің тәуелсіз
қалуы үшін барлық шараларды жасауға тырысты.
1938 жылы ақпанда Гитлер Шушнигпен кездескенде Австрия
фашистерінің талаптарына көнуді талап еткен болатын. Осы жылы
наурыз айының басында 200 мыңдай герман әскерлері шекара бойында
Гитлердің бұйрығын күтіп тұрды. Шушнигтің канцлерліктен кетуден
басқа амалы қалмады.
Шушнигтің отставкаға кетуіне байланысты Австрия уақытша үкіметі
Австрияда тәртіппен бейбітшілік орнатуды өзінің басты борышы деп
санап, сол үшін герман үкіметіне қан төгістен қашу мақсатында
қолдау және көмек көрсетуі үшін өтініш жасайды. Осы мақсатта
үкімет герман үкіметінен мүмкін болғанша тезірек әскер жіберуін
өтінеді,\7\ деген мәтінді Гитлер айтып тұрумен амалсыз хатқа
түсіреді. 12 наурызда Австрияны герман әскерлері басып алды да,
көп ұзамай ол Германияның құрамына қосылды. Шарль де Гольдің
Военные мемуары атты естелігінде былай дейді:
1938 жылы 11 наурызда Гитлер аншлюсті іске асырды. Ол Венаға
механикаландырылған дивизиясын тастады. Бұл сөзсіз бағынуға мәжбүр
еткен болатын. Франция гитлерлік басқыншылыққа еш амал жасамады
және оан әлемдік жұртшылық сабақ алмады. \8\
Австрияны қосып алудан бұрын гитлерлік басшылық өзінің Судет
облысынан дәмелілігі туралы мәлімдеген болатын. Чехославакияның бұл
облысының халқының басым бөлігі немістер болатын, бұл жерде
фашистік ұйымдар жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтар көбейе түскен
еді.
1938 жылы ақпан айының 20-ында Рейхстагта Гитлер өзінің
жоспарын жария еткен болатын. Яғни, Шекарадан тыс өмір сүріп
жатқан барлық 10 миллион неміс ұлтын өз қоластыма, Германияға
біріктіремін \9\ деген фюрердің мәлімдемесінен соң, Чехославакиялық
армияның штаб бастығы генерал Крейчи чехославакиялық үкіметтің
қорғаныс саласында алдын-ала іс-шаралар жүргізуді қолға алатындығын
мәлімдеді. Оған қоса, біздің мемлекетімізге ешбір ескертусіз
басқыншылық жасайтынынан хабардармыз. Біздің армия бұған толығымен
дайын және мұндай соғыс бізді күйрете алмайды. \10\ Ел басшылығы
Шкода әскери заводты мемлекеттің ең түкпіріне қарай жіберіп
мобилизациялауды түпкілікті қолға алуды бастады. Соғыс өрті тұтана
қалған жағдайда өзінің тәуелсіздігін сақтап қала алатындығына
сенімді еді.
Бірақ Чехославакияның тағдыры Францияға тікелей байланысты еді.
Өйткені өзара көмек жайындағы келісімге қол қойылған болатын.
Чехославакия өзінің одақтасы үшін саяси және әскери жағынан үлкен
маңызға ие болатын.
Чехославакияның гитлерлік басқыншылықтан аман қалуы үшін Франция
мен Кеңес үкіметінің көмегіне арқа сүйеуіне мүмкіндігі бар
болатын, бірақ ол үшін екі елдің толық ауыз біршілігі қажет еді.
1938 жылдың қыркүйек айының бас кезінде француз үкіметі Кеңес
одағына егерде Чехославакияға қауіп төнген жағдайда сіздер не
ісейтін едіңіздер деген сұрағына үкімет әрине көмек қолын береміз
деген болатын. Бұлай деуіне 1935 жылы екі ел арасындағы жасалған
пакт себеп болған. Жасалған пакттен үзінді келтіріп өтетін болсақ,
бұл әңгіменің маңызын аша түсетіні айқын.
Статья 1. Егер Кеңес Одағына немесе Чехославакия Республикасына
европалық мемлекеттер тарапынан қауіп төне қалған жағдайда екі
мемлекет Ұлттар Лигасы жарғысының 10 статьясына байланысты алдын-алу
шараларын жүргізу мақсатында біріге отырып кеңеседі.
Статья 2. Кез келген европалық мемлекеттер тарапынан жарияланбай,
тұтқиылдан шабуыл жасалса екі мемлекет тез арада бір-біріне қолдау
көрсетіп, көмек береді.\11\
Оған қоса дәл осы сұрақты Ұлттар Лигасының алдына тартатынын
мәлімдеді. Чехославакияны қорғау барысындағы барша сұрақты Англия,
Франция мен біріге отырып шешетіндігін қоса айтқан болатын.
Бірақ француз генералы бірігу туралы ұсынысқа былай деп жауап
қатқан болатын. Біз Гитлерге қарсы большевиктермен бірігіп соғыс
ашпаймыз\12\.
1938 жылдың жазының соңына қарай герман басшылары Судет
облысының Германияға берілуінің қажеттілігі туралы ашықтан – ашық
мәлімдей бастады. Англия мен Франция бейбітшілік рухында қимылдап,
гитлершілердің талаптарын қанағаттандыруға мойынсұнды. Мұндай
жағдайда жалғыз қалған Чехославакияның герман әскерлерінің
тегеурініне төтеп бере алмайтындығы айдан анық еді. Ол не Судет
облысын беруі немесе толық тәуелсіздігінен айрылу сияқты екі жолдың
бірін таңдауы қажет еді.
Судет облысының мәселесін түпкілікті шешу үшін 29-30 қыркүйекте
Мюнхенде Германия, Англия, Франция және Италия басшыларының
конференциясы өткізілді. Мюнхендегі Чехаславакия мәселесін талқылау
барысында Гитлер былай: Чехославакия Европадағы большевизмнің ошағы,
бұл мемлекет Кеңес үкіметімен өзара көмек беру келісіміне қол
қойған. Кеңес үкіметі Чехославакияны Германиямен соғысуға
итермелеуде. Ол тек қөана Гитлерге соққы беріп қана қоймай,
сонымен қатар дүние жүзілік соғыс өртін тұтандырмақта және
большевистік революция жасауды жоспарлауда. Сондықтанда Чехославакияға
қол ұшын беруге талпынғандар Европадағы бұрынғы тәртіпті бұзғысы
келетіндер \13\ деп мәлімдеме жасады. Олар жасасқан келісімге сай
Чехославакия 10 қазанға дейін Судет облысын Германияға беруге тиіс
болатын. Сонымен бірге аталған төрт мемлекет Чехославакияның басқа
территорияларына ешқайсысының қол сұқпайтындығы туралы міндеттемелер
алған болатын. Жанжал шешілген сияқты болып көрінген еді. Мюнхенде
бас қосқан төрт жақтың басшылары бір-біріне бұдан былай даулы
мәселелерді тек келіссөздер арқылы шешу жөнінде уәде беріскен
болатын.
Мюнхен келісімін әр саясаткер әртүрлі бағалады. Осы мәселе
бойынша Англия пемьер-министрі Чемберлен өз сөзінде: жасалған
келісімнен соң әлемде тыныштық орнатылды деп нық сеніммен айта
аламын \14\ деген болатын. Ал Черчилль болса бұл жағдайды мүлдем
басқаша сипаттайды: Англия соғыс пен масқара болудың біреуін
таңдауы қажет еді. Оның министрлері кейінірек соғысқа килігу үшін
бұл жолы масқара болуды таңдады, - деген болатын.\15\
Мюнхен келісімін ағылшындар мен француздардың көпшілігі де
құптады. Олар өздерінің басшылары болар болмас құрбандықпен әлемді
сақтап қалды деп есептеді. Гитлердің алдағы уақыттарда күш
қолданбау және даулы мәселелерді бейбіт жолмен шешу туралы берген
уәдесін аса зор жетістік деп бағалады. Жағдайдың қаншалықты қауіпті
екендігін түсінгендер тым аз болатын. Ал Мюнхеннен қайтқан
сапарында Ағылшын премьері Мен бүкіл ұрпаққа бейбітшілік
әкелдім,\16\ - деп масаттануы оның әлі де болса қатердің алдын-
алуға болатындығын аңғармағандығын дәлелдей түскен болатын.
1937-1938 жылдары Англия мен Францияның Германияға үзілді-кесілді
қарсы шығу тіпті күш қолдануға дейін баруға мүмкіндіктері болды.
Бірақ германияның соғысқа деген араны ашыла түскен сайын, неміс
армиясының күш-қуаты арта түскен болатын. Сондықтанда жоғарыда
айтылған мүмкіндіктер күн өткен сайын бүтіндей жоғала бастады. 1938
- 1939 жылдар тоғысында герман армиясы бірнеше европалық елдердің
армияларына қарсы тұра алатындай күшке ие болды. Оның үстіне
қарсыластарының ұстанымдарының бір-бірінен принцптік айырмашылықтары
қоғамда белгілі психологиялық климат түзген болатын. Немістер үнемі
шабуыл және табыс жағдайында өмір сүрді. Ал француздар мен
ағылшындар болса, үнемі немістердің айтқандарына көніп,
сәтсіздіктерге үйрене бастады.
1939 жылы наурызда көптен күтілген оқиға болып өтті. Айдың
ортасында Гитлер Мюнхенде берген уәдесіне қарамай, герман әскерлері
Чехославакияны басып алды. Мюнхен келісімін Гитлер опасыздықпен аяққа
басқан болатын. Чехославакияны басып алу жөнінде Гитлер былай деген
болатын: Мыңдаған жылдар бойына Богемия – Моравия жерлері герман
халқының өмірлік кеңістігі болып келеді. Енді бәрін өз орнына
келтіріп, тәртіп орнататын сәт келіп жетті дейді фюрер.\17\
Чехославакияны басып алу алдында Гитлер мемлекет президенті
Гаханы өзіне шақыртқан болатын. Осы жайында мына естелікте былай
делінеді:
Гаханы тек сол үшін ғана шақыртқан болатын. Бұл шақыру чехтар
үшін жасалған соңғы жақсылық еді. Мүмкін Гаха өз еліне төніп
тұрған қауіптің алдын алатын шығар. Уақыт өтіп жатыр. Таңғы сағат
алтыда герман әскері Чехославакия территориясына басып кіреді. Гитлер
өз тыңдаушысының назарына біраз мәліметтер ұсынды. Әрбір чех
батальонына бүтін бір неміс дивизиясы қарсы тұратындығын
мәлімдеді.\18\
Гаха не істеу керек деп сұрағанда, Гитлер оған Прагаға қоңырау
шалу туралы кеңес берді. Гаха өзінің басқа амалы жоқтығын түсінген
соң, Прагаға қоңырау шалып, қарсылық көрсетілмесін деп бұйрық
берген болатын. Осыдан соң күш көрсетілу арқасында алдын ала
дайындалған коммюник жобасына қол қоюға мәжбүр болады. Осылай
Гитлерлік көзбояма саясат өз мақсатына жеткен болатын. Чехославакия
Германияға бірігіп кете барды.
Алдыңғы қатарлы мемлекеттер алда күтіп тұрған соғыстың
қаншалықты маңыздылығын жақсы түсінген болатын. Сондықтан да олар
барынша өздерінің үлесін қоса отырып, агрессиялық саясатын
жүргізуге тырыса бастаған болатын. Оған қоса аталған мемлекет
қайраткерлері өздерінің ішкі ойлары мен басты мақсатттарын және де
теріс іс-әрекеттерін өздерінің тамаша саяси дипломатиялық
қабілетінің арқасында жасыра алумен қатар өздерін бейбітшілік
қалаушысы екендігін әдемі етіп көрсете алған болатын. Олар өздерінің
көзбояма іс-әрекеттерімен әлемнің назарын басқаға аударуға тырысқан
болатын. Орын алып жатқан оқиғаларды тіптен басқаша көрсете алған
олар өздерінің түпкілікті мақсатын жасыра алған болатын.
Чехославакияның жауланғанынан соң тағы бір гитлерлік жоспар
жөнінде қауесет тарай бастады. Ендігі кезекте Румынияға қауіп
төнуде деген сөзге тез еліге бастады. Бұл әрине румыниядағы
мұнайды есепке алатын болсақ, табиғи жай еді. Осы бір даурықпа
сөздерден кейін Чемберлен өзінің тағы бір әдіс-айласын іске асыруды
жоспарлай бастады. Шошына түскен ағылшын үкіметі алдын алу
шараларын жүргізу жолдарын қарастыра бастады. Нәтижеде 18 наурызда
ағылшын елшісі Сиидс Мәскеуге келген болатын. Ол сыртқы істердің
халық комиссары М. М. Литвиновқа өз үкіметінің нұсқауы бойынша
мынадай сұрақ қойды: Гитлер Румынияға шабуылдаған жағдайда Кеңес
Үкіметі қандай әрекет жасайды? \19\
Сол күні кешкісін Литвинов оған былай деп жауап қатты:
Румынияға төнген қауіптің алдын алу үшін Англия, Кеңес үкіметі,
Франция, Түркия, Польша және Румыния мемлекеттерінің өкілдері
конференцияға шақырылып, аталған тақырыпта белгілі бір келісімге
келіп, шешім қабылдауы қажет. Ал ол үшін конференция барлығына бірдей
қашықтықтағы Бухарест қаласында өтетін болса тым жақсы болар еді.
Алайда ағылшын өкіметі жиылысты басқа қалада өткізу ниеті болса,
онда бізден ешбір қарсылық болмайды.\20\ 1937 жылы дәл осылай үштік
келіссөздер Кеңес үкіметі, Англия және Франция арасында басталған
болатын.
ІІ – тарау Германия және Кеңес үкіметі арасындағы саяси
дипломатиялық байланыстар
Аса күрделі жағдайға тап болған әлемдік державалар Европа мен
дүние жүзі жаңа дүниежүзілік соғыстан қашып құтыла алмайтындай
межеге таяп қалған болатын.
Соғыс қарсаңындағы маңызды құбылыс – ол Кеңес Одағының яғни
социалистік өркениеттің құрылуы болатын. Бұл өркениет 20-30 жылдары
аса ірі экономикалық табыстарға жеткен болатын. Сол себепті де
жақындап қалған жанжалдың барысындағы Кеңес үкіметінің ұстанымы
шешуші болмаса да аса маңызды болатын еді. Ол қарама-қайшы екі
жақтың қайсысына қосылса, сол жақтың күші басым болып шыға
келетіні айқын сезіле басталды.
КСРО басшылығы Мюнхен келісіміне өзінің риза еместігін білдірген
болатын. Біріншіден, қол қоюшы мемлекеттер КСРО-ны шетке ысырып
тастап, өздерін Европаның тағдырын шешушілер етіп көрсетті.
Екіншіден, кеңес дипломатиясы өзінің үлкен жетістігі деп санаған
КСРО-ның Франция және Чехославакиямен жасасқан келісімдері ештеңеге
жарамай қалған болатын. Мюнхен конференциясынан бірнеше күн бұрын,
Францияның Чехославакияға араша түспейтіндігі белгілі болғаннан
кейін, КСРО Чехославакияға өзінің көмекке келуге дайын екендігін
хабарлаған болатын. Чехославакия басшылары үлкен соғыс өрті тұтана
қалған жағдайда өздерінің ұлтарақтай елінен ештеңе қалмас деп
қауіптенген болатын. Мюнхен келісімінің шарттарына байланысты
Чехославакия шамамен алғанда өз территориясының бар болғаны бестен
бірінен айрылатын деі. Нәтижеде Мюнхеннен кейін КСРО өзін алданған
және шетте қалған мемлекет есебінде сезінді. Бұл белгілі мөлшерде
Сталиннің Англия және Франциямен емес, Германиямен жақындасуына
шешім қабылдауына әсер еткен болатын. Орын алған саяси оқиғалардан
соң ендігі кезекте Кеңес үкіметінің саяси аренадағы ролінің
ағылшындар мен француз үкіметі үшін алдағы уақытта тек қана қарама-
қайшылықтар туындату үшін ғана қажеттігі сезілген болатын.
Англия мен Франция үкіметтерімен келіссөздер жүргізе отырып,
біз Германия және Италия сияқты мемлекеттермен саяси
байланыстарымызды үзу қажет деп санамаймын,\21\ деген Молотов
мәлімдемесі бұдан кейінгі уақыттарда Германиямен де қарым-
қатынастарын жақсарту ниеті бар екендігін ашық хабарлаған болатын.
Чехославакияны басып алғанға дейін Мюнхен келісімінен соң,
Англия және Франция Германиямен одақтаса отырып, өздерінің сыртқы
саясаттағы дүрлігуден және кедергілерден құтылдық деп ойлаған
болатын. Оған қоса мұндай жайлануға 1938 жылы 6 желтоқсандағы
франко-герман коммюниктіне қол қойылуы себеп болған еді. Чемберлен
мен Даладье бұдан кейін енді Германия тарапынан ешбір қорқыныш
жоқ деп өздерін сендірген олар ендігі кезекте Германияның назары
Шығысқа ауып, батыс үшін ешқандай қауіп қалмады деп ойлаған
болатын. Сондықтанда енді басқа мемлекеттермен өзара көмек көрсету
жайында келіссөздер жүргізудің қажеттілігі жоқ деп шешкен болатын.
Алайда ағылшындар мен француздардың үмітін жоққа шығарған геман
әскерлерінің Мюнхен келісімін бұзып, Чехославакияға басып кіруі, бұл
аталған мемлекетердің Германия үшін енді ешбір кедергі бола
алмайтындығын дәлелдеген болатын. Олар енді Кеңес Одағымен
келіссөздер жүргізуге мәжбүр бола бастады. Бірақ кездесулер тек
сәтсіздіктерге ұшыраумен болды. Өйткені Кеңес Одағы өзіне соғыс
қимылдары басталмас бұрын өз әскерлерін Польшамен Румынияға кіргізу
құқын беруді талап еткен болатын. Қызыл армия бұл елдерде ұзақ
қонақтап \22\ қалуы мүмкін деген қауіппен, ағылшындармен
француздардың бұған келіскісі келмеген болатын. Ал Польша мен
Румыния, әрине, кеңес ықпалы аймағына кіргілері келмеді.
Келіссөздер жалғаса берді. Бірақ ешбір мәселе шешілмеген күйі
қарама-қайшылықтарға толып, олар күн өткен сайын шиеленісе түскен
болатын. Бұл жерде Европаға оқиғалардың барысына зер салып,
қадағалап отырған Сталинге Германияның әскери қуатының осыншалықты
қауырт өсуі де әсер еткен болатын. Оның сол кездердегі сөздерінің
мәтінінен Кеңес басшысының Чехославакия құлағаннан кейін Англия және
Франциямен емес, Германиямен Жақындасу мүмкіндіктерін ойластыра
бастағаны анық сезілетін. 1939 жылы ағылшын және француздармен
келісім жасауды қолдайтын сыртқы істер министрі М. М. Литвиновтың
орнына өзінің жеке дербестігі кемдеу В. М. Молотовтың тағайындалуы
осыған байланысты болды. 1939 жылдың көктемінде құпия кеңес-герман
байланыстары орнатылып, көптеген мәселелер қарала бастаған болатын.
Мюнхен келісімінен соң Кеңес Үкіметі көлеңкеге қарай тасалаған
болатын. Ұжымдасқан қауіпсіздік шараларын жүргізу саясаты жеңіліс
тапқан соң, бұған қатысты Сталин де, Литвинов те оларға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz