ТМД аумағының климаты

ТМД – ның климаты атмосфераның төменгі қабаты мен аудан – аумағы жағынан аса зор, әрі көпшілік бөлігі қоңыржай ендіктерде орналасқан, сипаты жағынан алуан түрлі болып келетін жер бетінің өзара күрделі әрекеті нәтижесінде қалыптасады.
Жер шарының, Евразияның және Бұрынғы Кеңес одағының климатын зерттеуде А. И. Воейков, Б. П. Алисов, А. А. Григорьев, М. И. Будыко және т.б. орыс және Кеңес ғалымдары өз үлестерін қосты.
А. И. Воейков (1842 – 1916) Ресей климатологиясының негізін салушы болып табылады. Онымен әр аумақтардағы климат ерекшеліктерін анықтайтын факторлар туралы түсініктер негізделген, Азиядағы муссонды азияттық аймақ анықталған, және бірінші рет солтүстік – шығыс Азияның муссондары зерттелген. А. И. Воейков өзінің барлық жұмыстарында климаттың табиғаттың басқа компоненттерімен, сонымен қатар өзендердің гидрологиялық режимімен байланыстылығына аса назар аударған.
Климаттың қалыптасуына әсер ететін факторлар. ТМД – ның климаты көптеген факторлардың әсерінен қалыптасады: жер аумағының аса зор болғандығынан күн сәулесінің мол түсуі, ауа массаларының әсері, жер бетінің өзара күрделі әрекеті нәтижесі және адамның шаруашылық әрекеті.
Климаттың қалыптасуына негізінен радияциялы0 және циркуляциялық жағдайлар әсерін тигізеді. Ауа массаларының типтерін және олардың қозғалысын фронтальді процестердің дамуын және атмосфералық жауын – шашынды анықтайды, нәтижесінде жылу мен ылғалдың арақатынасын реттейді.
Күн радияциясы – Географиялық қабықтағы болып жатқан барлық құбылыстардың, сонымен қатар климаттың қалыптасуының басты энергия көзі болып табылады. Сондықтан ТМД – ның климатының қалыптасуының негізгі факторларының бірі – радияциялық жағдайлар. Көбіне ТМД аумағының қоңыржай және субарктикалық белдеулеріне түсетін жылдық радиация мөлшері ерекше мол болады. Мысалы,Арктикалық белдеуде солтүстік жерде жиынтық радияцияның мөлшері 60 ккал/см2 (2520 МДж/м2) болса, қиыр оңтүстікте субтропикалық белдеудегі тұран жазығында 160 к ккал/см2.
ТМД аумағына күн радиациясының мол түсетін кезеңі мамыр – маусым айларында. Бұл күннің көк жиектен жоғары тұрғандығымен және күннің ұзаруымен байланысты болады.Мысалы. 600 Солтүстік жарты шарда мамыр айында түсетін жиынтық радияция 14 – 16 ккал/см2 (588 – 672 МДж /м2) болса, 600 оңтүстік жарты шарда 15 – 21 ккал/см2 (630 – 882 МДж /м2) болады.Ал,қыста күннің көк жиектен төмен болуына, полярлық түндегі күннің аз түсетіндігіне, қар қар жамылғысының болуына байланысты. Солтүстікке қарай күн радияциясы азаяды. Сондықтан қаңтардағы жиынтық радиация оңтүстікте 5 – 6 ккал/см2 (210 – 252 МДж /м2) 600 солтүстік жарты шарда 1 ккал/см2 (42 МДж /м2) шамасында. Ал, Таймырда арктикалық аралдарда мүлдем болмайды.
Күн радияциясының мөлшеріне уақытқа немесе кеңістікке қарай өзгеріп отыратын бұлттылық күшті әсер етеді. Бұлттылық артқан сайын күннен келетін радиция мөлшері азайып, шашыранды радияция көбейеді, жиынтық радиация азаяды. ТМД – ның солтүстігінде бұлттылық болғандықтан жер бетінің альбедосының жоғары болуынан және күннің түсу бұрышының аздығынан жиынтық радиация мұнда кемиді. Орта Азиядағы бұлттылықтың аздығы және күннің түсу бұрышының үлкен болуы жиынтық радиацияның көп түсуіне әкеледі. Жылдық радиациялық байланыс Арктиканың орталығында 2 – 2,5 ккал/см2 (84 – 105 МДж /м2), Таймырдың оңтүстігінде 600 МДж /м2. ал, субтропиктік аймақтарда 2400 МДж /м2 – ді құрайды. Қыста, Тұран жазығы мен Кавказ аумақтарынан басқа жерде радиацияның баланс көрсеткіші теріс мәнге ие.
Климаттың қалыптасуына циркуляциялық жағдайлар үлкен әсер етеді. Бұған аймақтың жан-жағын теңіз және мұхиттардың қоршауы , жоғарғы және төменгі қысымды аймақтардың болуы және олардың жылдың әр мезгілінде орын ауыстырып және жоқ болып кетуі әсер етеді.
ТМД – ның климатына келесідей барикалық орталықтар әсер етеді: жоғарғы қысымды аймақтар- Азор (Солтүстік – Атлантикалық ), Арктикалық және Азият максимумдары және Исландиялық және Алеут минимум төмен қысымды аймақтар. Жоғары және төмен қысымды аймақтардың бірлесуі ауа массалардың қозғалысын,желдердің бағыты мен жылдамдығын анықтайды.
Барикалық орталықтардың жыл мезгілдеріне байланысты жеке аумақтарға бөлінуі ауа қысымының карталарында көрініс береді. Осылайша, қаңтарда солтүстік – шығыс және батыс белдеулерімен үлкен жоғары қысымды аймақ белгіленген ( Азияттық максимум).Бұл аймақтың Оңтүстік Сібір(1037,5 гПа) және солтүстік-шығыс(1030 гПа) тауларында жоғары қысым анықталған.Осы аймақтардан бастап жоғары қысым төмен қысымды аймақтарға:Исландиялық және Алеут минимумдарына қарай (1000гПа) төмендейді.
Шілдеде Азор, Арктикалық және Солтүстік-Тынықмұхиттық максимумдары (1012,5гПа) көршілес теңіздер мен мұхиттар бетінде орнайды. Ал, ТМД аймағының барлық жерінде неғұрлым төмен қысым орын алады (1005 – 1010 гПа).
Ауа массалары ТМД аумағында қалыптасады. Олар оны қоршап жатқан мұхиттардан, теңіздерден, құрлықтардан келеді. Олардың барлығының өзінің қасиеті бар. Кеңістігіне және жер бедеріне байланысты ауа массалар типтерте бөлінеді, олар ТМД климатын қалыптастырады.
Арктикалық ауа Солтүстік-Мұзды мұхиттың және оның теңіздерінің мұздықтарының үстінде қалыптасады. Температурасы мен ылғалдылығына байланысты оларды континентік және теңіздік деп бөлінеді.
Теңіздік арктикалық ауа Арктиканың қатпайтын бөліктерінде қалыптасып, ТМД аумағына солтүстік-батыстан,ал, континентік арктикалық ауа арктиканың мұздықты аймақтарынан келеді. Арктикалық ауа суық және ылғалы аз болады. Ол ТМД аумағына еркін еніп температураны төмендетеді.
Қоңыржай аумақтардың ауасы (полярлы) қоңыржай ендігінде қалыптасады .Ол арктикалық ауа сияқты теңіздік және континенттік болып бөлінеді. Ылғылы көп теңіздік ауа батыстық көшкінмен атлант мұхитынан келеді де, сонау шығысқа Верхоянск қыратына және Байкалға дейін жетеді. Қиыр Шығыста муссондық циркулияция тынық мұхиттың қоңыржай ендіктерінен ылғалды теңіздік ауаның келуіне әсер етеді, бірақ тынық мұхиттың жағалауларындағы таулар есебінен ене алмайды. Сондықтан ол тек қиыр шығыста ғана климатты қалыптастыра алады.
Қоңыржай ендігіне енген әртүрлі ауа массалары құрлық бетінде трансформацияланып қоңыржай ендігінің континентік ауасына айналады. Ол, ылғалдылығы мен температурасы бойынша әртүрлі болып келеді.
Тропикалық ауа (теңіздік және континенталдік) субтропиктік белдеулерге тән.Теңіздік тропикалық ауа Жерорта және қара теңіздерінен енеді. Ол ТМД – ның оңтүстік батысына ылғал мен жылу әкеледі. Континентік тропиктік ауа оңтүстікте Азияның континенталды аудандарынан енеді және Тұран жазығында қалыптасады. Бұл ауа жылы, ылғалы аз болып , шаңы көп болады да ТМД – ның оңтүстік аймақтарын құрғатады.