Болашақ «Өзін-өзі тану» пәні мұғалімін оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беруге дайындаудың ғылыми-әдістемелік негіздері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 ОҚУШЫЛАРҒА РУХАНИ.АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕ БЕРУ ҮДЕРІСІНДЕ БОЛАШАҚ «ӨЗІН.ӨЗІ ТАНУ» ПӘНІ МҰҒАЛІМІН ДАЙЫНДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Болашақ «Өзін.өзі тану» пәні мұғалімін оқушыларға рухани.адамгершілік тәрбие беруге дайындау . әлеуметтік.педагогикалық мәселе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Оқушыларға рухани.адамгершілік тәрбие беруге болашақ «Өзін.өзі тану» пәні мұғалімін дайындаудың ғылыми.әдістемелік негіздері ...
1.3 Оқушыларға рухани.адамгершілік тәрбие беруге болашақ «Өзін.өзі тану» пәні мұғалімін дайындаудың құрылымдық.мазмұндық моделі
2 ОҚУШЫЛАРҒА РУХАНИ.АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕ БЕРУГЕ БОЛАШАҚ «ӨЗІН.ӨЗІ ТАНУ» ПӘНІ МҰҒАЛІМІН ДАЙЫНДАУҒА АРНАЛҒАН ТӘЖІРИБЕЛІК.ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖҰМЫС ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Тәжірибелік . педагогикалық жұмыс мазмұны ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Тәжірибелік.педагогикалық жұмыс нәтижелері ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ...
1 ОҚУШЫЛАРҒА РУХАНИ.АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕ БЕРУ ҮДЕРІСІНДЕ БОЛАШАҚ «ӨЗІН.ӨЗІ ТАНУ» ПӘНІ МҰҒАЛІМІН ДАЙЫНДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Болашақ «Өзін.өзі тану» пәні мұғалімін оқушыларға рухани.адамгершілік тәрбие беруге дайындау . әлеуметтік.педагогикалық мәселе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Оқушыларға рухани.адамгершілік тәрбие беруге болашақ «Өзін.өзі тану» пәні мұғалімін дайындаудың ғылыми.әдістемелік негіздері ...
1.3 Оқушыларға рухани.адамгершілік тәрбие беруге болашақ «Өзін.өзі тану» пәні мұғалімін дайындаудың құрылымдық.мазмұндық моделі
2 ОҚУШЫЛАРҒА РУХАНИ.АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕ БЕРУГЕ БОЛАШАҚ «ӨЗІН.ӨЗІ ТАНУ» ПӘНІ МҰҒАЛІМІН ДАЙЫНДАУҒА АРНАЛҒАН ТӘЖІРИБЕЛІК.ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖҰМЫС ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Тәжірибелік . педагогикалық жұмыс мазмұны ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Тәжірибелік.педагогикалық жұмыс нәтижелері ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ...
Болашақта ел тұтқасын ұстар азаматтардың өнегелі тәрбиесі бүгінгі күн тәртібінде тұрған маңызды мәселелердің бірі: олар отансүйгіштік сезімін, білім мен біліктілігін, дағдысы мен шеберлігін, асқақ адамшылдық пен адамгершілік қадір-қасиеттерін жаңа дүниетанымдық көзқарастарын, салауаттылық дағдыларын – ұнамды мінез-құлық нормалар мен рухани – адамгершілік тәрбиесін қалыптастыру қажеттілік екені белгілі.
Болашақ жаңарған қоғамның жастарына ұлттық-патриоттық рухта тәрбие берудің сапалық деңгейін көтеріп, рухани-адамгершілік түсініктері мен ұғымдарын тәрбиелеуді білім беру мекемелері міндет етіп қойған.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан Халқына Жолдауында: «...оқушыларды қазақстандық патриотизм шығармашылық жағынан дамыған жеке тұлға ретінде тәрбиелеу аса қажет… Ұлттық мінез-құлық, биік талғампаздық, тәкпәппарлық, тектілік, білімділік, биік талғам, ұлттық намыс қасиеттерін сіңіріп қалыптастыруымыз керек», - дегені мәлім [1, 2, 3]. Міне, сондықтан жеке тұлғаның рухани және жан-жақты дамуының қайнар көзі білім мен ғылымды, тәрбиені қоғам талабына сай дамыта отырып, жас ұрпақ бойында имандылық, рухани-адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру басты міндет болып есептеледі және жалпы білім беретін орта мектептің түпкі стратегиялық нысаны мүлде жаңаша, шығармашылық тұрғыдан ойлай алатын, танымдық мәдениеті биік адамдардың жаңа легін дүниеге мәдени тұрғыдан жоғары жауапкершілікпен қарай білетін, біліктілігі жоғары азаматтарды қалыптастыру идеясы болуға тиіс.
Әр халықтың ұрпақ тәрбиелеудегі сан ғасырға созылған өзіндік тарихы, тағлымы, ой-пікірлері бар болғандықтан, оқушылардың рухани-адамгершілік тәрбиесі туралы тұжырымдар философ, тарихшы, этнограф, психолог, педагог ғалымдардың зерттеу еңбектерінен орын алған. Оның тамыры тереңге жайылып, Орхон-Енисей жазбаларынан бастап, қазақ даласының аты аңызға айнаған кемеңгер ойшыл Қорқыт атаның, «Әлемнің екінші Ұстазы» атанған данышпан, ойшыл әл Фарабидің және сол орта ғасыр дәуіріндегі ғұламалардың (Ж.Баласағұн, Қ.А.Яссауи, М. Қашқари т.б.), ХІІ-ХІХ ғасырда өмір сүрген ақын-жыраулардың (Асанқайғы, Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз, Жиенбет, Ақтамберді, Үмбетей, Бұқар жырау, Майлықожа, т.б.) жастарға тәрбиесі мол мұралардан бастау алады [4]. Аталған ойшылдардың еңбектері ғылыми педагогикалық тұрғыда сараланып, елін, жерін, Отанын, ұлттық мәдениетін сүйетін арлы, рухани –адамгершілігі мол, парасатты ұрпақ тәрбиелеуде баға жетпес мұра болып табылуда.
Тұлғаның рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру және оның өнегелі үлгілерін жастар тәрбиесінде пайдалану қажеттілігі мен теориялық-практикалық негіздері Аристотель, Сократ, Платоннан бастау алып, келесі ғалымдар еңбектерінде жалғасын тапты (Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, К.Д.Ушинский, В.А.Сухомлинский, А.С.Макаренко, Б.С.Гершунский, И.П.Подласый, Н.Е.Щуркова т.б.) [5-7].
Болашақ жаңарған қоғамның жастарына ұлттық-патриоттық рухта тәрбие берудің сапалық деңгейін көтеріп, рухани-адамгершілік түсініктері мен ұғымдарын тәрбиелеуді білім беру мекемелері міндет етіп қойған.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан Халқына Жолдауында: «...оқушыларды қазақстандық патриотизм шығармашылық жағынан дамыған жеке тұлға ретінде тәрбиелеу аса қажет… Ұлттық мінез-құлық, биік талғампаздық, тәкпәппарлық, тектілік, білімділік, биік талғам, ұлттық намыс қасиеттерін сіңіріп қалыптастыруымыз керек», - дегені мәлім [1, 2, 3]. Міне, сондықтан жеке тұлғаның рухани және жан-жақты дамуының қайнар көзі білім мен ғылымды, тәрбиені қоғам талабына сай дамыта отырып, жас ұрпақ бойында имандылық, рухани-адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру басты міндет болып есептеледі және жалпы білім беретін орта мектептің түпкі стратегиялық нысаны мүлде жаңаша, шығармашылық тұрғыдан ойлай алатын, танымдық мәдениеті биік адамдардың жаңа легін дүниеге мәдени тұрғыдан жоғары жауапкершілікпен қарай білетін, біліктілігі жоғары азаматтарды қалыптастыру идеясы болуға тиіс.
Әр халықтың ұрпақ тәрбиелеудегі сан ғасырға созылған өзіндік тарихы, тағлымы, ой-пікірлері бар болғандықтан, оқушылардың рухани-адамгершілік тәрбиесі туралы тұжырымдар философ, тарихшы, этнограф, психолог, педагог ғалымдардың зерттеу еңбектерінен орын алған. Оның тамыры тереңге жайылып, Орхон-Енисей жазбаларынан бастап, қазақ даласының аты аңызға айнаған кемеңгер ойшыл Қорқыт атаның, «Әлемнің екінші Ұстазы» атанған данышпан, ойшыл әл Фарабидің және сол орта ғасыр дәуіріндегі ғұламалардың (Ж.Баласағұн, Қ.А.Яссауи, М. Қашқари т.б.), ХІІ-ХІХ ғасырда өмір сүрген ақын-жыраулардың (Асанқайғы, Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз, Жиенбет, Ақтамберді, Үмбетей, Бұқар жырау, Майлықожа, т.б.) жастарға тәрбиесі мол мұралардан бастау алады [4]. Аталған ойшылдардың еңбектері ғылыми педагогикалық тұрғыда сараланып, елін, жерін, Отанын, ұлттық мәдениетін сүйетін арлы, рухани –адамгершілігі мол, парасатты ұрпақ тәрбиелеуде баға жетпес мұра болып табылуда.
Тұлғаның рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру және оның өнегелі үлгілерін жастар тәрбиесінде пайдалану қажеттілігі мен теориялық-практикалық негіздері Аристотель, Сократ, Платоннан бастау алып, келесі ғалымдар еңбектерінде жалғасын тапты (Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, К.Д.Ушинский, В.А.Сухомлинский, А.С.Макаренко, Б.С.Гершунский, И.П.Подласый, Н.Е.Щуркова т.б.) [5-7].
1. Қазақстан Республикасы Заңы. Білім туралы – об образовании: Алматы: Литература, 2000.-96 б.
2. Қазақстан Республикасы Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін» ∕∕ Егемен Қазақстан. – 2004. – 19 наурыз.
3. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы ∕∕ Білім-Образование. – 2004. - №1. -12 б.
4. Әлемдік философиялық мұра. 1 том. – А.: Жазушы, 2005.
5. Педагогическое наследие: Я.О.Коменский, Д.Локк, Ж-Ж.Руссо, И.Г. Песталоцци.,- сост.В.М.Кларин, А.Н.Джуринский,М:Педагогика, 1987,с. 411
6. Коменский Я.А. Избранные педагогические сочинения, том 2, п/р А.И.Пискунова, М: Педагогика, 1982, с.575
7. Ушинский К.Д. Педагогические сочинение: в томах. Т 1 // Сост. С.Ф.Егоров, М: Педагогика, 1988, с. 413
8. Ш.Уәлиханов
9. Ы.Алтынсарин Таңдамалы шығармалары. - Алматы "Ғылым", 1994.- 289 б.
10. Абай. Қара сөз. Поэмалар. Книга слов Поэмы. – Алматы: Ел, 1993.-270 б.
11. Байтұрсынов А.,-Ақ жол // Өлеңдер мен тәржімелер. Мақалалар мен әдеби зерттеулер, А:Жалын, 1991,
12. Жұмабаев М. Педагогика. Алматы. 1992
13. Аймауытов Ж.,- Психология, Қызыл – Орда, 1929.
14. Шәкәрім Қ. Үш анық. Алматы. 1991.
15. Айдналиева Н.А. Болашақ мұғалімдердің эинопедагогикалық мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық негіздері. дисс., Астана, 2010.
16. Махамедова Б.Я. Оқушыларды имандылық негізінде салауатты өмір салтын қалыптастыруға болашақ мұғалімдерді кәсіби даярлау. дисс. п.ғ.к. Алматы, 2009.
17. Демеуов А.Қ. Педагогикалық оқу орындарындағы болашақ мұғалімдерді тұлғалық-кәсіби дамыту процесінде рухани және дене тәрбиесін интеграциялау. дисс.,п.ғ.к. Шымкент. 2010.
18. Бөлетова Я.А. Болашақ мұғалімдерді қазақ халқының салт-дәстүрлерін мектептің оқу-тәрбие үрдісінде пайдалануға дайындау. дисс., п.ғ.к. Шымкент. 2004.
19. Утебаева А.Т. Ауыл мектебі оқушыларын рухани-адамгершілікке тәрбиелеудің педагогикалық шарттары. дисс., п.ғ.к. Алматы, 2007.
20. Айджанова З.Ж. Бастауыш мектеп оқушыларының рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру. дисс.., Ақтау, 2009.
21. Елемесова А.С. Абай мұрасындағы рухани-имандылық тәрбие идеялары. Дисс. Қарағанды, 2000.
2. Қазақстан Республикасы Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін» ∕∕ Егемен Қазақстан. – 2004. – 19 наурыз.
3. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы ∕∕ Білім-Образование. – 2004. - №1. -12 б.
4. Әлемдік философиялық мұра. 1 том. – А.: Жазушы, 2005.
5. Педагогическое наследие: Я.О.Коменский, Д.Локк, Ж-Ж.Руссо, И.Г. Песталоцци.,- сост.В.М.Кларин, А.Н.Джуринский,М:Педагогика, 1987,с. 411
6. Коменский Я.А. Избранные педагогические сочинения, том 2, п/р А.И.Пискунова, М: Педагогика, 1982, с.575
7. Ушинский К.Д. Педагогические сочинение: в томах. Т 1 // Сост. С.Ф.Егоров, М: Педагогика, 1988, с. 413
8. Ш.Уәлиханов
9. Ы.Алтынсарин Таңдамалы шығармалары. - Алматы "Ғылым", 1994.- 289 б.
10. Абай. Қара сөз. Поэмалар. Книга слов Поэмы. – Алматы: Ел, 1993.-270 б.
11. Байтұрсынов А.,-Ақ жол // Өлеңдер мен тәржімелер. Мақалалар мен әдеби зерттеулер, А:Жалын, 1991,
12. Жұмабаев М. Педагогика. Алматы. 1992
13. Аймауытов Ж.,- Психология, Қызыл – Орда, 1929.
14. Шәкәрім Қ. Үш анық. Алматы. 1991.
15. Айдналиева Н.А. Болашақ мұғалімдердің эинопедагогикалық мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық негіздері. дисс., Астана, 2010.
16. Махамедова Б.Я. Оқушыларды имандылық негізінде салауатты өмір салтын қалыптастыруға болашақ мұғалімдерді кәсіби даярлау. дисс. п.ғ.к. Алматы, 2009.
17. Демеуов А.Қ. Педагогикалық оқу орындарындағы болашақ мұғалімдерді тұлғалық-кәсіби дамыту процесінде рухани және дене тәрбиесін интеграциялау. дисс.,п.ғ.к. Шымкент. 2010.
18. Бөлетова Я.А. Болашақ мұғалімдерді қазақ халқының салт-дәстүрлерін мектептің оқу-тәрбие үрдісінде пайдалануға дайындау. дисс., п.ғ.к. Шымкент. 2004.
19. Утебаева А.Т. Ауыл мектебі оқушыларын рухани-адамгершілікке тәрбиелеудің педагогикалық шарттары. дисс., п.ғ.к. Алматы, 2007.
20. Айджанова З.Ж. Бастауыш мектеп оқушыларының рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру. дисс.., Ақтау, 2009.
21. Елемесова А.С. Абай мұрасындағы рухани-имандылық тәрбие идеялары. Дисс. Қарағанды, 2000.
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті
ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ САЯСАТТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ
магистратура
Жалпы және этникалық педагогика кафедрасы
Диссертация жұмысы
БОЛАШАҚ ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ ПӘНІ МҰҒАЛІМІН ОҚУШЫЛАРҒА РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕ БЕРУГЕ ДАЙЫНДАУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
Орындаған __________ Мухангалиева Р.А. _____________2014 ж.
(қолы)
Ғылыми жетекші
п.ғ.д., профессор ______ Қожахметова К.Ж. _____________2014 ж.
(қолы)
Алматы, 2014
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
1
ОҚУШЫЛАРҒА РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕ БЕРУ ҮДЕРІСІНДЕ БОЛАШАҚ ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ ПӘНІ МҰҒАЛІМІН ДАЙЫНДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7
1.1
Болашақ Өзін-өзі тану пәні мұғалімін оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беруге дайындау - әлеуметтік-педагогикалық мәселе ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
1.2
Оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беруге болашақ Өзін-өзі тану пәні мұғалімін дайындаудың ғылыми-әдістемелік негіздері ...
35
1.3
Оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беруге болашақ Өзін-өзі тану пәні мұғалімін дайындаудың құрылымдық-мазмұндық моделі
42
2
ОҚУШЫЛАРҒА РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕ БЕРУГЕ БОЛАШАҚ ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ ПӘНІ МҰҒАЛІМІН ДАЙЫНДАУҒА АРНАЛҒАН ТӘЖІРИБЕЛІК-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖҰМЫС ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
57
2.1
Тәжірибелік - педагогикалық жұмыс мазмұны ... ... ... ... ... ... ... .
57
2.2
Тәжірибелік-педагогикалық жұмыс нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ...
68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
74
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ...
78
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі:
Болашақта ел тұтқасын ұстар азаматтардың өнегелі тәрбиесі бүгінгі күн тәртібінде тұрған маңызды мәселелердің бірі: олар отансүйгіштік сезімін, білім мен біліктілігін, дағдысы мен шеберлігін, асқақ адамшылдық пен адамгершілік қадір-қасиеттерін жаңа дүниетанымдық көзқарастарын, салауаттылық дағдыларын - ұнамды мінез-құлық нормалар мен рухани - адамгершілік тәрбиесін қалыптастыру қажеттілік екені белгілі.
Болашақ жаңарған қоғамның жастарына ұлттық-патриоттық рухта тәрбие берудің сапалық деңгейін көтеріп, рухани-адамгершілік түсініктері мен ұғымдарын тәрбиелеуді білім беру мекемелері міндет етіп қойған.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан Халқына Жолдауында: ...оқушыларды қазақстандық патриотизм шығармашылық жағынан дамыған жеке тұлға ретінде тәрбиелеу аса қажет... Ұлттық мінез-құлық, биік талғампаздық, тәкпәппарлық, тектілік, білімділік, биік талғам, ұлттық намыс қасиеттерін сіңіріп қалыптастыруымыз керек, - дегені мәлім [1, 2, 3]. Міне, сондықтан жеке тұлғаның рухани және жан-жақты дамуының қайнар көзі білім мен ғылымды, тәрбиені қоғам талабына сай дамыта отырып, жас ұрпақ бойында имандылық, рухани-адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру басты міндет болып есептеледі және жалпы білім беретін орта мектептің түпкі стратегиялық нысаны мүлде жаңаша, шығармашылық тұрғыдан ойлай алатын, танымдық мәдениеті биік адамдардың жаңа легін дүниеге мәдени тұрғыдан жоғары жауапкершілікпен қарай білетін, біліктілігі жоғары азаматтарды қалыптастыру идеясы болуға тиіс.
Әр халықтың ұрпақ тәрбиелеудегі сан ғасырға созылған өзіндік тарихы, тағлымы, ой-пікірлері бар болғандықтан, оқушылардың рухани-адамгершілік тәрбиесі туралы тұжырымдар философ, тарихшы, этнограф, психолог, педагог ғалымдардың зерттеу еңбектерінен орын алған. Оның тамыры тереңге жайылып, Орхон-Енисей жазбаларынан бастап, қазақ даласының аты аңызға айнаған кемеңгер ойшыл Қорқыт атаның, Әлемнің екінші Ұстазы атанған данышпан, ойшыл әл Фарабидің және сол орта ғасыр дәуіріндегі ғұламалардың (Ж.Баласағұн, Қ.А.Яссауи, М. Қашқари т.б.), ХІІ-ХІХ ғасырда өмір сүрген ақын-жыраулардың (Асанқайғы, Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз, Жиенбет, Ақтамберді, Үмбетей, Бұқар жырау, Майлықожа, т.б.) жастарға тәрбиесі мол мұралардан бастау алады [4]. Аталған ойшылдардың еңбектері ғылыми педагогикалық тұрғыда сараланып, елін, жерін, Отанын, ұлттық мәдениетін сүйетін арлы, рухани - адамгершілігі мол, парасатты ұрпақ тәрбиелеуде баға жетпес мұра болып табылуда.
Тұлғаның рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру және оның өнегелі үлгілерін жастар тәрбиесінде пайдалану қажеттілігі мен теориялық-практикалық негіздері Аристотель, Сократ, Платоннан бастау алып, келесі ғалымдар еңбектерінде жалғасын тапты (Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, К.Д.Ушинский, В.А.Сухомлинский, А.С.Макаренко, Б.С.Гершунский, И.П.Подласый, Н.Е.Щуркова т.б.) [5-7].
Рухани-адамгершілік тәрбиесінің жас ұрпақты тәрбиелеуде алатын орны жөнінде қазақ зиялыларының еңбектерінде де сөз болған, әсіресе, ХІХ ғ. екінші жартысында Ш.Уалиханов [8], Ы.Алтынсарин [9], А.Құнанбаев [10] мұраларында жалғасын тауып насихатталады.
ХХ ғасыр басында қазақ халқының білім беру саласында үлкен бетбұрыстар болды. Ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан мұраларды жинақтау, оны бүгінгі оқушылардың рухани-адамгершілік тәрбиесіне пайдалану А.Байтұрсынов [11], М.Жұмабаев [12], Ж.Аймауытов [13], Ш.Құдайбердиев [14], және т.б. еңбектерінде көрініс тапты.
Рухани-адамгершілік құндылықтардың мәні, тәрбиелік маңызы туралы зерттеуші ғалымдарымыз өз еңбектерінде көрсеткен. Олар:
Айдналиева Н.А. Болашақ мұғалімдердің этнопедагогикалық мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық негіздері [15]; Махамедова Б.Я. Оқушыларды имандылық негізінде салауатты өмір салтын қалыптастыруға болашақ мұғалімдерді кәсіби даярлау[16]; Демеуов А.Қ. Педагогикалық оқу орындарындағы болашақ мұғалімдерді тұлғaлық- кәсіби дамыту процесінде рухани және дене тәрбиесін интеграциялау [17]; Бөлетова Л.А. Болашақ мұғалімдерді қазақ халқының салт-дәстүрлерін мектептің оқу-тәрбие үрдісінде пайдалануға дайындау [18]; Утебаева А.Т. Ауыл мектебі оқушыларын рухани-адамгершілікке тәрбиелеудің педагогикалық шарттары [19]; Айджанова Н.А. Бастауыш мектеп оқушыларының рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру [20]; Елемесова А.С. Абай мұрасындағы рухани-имандылық тәрбие идеялары [21]; Кайбулдаева Г.А. Ұлттық балабақшалардағы рухани-адамгершілік тәрбие жүйесінің тарихи даму бағыттары [22]; Каплиева А.Қ. Оқушылардың салауатты өмір сүру дағдыларын рухани-адамгершілік құндылықтар негізінде қалыптастыру [23]; Ерғалиева Г.А. Рухани-адамгершілік құндылықтар негізінде студенттердің өзін-өзі тәрбиелеуінің педагогикалық шарттары [24]; Таутенбаева А.А. Жоғары оқу орындарының оқу-тәрбие үрдісінде студенттердің ұлттық рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру[25]; Байдалиев Д.Д. Болашақ мұғалімдерді өлкетану жұмысына кәсіби даярлау [26]; Бөлеев Қалдыбек Болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге дайындаудың теориясы мен практикасы [27]; Әлқожаева Н.С. Қазіргі кездегі білім беру парадигмалары контексіндегі тұлғаның рухани дүниесін қалыптастырудың ғылыми педагогикалық негіздері [28], Қожахметова К.Ж. Рухани-адамгершілік тәрбиенің этнопедагогикалық негіздері [29] және т.б. Әр зерттеуші өз еңбектерінде кәсіби бағдар беру, руханилық, рухани-адамгершілік ұғымдарына тоқталып, талдаған және оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беру мәселесінде жан жақты қарастырған.
Жоғарыда көрсетілген еңбектерде, диссертациялық, зерттеу жұмыстарын да раухани-адамгершілік тәрбиенің даму тарихын жүйеге келтіріп, педагогикалық тұрғыда зерделеу нәтижесінде жеке тұлғаны қалыптастыру мүмкіндіктерін қарастырды.
Мектептің оқу-тәрбие процесін зерттеудегі қорытындысы, оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беруде болашақ өзін-өзі тану пәні мұғалімін даярлау қажеттілігін дәлелдей түсті. Себебі, болашақ өзін-өзі тану пәні мұғалімінің кәсіби білімі көтеріліп отырған мәселеге байланысты жеткіліксіз болса, екінші жағынан оқушылардың бойына рухани - адамгершілік тәрбие қалыптастыру жөнінде теориялық жағынан негізделген ғылыми-әдістемелік мазмұнның тапшылығымен және де оқушылардың теріс жолға түсуінің бүгінгі таңда өзекті болып отырғанымен (темекі шегіп, ұрлық жасау, балағаттау, т.б. теріс іс-әрекеттерді жасау) түсіндіруге болады. Осы қарама-қайшылықты негізге ала отырып, адамзаттың рухани құндылығын күшейту мақсатында оқу-тәрбие процесінде рухани-адамгершілік тәрбиені дамыту және оған болашақ Өзін-өзі тану пәні мұғалімін дайындау мәселесі Болашақ Өзін-өзі тану пәні мұғалімін оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беруге дайындаудың ғылыми-әдістемелік негіздері деп зерттеу тақырыбымызды таңдап алуға себеп болды.
Зерттеудің мақсаты: Болашақ Өзін-өзі тану пәні мұғалімін оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беруге дайындауды теориялық тұрғыдан негіздеу және оны ғылыми-әдістемелік қамтамасыз ету.
Зерттеудің нысаны: ЖОО-да болашақ Өзін-өзі тану пәнінің мұғалімін кәсіби даярлау үдерісі.
Зерттеу пәні: Оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беруге болашақ Өзін-өзі тану пәні мұғалімін дайындау үдерісін ғылыми-әдістемелік тұрғыдан қамту.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер жоғары оқу орындарында болашақ өзін-өзі тану пәні мұғалімін даярлау барысында рухани-адамгершілік құндылықтар негізінде өзін-өзі тану мен тәрбиелеу әдістері тиімді қолданылса, онда оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беруде болашақ өзін-өзі тану пәні мұғалімін дайындаудың ғылыми-әдістемелік негіздерін қалыптастыру шаралары оң ықпалын тигізеді, өйткені оқу-тәрбие үдерісі студенттердің рухани-адамгершілік тәрбиесіне, өзін-өзі тануына, өзін-өзі басқаруына тиімді ықпал етеді.
Зерттеудің міндеттері:
- Рух, рухани, рухани-адамгершілік тәрбие ұғымдарының мәнін және болашақ Өзін-өзі тану пәні мұғалімін оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беруге дайындаудың ғылыми-әдістемелік негіздерін анықтау;
- Оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беруге болашақ Өзін-өзі тану пәні мұғалімін даярлаудың құрылымдық-мазмұндық моделін жасау;
- Оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беруге болашақ Өзін-өзі тану пәні мұғалімін даярлауды тәжірибелік-педагогикалық жұмыс барысында тексеру, зерттеу мәселесі бойынша әдістемелік ұсыныстар дайындау.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: философиялық таным теориясы, жалпы адамзаттық құндылықтар негізіндегі тәрбие тұжырымдамаларын анықтайтын педагогикалық теориялар, жеке тұлғаның дамуы және өзін-өзі дамытуы жөніндегі ғылыми тұжырымдар, рухани-адамгершілік өзін-өзі тәрбиелеудің теориялық принциптері, жоғары оқу орындарына енгізіліп отырған Өзін-өзі тану тәжірибелік жұмыстарының тұжырымдамалары.
Зерттеу көздері: философтардың, психологтардың, педагогтардың тұлға туралы, танымдық әрекет, өзін-өзі тану теориясы мен тәжірибесі, рухани-адамгершілік құндылық туралы шетелдік және отандық зерттеулер, білім беруді ізгілендірудің нормативті құжаттары.
Зерттеу әдістері:
-Зерттеу мәселелері бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерге, әдістемелік құралдарға теориялық талдау жасау;
- Байқау, сауалнама жүргізу, сұхбаттасу, сабақтарға талдау жасау;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теориялық маңыздылығы
- Рухани-адамгершілік тәрбие ұғымының мәні теориялық тұрғыдан негізделді;
- Болашақ Өзін-өзі тану пәні мұғалімін оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беруге дайындаудың ғылыми-әдістемелік негіздері анықталды;
- Болашақ Өзін-өзі тану пәні мұғалімін оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беруге дайындаудың құрылымдық-мазмұндық моделі жасалды;
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеу тақырыбының өзектілігі негізделеді. Ғылыми аппарат: мақсаты, нысаны, пәні, болжамы, міндеттері, зерттеу көздері, әдістері айқындалады; теориялық негіздері анықталады.
Оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беру үдерісінде болашақ өзін-өзі тану пәні мұғалімін дайындаудың теориялық негіздері атты бірінші бөлімде болашақ Өзін-өзі тану пәні мұғалімін оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беруге дайындау - әлеуметтік-педагогикалық мәселесі, оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беруге болашақ Өзін-өзі тану пәні мұғалімін дайындаудың ғылыми-әдістемелік негіздері, оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беруге болашақ Өзін-өзі тану пәні мұғалімін дайындаудың құрылымдық-мазмұндық моделі қарастырылды.
Оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беруге болашақ өзін-өзі тану пәні мұғалімін дайындауға арналған тәжірибелік-педагогикалық жұмыс атты екінші бөлімінде тәжірибелік жұмыс мазмұны, әдістемелері, тәжірибелік-педагогикалық жұмыстың нәтижелері және оларды тәжірибеде қолданудың жолдары көрсетілді.
1 ОҚУШЫЛАРҒА РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕ БЕРУ ҮДЕРІСІНДЕ БОЛАШАҚ ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ ПӘНІ МҰҒАЛІМІН ДАЙЫНДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
0.1 Болашақ Өзін-өзі тану пәні мұғалімін оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беруге дайындау - әлеуметтік-педагогикалық мәселе
Осы заманғы ізгілендіру педагогикасы үшін тұлға мен оның қадіріне құрмет, тұлға еркіндігі мен даму құқығын қорғау, білім мен тәрбиедегі демократиялық қағидаларды берік ұстану т.б. аса маңызды жалпы адамзаттық құндылықтар қатарында саналады. Адам құқы мен еркі - адамзаттың жалпы мүдделерін танытады, түрлі ұлттардың, діндер мен дәуірлердің рухани мұраттарын жақындатады.
Ізгілендіру қазіргі мәдениеттің объективті құбылысы бола отырып, жеке тұлғаны өз халқының рухани қазынасы, ұлттық мәдениеті, игі дәстүрлері негізінде рухани-адамгершілік тұрғыдан қалыптастыруды көздейді.
Қазақтың рухани мәдениеті қола дәуірінен қалыптасып, бірнеше тарихи кезеңдерден өтіп біздің халқымызға жетті. Көне түркілерден келе жатқан көшпенді ата-бабамыздың негізгі рухани мәдениетінде дін арқылы бірлесу, топтасып қалың қол жинап елдің бірлігін сақтап отырған. Шапқыншылық кезеңдерде тек қана білектің күшімен емеc, жүректің, діннің, өткір cөздің, ақыл-ойдың ұшқырлығымен халықты біріктірген. Содан білекті бірді жығар - деген нақыл сөзбен өсиет қалдырған. Қазақстан халқының үш ғасыр бойы рухани мәдениеті сонау сақ, ғұн дәуірі одан кейін жалпы түркі, қазақ хандығы, Ресей мәдениеті, Кеңес үкіметі кезеңдерінің тарихи мәдени даму қалыптарынан өтті. Осы кезеңдерде әрбір даму кезеңі өз кезегінде рухани мәдениеттің дамуына жолдар салды.
Қазақ халқының бүгінге дейін жетіп отырған негізгі рухани мәдени құндылықтарына:
1) Атамекен, атакәсіп, атамұра;
2) Кісілік қасиеттеріне: дінге табыну, шаруашылық, өнеркәсіп өнеріндегі, ішкі дүниесіндегі қол жеткен табыстарын құндылық деп санаған.
3) Отбасын сақтау; ата-баба тарихы, шежірені білу, жеті атаны сақтау қазақтың отбасын сүттей ұйытуға, әрі қарай ата-бабасының салып кеткен ізімен жүретін рухта тәрбиелеу;
4) Айтқан сөзінде тұру, уәжде тұру, халықты жұмылдыратын өтімді сөз айту ұлт үшін маңызды құндылықтарға жатқан.
Рухани-адамгершілік тәрбиесінің негізгі құрауыштары рух, руханилық, адамгершілік, құндылық, тәрбие ұғымдарының өзара байланысына тоқтала кетпекпіз.
Кеңес тоталитаризмі тұсында рух категориясы дінмен байланысты ұғым ретінде қабылданып келгендіктен, соңғы жылдарға дейін үрке қарағандар да аз болған жоқ. Тек білім берудің гуманистік парадигмасына көшу үрдісінің ықпалының нәтижесінде оң көзқарастар қалыптасты [30].
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде Рух - табиғи материалдық бастаманы білдіретін философиялық ұғым - делінген.
Философиялық сөздікте Рух - материяның жоғарғы көркі қоғамның рухани өмірі, қоғамдық сана мен болмыстың бейнесі болып табылады. Руханилық адамның материалдық, қоғамдық тарихи практикасының жоғарғы нәтижесі - деген түсініктемелер берілген [31].
Рух ұғымы субъективті және объективті рух деп жіктелінеді. Субъективті рух - адамның өзіндік сана-сезімі, өз-өзіне баға беруі болса, объективті рух - белгілі бір тарих сахнасында өмір сүріп жатқан халықтың рухы, ең алдымен оның туған тілі, жасаған өнер әлемі, әдет-ғұрпы, тәлім-тәрбие әдістері, адамгершілік құндылықтары, ділі ретінде қабылданады [32].
Қазақ Ұлттық Энциклопедиясында рух - жан дүниесі кейде жан атауының баламасы ретінде қолданылады. Руханилық - адам танымы мен дүниеге көзқарасының адамаралық қарым-қатынастағы биік адамгершілік қағидасы делінген [33].
Рухани мәдениет - адамның, өзіне және басқа адамдарға, дүниеге қатысын реттейтін дәстүрлер мен құндылықтардың жиынтығы.
Рухани тәрбие адамның ізгілік, имандылық ұстанымдарын тәрбиелейді, адамның ақыл-ойы мен іс-әрекеттерін жүрек арқылы ізгілік мұраттарға бағыттап, өмірдің күрделілігін түсінуге рухани көзқарас қалыптастырады. Әр адам өзін-өзі рухани жетілдіру үшін өзін-өзі тәрбиелеуге, өздігінен білім алуға, өздігінен оқуға ұмтылуы тиіс.
Орысша-қазақша түсіндірме сөздікте рухани-адамгершілік тәрбиесі - өмірге адамның тұрақты және үйлесімді дамуын қамтамасыз ететін құндылықты қатынасты қалыптастыру деп көрсетілген [34].
Рухани-адамгершілік сана - адамгершілік көзқарас, пікір, теория, түсініктер мен әдет ғұрыптардың бірлігі. Адамгершілік сана - жүйенің маңызды элементі, ол әдет ғұрыптардың даму үрдісін анықтайды, олардың болашағын ашады, ұшқыр ақыл ойдың нәтижесі. Мұғалім оқушының әлем туралы түсінігінің дұрыс дамуы үшін әркез әлем жұмбағын оқушымен бірге ашуы керек [35].
Рухани-адамгершілік сезім - моральдық ұстанымдар мен ереже жөніндегі білім мазмұны мен жеке адамның қоғамдағы адамгершілік қатынас мен жағдайын білуі. Б.Т.Лихачев: Адамгершілік сезім дегеніміз - шындықтағы адамгершілік қатынастарды және өзара әрекеттесуді үнемі эмоционалдық түйсіну, қобалжу.
Рухани-адамгершілік мінез-құлық - адамның тұлғалық мәнінің еркін дамуы, өз тәртібін қоғамдық мүддеге бағындыра білуі, мақсатты жүзеге асыру жолында қиындықтарды жеңе білуі. Адамгершілік қажеттілік, ерік, тілек, табандылық және өмірде адамгершілік таңдауын жүзеге асыру адамгершілік мінез-құлықтың маңызды бөлшегі болып табылады.
Рухани-адамгершілік даму - жеке тұлғаның тәрбиеге, әлеуметтік ортаға, жеке тәжірибесі мен өзін-өзі тәрбиеленуіне байланысты адамгершілік тәрбиелілігінің жетілу деңгейі.
Рухани құндылық - қоғамдағы мәдени тұтастық, оның ішкі бірлігі, әлеуметтік ортадағы таным, мұраттары, әсемдік пен адамгершілік қасиеттері арқылы көрінеді. Сонда рухани құндылық - адамның ортамен қарым қатынас, айналысатын ісі, білімі мен өмір сүру салты, санасы мен сезімі, сенімінен тұратын жиынтық [36]. Рухани-адамгершілік құндылықтар дегеніміз - адамның өзінің табиғи жаратылысы мен арнайы ұйымдастырылған тәрбиелеу жүйесі негізінде дамыған, тұлғаның тұрақтылығы деңгейін, қоғамдағы орнын, даралық қасиеттерінің сипатын айқындайтын ішкі құрылымдық жүйе.
Руханилықтың ең негізгі өлшемдерінің бірі - адамның жақсылыққа қарай талпысыны. Жақсылық жасай білу - адамды адам еткен іс-әрекеттердің бірі, ол руханилықтың құрылымын қалыптастырушы өнердің бірі. Руханилықтың тағы бір келбеті - адамның өз бойындағы барлық жақсы қасиеттерін әлемге паш етуге дайындығы, яғни ақылын, дарынын, қабілетін, шеберлігін, ішкі нұрын, жүрек жылуын адамдарға, табиғатқа, Ғаламға беруге ұмтылысы [37].
Жалпы жоғарыдағы анықтамаларды талдай келе, біз рухани-адамгершілік тәрбие ұғымына тоқталуды жөн санадық. Рухани-адамгершілік тәрбие дегеніміз - қоғамға қажетті, адамның бойындағы жалпы ізгі қасиеттер жиынтығы деп түсінеміз.
Рухани-адамгершілік тәрбие сонау ежелгі кезден бері әлеуметтік ортада өз тапшылығымен келеді, осыған байланысты әр кезеңдегі ақын-жыраулар, ойшылдар, ғалымдар еңбектерінде қарастырып, рухани-адамгершілік құндылықтарды, тәрбиені қалыптастыру жолдарын іздеген.
Антика заманында өмір сүрген Сократ (б.з.б. 469-399 жылдары) таным мен философияның негізгі мәселесі адам болу керектігіне мән бере отырып, адамға алдымен өзіңді біл, сол арқылы дүниені, әлемді білесің деп уағыздады, яғни адам барлық заттардың мөлшері бола алатындығын дәлелдеді. Адамның бойындағы ізгілікке ие бола отырып, адами құндылықтарды - білімділік, даналық, парасаттылық, адамгершілік ізгі қасиеттерді жоғары бағалады. Платон үшін құндылық - өмір сүру, Аристотель үшін құндылық - адамның даналығы, яғни қандай да болмаcын құнды нәрсені таба білуі болды.
Адамның парасаттылық, имандылық, нәзіктік, ақылдылық, іскерлік, адамгершілік тәрбиесінің маңыздылығына аса құнды мұралар арнаған ғалымдар шығармаларының жас ұрпақ тәрбиесінде алатын орны ерекше.
Орта ғасырда педагогика ғылымының қалыптасуына өзіндік зор үлесін қосқан ұлы ойшыл, данышпан ғалым Әунасыр әл-Фараби еңбектерінде рухани құндылықтарға көңіл бөлгендігі белгілі. Атап көрсеткен ерекше ұғымы қайырымдылық феномені болды. Қайырымдылық екі түрлі болады: этикалық және зияткерлік. Зияткерлік - (жанның) ақыл- парасаттылық жағына жататын қайырымдылық - дейді ғұлама [38].
ХІ ғасырда өмір сүрген түркі данасы ойшыл-ақын Жүсіп Баласағұнидің Құтты білік атты еңбегінде бүкіл адамзатқа тән адами құндылықтарға сипаттама берілген. "Құтты білікте" ол, ең алдымен, даналық яғни қазіргі түсініктегі теориялық зерде туралы ой толғап, даналық табиғатын, оның ерекшелігін, туа біткен қабілеттер мен кейінгі білім жинақтаудағы адамның өз рөлі, таным процесінде ақиқатқа ұмтылу, т.б. мәселелерді қарастырады. Дастандағы адами құндылықтардың жүйесі төмендегідей болып табылады: 1) адам, адамның өмірі, жеке тұлға; 2) имандылық, ізгілік, руханилық; 3) тектілік, парасаттылық, кісілік; 4) оқу-білім, ақыл, даналық; 5) әділдік; 6) байлық, дәулет, құт; 7) қанағат, ынсап, тәубешілдік; 8) жомарт жүрек; 9) тіл өнері, сөз шеберлігі; 10) ел басқару өнері, билік [39].
Құтты білікте білім өмір мәні және қоғам мәдени, рухани деңгейінің өлшемі ретінде көрсетіледі. Ойшылдың пікірінше, білім мен парасат адам мен қоғам өмірінде кездесетін зұлымдықтардың алдын алу үшін қажет. Білім адамның өз болмысын танып білуге, иманын жетілдіруге, өмірдегі өз орнын табуға және қайырымды болуға жол ашатын жарқын жол.
Қожа Ахмет Йасауи философиясының басты тақырыбтарының бірі Жаратушымен тығыз байланыс, әлемнің үйлесімі, кеңістік пен уақыттың бірлігі, адамның Алланы тануға ұмтылысы, ғарыш пен адам әлемінің тұтастығы, макрокосмос пен микрокосмос болып табылады. Ол өзінің еңбектерінде негізгі ұстаным ретінде Хақты, Руханилықты, Тазалықты тануға апаратын ізденіс жолын жатқызады. Йасауи түсінігінде өзіндік таным мен өзіндік тазару, Хақты тану Шындық шыңына ұмтылыс. Йасауи ілімінен тұлғаның сапаларына да қызығушылық білдіргенін көреміз. Олар: шыдамдылық пен төзімділік, саналы тоқтам, ұстамдылық, шүкіршілік пен қанағатшылдық [40]. Жалпы айтатын болсақ, Йасауи ілімінен рухани-адамгершілік тәрбиесін көре аламыз, өйткені тұлғаның сапалық қасиеттерін, оның жетілдіру жолдарын қарастырған.
Махмұт Қашғари. (ХІ ғ.) Негізгі еңбегі Диуани лұғат ат-түрік (Түркі сөздерінің жинағы) деп аталады [41]. Жинақта адамгершілік, тәлім-тәрбие, психологиялық қасиеттер, адамның бойында кездесетін жағымды және жағымсыз мінез-құлықтарға сипаттама береді. Ақылымды ал, ұлым менің, рақымшыл бол, әулетіңнің ағасы бол, ақылшы данасы бол, білгеніңді ортақтас... , Ұлым менің, ақыл сенің серігің, Ашу-ыза ақылыңды алады, мажыма мылжың дүниеңді тарылтады. Даналардың сөзі - ақыл, зер салсаң, зердеңе қонар, Рақымшыл болсаң, менмен болма, Рақымың болмай мақтансаң, қиын-қыстауда қиналарсың, Туғаныңның мәртебесін өсіргің келсе, сый-сияпат көрсет...
Жеке тұлғаның қоғадағы орны мен маңызын, тәлім-тәрбиесін, өмірдің қыр-сыры туралы толғаныстарын, ақыл-кеңесін, даналық өсиеттерін, терме-жырлар арқылы тоғаған ақын-жыраулар: Асан Қайғы, Шалкиіз, Ақтамберді, Бұқар жырау, Шыл ақын, Дулат Бабатайұлы, Махамбет Өтемісұлы қазақ ұл-қыздарын тәр құнды қасиеттерді, оларды тәрбиелеу туралы көзқарастарын өздерінің әдеби-көркем шығармаларына арқау етті. Сонымен бірге халықтың рухани дүниесін, мәселені өмір салтымен, жер мұратымен, бостандық, теңдікпен, ел билеушілер мен төрелердің, батырлардың, қарапайым адамдардың жеке басымен, отбасындағы қарым-қатынасымен, үлкендерге, әйелдерге деген құрметпен тікелей байланыстыра қарастырады.
Кесте - 1 Ақын-жыраулардың еңбектеріндегі рухани құндылықтардың көрініс табуы
№
Ақын-жыраулар
Мазмұны
1
Асан қайғы
Қазақ қоғамының болашағы үшін барша жұртты бай, кедей деп бөлмей, адамгершілікке, бірлікке, бауырластыққа баулуды қажет деп санады. Адамның мінез-құлқы жақсы болуы үшін айналасындағыларға жанашырлық ізгі жүректілік білдіруі, қамқоршы болуы қажет деді. Бүкіл халқының қамын ойлауы, елді берекелі бірлікке, шынайы достыққа адал еңбекке шақыруы, сол замандағы прогрессивтік маңызы зор гуманистік көзқарас болды.
2
Қазтуған
Қазақтардың әскери рухын, туған жерін, халық өмірі мен тұрмысын суреттейтін көптеген өлеңдерден тұратын шығармашылық мол мұра қалдырды. Оның поэзиясы жауынгерлердің көшпелі өмірін, көзқарасын суреттейді және олардың тұрмысын, айналадағы құлан таза табиғат туралы ойларын бейнелейді. Ақын-жыраудың қиялының жүйріктігі, өткірлігі, бай және әдемі көркемдік әдістері сол дәуірдегі қазақтардың поэтикалық өнерінің жоғары деңгейде болғанын, сонымен бірге, өзіндік ерекшеліктері бар екенін білдіреді. "Мадақ жыры", "Туған жермен қоштасу".
3
Ақтамберді
Халықтың рухани дүниесінің іргесін бекітіп, шаңырағын шайқалтпауға себеп болатын күштің өз бойында екенін ескертіп, жастарға арнап сөз қалдырған екен: ...Бірлікте бар қасиет. Татулық болар берек, Қылмасын жұрт келеке. Араз болса алты ауыз... Достыққа, бірлікке шақырады.
4
Бұқар
Елдің бірлігі, бейбіт өмірі, өз отанына деген сүйіспеншілік, сыртқы жаулардан елін қорғай білу, тәлім-тәрбиелік, өскелең ұрпақ тәрбиесі.
Екі жақсы қас болмас,
Екі жаман дос болмас.
Дос болғанмен хан болмас,
Екі жақсы дос болмас,
Дос болса, түбі бос болмас, -
деп адамгершілік, ізгілік қасиеттерді жастардың арасында кеңінен насихаттайды.
Жақсының аты өлмейді, ғалымның хаты өлмейді
5
Шалкиіз
Жақсының өзі өлсе де, сөзі өлмес,
Жақсы байқап сөйлер,
Жаман шайқап сөйлер, - деген өлең жолдарынан адамның жақсы мен жаман болуы халқына, еліне жасаған пайдасына, сіңірген еңбегіне байланысты:
Жаманнан туған жақсы бар
Адам айтса нанғысыз,
Жақсыдан туған жаман бар
Күндердің күні болғанда
Бір аяқ асқа алғысыз деп адамның жан дүниесі туралы айтады.
Нақыл сөздерге тәлімдік-тәрбиелік ойлауға, өнегелік тұжырымдарға бай келеді.
Қазақ жырауларының қай-қайсысын алсақ та, жыр-толғауларында айтылатын негізгі идея - ел бірлігін, өз отанын сүю, оны сыртқы жаулардан қорғау, батырлығы мен ақындығы сай келетін, сол кезеңнің өзекті, маңызды мәселелерін жырлай отырып, аз сөзбен көп мағына беретін толғауларының жас ұрпаққа тәлімдік-тәрбиелік, тағылымдық ерекше екендігі көрінеді [42, 43].
Ұлы Абай адам мәселесіне, оның табиғи және әлеуметтік жақтарының арақатынасын, адамгершілік, кемелдену, гуманизм идеяларын өзгеше пайымдайтын сананы тудырды. Ұлы ғұламаның жарық дүниеге келген адам баласының маңдайына жазылған тағдыры жайлы, оның дүниеден алатын орны мен рөлі жайлы философиялық пайымдауға, сан қилы да күрделі адам болмысын жан-жақты әлеуметтік қарым - қатынасы адамдарды түзу жолға түсіреді - деп тұлғаның рухани-адамгершілік құндылықтарына адамның адами қасиетінің дамуын негізге алып, келер ұрпаққа бір сөзбен "Адам бол!" - деген ойларынан нағыз адам болу үшін тек қана өзіңді тану арқылы сыртқы мәдениетке, тілге дінге мән бере отырып дамуға сол арқылы адамгершіліктің негізгі принциптері- қайырымдылық, биік талғам, шындық, әділдік негіздерін қабылдауға итермелейді немесе "Адам баласын заман өсіреді, кімде-кім жаман болса, оның өзінің замандастарының бәрі кінәлі" деп рухани-адамгершілік құндылықтың келесі жағы қарым-қатынас құндылығын суреттесе, өзінің отыз жетінші сөзінде: "Адам баласы бір-бірінен ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озады - деп рухани-адамгершілік құндылықтарына мәдени-этикалық құндылықтардың мәнін ашып көрсетеді. " Тағы бір сөзінде Абай шынайы байлық бұл адамдардың бір-бірін және өзін терең түсініп, өзара түсіністік қалыптасқанда ғана адамдар үйлесімді тіршілік құрып, дами бастайды - деп адам бойындағы ең жоғары қалыптасқан құндылықтар бұл олардың ішкі рухани дүниесінің байлығы мен асыл қасиеттерін көрсете білу екендігін дәлелдеп береді [10].
Шәкәрім философиясының негізгі өзегі адам, оған ерекше қамқорлық пен көңіл бөлу оның пәні болып табылады. Ойшыл қaзaқтың ағартушылық дәстүріне сәйкес адмның мәні, оның табиғaты мен өмірдегі орны білімде, әсіресе шындықты білуде деп есептейді. Бірақ шындық адамның сезімдеріне берілмеген. Aдам оны aқылының көзімен ғaна көре aлaды, өйткені бaсты шындық әлемнің пaйда болу себептері турaлы шындық болып есептеледі.
Ш.Құдайбердінің "Үш aнық" aтты философиялық еңбегінде тұлғaны рухaни қaлыптастыру мәселесіндегі мaңызы ерекше екеніне тоқтaлуғa болaды. Ол өзінің ұзaқ жылдaр бойы ізденіп, зерделенген ой түйінінде философиялық танымның екі бағыты терең зерделенді. Мaтериализм жолындaғы тaным-бірінші aнық, дін жолындaғы идеaлистік тaным- екінші aнық деп aрa жігі ажыратылады. Ол өзінің көрегендігімен тек логикалық ойлау жүйесі арқылы дүниені тану мүмкін емес екендігін атап өтеді. Ол ... адaм жaнының көрінісі ынсaп, әділет, мейірім - үшеуі қосылып ар-ұждан деген ұғым беретінін, ол ар ілімінің негізі болатынын, оның үшінші анық екенін қисынды түрде тұжырымдaды. Тән мен жaнның үйлесімділігін, жанның саналы толысуын түсініп, ар-ұжданның өмірге таяныш екенін сезген адам ғана жүрегіндегі таза кіршіксіз махаббаты арқылы жaрaтушыны танып, өмірдің мәнін, өзінің өмірге не үшін келгенін сaнaлы түрде ұғынып, жaрқын болашаққа жететіндігінің ақиқаттылығына көзін жеткізді. Ш.Құдaйбердіұлының еңбектеріндегі "жaн, рух" жaйындaғы тұлғaның рухaнилық сaнaсы - өмірдің мәнін, өзінің өмірдегі орынын, өз тaғдырын халықтың тағдырымен ортақ деп түсіну қaбілетін дaмыту, жақын адамдардың алдындағы жауапкершілігін сезіну, өзінің жеке басына тән азаматтық және адамгершілік парызын орындау т.б. ой жетегінен адамгершілік рухани қадір қасиеттердің біртұтастығын және оның қалыптасуы жан мен рухтың, тәннің үйлесімділігінен туындайтынын ұғынуға болады. Ш. Құдайбердіұлының "Үш aнық" шығaрмaсы жaн мен тәннің өзaрa бaйлaнысын көрсете отырып, aқылдылыққa, ынсaптылыққa, мейірімділікке тәрбиелеу, aқыл мен мінез үйлесімділігін қaлыптaстыру сияқты парасаттылыққa шaқырады. Шәкәрім рух пен нәпсі, ақыл мен ой, сенім мен махaббaт, aқиқaт, жүрек жылуы сияқты рухани ілімді талдап берді [14].
Шәкәрім Құдaйбердіұлының Адамның жақсы өмір сүруіне үш сапа негіз бола алады, олар бaрлығынан басым болатын - адал еңбек, мінсіз ақыл, таза жүрек, - деген нaқыл сөзде айтылған адамның жақсы өмір сүруіне негіз бола алатын адaми қасиеттердің мәнін ұғыну әр бір адамның өз бойларындағы адaмгершілік қасиеттерді дамытуына ықпал етеді.
Шәкәрім жүректі тaзалау мәселесі бойынша өзіндік пікірімен ерекшеленеді:
Ешкімге зиян тигізбей,
Кәріптің көңілін күйгізбей,
Сайтанға беттен сүйгізбей,
Жүрегіңді нұрмен жу.
Шәкәрімнің нұрмен жу дегені - дұрыс білімді насихаттауы [44].
Aдамның пейілі таза, көңілі кең, мейірімі мол, әр нәрсені қанағат ынсап тұта алу қасиетінің көптігі ниетке байланысты екендігін Шәкәрімнің Мейірім, ынсап, әділет, шыдам, шыншыл харакет - түп қазығы ақ ниет, - деген нақыл сөзі дәйектей түседі. Мейірімді, қайырымды, сезімтал адам әрдайым жақсылық жасауға дайын тұрады. Ақ ниетпен жақсылық жасау адамның ішкі дүниесінің байлығын, жан сұлулығын көрсетеді.
Шәкәрім Aбaй үлгі еткен өнер-білімді, адамгершілік ізгі қасиеттерді өзіне ұран тұтып, Жастaрға деген өлеңінде өтірік, өсек, ұрлық-зорлыққа әуес болма, жалқаулықтан, жамандықтан алшақ болуды, оқу оқып, білім ал, талаптанып, талпын, бойыңдағы өнерің мен біліміңді ел қажетіне жұмса дейді.
Ақынның жастарға үсынған адамгершілік жолы - адалдық пен ғылымды меңгеру. Осы екі жол кісіні қиындықтан құтқарады, надандықтан арылтады, адамгершілік тезге салады.
Шәкәрім өлеңдері сапалы қасиеттерге басымдық беріп жағымсыз қылықты қалай жоюдың жолдарын көрсетеді. Ақын үшін руханилық сапаны арттырудың бірден бір жолы - өзін-өзі тануы. Ізгілікке кедергі болатын ішкі дүниедегі нашар белгілерді жоюдың жолдарын да ақын поэтикалық өрнекпен көркемдеген. Ол адамның салдыр-салақтығы, жалқаулық, ашу сияқты психологиялық күйлердің адами қасиеттерді тұмшалайтын жағымсыздығын ашады.
Адамның өзін-өзі жеңіп тәннің емес, жанның тілегін орындауын көксеген ақын осындай баяндаулар арқылы поэтикалық айшықты да әсерлі образдарын туындатады.
Ақылсыз мал мен мансап кім екенін,
Сырты - адам, іші - шошқа, сұм екенін,
Алла сүймек, ар сүймек, адам сүймек,
Ұқтырар адамдықтың шын екенін [44].
- деген шумақтардан ақын қаламына тән көркемдік шеберліктерді санамалап көрсетуге болады. Осындағы ақылсыз мал, сырты - адам, іші - шошқа сынды бейнелі образдар ақынның арлы адам, толық адам деген ұстанымдарына қарама-қарсы бейнелер. Шумақтың соңғы екі жолында ақыннның бүкіл шығармасына арқау еткен арлы адам, иманды адам образын суреттеген дүниетанымы айқын көрінеді. Шәкәрім түпнұсқадан алшақ кетпей, ұлттық сипатқа, ұлттық ұғымға сай еркін аударған.
Шәкәрімнің құндылықтық философиясының негізгі мәселесі Адам-Әлем қатынасындағы, адамның орны мен оның рухани құндылығы. Рухани құндылықтық жүйесінде дін құндылықтық өлшем болып қарастырылады, сондықтан да дін мәселесі жөнінде ішкі өлшем бірлігінің межесіне тап болуымыз заңдылық. Дін, соның ішінде ислам дінін күрделі адам институты деп қарастыруға болады. Шәкәрімнің ұғымында дінде Алладан кейін ең бірінші адам тұрады. Өйткені дін адамның барлық тұрмыс тіршіліктік шеңберінде кездеседі. Шәкәрімнің діни көзқарастарындағы сопылықты дұрыс мағынада түсіну керек. Неге десек Шәкәрімнің түсінігі бойынша, діннің атрибуттары ең таза: мейірімділік, ұждан, әділеттілік.
Шәкәрім шығармаларында дін мәселесі ерекше көрініс тапқан, тағы бір басты ерекшелігі: ол еш уақытта фанатизмге үйретпейді. Сауаттылыққа, діни тазалыққа, мейірімдік пен ұжданды қадыр тұтқан Шәкәрім шығармалары - бізге аса үлкен рухани құндылықтық өлшем.
Адамның жан тазалығы, руханилығы оның болмыс кейпiнiң тартымдылығына әкелетiндiгiн дәлелдейдi Шәкәрiм. Ал шын әдiлет, шын махаббат адамға жаратушыны сүю арқылы, халықты сүю арқылы келедi, - дейдi ақын [45].
Біз, Шәкәрім еңбектерін жәнеде ғалым туралы зерттеулерді қарастыра отырып төмендегідей тұжырымға келдік:
Кесте №2. Шәкәрім Құдайбердіұлы мұраларындағы рухани құндылықтар
Рухани құндылықтар
Алла
Адам
Дұрыс әрекет
Еске алу;
Мәңгілік;
Тәнсіздік;
Шүбәсіздік;
Құдіретті.
Соқыр болса көзің, болмасын соқыр жүрегің!!!
Көз - жақсы нәрселерді көру;
Құлақ - жақсы нәрселерді есту;
Мұрын - жақсы нәрселерді сезу;
Ауыз - жақсы сөздерді сөйлеу;
Қол - игі істерді жасау;
Аяқ - таза жолмен жүру.
Адал еңбек;
Кірсіз ақыл;
Мінсіз сөз.
Жалпы адамзаттық құндылықтар
Ұлттық рухани адамгершілік құндылықтар
Жоғарғы сана; Әділеттілік; Шындық; Ақиқат; Махаббат; Нұрлы білім; Ақ жүректі; Таза ақыл; Мейірімділік; Имандылық; Ұждан; Ынсап; Адамгершілік; Адамшылдық.
Мәдениет; Әдебиет; Тарих; Тіл; Дін; Ар-ұят; Абырой; Дәстүр; Әдет-ғұрып, Салт; Ұлттық дүниетаным.
Қорыта келе айтқанда, Шәкәрім дінді адамтанудың саласы ретінде көрсеткен, Адам өзін таныса, Құдайды да танымақ деп діни-философиялық таным мәселесіне терең атсалысқан. Шәкәрім ақ жүрек ұғымына көп көңіл бөлген, махаббат мәселесін кеңінен қарастырған. Шәкәрім адамның адасуларына, әлемдегі қараусыз қалғанына, сана-сезімінің ақаулығына, адам бойындағы абыржу, үрей, өз-өзіне сенімсіздіктің тууына, қайғы-қасіретті жалғыздықты сезіну жағдайларына ерекше мән берген. Ш.Құдайбердіұлы дүниетанымында, адам - жер бетіндегі басты құндылық.
Адамның алғашқы жаратылыстағы мақсаты - тіршіліктің мазмұнын байыту. Рухани құндылықтарды тарихтан болсын, діннен болсын игере отырып келешек ұрпаққа өнеге үлгі ету. Ш.Құдайбердіұлы мұраларындағы рухани құндылықтарды ұрпағымызға жеткізу - біздің борышымыз. Шәкәрім мұралары - құнды мұра.
Абайдың рухани-адамгершілікті өрбітуге байланысты осындай көрсеткіші ақыл мен білім, рухтың тазалығын әрбір адамның санасына, тәрбиесіне пайдаланса, болашақ жастарымыздың ақыл-парасаттылығы мен ой тазалағы мүдделеріне сай келетініне көз жеткізуге болады
Абай ұғымына адамтануды өрбітетін негізгі игіліктер: сезім, сана, ой; адамдықты көрсететін қасиеттер мен құндылықтар: жан мен рух; мінез, әрекет, тәжірибе, білім, өнер, кәсіптік икемділік.
Жаңа дәуірдің, халықтың ұлттық сана сезімінің ояну дәуірінің жаршысы өзінің бүкіл қоғамдық - саяси әрі ағартушылық қызметі қараңғылық пен надандыққа, діни мұсылмандық фанатизмге қарсы қажырлы күреске өзек болған Ш. Уалихановтың моральдық идеяларының негізі - қазақ қауымындағы зұлымдыққа қарсы күресте, патша шенеуніктерінің, жергілікті билеушілердің жалған, әрі "жабайы" мінездеріне орай адам қасиеттерін сипаттайтын адамгершілік құндылықтарына: "намыс", "әділдік", "парыз" т.с. түсініктерді өздерінің саяси мақсаттарына жетуде пайдалана отырып мәнін ашып берді [8].
Ағартушы-демократ, қоғамдық қайраткер әрі ойшыл, реалист-ақын, ғылым және озық жаңашыл педагог Ы.Алтынсарин, білім берудің толып жатқан мәселелерімен қатар халық ағарту ісінің рухани-имандылық негіздерін жасап, өз еңбектерінде мектеп пен отбасы тәрбиесінің моральдық негіздерін көрсетіп берді. Ы.Алтынсариннің педагогикалық көзқарасынан біз гуманитік көзқарасты, яғни шәкіртке жылы жүректі болуын, мұғалім мен оқушы арасындағы ынтымақтастық ұғымдарының көрініс тапқанын көреміз. Мен балаларды жазалауды сүйетін қатал адам емеспін. Бірақ тентек етіп өсірсең, балалардың адамгершілік қасиетін бұзып аласың дей келе, рухани-адамгершілік тәрбиенің қай кезде болмасын өзінің көкейкестілігін жоймағандығын сөз етті.
Адамгершілік адамдардың күнделікті қарым-қатынасына қатысты гуманизм принциптерін бейнелейтін моральдық қасиет. Оған адамзат "Мені" қалыптасуының екі сатысы ықпал етеді: а) адамның әлеммен тұтастығын білдіретін, "Біз" феноменінен көрінетін адамның әлем мен өзге адамдардан ажырамастығын, дүниетаным бірлігін білдіретін культ (табыну) сатысы; ә) адам әрекеті мен адам индивидуалдығының әр алуандығы жағдайында мәдени формаларды іріктеуді білдіретін культура (мәдениет) сатысы [9].
Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының еңбектері мен шығармалары тұнып тұрған рухани-адамгершілік тәрбиесіне бағытталған. Ғалым көп тілді меңгерген. Жаста йынан тілдік қоры мол болып, ғылым-білімге араласқан.
Ақынның Адам екі түрлі өлеңінде:
Бір адам бар: өрік, мейіз ағашы сықылды,
Жемісінен дүние жүзі баһра алады.
Бір адам бар терек ағашы сықылды,
Отқа отын болғаннан басқаға жарамайды. -
делінген [46]. Ақын адамды екі түрге бөліп қарастырып, жеміс ағашының бүкіл ғаламға қажеттігін түсіндіреді... Қарап отырақ, өмірдегі қарама-қайшылықты көрсетіп отырған секілді. Қайда барсақта адамдардыңда екі жақтығын көруге болады, бірі қолдап, бірі қарсы шығады. Біз бұл өлең жолдарын мән-мағынасына үңіліп отырып, талдап қарадық:
Кесте №3 - Адам екі түрлі
1. Ағаш - Жеміс ағашы - өрік, мейіз, т.б.
2. Ағаш - Терек ағашы - отын.
3. Жалпы - адам.
Қарама - қайшылықтың орын алуы.
Нәтиже - Адам. Өзегі - руханилық.
1. Адам - Адам - жақсылық, қайыр көрсету, демеуші, қолдаушы, т.б.
2. Адам - Адам - өз күйінде қалуы, жанындағы жандарға көмек қолын созбауы, көреалмауышылық, екі адам арасына от салу, т.б.
Нәтижесі - жеміс, жақсылық.
Нәтижесі - отын. Бұл теңеудегі адамның сол деңгейде қалуы.
Егер біз жеміс ағашына күнделікті су құйып отырмасақ, бұл ағашымыздың жеміз бермеу мүмкіндігі бар, сондықтан да біз күнделікті алға талпынып, көмек қолын созған жанға мүмкіндігінше қайыр көрсетіп отыруымыз, білімді шыңдай беруіміз керек.
ХХ ғасырдың бас кезінде ұлы Абайдың соңын ала шыққан Мәшһүр Жүсіп Көпеев сол Абайдың cара жолын арман-мұрат тұтып, соның соқпағымен тас қияға өрлегендердің бірі еді. Ақын өзі ғана ұстазынан тәлім-тәрбие алып қоймай, өзге жұрттың да сол жолмен ілгері басуын тіледі. Ол бұл тілегін күндіз-түні өлең жазып, халықтың ішкі жан дүниесін тербетіп, оларды өнер-білімге, отырықшылыққа шақыру арқылы жүзеге асырды. Ақынның түпкі арманы - халықты жаппай сауаттандыру еді. Алайда ол мұндай игілікті іс тек сөзбен ғана жүзеге аспайтынын, ол үшін қолда билік болуымен қатар, мол қаражаттың қажет екендігін кейін сезінді. Амалсыз ішкі мұң-шерін тағы да өлеңмен шертті [47]:
Бұлттай жауатұғын менің өзім,
Көкірегім - қан, жаспенен толған көзім.
Жаңбырдың рахымет тамшысындай,
Ғаламға дастан қылып айтқан сөзім.
Сол кездері ақынның көкірегінен тесіп шыққан сөзді түсінетін, оған еміренетін жанның аз болғандығына қынжыласың. Ақынның жауатұғын бұлттай күйде түнергендігі бекер еместігі, жүректен шыққан үннің ешқайда жарамай қалғандығы байқалады...
Көкірегім - қан, жаспенен толған көзім деген өлеңнің осы жолына қарасақ, ақын қоғамда болып жатқан мәселелерді көре тұрып, оған ештене жасай алмайтындығын аңғарамыз. Осындай мәселелер сол кездері болды дейміз, бірақ қазіргі кезде де орын алуда. Мысалы, егемендік алып, бәріміз жайқалдық делік, дегенмен де жоғарыда отырған ағаларымыздың қарапайым халықтың ішкі жан дүниесін әлі де түсінбеген күйде секілді. Халықты арбау, өз азаматтарымызды емес, шет елден келген азаматтарға қолдау көрсету жайы тағы бар... Адамның жүрегі қынжылып қарайтын тағы бір нәрсе: адамдардың бойындағы рухани құндылықтардың төмендеп бара жатқандығы (әр адам өзін ғана ойлауы, сүйіспеншіліктің жойылуы, қазақтың өз тілін жетік меңгермей жатып, басқа тілдерді меңгеруі, шала қазақтану, т.б.). Өмірдегі қымбатты деп саналатындардың бірі, бұл - рухани құндылықтар деп түсінеміз.
Сонымен М.Ж.Көпеев өзінің Бес қымбат деген өлеңінде [48]:
Ең әуел керек нәрсе-иман - деген...
Екінші керек нәрсе-ғақыл - деген...
Үшiншi қымбат нәрсе-сабыр! - деген...
Төртінші, қымбат нәрсе-шүкір - деген...
Бесінші, қымбат нәрсе-әдеп - деген...
Иман, Ғақыл, Сабыр, Шүкір, Әдепті өмірде бес қымбат ретінде қажетті нәрселер деп көрсеткен. Расындада осы бес қымбатты әр бір жанның иманды, ғақылды түсініп, білуі, сабырлы болуы, шүкіршілік етуі, әдеп танытуы қажетті деп ойлаймыз.
Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір тамшымыз кітабынан деген өлең жолдарында [49]:
Сөйлесе жұрт пайдасын білген ерлер,
Хакімдер атып тастар көзін жойып.
Қалайша Россияның әділдігі,
Мүшелер терімізді малша сойып,
Жіберсін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ САЯСАТТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ
магистратура
Жалпы және этникалық педагогика кафедрасы
Диссертация жұмысы
БОЛАШАҚ ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ ПӘНІ МҰҒАЛІМІН ОҚУШЫЛАРҒА РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕ БЕРУГЕ ДАЙЫНДАУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
Орындаған __________ Мухангалиева Р.А. _____________2014 ж.
(қолы)
Ғылыми жетекші
п.ғ.д., профессор ______ Қожахметова К.Ж. _____________2014 ж.
(қолы)
Алматы, 2014
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
1
ОҚУШЫЛАРҒА РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕ БЕРУ ҮДЕРІСІНДЕ БОЛАШАҚ ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ ПӘНІ МҰҒАЛІМІН ДАЙЫНДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7
1.1
Болашақ Өзін-өзі тану пәні мұғалімін оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беруге дайындау - әлеуметтік-педагогикалық мәселе ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
1.2
Оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беруге болашақ Өзін-өзі тану пәні мұғалімін дайындаудың ғылыми-әдістемелік негіздері ...
35
1.3
Оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беруге болашақ Өзін-өзі тану пәні мұғалімін дайындаудың құрылымдық-мазмұндық моделі
42
2
ОҚУШЫЛАРҒА РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕ БЕРУГЕ БОЛАШАҚ ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ ПӘНІ МҰҒАЛІМІН ДАЙЫНДАУҒА АРНАЛҒАН ТӘЖІРИБЕЛІК-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖҰМЫС ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
57
2.1
Тәжірибелік - педагогикалық жұмыс мазмұны ... ... ... ... ... ... ... .
57
2.2
Тәжірибелік-педагогикалық жұмыс нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ...
68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
74
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ...
78
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі:
Болашақта ел тұтқасын ұстар азаматтардың өнегелі тәрбиесі бүгінгі күн тәртібінде тұрған маңызды мәселелердің бірі: олар отансүйгіштік сезімін, білім мен біліктілігін, дағдысы мен шеберлігін, асқақ адамшылдық пен адамгершілік қадір-қасиеттерін жаңа дүниетанымдық көзқарастарын, салауаттылық дағдыларын - ұнамды мінез-құлық нормалар мен рухани - адамгершілік тәрбиесін қалыптастыру қажеттілік екені белгілі.
Болашақ жаңарған қоғамның жастарына ұлттық-патриоттық рухта тәрбие берудің сапалық деңгейін көтеріп, рухани-адамгершілік түсініктері мен ұғымдарын тәрбиелеуді білім беру мекемелері міндет етіп қойған.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан Халқына Жолдауында: ...оқушыларды қазақстандық патриотизм шығармашылық жағынан дамыған жеке тұлға ретінде тәрбиелеу аса қажет... Ұлттық мінез-құлық, биік талғампаздық, тәкпәппарлық, тектілік, білімділік, биік талғам, ұлттық намыс қасиеттерін сіңіріп қалыптастыруымыз керек, - дегені мәлім [1, 2, 3]. Міне, сондықтан жеке тұлғаның рухани және жан-жақты дамуының қайнар көзі білім мен ғылымды, тәрбиені қоғам талабына сай дамыта отырып, жас ұрпақ бойында имандылық, рухани-адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру басты міндет болып есептеледі және жалпы білім беретін орта мектептің түпкі стратегиялық нысаны мүлде жаңаша, шығармашылық тұрғыдан ойлай алатын, танымдық мәдениеті биік адамдардың жаңа легін дүниеге мәдени тұрғыдан жоғары жауапкершілікпен қарай білетін, біліктілігі жоғары азаматтарды қалыптастыру идеясы болуға тиіс.
Әр халықтың ұрпақ тәрбиелеудегі сан ғасырға созылған өзіндік тарихы, тағлымы, ой-пікірлері бар болғандықтан, оқушылардың рухани-адамгершілік тәрбиесі туралы тұжырымдар философ, тарихшы, этнограф, психолог, педагог ғалымдардың зерттеу еңбектерінен орын алған. Оның тамыры тереңге жайылып, Орхон-Енисей жазбаларынан бастап, қазақ даласының аты аңызға айнаған кемеңгер ойшыл Қорқыт атаның, Әлемнің екінші Ұстазы атанған данышпан, ойшыл әл Фарабидің және сол орта ғасыр дәуіріндегі ғұламалардың (Ж.Баласағұн, Қ.А.Яссауи, М. Қашқари т.б.), ХІІ-ХІХ ғасырда өмір сүрген ақын-жыраулардың (Асанқайғы, Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз, Жиенбет, Ақтамберді, Үмбетей, Бұқар жырау, Майлықожа, т.б.) жастарға тәрбиесі мол мұралардан бастау алады [4]. Аталған ойшылдардың еңбектері ғылыми педагогикалық тұрғыда сараланып, елін, жерін, Отанын, ұлттық мәдениетін сүйетін арлы, рухани - адамгершілігі мол, парасатты ұрпақ тәрбиелеуде баға жетпес мұра болып табылуда.
Тұлғаның рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру және оның өнегелі үлгілерін жастар тәрбиесінде пайдалану қажеттілігі мен теориялық-практикалық негіздері Аристотель, Сократ, Платоннан бастау алып, келесі ғалымдар еңбектерінде жалғасын тапты (Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, К.Д.Ушинский, В.А.Сухомлинский, А.С.Макаренко, Б.С.Гершунский, И.П.Подласый, Н.Е.Щуркова т.б.) [5-7].
Рухани-адамгершілік тәрбиесінің жас ұрпақты тәрбиелеуде алатын орны жөнінде қазақ зиялыларының еңбектерінде де сөз болған, әсіресе, ХІХ ғ. екінші жартысында Ш.Уалиханов [8], Ы.Алтынсарин [9], А.Құнанбаев [10] мұраларында жалғасын тауып насихатталады.
ХХ ғасыр басында қазақ халқының білім беру саласында үлкен бетбұрыстар болды. Ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан мұраларды жинақтау, оны бүгінгі оқушылардың рухани-адамгершілік тәрбиесіне пайдалану А.Байтұрсынов [11], М.Жұмабаев [12], Ж.Аймауытов [13], Ш.Құдайбердиев [14], және т.б. еңбектерінде көрініс тапты.
Рухани-адамгершілік құндылықтардың мәні, тәрбиелік маңызы туралы зерттеуші ғалымдарымыз өз еңбектерінде көрсеткен. Олар:
Айдналиева Н.А. Болашақ мұғалімдердің этнопедагогикалық мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық негіздері [15]; Махамедова Б.Я. Оқушыларды имандылық негізінде салауатты өмір салтын қалыптастыруға болашақ мұғалімдерді кәсіби даярлау[16]; Демеуов А.Қ. Педагогикалық оқу орындарындағы болашақ мұғалімдерді тұлғaлық- кәсіби дамыту процесінде рухани және дене тәрбиесін интеграциялау [17]; Бөлетова Л.А. Болашақ мұғалімдерді қазақ халқының салт-дәстүрлерін мектептің оқу-тәрбие үрдісінде пайдалануға дайындау [18]; Утебаева А.Т. Ауыл мектебі оқушыларын рухани-адамгершілікке тәрбиелеудің педагогикалық шарттары [19]; Айджанова Н.А. Бастауыш мектеп оқушыларының рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру [20]; Елемесова А.С. Абай мұрасындағы рухани-имандылық тәрбие идеялары [21]; Кайбулдаева Г.А. Ұлттық балабақшалардағы рухани-адамгершілік тәрбие жүйесінің тарихи даму бағыттары [22]; Каплиева А.Қ. Оқушылардың салауатты өмір сүру дағдыларын рухани-адамгершілік құндылықтар негізінде қалыптастыру [23]; Ерғалиева Г.А. Рухани-адамгершілік құндылықтар негізінде студенттердің өзін-өзі тәрбиелеуінің педагогикалық шарттары [24]; Таутенбаева А.А. Жоғары оқу орындарының оқу-тәрбие үрдісінде студенттердің ұлттық рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру[25]; Байдалиев Д.Д. Болашақ мұғалімдерді өлкетану жұмысына кәсіби даярлау [26]; Бөлеев Қалдыбек Болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге дайындаудың теориясы мен практикасы [27]; Әлқожаева Н.С. Қазіргі кездегі білім беру парадигмалары контексіндегі тұлғаның рухани дүниесін қалыптастырудың ғылыми педагогикалық негіздері [28], Қожахметова К.Ж. Рухани-адамгершілік тәрбиенің этнопедагогикалық негіздері [29] және т.б. Әр зерттеуші өз еңбектерінде кәсіби бағдар беру, руханилық, рухани-адамгершілік ұғымдарына тоқталып, талдаған және оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беру мәселесінде жан жақты қарастырған.
Жоғарыда көрсетілген еңбектерде, диссертациялық, зерттеу жұмыстарын да раухани-адамгершілік тәрбиенің даму тарихын жүйеге келтіріп, педагогикалық тұрғыда зерделеу нәтижесінде жеке тұлғаны қалыптастыру мүмкіндіктерін қарастырды.
Мектептің оқу-тәрбие процесін зерттеудегі қорытындысы, оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беруде болашақ өзін-өзі тану пәні мұғалімін даярлау қажеттілігін дәлелдей түсті. Себебі, болашақ өзін-өзі тану пәні мұғалімінің кәсіби білімі көтеріліп отырған мәселеге байланысты жеткіліксіз болса, екінші жағынан оқушылардың бойына рухани - адамгершілік тәрбие қалыптастыру жөнінде теориялық жағынан негізделген ғылыми-әдістемелік мазмұнның тапшылығымен және де оқушылардың теріс жолға түсуінің бүгінгі таңда өзекті болып отырғанымен (темекі шегіп, ұрлық жасау, балағаттау, т.б. теріс іс-әрекеттерді жасау) түсіндіруге болады. Осы қарама-қайшылықты негізге ала отырып, адамзаттың рухани құндылығын күшейту мақсатында оқу-тәрбие процесінде рухани-адамгершілік тәрбиені дамыту және оған болашақ Өзін-өзі тану пәні мұғалімін дайындау мәселесі Болашақ Өзін-өзі тану пәні мұғалімін оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беруге дайындаудың ғылыми-әдістемелік негіздері деп зерттеу тақырыбымызды таңдап алуға себеп болды.
Зерттеудің мақсаты: Болашақ Өзін-өзі тану пәні мұғалімін оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беруге дайындауды теориялық тұрғыдан негіздеу және оны ғылыми-әдістемелік қамтамасыз ету.
Зерттеудің нысаны: ЖОО-да болашақ Өзін-өзі тану пәнінің мұғалімін кәсіби даярлау үдерісі.
Зерттеу пәні: Оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беруге болашақ Өзін-өзі тану пәні мұғалімін дайындау үдерісін ғылыми-әдістемелік тұрғыдан қамту.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер жоғары оқу орындарында болашақ өзін-өзі тану пәні мұғалімін даярлау барысында рухани-адамгершілік құндылықтар негізінде өзін-өзі тану мен тәрбиелеу әдістері тиімді қолданылса, онда оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беруде болашақ өзін-өзі тану пәні мұғалімін дайындаудың ғылыми-әдістемелік негіздерін қалыптастыру шаралары оң ықпалын тигізеді, өйткені оқу-тәрбие үдерісі студенттердің рухани-адамгершілік тәрбиесіне, өзін-өзі тануына, өзін-өзі басқаруына тиімді ықпал етеді.
Зерттеудің міндеттері:
- Рух, рухани, рухани-адамгершілік тәрбие ұғымдарының мәнін және болашақ Өзін-өзі тану пәні мұғалімін оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беруге дайындаудың ғылыми-әдістемелік негіздерін анықтау;
- Оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беруге болашақ Өзін-өзі тану пәні мұғалімін даярлаудың құрылымдық-мазмұндық моделін жасау;
- Оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беруге болашақ Өзін-өзі тану пәні мұғалімін даярлауды тәжірибелік-педагогикалық жұмыс барысында тексеру, зерттеу мәселесі бойынша әдістемелік ұсыныстар дайындау.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: философиялық таным теориясы, жалпы адамзаттық құндылықтар негізіндегі тәрбие тұжырымдамаларын анықтайтын педагогикалық теориялар, жеке тұлғаның дамуы және өзін-өзі дамытуы жөніндегі ғылыми тұжырымдар, рухани-адамгершілік өзін-өзі тәрбиелеудің теориялық принциптері, жоғары оқу орындарына енгізіліп отырған Өзін-өзі тану тәжірибелік жұмыстарының тұжырымдамалары.
Зерттеу көздері: философтардың, психологтардың, педагогтардың тұлға туралы, танымдық әрекет, өзін-өзі тану теориясы мен тәжірибесі, рухани-адамгершілік құндылық туралы шетелдік және отандық зерттеулер, білім беруді ізгілендірудің нормативті құжаттары.
Зерттеу әдістері:
-Зерттеу мәселелері бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерге, әдістемелік құралдарға теориялық талдау жасау;
- Байқау, сауалнама жүргізу, сұхбаттасу, сабақтарға талдау жасау;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теориялық маңыздылығы
- Рухани-адамгершілік тәрбие ұғымының мәні теориялық тұрғыдан негізделді;
- Болашақ Өзін-өзі тану пәні мұғалімін оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беруге дайындаудың ғылыми-әдістемелік негіздері анықталды;
- Болашақ Өзін-өзі тану пәні мұғалімін оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беруге дайындаудың құрылымдық-мазмұндық моделі жасалды;
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеу тақырыбының өзектілігі негізделеді. Ғылыми аппарат: мақсаты, нысаны, пәні, болжамы, міндеттері, зерттеу көздері, әдістері айқындалады; теориялық негіздері анықталады.
Оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беру үдерісінде болашақ өзін-өзі тану пәні мұғалімін дайындаудың теориялық негіздері атты бірінші бөлімде болашақ Өзін-өзі тану пәні мұғалімін оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беруге дайындау - әлеуметтік-педагогикалық мәселесі, оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беруге болашақ Өзін-өзі тану пәні мұғалімін дайындаудың ғылыми-әдістемелік негіздері, оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беруге болашақ Өзін-өзі тану пәні мұғалімін дайындаудың құрылымдық-мазмұндық моделі қарастырылды.
Оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беруге болашақ өзін-өзі тану пәні мұғалімін дайындауға арналған тәжірибелік-педагогикалық жұмыс атты екінші бөлімінде тәжірибелік жұмыс мазмұны, әдістемелері, тәжірибелік-педагогикалық жұмыстың нәтижелері және оларды тәжірибеде қолданудың жолдары көрсетілді.
1 ОҚУШЫЛАРҒА РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕ БЕРУ ҮДЕРІСІНДЕ БОЛАШАҚ ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ ПӘНІ МҰҒАЛІМІН ДАЙЫНДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
0.1 Болашақ Өзін-өзі тану пәні мұғалімін оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беруге дайындау - әлеуметтік-педагогикалық мәселе
Осы заманғы ізгілендіру педагогикасы үшін тұлға мен оның қадіріне құрмет, тұлға еркіндігі мен даму құқығын қорғау, білім мен тәрбиедегі демократиялық қағидаларды берік ұстану т.б. аса маңызды жалпы адамзаттық құндылықтар қатарында саналады. Адам құқы мен еркі - адамзаттың жалпы мүдделерін танытады, түрлі ұлттардың, діндер мен дәуірлердің рухани мұраттарын жақындатады.
Ізгілендіру қазіргі мәдениеттің объективті құбылысы бола отырып, жеке тұлғаны өз халқының рухани қазынасы, ұлттық мәдениеті, игі дәстүрлері негізінде рухани-адамгершілік тұрғыдан қалыптастыруды көздейді.
Қазақтың рухани мәдениеті қола дәуірінен қалыптасып, бірнеше тарихи кезеңдерден өтіп біздің халқымызға жетті. Көне түркілерден келе жатқан көшпенді ата-бабамыздың негізгі рухани мәдениетінде дін арқылы бірлесу, топтасып қалың қол жинап елдің бірлігін сақтап отырған. Шапқыншылық кезеңдерде тек қана білектің күшімен емеc, жүректің, діннің, өткір cөздің, ақыл-ойдың ұшқырлығымен халықты біріктірген. Содан білекті бірді жығар - деген нақыл сөзбен өсиет қалдырған. Қазақстан халқының үш ғасыр бойы рухани мәдениеті сонау сақ, ғұн дәуірі одан кейін жалпы түркі, қазақ хандығы, Ресей мәдениеті, Кеңес үкіметі кезеңдерінің тарихи мәдени даму қалыптарынан өтті. Осы кезеңдерде әрбір даму кезеңі өз кезегінде рухани мәдениеттің дамуына жолдар салды.
Қазақ халқының бүгінге дейін жетіп отырған негізгі рухани мәдени құндылықтарына:
1) Атамекен, атакәсіп, атамұра;
2) Кісілік қасиеттеріне: дінге табыну, шаруашылық, өнеркәсіп өнеріндегі, ішкі дүниесіндегі қол жеткен табыстарын құндылық деп санаған.
3) Отбасын сақтау; ата-баба тарихы, шежірені білу, жеті атаны сақтау қазақтың отбасын сүттей ұйытуға, әрі қарай ата-бабасының салып кеткен ізімен жүретін рухта тәрбиелеу;
4) Айтқан сөзінде тұру, уәжде тұру, халықты жұмылдыратын өтімді сөз айту ұлт үшін маңызды құндылықтарға жатқан.
Рухани-адамгершілік тәрбиесінің негізгі құрауыштары рух, руханилық, адамгершілік, құндылық, тәрбие ұғымдарының өзара байланысына тоқтала кетпекпіз.
Кеңес тоталитаризмі тұсында рух категориясы дінмен байланысты ұғым ретінде қабылданып келгендіктен, соңғы жылдарға дейін үрке қарағандар да аз болған жоқ. Тек білім берудің гуманистік парадигмасына көшу үрдісінің ықпалының нәтижесінде оң көзқарастар қалыптасты [30].
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде Рух - табиғи материалдық бастаманы білдіретін философиялық ұғым - делінген.
Философиялық сөздікте Рух - материяның жоғарғы көркі қоғамның рухани өмірі, қоғамдық сана мен болмыстың бейнесі болып табылады. Руханилық адамның материалдық, қоғамдық тарихи практикасының жоғарғы нәтижесі - деген түсініктемелер берілген [31].
Рух ұғымы субъективті және объективті рух деп жіктелінеді. Субъективті рух - адамның өзіндік сана-сезімі, өз-өзіне баға беруі болса, объективті рух - белгілі бір тарих сахнасында өмір сүріп жатқан халықтың рухы, ең алдымен оның туған тілі, жасаған өнер әлемі, әдет-ғұрпы, тәлім-тәрбие әдістері, адамгершілік құндылықтары, ділі ретінде қабылданады [32].
Қазақ Ұлттық Энциклопедиясында рух - жан дүниесі кейде жан атауының баламасы ретінде қолданылады. Руханилық - адам танымы мен дүниеге көзқарасының адамаралық қарым-қатынастағы биік адамгершілік қағидасы делінген [33].
Рухани мәдениет - адамның, өзіне және басқа адамдарға, дүниеге қатысын реттейтін дәстүрлер мен құндылықтардың жиынтығы.
Рухани тәрбие адамның ізгілік, имандылық ұстанымдарын тәрбиелейді, адамның ақыл-ойы мен іс-әрекеттерін жүрек арқылы ізгілік мұраттарға бағыттап, өмірдің күрделілігін түсінуге рухани көзқарас қалыптастырады. Әр адам өзін-өзі рухани жетілдіру үшін өзін-өзі тәрбиелеуге, өздігінен білім алуға, өздігінен оқуға ұмтылуы тиіс.
Орысша-қазақша түсіндірме сөздікте рухани-адамгершілік тәрбиесі - өмірге адамның тұрақты және үйлесімді дамуын қамтамасыз ететін құндылықты қатынасты қалыптастыру деп көрсетілген [34].
Рухани-адамгершілік сана - адамгершілік көзқарас, пікір, теория, түсініктер мен әдет ғұрыптардың бірлігі. Адамгершілік сана - жүйенің маңызды элементі, ол әдет ғұрыптардың даму үрдісін анықтайды, олардың болашағын ашады, ұшқыр ақыл ойдың нәтижесі. Мұғалім оқушының әлем туралы түсінігінің дұрыс дамуы үшін әркез әлем жұмбағын оқушымен бірге ашуы керек [35].
Рухани-адамгершілік сезім - моральдық ұстанымдар мен ереже жөніндегі білім мазмұны мен жеке адамның қоғамдағы адамгершілік қатынас мен жағдайын білуі. Б.Т.Лихачев: Адамгершілік сезім дегеніміз - шындықтағы адамгершілік қатынастарды және өзара әрекеттесуді үнемі эмоционалдық түйсіну, қобалжу.
Рухани-адамгершілік мінез-құлық - адамның тұлғалық мәнінің еркін дамуы, өз тәртібін қоғамдық мүддеге бағындыра білуі, мақсатты жүзеге асыру жолында қиындықтарды жеңе білуі. Адамгершілік қажеттілік, ерік, тілек, табандылық және өмірде адамгершілік таңдауын жүзеге асыру адамгершілік мінез-құлықтың маңызды бөлшегі болып табылады.
Рухани-адамгершілік даму - жеке тұлғаның тәрбиеге, әлеуметтік ортаға, жеке тәжірибесі мен өзін-өзі тәрбиеленуіне байланысты адамгершілік тәрбиелілігінің жетілу деңгейі.
Рухани құндылық - қоғамдағы мәдени тұтастық, оның ішкі бірлігі, әлеуметтік ортадағы таным, мұраттары, әсемдік пен адамгершілік қасиеттері арқылы көрінеді. Сонда рухани құндылық - адамның ортамен қарым қатынас, айналысатын ісі, білімі мен өмір сүру салты, санасы мен сезімі, сенімінен тұратын жиынтық [36]. Рухани-адамгершілік құндылықтар дегеніміз - адамның өзінің табиғи жаратылысы мен арнайы ұйымдастырылған тәрбиелеу жүйесі негізінде дамыған, тұлғаның тұрақтылығы деңгейін, қоғамдағы орнын, даралық қасиеттерінің сипатын айқындайтын ішкі құрылымдық жүйе.
Руханилықтың ең негізгі өлшемдерінің бірі - адамның жақсылыққа қарай талпысыны. Жақсылық жасай білу - адамды адам еткен іс-әрекеттердің бірі, ол руханилықтың құрылымын қалыптастырушы өнердің бірі. Руханилықтың тағы бір келбеті - адамның өз бойындағы барлық жақсы қасиеттерін әлемге паш етуге дайындығы, яғни ақылын, дарынын, қабілетін, шеберлігін, ішкі нұрын, жүрек жылуын адамдарға, табиғатқа, Ғаламға беруге ұмтылысы [37].
Жалпы жоғарыдағы анықтамаларды талдай келе, біз рухани-адамгершілік тәрбие ұғымына тоқталуды жөн санадық. Рухани-адамгершілік тәрбие дегеніміз - қоғамға қажетті, адамның бойындағы жалпы ізгі қасиеттер жиынтығы деп түсінеміз.
Рухани-адамгершілік тәрбие сонау ежелгі кезден бері әлеуметтік ортада өз тапшылығымен келеді, осыған байланысты әр кезеңдегі ақын-жыраулар, ойшылдар, ғалымдар еңбектерінде қарастырып, рухани-адамгершілік құндылықтарды, тәрбиені қалыптастыру жолдарын іздеген.
Антика заманында өмір сүрген Сократ (б.з.б. 469-399 жылдары) таным мен философияның негізгі мәселесі адам болу керектігіне мән бере отырып, адамға алдымен өзіңді біл, сол арқылы дүниені, әлемді білесің деп уағыздады, яғни адам барлық заттардың мөлшері бола алатындығын дәлелдеді. Адамның бойындағы ізгілікке ие бола отырып, адами құндылықтарды - білімділік, даналық, парасаттылық, адамгершілік ізгі қасиеттерді жоғары бағалады. Платон үшін құндылық - өмір сүру, Аристотель үшін құндылық - адамның даналығы, яғни қандай да болмаcын құнды нәрсені таба білуі болды.
Адамның парасаттылық, имандылық, нәзіктік, ақылдылық, іскерлік, адамгершілік тәрбиесінің маңыздылығына аса құнды мұралар арнаған ғалымдар шығармаларының жас ұрпақ тәрбиесінде алатын орны ерекше.
Орта ғасырда педагогика ғылымының қалыптасуына өзіндік зор үлесін қосқан ұлы ойшыл, данышпан ғалым Әунасыр әл-Фараби еңбектерінде рухани құндылықтарға көңіл бөлгендігі белгілі. Атап көрсеткен ерекше ұғымы қайырымдылық феномені болды. Қайырымдылық екі түрлі болады: этикалық және зияткерлік. Зияткерлік - (жанның) ақыл- парасаттылық жағына жататын қайырымдылық - дейді ғұлама [38].
ХІ ғасырда өмір сүрген түркі данасы ойшыл-ақын Жүсіп Баласағұнидің Құтты білік атты еңбегінде бүкіл адамзатқа тән адами құндылықтарға сипаттама берілген. "Құтты білікте" ол, ең алдымен, даналық яғни қазіргі түсініктегі теориялық зерде туралы ой толғап, даналық табиғатын, оның ерекшелігін, туа біткен қабілеттер мен кейінгі білім жинақтаудағы адамның өз рөлі, таным процесінде ақиқатқа ұмтылу, т.б. мәселелерді қарастырады. Дастандағы адами құндылықтардың жүйесі төмендегідей болып табылады: 1) адам, адамның өмірі, жеке тұлға; 2) имандылық, ізгілік, руханилық; 3) тектілік, парасаттылық, кісілік; 4) оқу-білім, ақыл, даналық; 5) әділдік; 6) байлық, дәулет, құт; 7) қанағат, ынсап, тәубешілдік; 8) жомарт жүрек; 9) тіл өнері, сөз шеберлігі; 10) ел басқару өнері, билік [39].
Құтты білікте білім өмір мәні және қоғам мәдени, рухани деңгейінің өлшемі ретінде көрсетіледі. Ойшылдың пікірінше, білім мен парасат адам мен қоғам өмірінде кездесетін зұлымдықтардың алдын алу үшін қажет. Білім адамның өз болмысын танып білуге, иманын жетілдіруге, өмірдегі өз орнын табуға және қайырымды болуға жол ашатын жарқын жол.
Қожа Ахмет Йасауи философиясының басты тақырыбтарының бірі Жаратушымен тығыз байланыс, әлемнің үйлесімі, кеңістік пен уақыттың бірлігі, адамның Алланы тануға ұмтылысы, ғарыш пен адам әлемінің тұтастығы, макрокосмос пен микрокосмос болып табылады. Ол өзінің еңбектерінде негізгі ұстаным ретінде Хақты, Руханилықты, Тазалықты тануға апаратын ізденіс жолын жатқызады. Йасауи түсінігінде өзіндік таным мен өзіндік тазару, Хақты тану Шындық шыңына ұмтылыс. Йасауи ілімінен тұлғаның сапаларына да қызығушылық білдіргенін көреміз. Олар: шыдамдылық пен төзімділік, саналы тоқтам, ұстамдылық, шүкіршілік пен қанағатшылдық [40]. Жалпы айтатын болсақ, Йасауи ілімінен рухани-адамгершілік тәрбиесін көре аламыз, өйткені тұлғаның сапалық қасиеттерін, оның жетілдіру жолдарын қарастырған.
Махмұт Қашғари. (ХІ ғ.) Негізгі еңбегі Диуани лұғат ат-түрік (Түркі сөздерінің жинағы) деп аталады [41]. Жинақта адамгершілік, тәлім-тәрбие, психологиялық қасиеттер, адамның бойында кездесетін жағымды және жағымсыз мінез-құлықтарға сипаттама береді. Ақылымды ал, ұлым менің, рақымшыл бол, әулетіңнің ағасы бол, ақылшы данасы бол, білгеніңді ортақтас... , Ұлым менің, ақыл сенің серігің, Ашу-ыза ақылыңды алады, мажыма мылжың дүниеңді тарылтады. Даналардың сөзі - ақыл, зер салсаң, зердеңе қонар, Рақымшыл болсаң, менмен болма, Рақымың болмай мақтансаң, қиын-қыстауда қиналарсың, Туғаныңның мәртебесін өсіргің келсе, сый-сияпат көрсет...
Жеке тұлғаның қоғадағы орны мен маңызын, тәлім-тәрбиесін, өмірдің қыр-сыры туралы толғаныстарын, ақыл-кеңесін, даналық өсиеттерін, терме-жырлар арқылы тоғаған ақын-жыраулар: Асан Қайғы, Шалкиіз, Ақтамберді, Бұқар жырау, Шыл ақын, Дулат Бабатайұлы, Махамбет Өтемісұлы қазақ ұл-қыздарын тәр құнды қасиеттерді, оларды тәрбиелеу туралы көзқарастарын өздерінің әдеби-көркем шығармаларына арқау етті. Сонымен бірге халықтың рухани дүниесін, мәселені өмір салтымен, жер мұратымен, бостандық, теңдікпен, ел билеушілер мен төрелердің, батырлардың, қарапайым адамдардың жеке басымен, отбасындағы қарым-қатынасымен, үлкендерге, әйелдерге деген құрметпен тікелей байланыстыра қарастырады.
Кесте - 1 Ақын-жыраулардың еңбектеріндегі рухани құндылықтардың көрініс табуы
№
Ақын-жыраулар
Мазмұны
1
Асан қайғы
Қазақ қоғамының болашағы үшін барша жұртты бай, кедей деп бөлмей, адамгершілікке, бірлікке, бауырластыққа баулуды қажет деп санады. Адамның мінез-құлқы жақсы болуы үшін айналасындағыларға жанашырлық ізгі жүректілік білдіруі, қамқоршы болуы қажет деді. Бүкіл халқының қамын ойлауы, елді берекелі бірлікке, шынайы достыққа адал еңбекке шақыруы, сол замандағы прогрессивтік маңызы зор гуманистік көзқарас болды.
2
Қазтуған
Қазақтардың әскери рухын, туған жерін, халық өмірі мен тұрмысын суреттейтін көптеген өлеңдерден тұратын шығармашылық мол мұра қалдырды. Оның поэзиясы жауынгерлердің көшпелі өмірін, көзқарасын суреттейді және олардың тұрмысын, айналадағы құлан таза табиғат туралы ойларын бейнелейді. Ақын-жыраудың қиялының жүйріктігі, өткірлігі, бай және әдемі көркемдік әдістері сол дәуірдегі қазақтардың поэтикалық өнерінің жоғары деңгейде болғанын, сонымен бірге, өзіндік ерекшеліктері бар екенін білдіреді. "Мадақ жыры", "Туған жермен қоштасу".
3
Ақтамберді
Халықтың рухани дүниесінің іргесін бекітіп, шаңырағын шайқалтпауға себеп болатын күштің өз бойында екенін ескертіп, жастарға арнап сөз қалдырған екен: ...Бірлікте бар қасиет. Татулық болар берек, Қылмасын жұрт келеке. Араз болса алты ауыз... Достыққа, бірлікке шақырады.
4
Бұқар
Елдің бірлігі, бейбіт өмірі, өз отанына деген сүйіспеншілік, сыртқы жаулардан елін қорғай білу, тәлім-тәрбиелік, өскелең ұрпақ тәрбиесі.
Екі жақсы қас болмас,
Екі жаман дос болмас.
Дос болғанмен хан болмас,
Екі жақсы дос болмас,
Дос болса, түбі бос болмас, -
деп адамгершілік, ізгілік қасиеттерді жастардың арасында кеңінен насихаттайды.
Жақсының аты өлмейді, ғалымның хаты өлмейді
5
Шалкиіз
Жақсының өзі өлсе де, сөзі өлмес,
Жақсы байқап сөйлер,
Жаман шайқап сөйлер, - деген өлең жолдарынан адамның жақсы мен жаман болуы халқына, еліне жасаған пайдасына, сіңірген еңбегіне байланысты:
Жаманнан туған жақсы бар
Адам айтса нанғысыз,
Жақсыдан туған жаман бар
Күндердің күні болғанда
Бір аяқ асқа алғысыз деп адамның жан дүниесі туралы айтады.
Нақыл сөздерге тәлімдік-тәрбиелік ойлауға, өнегелік тұжырымдарға бай келеді.
Қазақ жырауларының қай-қайсысын алсақ та, жыр-толғауларында айтылатын негізгі идея - ел бірлігін, өз отанын сүю, оны сыртқы жаулардан қорғау, батырлығы мен ақындығы сай келетін, сол кезеңнің өзекті, маңызды мәселелерін жырлай отырып, аз сөзбен көп мағына беретін толғауларының жас ұрпаққа тәлімдік-тәрбиелік, тағылымдық ерекше екендігі көрінеді [42, 43].
Ұлы Абай адам мәселесіне, оның табиғи және әлеуметтік жақтарының арақатынасын, адамгершілік, кемелдену, гуманизм идеяларын өзгеше пайымдайтын сананы тудырды. Ұлы ғұламаның жарық дүниеге келген адам баласының маңдайына жазылған тағдыры жайлы, оның дүниеден алатын орны мен рөлі жайлы философиялық пайымдауға, сан қилы да күрделі адам болмысын жан-жақты әлеуметтік қарым - қатынасы адамдарды түзу жолға түсіреді - деп тұлғаның рухани-адамгершілік құндылықтарына адамның адами қасиетінің дамуын негізге алып, келер ұрпаққа бір сөзбен "Адам бол!" - деген ойларынан нағыз адам болу үшін тек қана өзіңді тану арқылы сыртқы мәдениетке, тілге дінге мән бере отырып дамуға сол арқылы адамгершіліктің негізгі принциптері- қайырымдылық, биік талғам, шындық, әділдік негіздерін қабылдауға итермелейді немесе "Адам баласын заман өсіреді, кімде-кім жаман болса, оның өзінің замандастарының бәрі кінәлі" деп рухани-адамгершілік құндылықтың келесі жағы қарым-қатынас құндылығын суреттесе, өзінің отыз жетінші сөзінде: "Адам баласы бір-бірінен ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озады - деп рухани-адамгершілік құндылықтарына мәдени-этикалық құндылықтардың мәнін ашып көрсетеді. " Тағы бір сөзінде Абай шынайы байлық бұл адамдардың бір-бірін және өзін терең түсініп, өзара түсіністік қалыптасқанда ғана адамдар үйлесімді тіршілік құрып, дами бастайды - деп адам бойындағы ең жоғары қалыптасқан құндылықтар бұл олардың ішкі рухани дүниесінің байлығы мен асыл қасиеттерін көрсете білу екендігін дәлелдеп береді [10].
Шәкәрім философиясының негізгі өзегі адам, оған ерекше қамқорлық пен көңіл бөлу оның пәні болып табылады. Ойшыл қaзaқтың ағартушылық дәстүріне сәйкес адмның мәні, оның табиғaты мен өмірдегі орны білімде, әсіресе шындықты білуде деп есептейді. Бірақ шындық адамның сезімдеріне берілмеген. Aдам оны aқылының көзімен ғaна көре aлaды, өйткені бaсты шындық әлемнің пaйда болу себептері турaлы шындық болып есептеледі.
Ш.Құдайбердінің "Үш aнық" aтты философиялық еңбегінде тұлғaны рухaни қaлыптастыру мәселесіндегі мaңызы ерекше екеніне тоқтaлуғa болaды. Ол өзінің ұзaқ жылдaр бойы ізденіп, зерделенген ой түйінінде философиялық танымның екі бағыты терең зерделенді. Мaтериализм жолындaғы тaным-бірінші aнық, дін жолындaғы идеaлистік тaным- екінші aнық деп aрa жігі ажыратылады. Ол өзінің көрегендігімен тек логикалық ойлау жүйесі арқылы дүниені тану мүмкін емес екендігін атап өтеді. Ол ... адaм жaнының көрінісі ынсaп, әділет, мейірім - үшеуі қосылып ар-ұждан деген ұғым беретінін, ол ар ілімінің негізі болатынын, оның үшінші анық екенін қисынды түрде тұжырымдaды. Тән мен жaнның үйлесімділігін, жанның саналы толысуын түсініп, ар-ұжданның өмірге таяныш екенін сезген адам ғана жүрегіндегі таза кіршіксіз махаббаты арқылы жaрaтушыны танып, өмірдің мәнін, өзінің өмірге не үшін келгенін сaнaлы түрде ұғынып, жaрқын болашаққа жететіндігінің ақиқаттылығына көзін жеткізді. Ш.Құдaйбердіұлының еңбектеріндегі "жaн, рух" жaйындaғы тұлғaның рухaнилық сaнaсы - өмірдің мәнін, өзінің өмірдегі орынын, өз тaғдырын халықтың тағдырымен ортақ деп түсіну қaбілетін дaмыту, жақын адамдардың алдындағы жауапкершілігін сезіну, өзінің жеке басына тән азаматтық және адамгершілік парызын орындау т.б. ой жетегінен адамгершілік рухани қадір қасиеттердің біртұтастығын және оның қалыптасуы жан мен рухтың, тәннің үйлесімділігінен туындайтынын ұғынуға болады. Ш. Құдайбердіұлының "Үш aнық" шығaрмaсы жaн мен тәннің өзaрa бaйлaнысын көрсете отырып, aқылдылыққa, ынсaптылыққa, мейірімділікке тәрбиелеу, aқыл мен мінез үйлесімділігін қaлыптaстыру сияқты парасаттылыққa шaқырады. Шәкәрім рух пен нәпсі, ақыл мен ой, сенім мен махaббaт, aқиқaт, жүрек жылуы сияқты рухани ілімді талдап берді [14].
Шәкәрім Құдaйбердіұлының Адамның жақсы өмір сүруіне үш сапа негіз бола алады, олар бaрлығынан басым болатын - адал еңбек, мінсіз ақыл, таза жүрек, - деген нaқыл сөзде айтылған адамның жақсы өмір сүруіне негіз бола алатын адaми қасиеттердің мәнін ұғыну әр бір адамның өз бойларындағы адaмгершілік қасиеттерді дамытуына ықпал етеді.
Шәкәрім жүректі тaзалау мәселесі бойынша өзіндік пікірімен ерекшеленеді:
Ешкімге зиян тигізбей,
Кәріптің көңілін күйгізбей,
Сайтанға беттен сүйгізбей,
Жүрегіңді нұрмен жу.
Шәкәрімнің нұрмен жу дегені - дұрыс білімді насихаттауы [44].
Aдамның пейілі таза, көңілі кең, мейірімі мол, әр нәрсені қанағат ынсап тұта алу қасиетінің көптігі ниетке байланысты екендігін Шәкәрімнің Мейірім, ынсап, әділет, шыдам, шыншыл харакет - түп қазығы ақ ниет, - деген нақыл сөзі дәйектей түседі. Мейірімді, қайырымды, сезімтал адам әрдайым жақсылық жасауға дайын тұрады. Ақ ниетпен жақсылық жасау адамның ішкі дүниесінің байлығын, жан сұлулығын көрсетеді.
Шәкәрім Aбaй үлгі еткен өнер-білімді, адамгершілік ізгі қасиеттерді өзіне ұран тұтып, Жастaрға деген өлеңінде өтірік, өсек, ұрлық-зорлыққа әуес болма, жалқаулықтан, жамандықтан алшақ болуды, оқу оқып, білім ал, талаптанып, талпын, бойыңдағы өнерің мен біліміңді ел қажетіне жұмса дейді.
Ақынның жастарға үсынған адамгершілік жолы - адалдық пен ғылымды меңгеру. Осы екі жол кісіні қиындықтан құтқарады, надандықтан арылтады, адамгершілік тезге салады.
Шәкәрім өлеңдері сапалы қасиеттерге басымдық беріп жағымсыз қылықты қалай жоюдың жолдарын көрсетеді. Ақын үшін руханилық сапаны арттырудың бірден бір жолы - өзін-өзі тануы. Ізгілікке кедергі болатын ішкі дүниедегі нашар белгілерді жоюдың жолдарын да ақын поэтикалық өрнекпен көркемдеген. Ол адамның салдыр-салақтығы, жалқаулық, ашу сияқты психологиялық күйлердің адами қасиеттерді тұмшалайтын жағымсыздығын ашады.
Адамның өзін-өзі жеңіп тәннің емес, жанның тілегін орындауын көксеген ақын осындай баяндаулар арқылы поэтикалық айшықты да әсерлі образдарын туындатады.
Ақылсыз мал мен мансап кім екенін,
Сырты - адам, іші - шошқа, сұм екенін,
Алла сүймек, ар сүймек, адам сүймек,
Ұқтырар адамдықтың шын екенін [44].
- деген шумақтардан ақын қаламына тән көркемдік шеберліктерді санамалап көрсетуге болады. Осындағы ақылсыз мал, сырты - адам, іші - шошқа сынды бейнелі образдар ақынның арлы адам, толық адам деген ұстанымдарына қарама-қарсы бейнелер. Шумақтың соңғы екі жолында ақыннның бүкіл шығармасына арқау еткен арлы адам, иманды адам образын суреттеген дүниетанымы айқын көрінеді. Шәкәрім түпнұсқадан алшақ кетпей, ұлттық сипатқа, ұлттық ұғымға сай еркін аударған.
Шәкәрімнің құндылықтық философиясының негізгі мәселесі Адам-Әлем қатынасындағы, адамның орны мен оның рухани құндылығы. Рухани құндылықтық жүйесінде дін құндылықтық өлшем болып қарастырылады, сондықтан да дін мәселесі жөнінде ішкі өлшем бірлігінің межесіне тап болуымыз заңдылық. Дін, соның ішінде ислам дінін күрделі адам институты деп қарастыруға болады. Шәкәрімнің ұғымында дінде Алладан кейін ең бірінші адам тұрады. Өйткені дін адамның барлық тұрмыс тіршіліктік шеңберінде кездеседі. Шәкәрімнің діни көзқарастарындағы сопылықты дұрыс мағынада түсіну керек. Неге десек Шәкәрімнің түсінігі бойынша, діннің атрибуттары ең таза: мейірімділік, ұждан, әділеттілік.
Шәкәрім шығармаларында дін мәселесі ерекше көрініс тапқан, тағы бір басты ерекшелігі: ол еш уақытта фанатизмге үйретпейді. Сауаттылыққа, діни тазалыққа, мейірімдік пен ұжданды қадыр тұтқан Шәкәрім шығармалары - бізге аса үлкен рухани құндылықтық өлшем.
Адамның жан тазалығы, руханилығы оның болмыс кейпiнiң тартымдылығына әкелетiндiгiн дәлелдейдi Шәкәрiм. Ал шын әдiлет, шын махаббат адамға жаратушыны сүю арқылы, халықты сүю арқылы келедi, - дейдi ақын [45].
Біз, Шәкәрім еңбектерін жәнеде ғалым туралы зерттеулерді қарастыра отырып төмендегідей тұжырымға келдік:
Кесте №2. Шәкәрім Құдайбердіұлы мұраларындағы рухани құндылықтар
Рухани құндылықтар
Алла
Адам
Дұрыс әрекет
Еске алу;
Мәңгілік;
Тәнсіздік;
Шүбәсіздік;
Құдіретті.
Соқыр болса көзің, болмасын соқыр жүрегің!!!
Көз - жақсы нәрселерді көру;
Құлақ - жақсы нәрселерді есту;
Мұрын - жақсы нәрселерді сезу;
Ауыз - жақсы сөздерді сөйлеу;
Қол - игі істерді жасау;
Аяқ - таза жолмен жүру.
Адал еңбек;
Кірсіз ақыл;
Мінсіз сөз.
Жалпы адамзаттық құндылықтар
Ұлттық рухани адамгершілік құндылықтар
Жоғарғы сана; Әділеттілік; Шындық; Ақиқат; Махаббат; Нұрлы білім; Ақ жүректі; Таза ақыл; Мейірімділік; Имандылық; Ұждан; Ынсап; Адамгершілік; Адамшылдық.
Мәдениет; Әдебиет; Тарих; Тіл; Дін; Ар-ұят; Абырой; Дәстүр; Әдет-ғұрып, Салт; Ұлттық дүниетаным.
Қорыта келе айтқанда, Шәкәрім дінді адамтанудың саласы ретінде көрсеткен, Адам өзін таныса, Құдайды да танымақ деп діни-философиялық таным мәселесіне терең атсалысқан. Шәкәрім ақ жүрек ұғымына көп көңіл бөлген, махаббат мәселесін кеңінен қарастырған. Шәкәрім адамның адасуларына, әлемдегі қараусыз қалғанына, сана-сезімінің ақаулығына, адам бойындағы абыржу, үрей, өз-өзіне сенімсіздіктің тууына, қайғы-қасіретті жалғыздықты сезіну жағдайларына ерекше мән берген. Ш.Құдайбердіұлы дүниетанымында, адам - жер бетіндегі басты құндылық.
Адамның алғашқы жаратылыстағы мақсаты - тіршіліктің мазмұнын байыту. Рухани құндылықтарды тарихтан болсын, діннен болсын игере отырып келешек ұрпаққа өнеге үлгі ету. Ш.Құдайбердіұлы мұраларындағы рухани құндылықтарды ұрпағымызға жеткізу - біздің борышымыз. Шәкәрім мұралары - құнды мұра.
Абайдың рухани-адамгершілікті өрбітуге байланысты осындай көрсеткіші ақыл мен білім, рухтың тазалығын әрбір адамның санасына, тәрбиесіне пайдаланса, болашақ жастарымыздың ақыл-парасаттылығы мен ой тазалағы мүдделеріне сай келетініне көз жеткізуге болады
Абай ұғымына адамтануды өрбітетін негізгі игіліктер: сезім, сана, ой; адамдықты көрсететін қасиеттер мен құндылықтар: жан мен рух; мінез, әрекет, тәжірибе, білім, өнер, кәсіптік икемділік.
Жаңа дәуірдің, халықтың ұлттық сана сезімінің ояну дәуірінің жаршысы өзінің бүкіл қоғамдық - саяси әрі ағартушылық қызметі қараңғылық пен надандыққа, діни мұсылмандық фанатизмге қарсы қажырлы күреске өзек болған Ш. Уалихановтың моральдық идеяларының негізі - қазақ қауымындағы зұлымдыққа қарсы күресте, патша шенеуніктерінің, жергілікті билеушілердің жалған, әрі "жабайы" мінездеріне орай адам қасиеттерін сипаттайтын адамгершілік құндылықтарына: "намыс", "әділдік", "парыз" т.с. түсініктерді өздерінің саяси мақсаттарына жетуде пайдалана отырып мәнін ашып берді [8].
Ағартушы-демократ, қоғамдық қайраткер әрі ойшыл, реалист-ақын, ғылым және озық жаңашыл педагог Ы.Алтынсарин, білім берудің толып жатқан мәселелерімен қатар халық ағарту ісінің рухани-имандылық негіздерін жасап, өз еңбектерінде мектеп пен отбасы тәрбиесінің моральдық негіздерін көрсетіп берді. Ы.Алтынсариннің педагогикалық көзқарасынан біз гуманитік көзқарасты, яғни шәкіртке жылы жүректі болуын, мұғалім мен оқушы арасындағы ынтымақтастық ұғымдарының көрініс тапқанын көреміз. Мен балаларды жазалауды сүйетін қатал адам емеспін. Бірақ тентек етіп өсірсең, балалардың адамгершілік қасиетін бұзып аласың дей келе, рухани-адамгершілік тәрбиенің қай кезде болмасын өзінің көкейкестілігін жоймағандығын сөз етті.
Адамгершілік адамдардың күнделікті қарым-қатынасына қатысты гуманизм принциптерін бейнелейтін моральдық қасиет. Оған адамзат "Мені" қалыптасуының екі сатысы ықпал етеді: а) адамның әлеммен тұтастығын білдіретін, "Біз" феноменінен көрінетін адамның әлем мен өзге адамдардан ажырамастығын, дүниетаным бірлігін білдіретін культ (табыну) сатысы; ә) адам әрекеті мен адам индивидуалдығының әр алуандығы жағдайында мәдени формаларды іріктеуді білдіретін культура (мәдениет) сатысы [9].
Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының еңбектері мен шығармалары тұнып тұрған рухани-адамгершілік тәрбиесіне бағытталған. Ғалым көп тілді меңгерген. Жаста йынан тілдік қоры мол болып, ғылым-білімге араласқан.
Ақынның Адам екі түрлі өлеңінде:
Бір адам бар: өрік, мейіз ағашы сықылды,
Жемісінен дүние жүзі баһра алады.
Бір адам бар терек ағашы сықылды,
Отқа отын болғаннан басқаға жарамайды. -
делінген [46]. Ақын адамды екі түрге бөліп қарастырып, жеміс ағашының бүкіл ғаламға қажеттігін түсіндіреді... Қарап отырақ, өмірдегі қарама-қайшылықты көрсетіп отырған секілді. Қайда барсақта адамдардыңда екі жақтығын көруге болады, бірі қолдап, бірі қарсы шығады. Біз бұл өлең жолдарын мән-мағынасына үңіліп отырып, талдап қарадық:
Кесте №3 - Адам екі түрлі
1. Ағаш - Жеміс ағашы - өрік, мейіз, т.б.
2. Ағаш - Терек ағашы - отын.
3. Жалпы - адам.
Қарама - қайшылықтың орын алуы.
Нәтиже - Адам. Өзегі - руханилық.
1. Адам - Адам - жақсылық, қайыр көрсету, демеуші, қолдаушы, т.б.
2. Адам - Адам - өз күйінде қалуы, жанындағы жандарға көмек қолын созбауы, көреалмауышылық, екі адам арасына от салу, т.б.
Нәтижесі - жеміс, жақсылық.
Нәтижесі - отын. Бұл теңеудегі адамның сол деңгейде қалуы.
Егер біз жеміс ағашына күнделікті су құйып отырмасақ, бұл ағашымыздың жеміз бермеу мүмкіндігі бар, сондықтан да біз күнделікті алға талпынып, көмек қолын созған жанға мүмкіндігінше қайыр көрсетіп отыруымыз, білімді шыңдай беруіміз керек.
ХХ ғасырдың бас кезінде ұлы Абайдың соңын ала шыққан Мәшһүр Жүсіп Көпеев сол Абайдың cара жолын арман-мұрат тұтып, соның соқпағымен тас қияға өрлегендердің бірі еді. Ақын өзі ғана ұстазынан тәлім-тәрбие алып қоймай, өзге жұрттың да сол жолмен ілгері басуын тіледі. Ол бұл тілегін күндіз-түні өлең жазып, халықтың ішкі жан дүниесін тербетіп, оларды өнер-білімге, отырықшылыққа шақыру арқылы жүзеге асырды. Ақынның түпкі арманы - халықты жаппай сауаттандыру еді. Алайда ол мұндай игілікті іс тек сөзбен ғана жүзеге аспайтынын, ол үшін қолда билік болуымен қатар, мол қаражаттың қажет екендігін кейін сезінді. Амалсыз ішкі мұң-шерін тағы да өлеңмен шертті [47]:
Бұлттай жауатұғын менің өзім,
Көкірегім - қан, жаспенен толған көзім.
Жаңбырдың рахымет тамшысындай,
Ғаламға дастан қылып айтқан сөзім.
Сол кездері ақынның көкірегінен тесіп шыққан сөзді түсінетін, оған еміренетін жанның аз болғандығына қынжыласың. Ақынның жауатұғын бұлттай күйде түнергендігі бекер еместігі, жүректен шыққан үннің ешқайда жарамай қалғандығы байқалады...
Көкірегім - қан, жаспенен толған көзім деген өлеңнің осы жолына қарасақ, ақын қоғамда болып жатқан мәселелерді көре тұрып, оған ештене жасай алмайтындығын аңғарамыз. Осындай мәселелер сол кездері болды дейміз, бірақ қазіргі кезде де орын алуда. Мысалы, егемендік алып, бәріміз жайқалдық делік, дегенмен де жоғарыда отырған ағаларымыздың қарапайым халықтың ішкі жан дүниесін әлі де түсінбеген күйде секілді. Халықты арбау, өз азаматтарымызды емес, шет елден келген азаматтарға қолдау көрсету жайы тағы бар... Адамның жүрегі қынжылып қарайтын тағы бір нәрсе: адамдардың бойындағы рухани құндылықтардың төмендеп бара жатқандығы (әр адам өзін ғана ойлауы, сүйіспеншіліктің жойылуы, қазақтың өз тілін жетік меңгермей жатып, басқа тілдерді меңгеруі, шала қазақтану, т.б.). Өмірдегі қымбатты деп саналатындардың бірі, бұл - рухани құндылықтар деп түсінеміз.
Сонымен М.Ж.Көпеев өзінің Бес қымбат деген өлеңінде [48]:
Ең әуел керек нәрсе-иман - деген...
Екінші керек нәрсе-ғақыл - деген...
Үшiншi қымбат нәрсе-сабыр! - деген...
Төртінші, қымбат нәрсе-шүкір - деген...
Бесінші, қымбат нәрсе-әдеп - деген...
Иман, Ғақыл, Сабыр, Шүкір, Әдепті өмірде бес қымбат ретінде қажетті нәрселер деп көрсеткен. Расындада осы бес қымбатты әр бір жанның иманды, ғақылды түсініп, білуі, сабырлы болуы, шүкіршілік етуі, әдеп танытуы қажетті деп ойлаймыз.
Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір тамшымыз кітабынан деген өлең жолдарында [49]:
Сөйлесе жұрт пайдасын білген ерлер,
Хакімдер атып тастар көзін жойып.
Қалайша Россияның әділдігі,
Мүшелер терімізді малша сойып,
Жіберсін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz