Қазақстан Республикасының банктерін соның ішінде екінші деңгейдегі банктердің құрылуы, екінші деңгейдегі банктердің депозиттік операция жасау ерекшеліктері
К І Р І С П Е
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Банк дегеніміз өз атынан ақшалай қаражаттарды ақылы, мерзімдік және қайтарып беру шартымен тарту және орналастыру үшін құрылған ұйым.
Профессор М.М.Агарков банктің түсінігін оның функциялары арқылы анықтаған: Банк өз клиенттеріне 3 категориялы қызмет көрсетеді. Біріншіден банк өзгелердің ақшасын жинап, оның сақталуын жүзеге асырады, клиенттердің кассирі болады ағымдық есептер немесе оларға өз капиталдарын орнатуға (инвестиция) мүмкіндік береді (банктерің облигациялық қарыздары, жедел салымдар). Екі жағдайда да банк келесі екі қызметті жүзеге асыруға жол ашады.
Екіншіден, банк клиентке процентсіз ақша талап ету нысанында несие береді, негізінен вексельді талаптар (есептік операциялар), немесе өздеріне клиент міндеттері бойынша жауаптылықты алу арқылы (кепілдік несие, акцептілік кредит). Үшіншіден, банк клиенттің төлемдері жайлы әр түрлі тапсырмалар орындайды. Мысалы: чектерді төлеу, ақша аудару, аккредиттер, төлемдердің вексельдері және өзге құжаттары бойынша инкассациясын жасау.
Сәйкесінше, бұл үш түрлі қызмет категорияларына үш түрлі банкіге тән функцияларды анықтау қажет: 1) өзгелердің қаражатын жинау; 2) несие қызметін көрсету; 3) төлемдік айналымға жәрдемдесу. Сонымен қатар банк бұл 3 негізгі функцияға қоса өзге де қызмет көрсетеді. Мысалы, тауарлық сауда саласында (тауарлық - комиссиялық операция), қорлық құндылықтар саудасы т.б.
Бұл үш көрсетілген функциялар барлық банк деп есептелетін мекемелерге тән болып келмейді.
Банк түсінігін ашу қажеттілігі екі ойдан туындайды. Бірінші ой - банк деп аталатын мекеме мен құқықтық субъектісі қандай екендігін, оның құқықтық мәртебесі қандай екендігін, құзіреті және шаруашылық айналымдағы рөлін анықтау қажеттілігі. Яғни, бұл субъекті заңды тұрғыдан нақты қандай екендігі, оның потенциалды жағымды мүмкіндіктері және қандай міндеттер мен жауаптылық құралдары арқылы оған әсер етуге болатындығын көрсету қажет.
Екінші ой да өте маңызды. Онда банкті қандай жағдайда қалыптастыру қажет, банктен басқа қандай іс - әрекет түрлеріне өзге құқықтық нысандыр жоқ екендігін анықтау. Яғни, қандай жағдайда мемлекет азаматтарды белгілі бір іс - әрекеттерді жүзеге асыру үшін банк қалыптастыруға міндеттейді, және орындалмағаны үшін жаза тағайындайды.
Коммерциялық банктің заңды анықтамасы Банк және банктік қызмет туралы заңның бірінші бабында берілген.
Банк - заңға сәйкес банктік іс - әрекетті жүзеге асыруға құқылы, коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлға.
Банктің ресми мәртебесі оның банк ретінде әділет министрлігі органдарында мемлекеттік тіркеуі арқылы және қаржылық нарық пен қаржылық ұйымдарды реттеу мен қадағалау органдарының банктік операциялар жасауға лицензиясы арқылы анықталады.
Ресми банк деген мәртебесі жоқ ешбір заңды тұлға өзін банк деп атауға немесе бнактік іс - әрекетпен айналысуға құқығы жоқ.
Коммерциялық банк түсінігі келесі белгілер арқылы анықталады:
Банк коммерциялық заңды тұлға болып табылады, яғни табыс табуға бағытталған іс - әрекет жүргізетін ұйым; Банк тәуелді және дочерлі қоғамдардың акционерлік қоғамы түрінде қалыптасады; банк үшін өзге ұйымдық - құқықтық нысандарға жол берілмейді; Банк несиелік ұйым болып табылады, яғни банктік операциялар жүзеге асыруға қалыптастырылған. Банк Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі берген лицензия негізінде жұмыс істейді;Банк арнайы құзіретке ие, яғни белгілі операциялар жасау арқылы табыс табады;Банк заңшығарушы тарапынан банктік жүйенің элементі ретінде қарастырылады. Бұл белгілердің бірнешеуі азаматтық құқықта жақсы қарастырылға, ал басқалары толықша талдау талап етеді. Бірінші топқа банктің ұйыдық - құқықтық нысанын, банктік құқықтың шегінен шығатын болмысын, коммерциялық заңды тұлға түсінігін, және өзге де азаматтық құқықта қолданылатын түсініктерді жатқызуға болады.
Банк жүйесі экономиканың бірден бір негізгі құрамдас бөлігі болып табылады. Банк - мемлекеттік бағалы қағаздар нарығында, валюта нарығында, депозит нарығында күшті позициялар иеленеді. Банк жекешелендіру саласында белсенді жұмыстар істеуде. Қазіргі таңда елімізде 39 екінші денгейдегі банк бар. Банктің құрылтайшылары болып оның акционерлері табылады. Ол ашық түрдегі акционерлік қоғам болып құрылғаннан кейін қосымша жеңілдіктер иелене алмайды және басқа акционерлермен салыстырғанда қосымша міндеттер жіктемейді.
Қазақстан Республикасында екінші деңгейлі банктердің барлығы 36 банк оның ішіндегі 2-мемлекеттік, 16-шетел капиталының қатысуымен Банк - өзінің жарғысы бар, толық шаруашылық есеп және өзін- өзі қаржыландыру негізінде қызмет жасайтын заңды тұлға. Ұлттық банк - бұл ақшалай резервтерді құрайтын, оған қоса меншікті алатын валюта резервтерден , басқада материалдық бағалықтардан тұратын мүліктерге ие болып табылатын заңды тұлға. Барлық банктер қолма-қолсыз есеп айрысуды Ұлттық банк мекемелері арқылы жүргізе отырады.
Банктің сипатамасын оның жасауға құқылы операциялар шеңберін анықтауды жатқызамыз. Ал заңға жүгенер болсақ, несиелік ұйым өз ішінен тек банктерді емес, сонымен қатар бантік емес несиелік ұйымдарды қосады. Шынында бұл мүлдем олай емес. Банк ең мүлтіксіз несиелік ұйым болып табылады, яғни ол тек банкке тән іс - әрекетпен қатар өзге де іс - әрекеттер жүзеге асыра алады. Банктік емес несиелік ұйымдар заң бойынша банкке жүктелген операциялардан басқа барлық операцияларды жасац алады. Сондықтан да банк түсінігі несиелік ұйым түсінігінде банктік емес несиелік ұйымдармен қатар тұр .
Банкке несиелік ұйым ретінде фирмалық атау беріледі, оны жүзеге асыру банк және банктік қызмет туралы заңның 15 бабымен реттелген. Несиелік ұйымның атауының құрамында банк сөзін қолдану арқылы оның заңды тұлға ретінде атқаратын қызметінің сипаты болуы тиіс. Сонымен бірге, оның ұйымдық- құқықтық нысаны көрсетілуі керек. Бұл бапқа сәйкес банк фирмалық атауға (толығымен ресми) және атауы көрсетілген мөрге ие болады. Ұлттық банктен лицензия алған заңды тұлғалардан басқа, Қазақстан Республикасында ешбір заңды тұлға өз атауына банк сөзін қоса алмайды.
Банк атауы оның заңды тұлға ретінде жекеленуінің құқықтық жолы болып табылады. Сондықтан да фирмалық атауға азаиаттық - құқықтық нормалар жүктелген. Ойлап табылған атау банктің қызметін анықтау үшін тауарлық белгіде көрсетілуі мүмкін. Банк Қазақстан Республикасының Ұлттыұ Банкі берген лицензиясының негізінде өз іс - әрекетін жүзеге асыра алады. Лицензия - банктің нақты банктік операциялар жасауға құқығын бекітетін мемлекеттік басқару органының акті болып табылады.
Банктік лицензиялармен тек банктік операциялар қамтылады. Егер де банк өзге де іс-әрекет түрін жүзеге асыратын болса, онда ол сол іс-әрекеті үшін бекітілген ережелерді ұстануы тиіс.
Коммерциялық банктің мүлігі дегеніміз банк іс -әрекетін жүзеге асыра алатын заттардың, материалды емес құндылықтары мен мүліктік талаптардың жиынтығы. Қандай да бір банктің мүліктік базасы жайлы білу үшін оның активтерц мен пассивтері, табыстары мен шығындары жазылған балансын талдау қажет. Балансты талдау арқылы банктің жалпы жағдайына баға беруге, банктің саясатын анықтауға, қызмет ету саласын білуге болады. Осы талдауға жүгене отыррып, банктің тұрақтылығын немесе сенімсіздігін білуге болады.
Банк мүлігіне оның қаражаты кіреді, яғни мншік құқығы бойынша иеленетін мүлік (өйткені, барлық банктер АҚ нысанында құрылады, банкте өзге мүлік болуы мүмкін емес) және тартылған, жалға алынған, қандай да бір келісімшарт негізінде баланста жатқан қаражат .
Мүлікті оның физикалық критериі мен қолдануына байланысты негізгі және айналымдағы қаражат, мүліктік құқық, материалды емес активтер, интеллектуалды мүлік объектісі деп бөлуге болады. Олар жарғылық капиталға кірмейді, бірақ банктің жұмыс істеу мерзіміндеоларды алуға болады. Олардың қатарына банктік технологиялар, ақпараттар, компьютерлік программалар кіреді.
Тақырыптың зерттелу деңгейi. Екінші деңгейдегі банктер туралы ұсыныстар мен зерттеліп жатқан ғылыми жұмыстар өте көп. Бұл тақырыпқа байланысты мынадай ғалымдардың еңбегіне сүйенсек болады. Алексеев В.В, Ливщиц Р.З, Манов Г.Н, Лазарев В.В, Комаров С.А, Гаджиев Г.А, Тихомиров Ю.А, Нерсесянец В.С, Тосунен Г.А, Олейник О.М, сияқты ғалымдардың қосқан үлестері орасан зор.
Дипломдық жұмыс объектісі. Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктердің депозиттерін құқықтық реттеуге байланысты қоғамдық қатынастар жұмыстың объектісі болып табылады .
Дипломдық жұмыс пәні.Жұмыстың пәні болып екінші деңгейдегі банктердің құрылуы немесе оның құқықтық жағдайын реттеуге байланысты қолданыстағы заңнамалар және нормативтік құқықтық актілер жатады.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізіне.Коммерциялық банктың жарғылық капиталы - несие алушылардың мүдделерін қамтамасыз етуге арналған құрылтайшылардың салымдарынан тұратын заңды тұлғаның минималды міндетті мүлігі. Оның құрамына ақша, бағалы қағаздар, өзге де заттар мен мүліктік құқықтар немесе ақшалай құны бар құқықтар кіреді. Ол құрылтайшылардың саламанан құралады және салынғаннан кейін оның меншігіне жатады.
Дипломдық жұмыстың нормативтік базасы. Қазақстан Республикасы Конституциясы, Қазақстанның банк және банктік қызмет туралы заңдары, зерттеу тақырыбына қатысы бар халықаралық-құқықтық актілерді қамтиды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың басты мақсаты Қазақстан Республикасының банктерін соның ішінде екінші деңгейдегі банктердің құрылу мақсатын анықтау, екінші деңгейдегі банктердің депозиттік операция жасау ерекшеліктерін ашу, жалпы бүгінгі таңдағы банктердің құқықтық жағдайын жан- жақты ашу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемi. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, 4 бөлімшеден, қорытындыдан,, сондай-ақ пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың көлемі дипломдық жұмысқа қойылатын талаптарға сай келеді.
I ТАРАУ Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктердің қызметін құқықтық реттеудің өзекті мәселелері
1.1. Банктік қызмет негізіндегі банктік құқық принциптерінің айрықша маңызы мен кейбір мәселелері.
Банктік заңдардың нормаларымен бекітілген қағида-ережелер мен принциптерге негізделген кәсіпкерлік қызметтің бір түрі және мемдекеттің ұйымдастырушы құқықтық ықпалының аясындағы банктік істер ретінде жүзеге асырылатын банктік қызмет өзінің экономикалық, сондай-ақ құқықтық мән-жайларымен ерекшкленеді. Осы банктік қызмет аясына, көбінесе ақша-несие және қаржылық қатынастар жүйесі жатады.
Бүгінде, нарықтық даму талаптары мен ықпалына орай банктік қызметтің мақсаттары мен принциптері және құқықтық негіздері айтарлықтай өзгерістерге ұшырауда. Әсіресе банктік қызметтің принциптік негіздерінің заман түрлендіруіне сай келмеуі де банк жүйесінен орын алып отырғаны белгілі.
Осыған қарамастан банктік құқық аясында қарқынды жүзеге асырылып жатқан банктік қызметтің қоғамдық мемлекеттік маңызы күн санап өсе түсуде. Оның себебіне аталмыш аяны реттеуге мемлекет мүддесін көздей отырып құқық салаларының басымдылығын жатқызуға болады.
Мемлекет мүддесіне орай жүзеге асырылатын банктік қызмет: ұлттық валюта-теңгенің бағамына қолдау көрсету; теңгенің сатып алу қабілетіне нығайту; банк жүйесін дамыту және оның тиімділігін жоғарылату; есеп айырысу, оның ішінде ақшасыз есеп айырысу жүйесінің айтарлықтай қалыптастырылып, қызмет атқаруына назар аудару; несиелену қатынастарының экономикалық және құқықтық негіздерін жетілдіру арқылы несилік жүйенің тиісінше жұмыс істеуіне жағдай жасау іске асыру арқылы айқындалады.
Банктік қызметті мемлекеттің уәкілетт айрықша қаржылық-кредиттік өктем өкілеттілік берілген органдары ретінде жүзеге асырылатын Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі мен Қазақстан даму банкінің мемлекеттік ақша-несиелік және біршама деңгейдегі қаржылық саясатын бірінші кезекке, ал өз қызметтері барысында жасалған шығындарын қалпына келтіруге байланысты банкілік операциялармен мәмілелерді екінші кезекке қою арқылы іске асыру осыны дәлелдейді. Ал банк жүесіндегі коммерциялық банктер өздерінің операциялары мен басқа да мәмілелерін барынша пайда табуды көздей отырып жүзеге асырғандықтан олардың қызметтері кәсіпкерлік қызметтің бір түрі болып саналады.
Бұл жерде банктік қызмет, оның қаржылық нәтижесі және банктік құқықтық қатынастардың өзара тығыз экономикалық байланыста болатыны анық байқалады. Сонымен бірге банктік қызметтің қоғамдық-мемлекеттік сипаты конституциялық, әкімшілік, қаржылық, салықтық және банктік құқық арқылы көрініс табады. Әкімшілік рұқсат беру жүйесінің айтулы құралы лицензиялау банктік қызметтің аса маңызды атрибуты ретінде банк жүйесінен өзіне тиесілі орнын алып отыр. Банктік қызметтің тағы бір елеулі көрінісі еліміздің ақша жүйесін нығайтуға қосатын үлесі болып ескертелінеді. Банктік қызмет қаржылық, валюталық және кредиттік реттеудің нысаны болып табылады.
Міне, осы айтылған мән-жайларды түйіндесек мынадай:
1. Банктік қызметтер ешбір уақыт шектеуіне қарамай, тоқтаусыз жүзеге асырылады және мақсатты бағдарлы түрде құқықтық реттеледі.
2. Банктік құқық нормаларының және халықаралық банктік қызмет қағидалары мен стандарттары негізінде жүргізіледі.
3. Банктік қызмет барысында туындайтын банктік құқықтық қатынастардың қатысушылары айрықша банктік мән-жайларға байланысты заң жүзіндегі теңсіздік орын алады.
4. Банк жүйесіндегі қарым-қатынастар көп жағдайда еріктілік әрі сенімділік тұрғысынан көрініс табады.
5. Қазақстанның әртүрлі құқықтық салаларын тиісті нормалары негізінде банктік қызмет аясында құқықтық режимде (тәртіптер мен талаптар) белгіленеді.
6. Мына екі аса маңызды: өз қаражаттары мен қарызға алынған ақшалар негізінде, сондай-ақ мемлекет болмысы мен егемендігін қамтамасыз етуге қажетті пайда табу бағытында жүзеге асырылады.
7. Банктік қызмет аясындағы экономикалық процестердің ұтымдылығы мен тиімділігі және үнемділігін арттыру, сондай-ақ құқықтық негіздері мен принциптерін жетілдіру арқылы мемлекеттік және жекеше мүдделердің біршама теңдестірілуіне қол жеткізуге болады деген тұжырым жасай аламыз.
Міне, осы банктік қызметті жүзеге асыру негізінде жататын принциптер жөніндегі және обьективті-субьективті талаптарға орай мүмкіндігінше жаңадан қалыптастыруға қатысты мән-жайлар мен мәселер жоғарыда баяндағанымыздай өзекті сипат: алып отыр.
Біздің ойымызша, бұл жердегі басты міндетке банктік қызметтің принциптерін қалыптастырып, белгілеу сондай-ақ олардың теориялық және практикалық мән-маңызын зерделеу жатады.
Банктік қызметтің құқықтық негізі болып табылатын құқықтық нормаларды нормативтік маңызы бар принциптердің ерекшеліктерін есепке алмай пайдаланудың оң нәтиже бермейтіні белгілі. Демек, құқықтық нормалар қатысты құқық принциптеріне сай болуға тиіс. Осыған байланысты банктік қызметке қатысты принциптердің қалыптастыру мақсатында Қазақстан Республикасы Конституциясының тиісті баптарына назар аударып, қарастырып өту қажеттілігі туындайды.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабының, 2-тармағында:"Республика қызметінің түбегейлі принциптері қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық; бүкіл халықтың игілігін көздейтін экономикалық даму;" деп көрсетілген. Банктік қызметтің маңызды қоры қоғам мен мемлекеттің мүддесін көздейтін экономикалық мән-жайы бар құқықтық қатынастарда көрініс табады.[1]
Республика Үкіметі мен өзге де мемлекеттік органдар өздеріне берілген өкілеттер шегінде ғана мемлекет атынан билік жүргіздеді. Демек, Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі мен Даму банкі өз өкілеттіліктері шегінде жалпы мемлекеттік мүдделер мен мұқтаждықтарды қамтамасыз етуге атсалысады.
Банктік қызмет аясында "Қазақстан республикасында қолданылатын құқық конституциясының соған сәкес заңдардың өзге де нормативтік-құқықтық актілердің, Республикалқ халқралық шарттық және өзге де міндеттемелерінің, сондай-ақ РеспубликаКонституциялық Кеңесінің және Жоғарғы Соты нормативтікқаулыларының нормаларыболып табылады"
Қазақстанның жүйесінде халықаралық банктік қызметтер стандарттары міндеттітүрде қолданылады, "Қазақстан Республикасы халықаралық құқықтық принциптері мен нормалардан құрметтейді..."
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкісі мен Даму банкісі Қазақстан Республикасы Үкіметі мен қаржы министрлігі қызметтерінің басымды бағыттары ақша-несие қаржы саясатын іске асыру барысындағы тиісті іс-қимылдары арқылы мемлекет атынан билік жүргізу болып табылады.
Республикадағы мемлекеттік билік біртұтас, ол Конституция мен заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну, олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау принципіне сәйкес жүзеге асырылады.Осы баптың қағидалары атқарушы және сот билігі органдарының тиісті заңды негізінде банктік қызмет аясында белгілейтін құқықтық режимдерінде көрініс тапқан.
Банктік қызметті ерікті еркін түрде арқылы экономикалық белсенділік көрсету құқығы Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-бабына сәйкес туындайды. "меншік міндет жүктейді, оны пайдалану сонымен қатар қоғам игілігіне де қызмет етуге тиіс. Меншік субьектілері мен обьектілері, меншік иелерінің өз құқықтарын жүзеге асыру көлемі мен шектері, оларды қорғау кепілдіктері заңмен белгіленеді.Осы кәсіпкерлік қызметті яғни банкілік қызметті жүзеге асру еркіндігі принципі "Әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүмкін кез-келген заңды кәсіпкерлік қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар. Монополистік қызмет заңмен реттеледі және шектеледі. Жосықсыз бәсекеге тиым салынады.
Осы айтылған жағдаяттардан банктік қызметке байланысты заңи принцип-нормалардың көрініс тапқанын байқап отырамыз. Алексеев В.В, Ливщиц Р.З, Манов Г.Н, Лазарев В.В, Комаров С.А, Гаджиев Г.А, Тихомиров Ю.А, Нерсесянец В.С, Тосунен Г.А, Олейник О.М, сиқты құқық саласы бойынша ғалымдардың ғылыми тұжырымдары мен көзқарастарына сүйене отырып банктік қызмет аясының субьектілерінің көптеген армандаған шыңдарына көтерілу сәтін жақындату мүмкіндігіне қол жеткізуге себін тигізетін мынадай:
1. Банктік қызметтің қоғамдық мемлекеттік маңызын адамдардың жалпы мүддесін жоғары болуына жол бермеу.
2. Банктік қызмет пен банк жүйесін ұйымдастыру, реттеу, бақылау-қадағалау және басқару кезінде тек мемлекет мүддесі ғана көзделінбей, сонымен қатар жалпы қоғамның мүддесін тиісінше қамтамасыз ету жолдарын қарастыру;
3. Банк жүйесінің ауқымындағы барлық банктер мен басқа да ұйымдардың сондай ақ олардың клиенттерінің қандай да болмасын іс-қимылдарының тиісті нормативтік-құқықтық актілер негізінде жүзеге асырылуына қажетті жағдай жасау;
1. Жоғарыда баяндаған жағдайларға байланысты банктік қызмет аясындағы қоғамдық-мемлекеттік және жекеше мүдделердің мүмкіндігінше теңдестірілуіне атсалысу.
2. Қазақстанның банк жүйесінің құрылу және даму принциптеріне қоса банктік қызмет негізінде жатқан принциптерді айқындау және оларды банк жүйесінің тиісті талартарына сай нақтыландырып заң жүзінде не болмаса оның ережелерінде белгілеу сияқты тұжырымға келуге болады.
Сонымен, "Ұлттық Банк туралы", "Банктер және банктік қызмет туралы" және "Лицензиялау туралы " ҚР Заңдарын осы мақаланың желісіне орай қарастырып, талдау барысында мына:
1) Қазақстан Республикасының банк жүйесін екі деңгейлі етіп құру принцип;
2) Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкісінің тәуелсіздігін принципі."ҚР Ұлттық Банкі туралы" ҚР Заңның 3-бабында Ұлттық банкінің тек ҚР Президентінің құзырында болатыны яғни басқа мемлекеттік билік органдарына бағынышты емес екендігі жөнінде айтылған. Осы жайларды бекіту мақсатында ҚР Ұлттық Банкісінің тәуелсіздігі принципінің қандай элементтерден құралатынын білуіміз қажет. Оларға: мүліктік тәуелсіздік; бюджеттік тәуелсіздік; қаржылық тәуелсіздік; инструменталдық тәуелсіздік; кадрлер жөніндегі тәуелсіздік жатады.
Аталмыш екі принцип "ҚР Ұлттық банкі туралы" ҚР заңның 1-бабының 1,2,4-тармақтарында, 9-бабының 1,2-тармқтарында, 11-бабының 1,2-тармақтарында, 30-бабының 1-тармағының жетрі тармақшасында, 12-бабының 1,3-тармақтарында,13-бабының 1-3 тармақтарында,15-бабының а),т) тармақшасында, 16-бабының 1-3-тармақтарында,18-бабының 1-4- тармақтарында, 9-бабының 1-5-тармақтарында, яғни солардың қағида-ережелерінде көрініс тапқан
3) Қазақстан Республикасы Ұлттық банкісінің заң жүзінде белгіленген өзіне тән функцияларын жүзеге асыруына байланысты жауапкершілігі принципі. "ҚР Ұлттық банкі туралы" ҚР Заңның 7-бабының 1-тармағында және 2-тармағының 1-тармақшасындағы, 13-бабының 4-тармағындағы және тағы басқа баптардағы ережелерді салыстыру арқылы осы принцип банктік қызмет аясындағы өз орынын табады деп санаймыз. Әрине, экономикалық тәртіп ағымы мен мемлекеттік билік жүйелеріндегі әр алуан обьективті және субьективті құбылыстарға байланысты осы принциптердің іске асырылуы ойдағыдай болмай тұрғанын мойындауға тиіспіз.[2]
4) Банктік қызмет саласындағы мемлекеттік басқаруды еліміздің банк жүйесін мемлекеттік реттеуге қатысты іс-қимылдармен байланыстыру принципі. Осы принципке негізделген банктік қызметтің экономикалық тиімділігінің орта түсетіні және қатысушылардың материалдық мүдделерінің айтарлықтай теңдестірілуіне қолжеткізілетін жөнінде Батыстағы нарықтық дамыған елдердің, сондай-ақ ТМД елдерінің, соның ішінде Ресей ғалымдарының тарапынан талданып, тұжырымдалған, салыстырмалы-құқықтық сипаттамасы беріліп, ғылыми негіздемелер жасалынған болатын. Мәселен, Ю.А Родзинскийдің
Міне, осылайша банктік қызметті жүзеге асыру негізіндегі принциптердің кейбір мәселелеріне тоқталып өттік. Банктік қызмет принциптері көбінесе банктік құқық нормаларында бекітілген, сондай-ақ банктік қызметке қатысушылардың теориялық және практикалық іс-қимылдарында қолданылатын белгілі бір ғылыми ережелер түрінде көрініс табады. Банктік қызмет принциптерін негіздеу процестері;
1. тек банктік қызметке қатысты аса маңызды обьективті-қажетті заңдылықтар мен қатынастарды көрсетуге тиіс;
2. банктік қызметтің тұрақты өзара байланыстар мен қатынастарды және жағдаяттарды сипаттауға тиіс;
3. банктік қызметтің тек өзіне тән айрықша ерекшелігін білдіруге тиіс деген талаптарға сай келгені абзал болады.[3]
1.2.Банктік қызметті ic жүзіне асырудың құқықтық әдіс -
тәсілдері мен банк жүйесінің бүгінгі таңдағы өзекті мәселелері.
Әлемдік қаржы және тауар рыноктарындағы тұ - рақ - сыздық Қазақстанның экономикалық өсу қарқынына ық - пал етті. Алдын ала бағалау бойынша 2008 жылы эко - но - микалық өсу 3,1 %-ды, жұмыссыздық деңгейі шамамен 7 %-ды, инфляция жылдың соңында 9,5 %-ды құрады. 2010-2011 жылдары әлемдік рыноктардағы жағдай күрделене түсуі мүмкін және оның салдары отандық экономикаға қолайсыз сипатта болады. Әлемдік тауар рыноктарында Қазақстанның негізгі экспорттық ұстанымдарына төмен бағаның сақталуы мүмкін.
Осындай жағдайларда 2009 жылы экономикалық сая - сат елдегі әлеуметтік-экономикалық жағдайға жаһандық дағдарыстың теріс салдарын жұмсартуға бағытталады.
Үкімет пен Ұлттық Банк саясатының басты мақсаты әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз ету және макро - эко - - номикалық теңгерімді қолдау, сондай-ақ экономи - ка - лық өсім мен іскерлік белсенділікті ынталандыру болады.
2010 жылы ЖІӨ-нің нақты өсуі бағалау бойынша шама - мен 2 %-ды құрайды, жұмыссыздық деңгейі 8%-дан аспайды. Ин - фляция 2010 жылдың соңында 9 %-ды құрайды деп болжануда.
Қазақстан Республикасы Үкіметі, Қазақстан Респуб - ли - касы Ұлттық Банкі және Қазақстан Республикасы Қар - жы рыногын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қа - да - ға - лау агенттігі (бұдан әрі - ҚНРА) қабылдаған эко - но - ми - каны және қаржы жүйесін тұрақтандыру жөніндегі 2009-2010 жылдарға арналған бірлескен іс-қимыл жос - парын (бұдан әрі - Бірлескен іс-қимыл жоспары) іске асы - ру көрсе - тіл - ген мақсаттарға жетудің негізгі құралдарының бірі болады.[4]
Бірлескен іс-қимыл жоспары шеңберінде қаржы сек - торын тұрақтандыру, шағын және орта бизнесті қолдау, агро - - өнеркәсіп кешенін, жылжымайтын мүлік рыногын дамыту, экономиканы одан әрі әртараптандыру, жұ - мыс - пен қамтуды қамтамасыз ету және халықтың әлеу - меттік әлсіз топтарын қолдау жөніндегі міндеттер шешіледі.
Үкімет, Ұлттық Банк пен ҚНРА отандық қаржы жүйе - сі - нің тұрақты жұмыс істеуін қамтамасыз етеді және эко - - но - ми - каның нақты секторына кредит беру үшін қажетті жағдай жасайды.
Үкімет баға құрайтын екінші деңгейдегі банктерді қосым - ша капиталдандыруды қамтамасыз етеді. Үкіметтің жекелеген екінші деңгейдегі банктер деңгейіндегі тұрақ - тандырушы ша - ралары, оның ішінде екінші деңгейдегі банктермен жасасқан меморандумдар шарттарының іске асырылуын көздейді.
Көрсетілген инфляция деңгейіне қол жеткізу және елдің қаржы жүйесін тұрақтандыруды қамтамасыз ету мақ - сатында Ұлттық Банк теңгерімді ақша-кредит саяса - тын жүргізеді.
Қысқа мерзімді өтімділікті реттеу және оны барабар деңгейде ұстап тұру үшін Ұлттық Банк екінші деңгейдегі банктерге қайта қаржыландыру қарызын береді, сондай-ақ РЕПО операциялары бойынша қамтамасыз ету ретінде қабылданатын құралдардың тізбесін одан әрі кеңейту, екінші деңгейдегі банктерге кепілсіз кредиттер беру, банктерде Ұлттық Банк депозиттерін орналастыру мүмкіндігі қаралады.
Ұлттық Банк екінші деңгейдегі банктердің әр түрлі кре - ди - торлар типтері алдындағы міндеттемелеріне кепілдік беру жүйе - сін әзірлейді және енгізеді. Бұл ресурстарды банкаралық на - рық арқылы қайта бөлуге және қысқа мерзімді құралдар ақша рыногындағы операцияларға қол жеткізуді кеңейтуге ықпал етеді.
Қысқа мерзімді өтімділіктің және Ұлттық Банк бере - тін банкаралық міндеттемелер бойынша кепілдіктердің көлемі екінші деңгейдегі банктің меншікті капиталы мөлшерінің 50%-і сомасынан аспайтын болады.
Өз кезегінде ҚНРА отандық қаржы секторын реттеуді кү - шейтеді. Қаржы ұйымдарының өз капиталының жет - кі - лікті - лі - гін бағалауға ағымдағы тәсілдер жетілдіріледі, қар - жы есеп - тілігінің халықаралық стандарттарына сәйкес проб - лемалық активтерге арнайы провизияларды қалып - тастыру тәртібі қатаңдатылады және қаржы ұйым - да - рын - да - ғы менеджмент тәуекелге қойылатын талаптар күшейтіледі.
ҚНРА акционерлердің жауапкершілігін арттыру қа - ғи - даттарын ескере отырып жинақтаушы зейнетақы жүйе - сінің жұмыс істеуінің және салымшылардың мүддесін қорғауды қамтамасыз етудің жаңа тетіктерін пысықтайтын болады.
Ұлттық Банк пен Үкімет экономиканың активтері мен міндеттемелерінің едәуір үлесі шетелдік валютада бол - ған - да және қарыз алушылардың активтер валютасы мен мін - дет - - те - ме - лерінің сәйкессіздігіне негізделген жоғары кре - дит - тік тәуе - кел болған жағдайда қаржы тұрақтылығы көрсет - кіш - терінің нашарлауын болдырмау үшін төлем теңгерімі мен теңгенің айырбас бағамының жай-күйіне үнемі мониторинг жүргізеді. Осыған байланысты Ұлттық Банктің іс-қимылы ұлттық валютаның тұрақтылығын қамтамасыз етуге не - ме - се теңге бағамының шетел валютасына қатысты бақы - ла - натын шекте қалқымалы өзгеруіне бағытталатын болады. Тұтастай алғанда, Үкіметтің қызметі экономиканы сауықтыруға және орнықты сапалы экономикалық өсуді қам - тамасыз етуге бағдарланатын болады. Тұрақтандыру шараларын іске асырумен қатар қолайлы инвестициялық ахуалды сақтау, бәсекелестікті дамыту және жобаларды экономиканың әлеуетті экспортқа бағдарланған секторларында іске асыру арқылы перспективалы даму үшін негіз қаланатын болады. Үкімет ауқымды инфрақұрылымдық жобаларды іске асыруды бастауды, агроөнеркәсіптік кешенді қарқынды да - мы - туды және "Қазақстанның 30 корпоративтік көшбасшысы" бағдарламасын серпінді іске асыруды қамтамасыз етеді.
Экономикалық белсенділікті ынталандыру жөніндегі шаралар шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту үшін қолайлы жағдай қалыптастыруға, оның ішінде әкімшілік кедергілерді одан әрі азайтуға бағытталатын болады. Отандық кәсіпорындарды қолдау мақсатында оларға мемлекеттік ор - ган - дардың, мемлекеттік холдингтер мен ұлттық компа - ния - лардың сатып алуларына кең қолжетімділік берілетін болады. Жылжымайтын мүлік рыногын тұрақтандыру үшін Үкі - мет 2009 жылы үлестік құрылысқа қатысушылардың құқық - тарын қорғау жөніндегі жұмысты жалғастырады және арнайы ипотекалық кредит беру бағдарламасын іске асыруға кіріседі. 2010 жылы Үкімет қызметіндегі негізгі басымдық жұ - мыс - пен қамтуды қамтамасыз ету және халықтың әлеуметтік әлсіз топтарын қолдау болады.
Үкімет жергілікті атқарушы органдармен бірлесіп, өндіріс кө - лемінің азаюы нәтижесінде уақытша босаған қызмет - кер - лерді ірі кәсіпорындармен ынтымақтастық туралы қол қойылған меморандумдар шеңберінде жұмыспен қамту және босатылатын қызметкерлерді кәсіби даярлауды және қайта даярлауды ұйымдастыру жөніндегі жұмысты жалғастырады. Барлық әлеуметтік міндеттемелер, оның ішінде Мем - ле - кет басшысының 2009-2011 жылдарға арналған рес - публикалық бюджетте көзделген әлеуметтік төлемдерді, зейнет - ақыларды және бюджет саласының қызметкер - леріне жалақыны ұлғайту жөніндегі тапсырмаларын іске асыру шеңберінде толық көлемде әрі уақтылы қаржыландырылады.
Салық-бюджет саясатының шаралары экономикаға салық жүктемесін азайту арқылы экономикалық белсен - ділікті ынталандыруға және мемлекеттік шығыстардың теңгерімді саясатын жүргізуге бағытталатын болады.
Жаңа Салық кодексінің нормаларын іске асыру, атап айтқанда 2010 жылы корпорациялық табыс салығының став - ка - - сын 30%-дан 20%-ға дейін, қосылған құн салығын 13%-дан 12%-ға дейін азайту, сондай-ақ салық төлеуші - лер - дің ше - ге - рімдер жүйесін ырықтандыру кәсіпорындар үшін рынок - тардың қолайсыз конъюнктурасын жұмсартуға және олардың инвестициялық мүмкіндіктерін кеңейтуге мүмкіндік береді.[5]
Ағымдағы экономикалық жағдайды ескере отырып, экономикаға мультипликативтік әсер ететін жобаларды бірінші кезекте қаржыландыруға және халықтың қажетті жұмыспен қамтылу деңгейін қолдауға бағытталған икемді бюджеттік инвестициялық саясат жүргізілетін болады. Бұл ретте экономикалық жағдай нашарлаған және бюджетке түсетін түсімдер қысқарған жағдайда, кідіріссіз шешуді талап етпейтін шығыстар оңтайландырылады немесе неғұрлым кеш мерзімге қалдырылатын болады.
Бюджет тапшылығының, мемлекеттік кепілдіктердің және мемлекет кепілгерліктерінің мөлшері макро - экономи - ка - лық теңгерімділікке қол жеткізу қажеттілігін ескере отырып, қолайлы деңгейде ұсталып тұрады.
Үкімет "Самұрық-Қазына" ұлттық әл-ауқат қоры" ак - цио - нерлік қоғамымен бірлесіп, бюджет қаражатының, оның ішінде Бірлескен іс-қимыл жоспарын іске асыруға бағыт - та - латын қаражаттың тиімді жұмсалуын бақылауды қатаңдатады.
Айтылған шараларды, оның ішінде Бірлескен іс-қимыл жоспарын тиімді іске асыру үшін Үкімет, Ұлттық Банк пен ҚНРА елдегі экономикалық ахуалға және әлемдік эко - номиканың даму үрдістеріне үнемі мониторинг жүргізеді және қажетті түзету шараларын қабылдайтын болады.
Коммерциялық банктер Қазақстан Республикасы банк жүйесінің төменгі (екінші) деңгейін білдіретін, тиісті әділет органында банк ретінде мемлекеттік тіркеуден өткен, банктік заңнама мен Қазақстан Республикасының басқа да заңнамалық актілері, банктік түрлі шарттар, сондай-ақ Қазақстан Ұлттық Банкі мен Қазақстан Республикасының Қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөніндегі Агенттігі берген лицензиялар негізінде жұмыс істейтін (барлық банктік операцияларды және мәмілелерді немесе мамандандырылған банк ретінде нақты операциялар түрлерін жүзеге асыратын, дисс.авт.) заңды тұлға (коммерциялық ұйым) болып табылады.
Коммерциялық банктер Қазақстан Республикасы экономикасының банктік секторында Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы, Валюталық реттеу және валюталық бақылау туралы Қазақстан Республикасының Заңдарында, Қазақстан Республикасының Бюджет кодексінде, сондай-ақ Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасының Кодексінде (Салық кодексінде) көзделген барлық банктік операцияларды, мемлекеттік қаржылық - құқықтық сипаттағы талаптарды және міндеттерді тиісінше жүзеге асыруға, орындауға әрі атқаруға ат салысады.[6]
Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы Қазақстан Республикасы Заңының 30-бабына сәйкес коммерциялық банктер тиісті лицензиялар негізінде банктік шоттарды ашу және жүргізу, корреспонденттік шоттарды ашу және жүргізу операцияларын, кассалық операцияларды, заем операцияларын, сенімгерлік операцияларын, вексельдермен жасалатын операцияларды, тазартылған қымбат бағалы металдармен жасалатын операцияларды, лизингтік қызметті, факорингтік операцияларды, форфейтингтік операцияларды, бағалы қағаздар да делдалдық және дилерлік қызметті, инвестициялық портфельді басқару жөніндегі, кастодиандық қызметті және т.б. жүзеге асырады.[7]
Қазақстан Республикасының тиісті заңнамаларына сәйкес мемлекеттің сенім білдірілген өкілі (агенті) ретінде бюджеттік бағдарлама әкімшілерімен өзара қарым-қатынаста болады, салық қызметі органдарымен бірігіп жұмыс істейді, уәкілетті банктер ретінде мемлекеттік валюталық бақылау агенттері болып табылады, сондай-ақ экономикалық және құқықтық табиғатына орай мемлекет пен экономика арасындағы делдал рөлін атқарады.
Демек, коммерциялық банктер қоғам мен мемлекетке, елдегі әрбір заңды және жеке тұлғаға аса қажетті қаржылық-несиелік қызметтер көрсететін, сенімділік және экономикалық тиімділік (мүдделілік), халықаралық банктік стандарт ережелері мен нарықтық талаптар негізінде әрі тиісті заңнамаға, лицензияға және банктік келісімдерге (шарттарға) сай жұмыс істейтін нарықтық қаржылық-несиелік институт болып табылады.
Осы айтқанымызды белгілі бір дәреже-деңгейде негіздеп, диссертациялық зерттеу міндеттеріне орай дәйектеу мақсатында экономист-қаржыгер және заңгер ғалымдардың қалыптасқан пікірлері мен қорытындыларына ғылыми шолу жасау қажет сияқты.
Банк сөзінің шығу тегіне тоқталатын болсақ, ол итальян сөзінен banco - ауыстыру лавкасы, орны дегенді білдіреді.
Л.Давыдова және Д.Раймановтың еңбектерінде банк сөзінің мағынасы өзінің шығу табиғатына орай құқықтық ұғымнан гөрі экономикалық ұғымға жақын келеді, ал құқықтық ұғым тұрғысынан банк сөзін қарастырытын болсақ заң шығарушы банктің ресми мәртебесі пайда болғанынан бастап, тиісінше құқықтар мен міндеттірдің пайда болуымен байланыстырады. [8]
Е.Ф.Жуковтың пікірінше банктер-ссудалық капиталдың қозғалысымен, оны шоғырландырумен және бөлумен байланысты кәсіпкерлік қызметтің ерекше түрімен айналысушы субъектілер болып табылады .
Ал кейбір американдық мамандардың пікірінше: банктер әр түрлі есеп-шоттарға ақша және мүліктік қаражаттарды салым ретінде қабылдайтын мекемелер. Олар тек жеке салымшылар үшін қызмет көрсетпейді, сонымен қатар мемлекеттік органдар және Үкімет үшін де ақша-қаражаттарының қозғалысын жеңілдететін және қарыз беруші субъект болып табылады.
Несиелік жүйенің төменгі буыны халық шаруашылығына тікелей қызмет көрсететін және коммерциялық негізінде кең көлемді қаржылық қызмет жасайтын дербес банктік мекемелер торабынан тұрады. Бұлар коммерциялық, кооперативтік және жеке банктер, банктік заңдылықтарда (негізінде заңдылық - закономерность деген мағынада түсіндіріледі, бұл жерде заңнамаларда немесе заңдарда деген дұрыс болатын еді, дисс.авт.) Коммерциялық банк термині банк ісінің ертеректегі даму кезеңінде, банктердің сауда, тауар айырбасы операциялары мен төлемдеріне қызмет көрсетуі барысында пайда болды. Бірақ өнеркәсіптің және басқа салалардың дамуымен банктер экономиканың өзге де сфераларына қызмет көрсете бастағандықтан да банктің коммерциялық деген атауы бастапқы мағынасын біртіндеп жоғалтты. Ол банктің іскер деген сипатын білдіреді. Коммерциялық банктер - нарық экономикасында қаржылық операциялар мен қызмет көрсететін несиелік мекемелердің тобын білдіреді деп түсіндірген Ғ.С. Сейтқасымов Бүгінгі коммерциялық банктер өз клиенттеріне 200-ге жуық әр алуан өнімдер мен қызмет көрсетуге әзір деген пікірін айтқан.[9]
Н.Д. Эриашвили Коммерциялық банктер - барлық меншік нысанындағы және барлық салалардың кәсіпорындары үшін әмбебап банктік операцияларды жүзеге асыратын несиелік ұйымдар. Олар ақша қаражаттарының қоймасы, қоғамның ақшалай операцияларын жасаудағы негізгі делдалы, банк төңірегіндегі нарықтық кеңістікке жартылай құзырын жүргізуші, яғни белгілі бір дәрежеде кәсіпорындар мен ұйымдар деңгейіндегі экономиканы басқару функциясын жүзеге асырушы болып табылады. Коммерциялық банктер келесідей функцияларды жүзеге асырады: ақша капиталын жиыстыру және жұмылдыру; несиеге делдалдық ету; шаруашылықта есеп айырысу мен төлемдер жүргізу; бағалы қағаздар шығаруды және орналастыруды ұйымдастыру; консультациялық қызметтер көрсету деп тұжырымдаған .
Жоғарыда айтылған мән-жайлар Ю.А. Львовтың пайымдауынша басқаша көрініс тапқан: өздерінің шаруашылық мәртебесі бойынша коммерциялық банктер-акционерлік типтегі жекеше корпорациялар. Олардың қызметінің негізгі мақсаты пайда табу болып табылады. Коммерциялық банк табысының қайнар көзі ретінде жұмыс істеп жатқан активтерден-қарыздардан, несиелерден, бағалы қағаздардан түскен проценттер мен банктік қызмет көрсетуіне орай клиенттердің өзіне төлеген ақысы көрініс табады. Коммерциялық банктер заемдар мен несиелер беру және бағалы қағаздарды сатып алу үшін қаржылық қаражаттарды өз атынан тартады . Ал П. Кулигин Нарықтық экономикадағы коммерциялық банктер - маңызы бойынша шаруашылық қызметтің айрықша ақшалай-несиелік аясындағы кәсіпорындар немесе кәсіпкерлік бірліктер. Олар сатып алу-сату еркіндігі қағидасы негізінде ресурстарды тартады (пассивтерін қалыптастырады) және бағалар мен өз пайдасының, капиталының және сенімділігінің өсуі негіздерін басшылыққа ала отырып оларды (пассивтерін дисс.авт.) белгілі немесе басқа көзделген бағыт бойынша орналастырады (активтерін қалыптастырады) деп нақтыландырған.
Демек, коммерциялық банктер екі ұдай табиғатымен, бір жағынан ақша ресурстарын жұмылдырушы және оларды қарызға беруші қаржылық делдал, ал екінші жағынан төлем құралдарын құруға қабілетті кәсіпорын (заңды тұлға) ретінде ерекшеленеді деп тұжырымдауға болады.
О.А.Овсянникова коммерциялық банктің табиғаты мен маңызын зерделеу барысында: Банктер қазіргі заманғы ақша шаруашылығының ажырамас бөлігі, олардың қызметі үдемелі өндіріс қажеттілігімен тығыз байланысқан. Банктер экономикалық өмірдің ортасында бола және өндірушілер мүддесіне қызметтер көрсете отырып өнеркәсіп пен сауда-саттық, ауыл шаруашылығы мен халықтың арасындағы байланысты дәнекерлейді. Банктер жеке аймақтың немесе қандай болмасын елдің атрибуты емес, олардың қызметтерінің аялары не жағрафиялық, не ұлттық шекарамен шектелмейді:бұл ғаламат қаржылық қуаты бар, айтарлықтай ақша капиталы бар планетарлық құбылыс деген пікірін білдірген. Бұл жерде коммерциялық банктердің экономикалық табиғаты қысқа әрі нұсқа ашып көрсетілген. А.С.Тасыбаева коммерциялық банк жөнінде көпшілікке мәлім мынадай жайттарды сипаттап: Коммерциялық банк дегеніміз - ақша қаражаттарымен болатын операцияларды, сондай-ақ оған заңмен жүктелген басқа да банк операцияларын жүргізу арқылы табыс табуды көздейтін мекеме. Коммерциялық банктер банк жүйесінің екінші деңгейіне жатады. Олар банк туралы заңдарда коммерциялық банк атауына біріктірілген коммерциялық, кооперативтік және жеке меншік банктер. Коммерциялық банктер көп функция атқаратын мекеме. Қазіргі коммерциялық банктер корпоративтік типтегі ұйымдар түрінде құрылады және шаруашылық қызметпен айналысады дей отырып, коммерциялық банктердің нарық жағдайындағы экономикалық еріктілігі, экономикалық жауапкершілігі және пайда табу сияқты белгілерін атап көрсеткен.[10] Ю.И.Коробов банк мән-жайы мәселесінің экономикалық аспектісін қарастыруы нәтижесінде: ... коммерциялық банкті екі деңгейлі банк жүйесінің төменгі деңгейінде орналасқан және басқа коммерциялық банктермен нарықтық бәсекелестік жағдайында жеке және заңды тұлғаларға ақылы (коммерциялық) негізде банктік қызметтер көрсетумен айналысатын ақшалай-несиелік кәсіпорын ретінде айқындауға болады деп түйіндеген және заңда банк деп пайдаланылатын термин дүниежүзілік тәжірибеде коммерциялық банк ұғымын белгілейді, ал оның құқықтық ұғымы коммерциялық банктің кәсіпкерлік табиғаты туралы көзқарасты білдіреді деп түсіндірген. Мемлекеттің несиелік жүйесінің екінші деңгейінде коммерциялық банктер орын алған. Олардың аса ірілері кең көлемді операцияларды орындайтын және клиенттерге толық қаржылық қызметтер көрсететін әмбебап бағытты институттар болып табылады. Коммерциялық банктердің негізгі функцияларын мынадай үш топқа біріктіруге болады: банктер тауарлар мен қызметтердің коммерциялық айналымында шешуші рөл атқарады; банктер экономикада жинақтау-инвестициялау процесін қамтамасыз ететін қаржылық делдалдар болып табылады; коммерциялық банктер тауарлар мен қызметтерді сатып алушыларға және сатушыларға өз қызметтерін тұрақты әрі үздіксіз негізде жүзеге асыруға мүмкіндік беретін экономика өтімділігінің ең басты қайнар көзі болып табылады деп түйіндеген К.В. Рудый, С.А.Дятлов коммерциялық банктердің тармақталған желісі: шаруашылық субъектілеріне несиелік-есеп айырысу қызметтерін көрсету; несиелер беруге қажетті салымдарды қабылдау; есеп айырысуға делдалдық жүргізу; бағалы қағаздарды сатып алу - сату; мемлекеттік заемдарды орналастыру; сенімхат бойынша клиенттердің мүлігін басқару; қаржы-несие мәселелері бойынша консультация беру сияқты кең көлемді несиелік-қаржылық қызметтер көрсетеді. Коммерциялық банктер инвесторлар ретінде облигацияларға және басқа да бағалы қағаздарға ақша сала алады деп коммерциялық банктің таза экономикалық қызметіне сипаттама берген.[11]
Бұл жерде коммерциялық банктердің мемлекеттік заемдарды орналастыруға немесе мемлекеттік бағалы қағаздарды инвестициялауға байланысты қызметтері қаржылық және өзге де заңнамалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Банк дегеніміз өз атынан ақшалай қаражаттарды ақылы, мерзімдік және қайтарып беру шартымен тарту және орналастыру үшін құрылған ұйым.
Профессор М.М.Агарков банктің түсінігін оның функциялары арқылы анықтаған: Банк өз клиенттеріне 3 категориялы қызмет көрсетеді. Біріншіден банк өзгелердің ақшасын жинап, оның сақталуын жүзеге асырады, клиенттердің кассирі болады ағымдық есептер немесе оларға өз капиталдарын орнатуға (инвестиция) мүмкіндік береді (банктерің облигациялық қарыздары, жедел салымдар). Екі жағдайда да банк келесі екі қызметті жүзеге асыруға жол ашады.
Екіншіден, банк клиентке процентсіз ақша талап ету нысанында несие береді, негізінен вексельді талаптар (есептік операциялар), немесе өздеріне клиент міндеттері бойынша жауаптылықты алу арқылы (кепілдік несие, акцептілік кредит). Үшіншіден, банк клиенттің төлемдері жайлы әр түрлі тапсырмалар орындайды. Мысалы: чектерді төлеу, ақша аудару, аккредиттер, төлемдердің вексельдері және өзге құжаттары бойынша инкассациясын жасау.
Сәйкесінше, бұл үш түрлі қызмет категорияларына үш түрлі банкіге тән функцияларды анықтау қажет: 1) өзгелердің қаражатын жинау; 2) несие қызметін көрсету; 3) төлемдік айналымға жәрдемдесу. Сонымен қатар банк бұл 3 негізгі функцияға қоса өзге де қызмет көрсетеді. Мысалы, тауарлық сауда саласында (тауарлық - комиссиялық операция), қорлық құндылықтар саудасы т.б.
Бұл үш көрсетілген функциялар барлық банк деп есептелетін мекемелерге тән болып келмейді.
Банк түсінігін ашу қажеттілігі екі ойдан туындайды. Бірінші ой - банк деп аталатын мекеме мен құқықтық субъектісі қандай екендігін, оның құқықтық мәртебесі қандай екендігін, құзіреті және шаруашылық айналымдағы рөлін анықтау қажеттілігі. Яғни, бұл субъекті заңды тұрғыдан нақты қандай екендігі, оның потенциалды жағымды мүмкіндіктері және қандай міндеттер мен жауаптылық құралдары арқылы оған әсер етуге болатындығын көрсету қажет.
Екінші ой да өте маңызды. Онда банкті қандай жағдайда қалыптастыру қажет, банктен басқа қандай іс - әрекет түрлеріне өзге құқықтық нысандыр жоқ екендігін анықтау. Яғни, қандай жағдайда мемлекет азаматтарды белгілі бір іс - әрекеттерді жүзеге асыру үшін банк қалыптастыруға міндеттейді, және орындалмағаны үшін жаза тағайындайды.
Коммерциялық банктің заңды анықтамасы Банк және банктік қызмет туралы заңның бірінші бабында берілген.
Банк - заңға сәйкес банктік іс - әрекетті жүзеге асыруға құқылы, коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлға.
Банктің ресми мәртебесі оның банк ретінде әділет министрлігі органдарында мемлекеттік тіркеуі арқылы және қаржылық нарық пен қаржылық ұйымдарды реттеу мен қадағалау органдарының банктік операциялар жасауға лицензиясы арқылы анықталады.
Ресми банк деген мәртебесі жоқ ешбір заңды тұлға өзін банк деп атауға немесе бнактік іс - әрекетпен айналысуға құқығы жоқ.
Коммерциялық банк түсінігі келесі белгілер арқылы анықталады:
Банк коммерциялық заңды тұлға болып табылады, яғни табыс табуға бағытталған іс - әрекет жүргізетін ұйым; Банк тәуелді және дочерлі қоғамдардың акционерлік қоғамы түрінде қалыптасады; банк үшін өзге ұйымдық - құқықтық нысандарға жол берілмейді; Банк несиелік ұйым болып табылады, яғни банктік операциялар жүзеге асыруға қалыптастырылған. Банк Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі берген лицензия негізінде жұмыс істейді;Банк арнайы құзіретке ие, яғни белгілі операциялар жасау арқылы табыс табады;Банк заңшығарушы тарапынан банктік жүйенің элементі ретінде қарастырылады. Бұл белгілердің бірнешеуі азаматтық құқықта жақсы қарастырылға, ал басқалары толықша талдау талап етеді. Бірінші топқа банктің ұйыдық - құқықтық нысанын, банктік құқықтың шегінен шығатын болмысын, коммерциялық заңды тұлға түсінігін, және өзге де азаматтық құқықта қолданылатын түсініктерді жатқызуға болады.
Банк жүйесі экономиканың бірден бір негізгі құрамдас бөлігі болып табылады. Банк - мемлекеттік бағалы қағаздар нарығында, валюта нарығында, депозит нарығында күшті позициялар иеленеді. Банк жекешелендіру саласында белсенді жұмыстар істеуде. Қазіргі таңда елімізде 39 екінші денгейдегі банк бар. Банктің құрылтайшылары болып оның акционерлері табылады. Ол ашық түрдегі акционерлік қоғам болып құрылғаннан кейін қосымша жеңілдіктер иелене алмайды және басқа акционерлермен салыстырғанда қосымша міндеттер жіктемейді.
Қазақстан Республикасында екінші деңгейлі банктердің барлығы 36 банк оның ішіндегі 2-мемлекеттік, 16-шетел капиталының қатысуымен Банк - өзінің жарғысы бар, толық шаруашылық есеп және өзін- өзі қаржыландыру негізінде қызмет жасайтын заңды тұлға. Ұлттық банк - бұл ақшалай резервтерді құрайтын, оған қоса меншікті алатын валюта резервтерден , басқада материалдық бағалықтардан тұратын мүліктерге ие болып табылатын заңды тұлға. Барлық банктер қолма-қолсыз есеп айрысуды Ұлттық банк мекемелері арқылы жүргізе отырады.
Банктің сипатамасын оның жасауға құқылы операциялар шеңберін анықтауды жатқызамыз. Ал заңға жүгенер болсақ, несиелік ұйым өз ішінен тек банктерді емес, сонымен қатар бантік емес несиелік ұйымдарды қосады. Шынында бұл мүлдем олай емес. Банк ең мүлтіксіз несиелік ұйым болып табылады, яғни ол тек банкке тән іс - әрекетпен қатар өзге де іс - әрекеттер жүзеге асыра алады. Банктік емес несиелік ұйымдар заң бойынша банкке жүктелген операциялардан басқа барлық операцияларды жасац алады. Сондықтан да банк түсінігі несиелік ұйым түсінігінде банктік емес несиелік ұйымдармен қатар тұр .
Банкке несиелік ұйым ретінде фирмалық атау беріледі, оны жүзеге асыру банк және банктік қызмет туралы заңның 15 бабымен реттелген. Несиелік ұйымның атауының құрамында банк сөзін қолдану арқылы оның заңды тұлға ретінде атқаратын қызметінің сипаты болуы тиіс. Сонымен бірге, оның ұйымдық- құқықтық нысаны көрсетілуі керек. Бұл бапқа сәйкес банк фирмалық атауға (толығымен ресми) және атауы көрсетілген мөрге ие болады. Ұлттық банктен лицензия алған заңды тұлғалардан басқа, Қазақстан Республикасында ешбір заңды тұлға өз атауына банк сөзін қоса алмайды.
Банк атауы оның заңды тұлға ретінде жекеленуінің құқықтық жолы болып табылады. Сондықтан да фирмалық атауға азаиаттық - құқықтық нормалар жүктелген. Ойлап табылған атау банктің қызметін анықтау үшін тауарлық белгіде көрсетілуі мүмкін. Банк Қазақстан Республикасының Ұлттыұ Банкі берген лицензиясының негізінде өз іс - әрекетін жүзеге асыра алады. Лицензия - банктің нақты банктік операциялар жасауға құқығын бекітетін мемлекеттік басқару органының акті болып табылады.
Банктік лицензиялармен тек банктік операциялар қамтылады. Егер де банк өзге де іс-әрекет түрін жүзеге асыратын болса, онда ол сол іс-әрекеті үшін бекітілген ережелерді ұстануы тиіс.
Коммерциялық банктің мүлігі дегеніміз банк іс -әрекетін жүзеге асыра алатын заттардың, материалды емес құндылықтары мен мүліктік талаптардың жиынтығы. Қандай да бір банктің мүліктік базасы жайлы білу үшін оның активтерц мен пассивтері, табыстары мен шығындары жазылған балансын талдау қажет. Балансты талдау арқылы банктің жалпы жағдайына баға беруге, банктің саясатын анықтауға, қызмет ету саласын білуге болады. Осы талдауға жүгене отыррып, банктің тұрақтылығын немесе сенімсіздігін білуге болады.
Банк мүлігіне оның қаражаты кіреді, яғни мншік құқығы бойынша иеленетін мүлік (өйткені, барлық банктер АҚ нысанында құрылады, банкте өзге мүлік болуы мүмкін емес) және тартылған, жалға алынған, қандай да бір келісімшарт негізінде баланста жатқан қаражат .
Мүлікті оның физикалық критериі мен қолдануына байланысты негізгі және айналымдағы қаражат, мүліктік құқық, материалды емес активтер, интеллектуалды мүлік объектісі деп бөлуге болады. Олар жарғылық капиталға кірмейді, бірақ банктің жұмыс істеу мерзіміндеоларды алуға болады. Олардың қатарына банктік технологиялар, ақпараттар, компьютерлік программалар кіреді.
Тақырыптың зерттелу деңгейi. Екінші деңгейдегі банктер туралы ұсыныстар мен зерттеліп жатқан ғылыми жұмыстар өте көп. Бұл тақырыпқа байланысты мынадай ғалымдардың еңбегіне сүйенсек болады. Алексеев В.В, Ливщиц Р.З, Манов Г.Н, Лазарев В.В, Комаров С.А, Гаджиев Г.А, Тихомиров Ю.А, Нерсесянец В.С, Тосунен Г.А, Олейник О.М, сияқты ғалымдардың қосқан үлестері орасан зор.
Дипломдық жұмыс объектісі. Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктердің депозиттерін құқықтық реттеуге байланысты қоғамдық қатынастар жұмыстың объектісі болып табылады .
Дипломдық жұмыс пәні.Жұмыстың пәні болып екінші деңгейдегі банктердің құрылуы немесе оның құқықтық жағдайын реттеуге байланысты қолданыстағы заңнамалар және нормативтік құқықтық актілер жатады.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізіне.Коммерциялық банктың жарғылық капиталы - несие алушылардың мүдделерін қамтамасыз етуге арналған құрылтайшылардың салымдарынан тұратын заңды тұлғаның минималды міндетті мүлігі. Оның құрамына ақша, бағалы қағаздар, өзге де заттар мен мүліктік құқықтар немесе ақшалай құны бар құқықтар кіреді. Ол құрылтайшылардың саламанан құралады және салынғаннан кейін оның меншігіне жатады.
Дипломдық жұмыстың нормативтік базасы. Қазақстан Республикасы Конституциясы, Қазақстанның банк және банктік қызмет туралы заңдары, зерттеу тақырыбына қатысы бар халықаралық-құқықтық актілерді қамтиды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың басты мақсаты Қазақстан Республикасының банктерін соның ішінде екінші деңгейдегі банктердің құрылу мақсатын анықтау, екінші деңгейдегі банктердің депозиттік операция жасау ерекшеліктерін ашу, жалпы бүгінгі таңдағы банктердің құқықтық жағдайын жан- жақты ашу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемi. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, 4 бөлімшеден, қорытындыдан,, сондай-ақ пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың көлемі дипломдық жұмысқа қойылатын талаптарға сай келеді.
I ТАРАУ Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктердің қызметін құқықтық реттеудің өзекті мәселелері
1.1. Банктік қызмет негізіндегі банктік құқық принциптерінің айрықша маңызы мен кейбір мәселелері.
Банктік заңдардың нормаларымен бекітілген қағида-ережелер мен принциптерге негізделген кәсіпкерлік қызметтің бір түрі және мемдекеттің ұйымдастырушы құқықтық ықпалының аясындағы банктік істер ретінде жүзеге асырылатын банктік қызмет өзінің экономикалық, сондай-ақ құқықтық мән-жайларымен ерекшкленеді. Осы банктік қызмет аясына, көбінесе ақша-несие және қаржылық қатынастар жүйесі жатады.
Бүгінде, нарықтық даму талаптары мен ықпалына орай банктік қызметтің мақсаттары мен принциптері және құқықтық негіздері айтарлықтай өзгерістерге ұшырауда. Әсіресе банктік қызметтің принциптік негіздерінің заман түрлендіруіне сай келмеуі де банк жүйесінен орын алып отырғаны белгілі.
Осыған қарамастан банктік құқық аясында қарқынды жүзеге асырылып жатқан банктік қызметтің қоғамдық мемлекеттік маңызы күн санап өсе түсуде. Оның себебіне аталмыш аяны реттеуге мемлекет мүддесін көздей отырып құқық салаларының басымдылығын жатқызуға болады.
Мемлекет мүддесіне орай жүзеге асырылатын банктік қызмет: ұлттық валюта-теңгенің бағамына қолдау көрсету; теңгенің сатып алу қабілетіне нығайту; банк жүйесін дамыту және оның тиімділігін жоғарылату; есеп айырысу, оның ішінде ақшасыз есеп айырысу жүйесінің айтарлықтай қалыптастырылып, қызмет атқаруына назар аудару; несиелену қатынастарының экономикалық және құқықтық негіздерін жетілдіру арқылы несилік жүйенің тиісінше жұмыс істеуіне жағдай жасау іске асыру арқылы айқындалады.
Банктік қызметті мемлекеттің уәкілетт айрықша қаржылық-кредиттік өктем өкілеттілік берілген органдары ретінде жүзеге асырылатын Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі мен Қазақстан даму банкінің мемлекеттік ақша-несиелік және біршама деңгейдегі қаржылық саясатын бірінші кезекке, ал өз қызметтері барысында жасалған шығындарын қалпына келтіруге байланысты банкілік операциялармен мәмілелерді екінші кезекке қою арқылы іске асыру осыны дәлелдейді. Ал банк жүесіндегі коммерциялық банктер өздерінің операциялары мен басқа да мәмілелерін барынша пайда табуды көздей отырып жүзеге асырғандықтан олардың қызметтері кәсіпкерлік қызметтің бір түрі болып саналады.
Бұл жерде банктік қызмет, оның қаржылық нәтижесі және банктік құқықтық қатынастардың өзара тығыз экономикалық байланыста болатыны анық байқалады. Сонымен бірге банктік қызметтің қоғамдық-мемлекеттік сипаты конституциялық, әкімшілік, қаржылық, салықтық және банктік құқық арқылы көрініс табады. Әкімшілік рұқсат беру жүйесінің айтулы құралы лицензиялау банктік қызметтің аса маңызды атрибуты ретінде банк жүйесінен өзіне тиесілі орнын алып отыр. Банктік қызметтің тағы бір елеулі көрінісі еліміздің ақша жүйесін нығайтуға қосатын үлесі болып ескертелінеді. Банктік қызмет қаржылық, валюталық және кредиттік реттеудің нысаны болып табылады.
Міне, осы айтылған мән-жайларды түйіндесек мынадай:
1. Банктік қызметтер ешбір уақыт шектеуіне қарамай, тоқтаусыз жүзеге асырылады және мақсатты бағдарлы түрде құқықтық реттеледі.
2. Банктік құқық нормаларының және халықаралық банктік қызмет қағидалары мен стандарттары негізінде жүргізіледі.
3. Банктік қызмет барысында туындайтын банктік құқықтық қатынастардың қатысушылары айрықша банктік мән-жайларға байланысты заң жүзіндегі теңсіздік орын алады.
4. Банк жүйесіндегі қарым-қатынастар көп жағдайда еріктілік әрі сенімділік тұрғысынан көрініс табады.
5. Қазақстанның әртүрлі құқықтық салаларын тиісті нормалары негізінде банктік қызмет аясында құқықтық режимде (тәртіптер мен талаптар) белгіленеді.
6. Мына екі аса маңызды: өз қаражаттары мен қарызға алынған ақшалар негізінде, сондай-ақ мемлекет болмысы мен егемендігін қамтамасыз етуге қажетті пайда табу бағытында жүзеге асырылады.
7. Банктік қызмет аясындағы экономикалық процестердің ұтымдылығы мен тиімділігі және үнемділігін арттыру, сондай-ақ құқықтық негіздері мен принциптерін жетілдіру арқылы мемлекеттік және жекеше мүдделердің біршама теңдестірілуіне қол жеткізуге болады деген тұжырым жасай аламыз.
Міне, осы банктік қызметті жүзеге асыру негізінде жататын принциптер жөніндегі және обьективті-субьективті талаптарға орай мүмкіндігінше жаңадан қалыптастыруға қатысты мән-жайлар мен мәселер жоғарыда баяндағанымыздай өзекті сипат: алып отыр.
Біздің ойымызша, бұл жердегі басты міндетке банктік қызметтің принциптерін қалыптастырып, белгілеу сондай-ақ олардың теориялық және практикалық мән-маңызын зерделеу жатады.
Банктік қызметтің құқықтық негізі болып табылатын құқықтық нормаларды нормативтік маңызы бар принциптердің ерекшеліктерін есепке алмай пайдаланудың оң нәтиже бермейтіні белгілі. Демек, құқықтық нормалар қатысты құқық принциптеріне сай болуға тиіс. Осыған байланысты банктік қызметке қатысты принциптердің қалыптастыру мақсатында Қазақстан Республикасы Конституциясының тиісті баптарына назар аударып, қарастырып өту қажеттілігі туындайды.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабының, 2-тармағында:"Республика қызметінің түбегейлі принциптері қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық; бүкіл халықтың игілігін көздейтін экономикалық даму;" деп көрсетілген. Банктік қызметтің маңызды қоры қоғам мен мемлекеттің мүддесін көздейтін экономикалық мән-жайы бар құқықтық қатынастарда көрініс табады.[1]
Республика Үкіметі мен өзге де мемлекеттік органдар өздеріне берілген өкілеттер шегінде ғана мемлекет атынан билік жүргіздеді. Демек, Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі мен Даму банкі өз өкілеттіліктері шегінде жалпы мемлекеттік мүдделер мен мұқтаждықтарды қамтамасыз етуге атсалысады.
Банктік қызмет аясында "Қазақстан республикасында қолданылатын құқық конституциясының соған сәкес заңдардың өзге де нормативтік-құқықтық актілердің, Республикалқ халқралық шарттық және өзге де міндеттемелерінің, сондай-ақ РеспубликаКонституциялық Кеңесінің және Жоғарғы Соты нормативтікқаулыларының нормаларыболып табылады"
Қазақстанның жүйесінде халықаралық банктік қызметтер стандарттары міндеттітүрде қолданылады, "Қазақстан Республикасы халықаралық құқықтық принциптері мен нормалардан құрметтейді..."
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкісі мен Даму банкісі Қазақстан Республикасы Үкіметі мен қаржы министрлігі қызметтерінің басымды бағыттары ақша-несие қаржы саясатын іске асыру барысындағы тиісті іс-қимылдары арқылы мемлекет атынан билік жүргізу болып табылады.
Республикадағы мемлекеттік билік біртұтас, ол Конституция мен заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну, олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау принципіне сәйкес жүзеге асырылады.Осы баптың қағидалары атқарушы және сот билігі органдарының тиісті заңды негізінде банктік қызмет аясында белгілейтін құқықтық режимдерінде көрініс тапқан.
Банктік қызметті ерікті еркін түрде арқылы экономикалық белсенділік көрсету құқығы Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-бабына сәйкес туындайды. "меншік міндет жүктейді, оны пайдалану сонымен қатар қоғам игілігіне де қызмет етуге тиіс. Меншік субьектілері мен обьектілері, меншік иелерінің өз құқықтарын жүзеге асыру көлемі мен шектері, оларды қорғау кепілдіктері заңмен белгіленеді.Осы кәсіпкерлік қызметті яғни банкілік қызметті жүзеге асру еркіндігі принципі "Әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүмкін кез-келген заңды кәсіпкерлік қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар. Монополистік қызмет заңмен реттеледі және шектеледі. Жосықсыз бәсекеге тиым салынады.
Осы айтылған жағдаяттардан банктік қызметке байланысты заңи принцип-нормалардың көрініс тапқанын байқап отырамыз. Алексеев В.В, Ливщиц Р.З, Манов Г.Н, Лазарев В.В, Комаров С.А, Гаджиев Г.А, Тихомиров Ю.А, Нерсесянец В.С, Тосунен Г.А, Олейник О.М, сиқты құқық саласы бойынша ғалымдардың ғылыми тұжырымдары мен көзқарастарына сүйене отырып банктік қызмет аясының субьектілерінің көптеген армандаған шыңдарына көтерілу сәтін жақындату мүмкіндігіне қол жеткізуге себін тигізетін мынадай:
1. Банктік қызметтің қоғамдық мемлекеттік маңызын адамдардың жалпы мүддесін жоғары болуына жол бермеу.
2. Банктік қызмет пен банк жүйесін ұйымдастыру, реттеу, бақылау-қадағалау және басқару кезінде тек мемлекет мүддесі ғана көзделінбей, сонымен қатар жалпы қоғамның мүддесін тиісінше қамтамасыз ету жолдарын қарастыру;
3. Банк жүйесінің ауқымындағы барлық банктер мен басқа да ұйымдардың сондай ақ олардың клиенттерінің қандай да болмасын іс-қимылдарының тиісті нормативтік-құқықтық актілер негізінде жүзеге асырылуына қажетті жағдай жасау;
1. Жоғарыда баяндаған жағдайларға байланысты банктік қызмет аясындағы қоғамдық-мемлекеттік және жекеше мүдделердің мүмкіндігінше теңдестірілуіне атсалысу.
2. Қазақстанның банк жүйесінің құрылу және даму принциптеріне қоса банктік қызмет негізінде жатқан принциптерді айқындау және оларды банк жүйесінің тиісті талартарына сай нақтыландырып заң жүзінде не болмаса оның ережелерінде белгілеу сияқты тұжырымға келуге болады.
Сонымен, "Ұлттық Банк туралы", "Банктер және банктік қызмет туралы" және "Лицензиялау туралы " ҚР Заңдарын осы мақаланың желісіне орай қарастырып, талдау барысында мына:
1) Қазақстан Республикасының банк жүйесін екі деңгейлі етіп құру принцип;
2) Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкісінің тәуелсіздігін принципі."ҚР Ұлттық Банкі туралы" ҚР Заңның 3-бабында Ұлттық банкінің тек ҚР Президентінің құзырында болатыны яғни басқа мемлекеттік билік органдарына бағынышты емес екендігі жөнінде айтылған. Осы жайларды бекіту мақсатында ҚР Ұлттық Банкісінің тәуелсіздігі принципінің қандай элементтерден құралатынын білуіміз қажет. Оларға: мүліктік тәуелсіздік; бюджеттік тәуелсіздік; қаржылық тәуелсіздік; инструменталдық тәуелсіздік; кадрлер жөніндегі тәуелсіздік жатады.
Аталмыш екі принцип "ҚР Ұлттық банкі туралы" ҚР заңның 1-бабының 1,2,4-тармақтарында, 9-бабының 1,2-тармқтарында, 11-бабының 1,2-тармақтарында, 30-бабының 1-тармағының жетрі тармақшасында, 12-бабының 1,3-тармақтарында,13-бабының 1-3 тармақтарында,15-бабының а),т) тармақшасында, 16-бабының 1-3-тармақтарында,18-бабының 1-4- тармақтарында, 9-бабының 1-5-тармақтарында, яғни солардың қағида-ережелерінде көрініс тапқан
3) Қазақстан Республикасы Ұлттық банкісінің заң жүзінде белгіленген өзіне тән функцияларын жүзеге асыруына байланысты жауапкершілігі принципі. "ҚР Ұлттық банкі туралы" ҚР Заңның 7-бабының 1-тармағында және 2-тармағының 1-тармақшасындағы, 13-бабының 4-тармағындағы және тағы басқа баптардағы ережелерді салыстыру арқылы осы принцип банктік қызмет аясындағы өз орынын табады деп санаймыз. Әрине, экономикалық тәртіп ағымы мен мемлекеттік билік жүйелеріндегі әр алуан обьективті және субьективті құбылыстарға байланысты осы принциптердің іске асырылуы ойдағыдай болмай тұрғанын мойындауға тиіспіз.[2]
4) Банктік қызмет саласындағы мемлекеттік басқаруды еліміздің банк жүйесін мемлекеттік реттеуге қатысты іс-қимылдармен байланыстыру принципі. Осы принципке негізделген банктік қызметтің экономикалық тиімділігінің орта түсетіні және қатысушылардың материалдық мүдделерінің айтарлықтай теңдестірілуіне қолжеткізілетін жөнінде Батыстағы нарықтық дамыған елдердің, сондай-ақ ТМД елдерінің, соның ішінде Ресей ғалымдарының тарапынан талданып, тұжырымдалған, салыстырмалы-құқықтық сипаттамасы беріліп, ғылыми негіздемелер жасалынған болатын. Мәселен, Ю.А Родзинскийдің
Міне, осылайша банктік қызметті жүзеге асыру негізіндегі принциптердің кейбір мәселелеріне тоқталып өттік. Банктік қызмет принциптері көбінесе банктік құқық нормаларында бекітілген, сондай-ақ банктік қызметке қатысушылардың теориялық және практикалық іс-қимылдарында қолданылатын белгілі бір ғылыми ережелер түрінде көрініс табады. Банктік қызмет принциптерін негіздеу процестері;
1. тек банктік қызметке қатысты аса маңызды обьективті-қажетті заңдылықтар мен қатынастарды көрсетуге тиіс;
2. банктік қызметтің тұрақты өзара байланыстар мен қатынастарды және жағдаяттарды сипаттауға тиіс;
3. банктік қызметтің тек өзіне тән айрықша ерекшелігін білдіруге тиіс деген талаптарға сай келгені абзал болады.[3]
1.2.Банктік қызметті ic жүзіне асырудың құқықтық әдіс -
тәсілдері мен банк жүйесінің бүгінгі таңдағы өзекті мәселелері.
Әлемдік қаржы және тауар рыноктарындағы тұ - рақ - сыздық Қазақстанның экономикалық өсу қарқынына ық - пал етті. Алдын ала бағалау бойынша 2008 жылы эко - но - микалық өсу 3,1 %-ды, жұмыссыздық деңгейі шамамен 7 %-ды, инфляция жылдың соңында 9,5 %-ды құрады. 2010-2011 жылдары әлемдік рыноктардағы жағдай күрделене түсуі мүмкін және оның салдары отандық экономикаға қолайсыз сипатта болады. Әлемдік тауар рыноктарында Қазақстанның негізгі экспорттық ұстанымдарына төмен бағаның сақталуы мүмкін.
Осындай жағдайларда 2009 жылы экономикалық сая - сат елдегі әлеуметтік-экономикалық жағдайға жаһандық дағдарыстың теріс салдарын жұмсартуға бағытталады.
Үкімет пен Ұлттық Банк саясатының басты мақсаты әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз ету және макро - эко - - номикалық теңгерімді қолдау, сондай-ақ экономи - ка - лық өсім мен іскерлік белсенділікті ынталандыру болады.
2010 жылы ЖІӨ-нің нақты өсуі бағалау бойынша шама - мен 2 %-ды құрайды, жұмыссыздық деңгейі 8%-дан аспайды. Ин - фляция 2010 жылдың соңында 9 %-ды құрайды деп болжануда.
Қазақстан Республикасы Үкіметі, Қазақстан Респуб - ли - касы Ұлттық Банкі және Қазақстан Республикасы Қар - жы рыногын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қа - да - ға - лау агенттігі (бұдан әрі - ҚНРА) қабылдаған эко - но - ми - каны және қаржы жүйесін тұрақтандыру жөніндегі 2009-2010 жылдарға арналған бірлескен іс-қимыл жос - парын (бұдан әрі - Бірлескен іс-қимыл жоспары) іске асы - ру көрсе - тіл - ген мақсаттарға жетудің негізгі құралдарының бірі болады.[4]
Бірлескен іс-қимыл жоспары шеңберінде қаржы сек - торын тұрақтандыру, шағын және орта бизнесті қолдау, агро - - өнеркәсіп кешенін, жылжымайтын мүлік рыногын дамыту, экономиканы одан әрі әртараптандыру, жұ - мыс - пен қамтуды қамтамасыз ету және халықтың әлеу - меттік әлсіз топтарын қолдау жөніндегі міндеттер шешіледі.
Үкімет, Ұлттық Банк пен ҚНРА отандық қаржы жүйе - сі - нің тұрақты жұмыс істеуін қамтамасыз етеді және эко - - но - ми - каның нақты секторына кредит беру үшін қажетті жағдай жасайды.
Үкімет баға құрайтын екінші деңгейдегі банктерді қосым - ша капиталдандыруды қамтамасыз етеді. Үкіметтің жекелеген екінші деңгейдегі банктер деңгейіндегі тұрақ - тандырушы ша - ралары, оның ішінде екінші деңгейдегі банктермен жасасқан меморандумдар шарттарының іске асырылуын көздейді.
Көрсетілген инфляция деңгейіне қол жеткізу және елдің қаржы жүйесін тұрақтандыруды қамтамасыз ету мақ - сатында Ұлттық Банк теңгерімді ақша-кредит саяса - тын жүргізеді.
Қысқа мерзімді өтімділікті реттеу және оны барабар деңгейде ұстап тұру үшін Ұлттық Банк екінші деңгейдегі банктерге қайта қаржыландыру қарызын береді, сондай-ақ РЕПО операциялары бойынша қамтамасыз ету ретінде қабылданатын құралдардың тізбесін одан әрі кеңейту, екінші деңгейдегі банктерге кепілсіз кредиттер беру, банктерде Ұлттық Банк депозиттерін орналастыру мүмкіндігі қаралады.
Ұлттық Банк екінші деңгейдегі банктердің әр түрлі кре - ди - торлар типтері алдындағы міндеттемелеріне кепілдік беру жүйе - сін әзірлейді және енгізеді. Бұл ресурстарды банкаралық на - рық арқылы қайта бөлуге және қысқа мерзімді құралдар ақша рыногындағы операцияларға қол жеткізуді кеңейтуге ықпал етеді.
Қысқа мерзімді өтімділіктің және Ұлттық Банк бере - тін банкаралық міндеттемелер бойынша кепілдіктердің көлемі екінші деңгейдегі банктің меншікті капиталы мөлшерінің 50%-і сомасынан аспайтын болады.
Өз кезегінде ҚНРА отандық қаржы секторын реттеуді кү - шейтеді. Қаржы ұйымдарының өз капиталының жет - кі - лікті - лі - гін бағалауға ағымдағы тәсілдер жетілдіріледі, қар - жы есеп - тілігінің халықаралық стандарттарына сәйкес проб - лемалық активтерге арнайы провизияларды қалып - тастыру тәртібі қатаңдатылады және қаржы ұйым - да - рын - да - ғы менеджмент тәуекелге қойылатын талаптар күшейтіледі.
ҚНРА акционерлердің жауапкершілігін арттыру қа - ғи - даттарын ескере отырып жинақтаушы зейнетақы жүйе - сінің жұмыс істеуінің және салымшылардың мүддесін қорғауды қамтамасыз етудің жаңа тетіктерін пысықтайтын болады.
Ұлттық Банк пен Үкімет экономиканың активтері мен міндеттемелерінің едәуір үлесі шетелдік валютада бол - ған - да және қарыз алушылардың активтер валютасы мен мін - дет - - те - ме - лерінің сәйкессіздігіне негізделген жоғары кре - дит - тік тәуе - кел болған жағдайда қаржы тұрақтылығы көрсет - кіш - терінің нашарлауын болдырмау үшін төлем теңгерімі мен теңгенің айырбас бағамының жай-күйіне үнемі мониторинг жүргізеді. Осыған байланысты Ұлттық Банктің іс-қимылы ұлттық валютаның тұрақтылығын қамтамасыз етуге не - ме - се теңге бағамының шетел валютасына қатысты бақы - ла - натын шекте қалқымалы өзгеруіне бағытталатын болады. Тұтастай алғанда, Үкіметтің қызметі экономиканы сауықтыруға және орнықты сапалы экономикалық өсуді қам - тамасыз етуге бағдарланатын болады. Тұрақтандыру шараларын іске асырумен қатар қолайлы инвестициялық ахуалды сақтау, бәсекелестікті дамыту және жобаларды экономиканың әлеуетті экспортқа бағдарланған секторларында іске асыру арқылы перспективалы даму үшін негіз қаланатын болады. Үкімет ауқымды инфрақұрылымдық жобаларды іске асыруды бастауды, агроөнеркәсіптік кешенді қарқынды да - мы - туды және "Қазақстанның 30 корпоративтік көшбасшысы" бағдарламасын серпінді іске асыруды қамтамасыз етеді.
Экономикалық белсенділікті ынталандыру жөніндегі шаралар шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту үшін қолайлы жағдай қалыптастыруға, оның ішінде әкімшілік кедергілерді одан әрі азайтуға бағытталатын болады. Отандық кәсіпорындарды қолдау мақсатында оларға мемлекеттік ор - ган - дардың, мемлекеттік холдингтер мен ұлттық компа - ния - лардың сатып алуларына кең қолжетімділік берілетін болады. Жылжымайтын мүлік рыногын тұрақтандыру үшін Үкі - мет 2009 жылы үлестік құрылысқа қатысушылардың құқық - тарын қорғау жөніндегі жұмысты жалғастырады және арнайы ипотекалық кредит беру бағдарламасын іске асыруға кіріседі. 2010 жылы Үкімет қызметіндегі негізгі басымдық жұ - мыс - пен қамтуды қамтамасыз ету және халықтың әлеуметтік әлсіз топтарын қолдау болады.
Үкімет жергілікті атқарушы органдармен бірлесіп, өндіріс кө - лемінің азаюы нәтижесінде уақытша босаған қызмет - кер - лерді ірі кәсіпорындармен ынтымақтастық туралы қол қойылған меморандумдар шеңберінде жұмыспен қамту және босатылатын қызметкерлерді кәсіби даярлауды және қайта даярлауды ұйымдастыру жөніндегі жұмысты жалғастырады. Барлық әлеуметтік міндеттемелер, оның ішінде Мем - ле - кет басшысының 2009-2011 жылдарға арналған рес - публикалық бюджетте көзделген әлеуметтік төлемдерді, зейнет - ақыларды және бюджет саласының қызметкер - леріне жалақыны ұлғайту жөніндегі тапсырмаларын іске асыру шеңберінде толық көлемде әрі уақтылы қаржыландырылады.
Салық-бюджет саясатының шаралары экономикаға салық жүктемесін азайту арқылы экономикалық белсен - ділікті ынталандыруға және мемлекеттік шығыстардың теңгерімді саясатын жүргізуге бағытталатын болады.
Жаңа Салық кодексінің нормаларын іске асыру, атап айтқанда 2010 жылы корпорациялық табыс салығының став - ка - - сын 30%-дан 20%-ға дейін, қосылған құн салығын 13%-дан 12%-ға дейін азайту, сондай-ақ салық төлеуші - лер - дің ше - ге - рімдер жүйесін ырықтандыру кәсіпорындар үшін рынок - тардың қолайсыз конъюнктурасын жұмсартуға және олардың инвестициялық мүмкіндіктерін кеңейтуге мүмкіндік береді.[5]
Ағымдағы экономикалық жағдайды ескере отырып, экономикаға мультипликативтік әсер ететін жобаларды бірінші кезекте қаржыландыруға және халықтың қажетті жұмыспен қамтылу деңгейін қолдауға бағытталған икемді бюджеттік инвестициялық саясат жүргізілетін болады. Бұл ретте экономикалық жағдай нашарлаған және бюджетке түсетін түсімдер қысқарған жағдайда, кідіріссіз шешуді талап етпейтін шығыстар оңтайландырылады немесе неғұрлым кеш мерзімге қалдырылатын болады.
Бюджет тапшылығының, мемлекеттік кепілдіктердің және мемлекет кепілгерліктерінің мөлшері макро - экономи - ка - лық теңгерімділікке қол жеткізу қажеттілігін ескере отырып, қолайлы деңгейде ұсталып тұрады.
Үкімет "Самұрық-Қазына" ұлттық әл-ауқат қоры" ак - цио - нерлік қоғамымен бірлесіп, бюджет қаражатының, оның ішінде Бірлескен іс-қимыл жоспарын іске асыруға бағыт - та - латын қаражаттың тиімді жұмсалуын бақылауды қатаңдатады.
Айтылған шараларды, оның ішінде Бірлескен іс-қимыл жоспарын тиімді іске асыру үшін Үкімет, Ұлттық Банк пен ҚНРА елдегі экономикалық ахуалға және әлемдік эко - номиканың даму үрдістеріне үнемі мониторинг жүргізеді және қажетті түзету шараларын қабылдайтын болады.
Коммерциялық банктер Қазақстан Республикасы банк жүйесінің төменгі (екінші) деңгейін білдіретін, тиісті әділет органында банк ретінде мемлекеттік тіркеуден өткен, банктік заңнама мен Қазақстан Республикасының басқа да заңнамалық актілері, банктік түрлі шарттар, сондай-ақ Қазақстан Ұлттық Банкі мен Қазақстан Республикасының Қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөніндегі Агенттігі берген лицензиялар негізінде жұмыс істейтін (барлық банктік операцияларды және мәмілелерді немесе мамандандырылған банк ретінде нақты операциялар түрлерін жүзеге асыратын, дисс.авт.) заңды тұлға (коммерциялық ұйым) болып табылады.
Коммерциялық банктер Қазақстан Республикасы экономикасының банктік секторында Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы, Валюталық реттеу және валюталық бақылау туралы Қазақстан Республикасының Заңдарында, Қазақстан Республикасының Бюджет кодексінде, сондай-ақ Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасының Кодексінде (Салық кодексінде) көзделген барлық банктік операцияларды, мемлекеттік қаржылық - құқықтық сипаттағы талаптарды және міндеттерді тиісінше жүзеге асыруға, орындауға әрі атқаруға ат салысады.[6]
Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы Қазақстан Республикасы Заңының 30-бабына сәйкес коммерциялық банктер тиісті лицензиялар негізінде банктік шоттарды ашу және жүргізу, корреспонденттік шоттарды ашу және жүргізу операцияларын, кассалық операцияларды, заем операцияларын, сенімгерлік операцияларын, вексельдермен жасалатын операцияларды, тазартылған қымбат бағалы металдармен жасалатын операцияларды, лизингтік қызметті, факорингтік операцияларды, форфейтингтік операцияларды, бағалы қағаздар да делдалдық және дилерлік қызметті, инвестициялық портфельді басқару жөніндегі, кастодиандық қызметті және т.б. жүзеге асырады.[7]
Қазақстан Республикасының тиісті заңнамаларына сәйкес мемлекеттің сенім білдірілген өкілі (агенті) ретінде бюджеттік бағдарлама әкімшілерімен өзара қарым-қатынаста болады, салық қызметі органдарымен бірігіп жұмыс істейді, уәкілетті банктер ретінде мемлекеттік валюталық бақылау агенттері болып табылады, сондай-ақ экономикалық және құқықтық табиғатына орай мемлекет пен экономика арасындағы делдал рөлін атқарады.
Демек, коммерциялық банктер қоғам мен мемлекетке, елдегі әрбір заңды және жеке тұлғаға аса қажетті қаржылық-несиелік қызметтер көрсететін, сенімділік және экономикалық тиімділік (мүдделілік), халықаралық банктік стандарт ережелері мен нарықтық талаптар негізінде әрі тиісті заңнамаға, лицензияға және банктік келісімдерге (шарттарға) сай жұмыс істейтін нарықтық қаржылық-несиелік институт болып табылады.
Осы айтқанымызды белгілі бір дәреже-деңгейде негіздеп, диссертациялық зерттеу міндеттеріне орай дәйектеу мақсатында экономист-қаржыгер және заңгер ғалымдардың қалыптасқан пікірлері мен қорытындыларына ғылыми шолу жасау қажет сияқты.
Банк сөзінің шығу тегіне тоқталатын болсақ, ол итальян сөзінен banco - ауыстыру лавкасы, орны дегенді білдіреді.
Л.Давыдова және Д.Раймановтың еңбектерінде банк сөзінің мағынасы өзінің шығу табиғатына орай құқықтық ұғымнан гөрі экономикалық ұғымға жақын келеді, ал құқықтық ұғым тұрғысынан банк сөзін қарастырытын болсақ заң шығарушы банктің ресми мәртебесі пайда болғанынан бастап, тиісінше құқықтар мен міндеттірдің пайда болуымен байланыстырады. [8]
Е.Ф.Жуковтың пікірінше банктер-ссудалық капиталдың қозғалысымен, оны шоғырландырумен және бөлумен байланысты кәсіпкерлік қызметтің ерекше түрімен айналысушы субъектілер болып табылады .
Ал кейбір американдық мамандардың пікірінше: банктер әр түрлі есеп-шоттарға ақша және мүліктік қаражаттарды салым ретінде қабылдайтын мекемелер. Олар тек жеке салымшылар үшін қызмет көрсетпейді, сонымен қатар мемлекеттік органдар және Үкімет үшін де ақша-қаражаттарының қозғалысын жеңілдететін және қарыз беруші субъект болып табылады.
Несиелік жүйенің төменгі буыны халық шаруашылығына тікелей қызмет көрсететін және коммерциялық негізінде кең көлемді қаржылық қызмет жасайтын дербес банктік мекемелер торабынан тұрады. Бұлар коммерциялық, кооперативтік және жеке банктер, банктік заңдылықтарда (негізінде заңдылық - закономерность деген мағынада түсіндіріледі, бұл жерде заңнамаларда немесе заңдарда деген дұрыс болатын еді, дисс.авт.) Коммерциялық банк термині банк ісінің ертеректегі даму кезеңінде, банктердің сауда, тауар айырбасы операциялары мен төлемдеріне қызмет көрсетуі барысында пайда болды. Бірақ өнеркәсіптің және басқа салалардың дамуымен банктер экономиканың өзге де сфераларына қызмет көрсете бастағандықтан да банктің коммерциялық деген атауы бастапқы мағынасын біртіндеп жоғалтты. Ол банктің іскер деген сипатын білдіреді. Коммерциялық банктер - нарық экономикасында қаржылық операциялар мен қызмет көрсететін несиелік мекемелердің тобын білдіреді деп түсіндірген Ғ.С. Сейтқасымов Бүгінгі коммерциялық банктер өз клиенттеріне 200-ге жуық әр алуан өнімдер мен қызмет көрсетуге әзір деген пікірін айтқан.[9]
Н.Д. Эриашвили Коммерциялық банктер - барлық меншік нысанындағы және барлық салалардың кәсіпорындары үшін әмбебап банктік операцияларды жүзеге асыратын несиелік ұйымдар. Олар ақша қаражаттарының қоймасы, қоғамның ақшалай операцияларын жасаудағы негізгі делдалы, банк төңірегіндегі нарықтық кеңістікке жартылай құзырын жүргізуші, яғни белгілі бір дәрежеде кәсіпорындар мен ұйымдар деңгейіндегі экономиканы басқару функциясын жүзеге асырушы болып табылады. Коммерциялық банктер келесідей функцияларды жүзеге асырады: ақша капиталын жиыстыру және жұмылдыру; несиеге делдалдық ету; шаруашылықта есеп айырысу мен төлемдер жүргізу; бағалы қағаздар шығаруды және орналастыруды ұйымдастыру; консультациялық қызметтер көрсету деп тұжырымдаған .
Жоғарыда айтылған мән-жайлар Ю.А. Львовтың пайымдауынша басқаша көрініс тапқан: өздерінің шаруашылық мәртебесі бойынша коммерциялық банктер-акционерлік типтегі жекеше корпорациялар. Олардың қызметінің негізгі мақсаты пайда табу болып табылады. Коммерциялық банк табысының қайнар көзі ретінде жұмыс істеп жатқан активтерден-қарыздардан, несиелерден, бағалы қағаздардан түскен проценттер мен банктік қызмет көрсетуіне орай клиенттердің өзіне төлеген ақысы көрініс табады. Коммерциялық банктер заемдар мен несиелер беру және бағалы қағаздарды сатып алу үшін қаржылық қаражаттарды өз атынан тартады . Ал П. Кулигин Нарықтық экономикадағы коммерциялық банктер - маңызы бойынша шаруашылық қызметтің айрықша ақшалай-несиелік аясындағы кәсіпорындар немесе кәсіпкерлік бірліктер. Олар сатып алу-сату еркіндігі қағидасы негізінде ресурстарды тартады (пассивтерін қалыптастырады) және бағалар мен өз пайдасының, капиталының және сенімділігінің өсуі негіздерін басшылыққа ала отырып оларды (пассивтерін дисс.авт.) белгілі немесе басқа көзделген бағыт бойынша орналастырады (активтерін қалыптастырады) деп нақтыландырған.
Демек, коммерциялық банктер екі ұдай табиғатымен, бір жағынан ақша ресурстарын жұмылдырушы және оларды қарызға беруші қаржылық делдал, ал екінші жағынан төлем құралдарын құруға қабілетті кәсіпорын (заңды тұлға) ретінде ерекшеленеді деп тұжырымдауға болады.
О.А.Овсянникова коммерциялық банктің табиғаты мен маңызын зерделеу барысында: Банктер қазіргі заманғы ақша шаруашылығының ажырамас бөлігі, олардың қызметі үдемелі өндіріс қажеттілігімен тығыз байланысқан. Банктер экономикалық өмірдің ортасында бола және өндірушілер мүддесіне қызметтер көрсете отырып өнеркәсіп пен сауда-саттық, ауыл шаруашылығы мен халықтың арасындағы байланысты дәнекерлейді. Банктер жеке аймақтың немесе қандай болмасын елдің атрибуты емес, олардың қызметтерінің аялары не жағрафиялық, не ұлттық шекарамен шектелмейді:бұл ғаламат қаржылық қуаты бар, айтарлықтай ақша капиталы бар планетарлық құбылыс деген пікірін білдірген. Бұл жерде коммерциялық банктердің экономикалық табиғаты қысқа әрі нұсқа ашып көрсетілген. А.С.Тасыбаева коммерциялық банк жөнінде көпшілікке мәлім мынадай жайттарды сипаттап: Коммерциялық банк дегеніміз - ақша қаражаттарымен болатын операцияларды, сондай-ақ оған заңмен жүктелген басқа да банк операцияларын жүргізу арқылы табыс табуды көздейтін мекеме. Коммерциялық банктер банк жүйесінің екінші деңгейіне жатады. Олар банк туралы заңдарда коммерциялық банк атауына біріктірілген коммерциялық, кооперативтік және жеке меншік банктер. Коммерциялық банктер көп функция атқаратын мекеме. Қазіргі коммерциялық банктер корпоративтік типтегі ұйымдар түрінде құрылады және шаруашылық қызметпен айналысады дей отырып, коммерциялық банктердің нарық жағдайындағы экономикалық еріктілігі, экономикалық жауапкершілігі және пайда табу сияқты белгілерін атап көрсеткен.[10] Ю.И.Коробов банк мән-жайы мәселесінің экономикалық аспектісін қарастыруы нәтижесінде: ... коммерциялық банкті екі деңгейлі банк жүйесінің төменгі деңгейінде орналасқан және басқа коммерциялық банктермен нарықтық бәсекелестік жағдайында жеке және заңды тұлғаларға ақылы (коммерциялық) негізде банктік қызметтер көрсетумен айналысатын ақшалай-несиелік кәсіпорын ретінде айқындауға болады деп түйіндеген және заңда банк деп пайдаланылатын термин дүниежүзілік тәжірибеде коммерциялық банк ұғымын белгілейді, ал оның құқықтық ұғымы коммерциялық банктің кәсіпкерлік табиғаты туралы көзқарасты білдіреді деп түсіндірген. Мемлекеттің несиелік жүйесінің екінші деңгейінде коммерциялық банктер орын алған. Олардың аса ірілері кең көлемді операцияларды орындайтын және клиенттерге толық қаржылық қызметтер көрсететін әмбебап бағытты институттар болып табылады. Коммерциялық банктердің негізгі функцияларын мынадай үш топқа біріктіруге болады: банктер тауарлар мен қызметтердің коммерциялық айналымында шешуші рөл атқарады; банктер экономикада жинақтау-инвестициялау процесін қамтамасыз ететін қаржылық делдалдар болып табылады; коммерциялық банктер тауарлар мен қызметтерді сатып алушыларға және сатушыларға өз қызметтерін тұрақты әрі үздіксіз негізде жүзеге асыруға мүмкіндік беретін экономика өтімділігінің ең басты қайнар көзі болып табылады деп түйіндеген К.В. Рудый, С.А.Дятлов коммерциялық банктердің тармақталған желісі: шаруашылық субъектілеріне несиелік-есеп айырысу қызметтерін көрсету; несиелер беруге қажетті салымдарды қабылдау; есеп айырысуға делдалдық жүргізу; бағалы қағаздарды сатып алу - сату; мемлекеттік заемдарды орналастыру; сенімхат бойынша клиенттердің мүлігін басқару; қаржы-несие мәселелері бойынша консультация беру сияқты кең көлемді несиелік-қаржылық қызметтер көрсетеді. Коммерциялық банктер инвесторлар ретінде облигацияларға және басқа да бағалы қағаздарға ақша сала алады деп коммерциялық банктің таза экономикалық қызметіне сипаттама берген.[11]
Бұл жерде коммерциялық банктердің мемлекеттік заемдарды орналастыруға немесе мемлекеттік бағалы қағаздарды инвестициялауға байланысты қызметтері қаржылық және өзге де заңнамалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz