Chenopodiaceae Vent тұқымдасының Climacoptera B. туысы C.lanata өсімдігінің түрінің морфологиялық және анатомиялық ерекшеліктері

Кіріспе

Орта Азия териториясының көп жерлері табиғи тұзданған және топырақтың екіншілік тұздау процесу байқалады, сол үшін де қауіпті болып келеді. Арал маңы тұз жиналу аймағы болып табылады[1]. Белсенді тау түзу процестері құрамында тұздары бар топырақ түзетін материалдың шығарылуына және оның жиналуына әкеледі. Орталық Азия териториясында қалыптасқан жер беті және жер асты ағындары қазірде әрекет етуде. Ағындар өздерінің қозғалысы барысында жыныстардан тұздарды шығарады және қозғалыс процесінде ежелгі тұз қабаттарының тұздарымен байытылады. Судың қозғалысы кезінде олар химиялық құрамы мен минералдануын өзгертеді(сурет 1).
Тұздану өсімдіктердің тіршілігін жояды және өнімділігін төмендетеді, күріштің өнімділігіне тыңайтқыштардың әсерін 20-25% - ға дейін азайтады, тіпті жаңа сұрыптардың тұқымдары да дұрыс өнбейді, нәтижесінде күріштің өнімділігі 30-40% - ға төмендейді. Бірақ мұның қалай жүзеге асатыны көпшілікке беймәлім. Ортаның тұздылығына байланысты өсімдіктердің тамырлануы әлсіз жүреді, ал әлсіз дамыған тамыр арқылы өсімдіктің жер үсті мүшелеріне қоректік заттар аз түседі де нәтижесінде өнімділігі төмендейді[2].
Жалпы топырақтың тұздануында және грунт суларының минералдануында жазық орманды және жазық аудандарда тұздардың құрамында сода-сульфатты тұздануына әкеледі. Бұл аймақтардағы соданың жиналуы оның сульфат және натрий хларидімен салыстырғанда аз ерігіштігіне байланысты.
Жартылай шөлді және шөлді аймақтарда натрий сульфаты және хлориді, гипс және нитраттардың жиналуы көптеп кездеседі. Бұндай зоналарда кейде соданың тұздануы және топырақтың содалы тұздануы байқалады.
Топырақтың тұздануы әлсіз, орташа және қатты деп, сонымен қатар сортаң, сор деп бөлінеді. Әлсіз тұзданған топырақтарда 0，25-0，4% әлсіз еріген тұздар болады, орташа тұзды топырақтарда — 0，4-0，7%，қалыпты тұзданған топырақтарда — 0，7-0，1% тұз болады[3].
Сор дегеніміз – топырақтың профиллінде жоғарғы горизонтынан бастап суда еритін тұздардың көп мөлшері болатын топырақ. Сорлар буланып түскен тұз жауын-шашын мөлшерінен жоғары болғанда түзіледі. Мұндай режим құрғақ климат жағдайында минерал грунт сулары жақын орналасқанда жүреді. Мұнда судың біраз бөлігі топырақтың жоғарғы қабатынан буланады, біраз мөлшері өсімдіктің транспирациясына кетеді, ал тұздар концентрленіп, топырақтың жоғарғы горизонтына түседі.

Пән: Геология, Геофизика, Геодезия
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

4

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Адамзат қоғамы дамуының экологиялық дағдарыстарының бiрi дамыған өркениеттiлiктiң өз мүмкiндiктерiн топырақтың тұздануы нəтижесiнде жоғалтқаны белгiлi.
Топырақтың тұздануы деп натрий, кальций, магний тұздарының топырақта өсiмдiктердiң өсуi мен дамуына зиянды əсер ететiн концентрацияда жинақталуын айтады.
Топырақтың тұздануына себеп болатын факторлар түрлiше. Олардың бiрi -- құрғаған теңiздерден пайда болған тұздың жел арқылы таралуы. Суда ерiген тұздар атмосфералық ортаға жақсы бейiмделiп, топырақтан тұзды сiңiруге қабiлеттi, соның нəтижесiнде топырақтың жоғары қабаттарының одан əрi тұздануына себеп болады.
Галофитті өсімдіктер тұз сүйгіш өсімдіктер. Олар топырақтан қоректік заттар алып, тіршілігін сақтау барысында топырақтағы тұздарды өз бойына жинайды. Осы арқылы топырақтың тұздануынан сақтануда өте үлкен рол атқарады.
Қазақстанның кең алқапты жерінің жартысынан көп аймағын шөлейітті тұзданған жерлер басып жатыр, әсіресе, Арал өңірі. Сол себепті тұзға төзімді галофитті өсімдіктерді табиғи жағдайда өсіріп, қазіргі заманға лайық технологиялар арқылы олардың морфологиялық және анатомиялық ерекшеліктерін анықтаудың маңызы зор.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Chenopodiaceae Vent. тұқымдасының Climacoptera B. туысы C.lanata өсімдігінің түрінің морфологиялық және анатомиялық ерекшеліктерін анықтау.
Мақсатқа жету үшін алға қойылған негізгі міндеттер:
－Зерттеуге алынған Climacoptera lanata өсімдігінің табиғи жағдайда фитоценозда жасалған үлгілерінің морфологиялық ерекшелігін сипаттау;
－Зерттеуге алынған Climacoptera lanata өсімдігінің экологиялық ортасына байланысты сабағының бейімделуінің морфологиялық ерекшеліктерін анықтау;
－Зерттеуге алынған Climacoptera lanata өсімдігінің экологиялық ортасына байланысты жапырағын адаптациялық белгілерін көрсету.
Зерттеу материалдары мен әдістері. Зерттеу материалы Chenopodiaceae Vent. тұқымдасы Climacoptera Botsch. туысының Climacoptera lanata деген түрі. Галофитті аймақа өсетін өсімдіктердің экологиялық ерекшеліктерін анықтау, морфологиялық және анатомиялық әдістемелер қолдану.
Зерттеу жұмысымның жобасы кіріспеден, әдеби шолудан, зерттеу әдістерінен, зерттеу обьектілерінен, зерттеу нәтижелерінен, қорытындыдан, бейне суреттерден және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Әдеби шолуда - Climacoptera Botsch. туысына жататын өсімдіктердің жалпы сипаттамасы берілген.
Зерттеу әдістері бөлімінде - зерттеу жұмысында пайдаланылған әдістер туралы мәліметтер берілген.
Зерттеу нәтижелерінде:
5

1. Climacoptera lanata өсімдігінің табиғи жағдайда фитоценозда жасалған үлгілерінің морфологиялық ерекшелігі;
2. Climacoptera lanata өсімдігінің экологиялық ортасына байланысты сабағының бейімделуінің морфологиялық ерекшеліктері;
3. Climacoptera lanata өсімдігінің экологиялық ортасына байланысты жапырағын адаптациялық белгілерін көрсетілген.
Зерттеу жұмысының жаңалығы:
－Climacoptera lanata өсімдігінің табиғи жағдайда фитоценозда жасалған үлгілерінің морфологиялық ерекшелігі сипатталды;
－Climacoptera lanata өсімдігінің экологиялық ортасына байланысты сабағының бейімделуінің морфологиялық ерекшеліктері анықталды;
－Climacoptera lanata өсімдігінің экологиялық ортасына байланысты жапырағын адаптациялық белгілері көрсетілді.

6

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ

0.1 Қазақстанда топырақтың тұздану процесі

Орта Азия териториясының көп жерлері табиғи тұзданған және топырақтың екіншілік тұздау процесу байқалады, сол үшін де қауіпті болып келеді. Арал маңы тұз жиналу аймағы болып табылады[1]. Белсенді тау түзу процестері құрамында тұздары бар топырақ түзетін материалдың шығарылуына және оның жиналуына әкеледі. Орталық Азия териториясында қалыптасқан жер беті және жер асты ағындары қазірде әрекет етуде. Ағындар өздерінің қозғалысы барысында жыныстардан тұздарды шығарады және қозғалыс процесінде ежелгі тұз қабаттарының тұздарымен байытылады. Судың қозғалысы кезінде олар химиялық құрамы мен минералдануын өзгертеді(сурет 1).
Тұздану өсімдіктердің тіршілігін жояды және өнімділігін төмендетеді, күріштің өнімділігіне тыңайтқыштардың әсерін 20-25% - ға дейін азайтады, тіпті жаңа сұрыптардың тұқымдары да дұрыс өнбейді, нәтижесінде күріштің өнімділігі 30-40% - ға төмендейді. Бірақ мұның қалай жүзеге асатыны көпшілікке беймәлім. Ортаның тұздылығына байланысты өсімдіктердің тамырлануы әлсіз жүреді, ал әлсіз дамыған тамыр арқылы өсімдіктің жер үсті мүшелеріне қоректік заттар аз түседі де нәтижесінде өнімділігі төмендейді[2].
Жалпы топырақтың тұздануында және грунт суларының минералдануында жазық орманды және жазық аудандарда тұздардың құрамында сода-сульфатты тұздануына әкеледі. Бұл аймақтардағы соданың жиналуы оның сульфат және натрий хларидімен салыстырғанда аз ерігіштігіне байланысты.
Жартылай шөлді және шөлді аймақтарда натрий сульфаты және хлориді, гипс және нитраттардың жиналуы көптеп кездеседі. Бұндай зоналарда кейде соданың тұздануы және топырақтың содалы тұздануы байқалады.
Топырақтың тұздануы әлсіз, орташа және қатты деп, сонымен қатар сортаң, сор деп бөлінеді. Әлсіз тұзданған топырақтарда 0，25-0，4% әлсіз еріген тұздар болады, орташа тұзды топырақтарда -- 0，4-0，7%，қалыпты тұзданған топырақтарда -- 0，7-0，1% тұз болады[3].
Сор дегеніміз - топырақтың профиллінде жоғарғы горизонтынан бастап суда еритін тұздардың көп мөлшері болатын топырақ. Сорлар буланып түскен тұз жауын-шашын мөлшерінен жоғары болғанда түзіледі. Мұндай режим құрғақ климат жағдайында минерал грунт сулары жақын орналасқанда жүреді. Мұнда судың біраз бөлігі топырақтың жоғарғы қабатынан буланады, біраз мөлшері өсімдіктің транспирациясына кетеді, ал тұздар концентрленіп, топырақтың жоғарғы горизонтына түседі.

7

Сурет 1 - Топырақтың тұздануы.
Сор топырақтың жағары қабатынан бастап суда еритін тұздардың жоғары мөлшері (1%-дан астам) болады. Сорлар өзен аңғарларында, теңіз ойпаттарында, кеуіп кеткен көлдерде орналасады. Сорлардың беткі қабатында
8

тұз көп (25%) болады. Мұндай су режимінде топырақтың жоғарғы бетінен судың үздіксіз булануы жүріп отырады. Егер грунт сулары жақын орналасып, онда оңай ерігіш тұздар болса, онда олар сумен бірге жоғарғы қабатқа көтеріліп, су буланған соң топырақтың гаризонтталдарында жиналады[3].
Тұздардың құрамы әртүрлі және ол түзілу жағыдайларына байланысты. Көбінесе хлорид-сульфатты сортаңдар кездеседі, олардың бетінде NaCl және NaSO4 болады. NaCl-мен тұзданған сор беті қабықпен жабылған. Сор топырақта мәдени өсімдік өспейді. Топырақтың содалық тұздануы зиянды болып табылады(сурет 2).
Мұндай топырақ сорлардың жоғарғы горизонттарынан тұздардың шайылуы нәтижесінде түзіледі. Грунт суларының әсері жаздық тұздану және күз-қыс-көктемдік тұзсыздану процесінің кезектесуіне себеп болады. Өсімдік қалдықтарының ыдырауы натрийдің биогенді жиналуына және атмосфералық жауын-шашындардың түсуі кезінде топыраққа натрий тұздарының түсуіне әкеледі[4].
Тұзды топырақ түзілгенде онда натрий тұздарының мөлшері жоғары болады. Алайда коагулияция төмен болады, нәтижесінде сіңірілген Ca және Mg-дың топырақтан шығарылуына жағдайлар туады. Тұзды топырақтың атауы топырақтың зоналық типіне байланысты анықталады. Түзілу жағдайларына байланысты әрбір тип үш типастына бөлінеді: 1) шалғынды; 2) шалғынды-жазық; 3) жазық.
Мұндай тұздықтар нашар агрофизикалық және агрохимиялық қасиеттерімен және төменгі құнарлылығымен сипатталады. Тұзды горизонттың ісінуінен олар суды нашар өткізеді. Ылғал тұздықтарды өңдеу қиын, ал құрғақ тұзды топырақ жоғары тығыздылығы және қаттылығына байланысты олар да нашар өңделеді. Мұндай жағымсыз қасиеттері 40%-ға дейін жететін алмасқыш натрийдің болуына байланысты тұзды топырақ сілтілі немесе күшті сілтілі реакцияға ие.
Сортаңдар жартылай гидроморфты топырақ тобына жатады. Орманды-жазық және жазық зоналарда таралған және шалғынды, шалғынды-батпақты өсімдік жамылғысының астында және батпақты ормандардың астында кездеседі[5].
Сортаңдарға тән белгі - жоғарғы горизонттарында аморофты кремний қышқылының болуы. Сортаңдану процесі және бос кремний қышқылының түзілуі жоғары ылғалдану және топырақтың шайылу жағыдайында жүреді. Сортаңдардың профилі генетикалық горизонттарға дифференцияланған. Сортаңдардың мынадай тип тұрлері болады: шалғынды-батпақты, шалғынды, шалғынды-жазық және шымды.
Егістік, көкеніс және ұрықтық дақылдар топырақтың тұздануына әсері болады. Тұздануға қызылша төзімді болады, орташа төзімділер - дәнді дақылдар, тамат, қырыққабат, картоп, сәбіз; төзімсіздері - күнбағыс, бұршақ тұқымдастар, шалған, пияз, сарымсақ, қияр. Тұзға төзімді өсімдіктердің өзі тұздың жоғрғы концентрациясына төзе алмайды. Сондықтан, тұзданған топырақты жыртпас бұрын шаяды (1-га топыраққа 2-18 мың тонна су етеді). Шаятын минерелды суды дренажды құбыр арқылы жібереді[2].

9

Сурет 2 - Climacoptera lanata және Salicorina europaea өсімдіктерінің құрамындағы қоспа және көміртегінің еру мөлшері.

Тұзды топырақты әр түрлі әдіспен мәденилендіреді, яғни олардың қасиеттеріне, түзды горизонттың тереңдігіне және аймағына байланысты. Тұзданған топырақ - құрғақ зоналардағы суда жеңіл еритін минералды тұздардың: хлорид, сульфат, натрий карбонаты, кльций және магнийдың жоғары мөлшері (0,25%) болатын топ[3].
10

Тұзданған топырақ барлық зоналарда, әсіресе табиғи тұзды жыныстарда немесе грунт суларына жақын орналасқан жерлерде кездеседі. Теңіз қабаттары азональды, сондықтан сорлар Якутин, Батыс Сібірде, Воронеж обылысының орман массивтерінде және Каспий маңының жартылай шөлді зоналарында кездеседі. Құрғақ шөлді және жартылай шөлді зоналарда тұздың жиналуы биогенді факторлар, желдену, топырақ түзілу, сонымен қатар импуль-веризация (желмен таралу) арқылы жүреді[3].
Материктің ағынсыз облыстарына сумен бірге 1 млрд. т. тұз, ал желмен 2-20т. тұз түсуі мүмкін. Орманды-жазықты зоналарда тұзды топырақ 16%, жазық зонада - 24%; жартылай шөлдерде, сортаң, сорлар 51% және сұр қышқыл топырақты тақырлар ел териториясының 54%-ын құрайды. Тұзданған топырақ көлемі 160 мил. га. немесе ел териториясының 7,2%-ын құрайды. Бұл топырақтар Төменгі Поволожье, Украинаның оңтүстігі, Кавказ маңында, Орта Азияда, Қазақстанда, Батыс Сібірде кең таралған[2].
Таулардан аққан ағындар өзендерге ағып, сулары аккумуляцияланады. Бұл айтылғандар Өзбекстан республикасының суландырылатын жерлеріне қатысты, себебі олардың көп бөлігі тұздануға ұшыраған.
Тұздардың екіншілік күшті көзі тереңдік тұздықтар болып табылады. Олар тереңде жатқанмен, сорлардың түзілуінде үлкен рөл атқарады.
Арал теңізі бассейінінің негізгі өзендерінің суларының құрамы және минерализациясы соңғы жүз жылдықта қатты өзгерді. Олардың минерализациясы артты. Тау аймағынан шыққанда өзен суының минерализациясы 0，3 - 0，4 гл аспайды және гидрокарбонатты сипатта болады[6]. Жер асты және суландырылатын аймақтың ағынды суларымен араласа отырып өзен суының минерализациясы 1，0 - 2，0 гл жетеді де сульфатты-хлоридті сипатта болады.
Бұл мәселе мынадан туындаған: Орта Азия өзінің алқаптарында суландырылатын аймақтардың дренажды-қалдықты суларын қабылдайтын орын көздері болып табылады. Өзеннің қалыпты ағыны мен гидрохимиялық рережиміне шайілатын судың үлгілері және қайтымды сулардың ағыны әсер етеді. Өзердердің ирригациялық каналдарға су қоршауының өсуі ағындардың азаюына алып келеді, ал коллектерлы-дренажды сулардың түсуі оның қалыпты режимі мен сапасын бұзады. Сапасы жақсы шайылатын су жетіспейтін аймақтарда минералдануы 3-5гл болатын дренажды-қалдықты суларды қолданады[7].
Арал маңында тұзданудың үшінші көзі теңіз сулары болып табылады. Жағалаулар кепкенде сорлар түзіледі. Теңіз қабаттарында түзілетін топырақтар тұзданған болып табылады. Ежелгі теңіз қабаттары тұздардың жеткізушісі болып табылады.
Арал теңізінің кеуіп қалған бөлігінің топырағында тұз динамикасының анализі тұзды сумен суару кезінде де сордың, сонымен қатар аз тұзды топырақтың тұзданбауы жүретінін көрсетті. Тұз профилінің құрылысы кішкене өзгереді.
Табиғи жағдайларда қыстық-көктемдік-жаздық жауындардың мөлшерінің

11

көп болуы кезінде топырақтың бірінші метрлік қабатында автоморфты сордың қатты тығыздануы жүреді. Тұзданудың көп мөлшерін топырақтың беткі 30см-ден көреді. дегенмен тұз профилінің құрылысы тіптен өзгермейді.
Атмосферлі жауындардың мөлшерінің артуы аз тұзды топырақтардың бірінші метрлік қабатта тұзданудың кемуімен қатар, керісінше жоғарғы горизонттардың тұздануын арттырады.
Сорда және аз тұзды топырақтарда бұндай тұз динамикасының айырмашылықтары өсімдіктердің функционирленуімен байланысты.
Жарты жылдық өсімдік экземплярларын өсуінің жағдайына және түріне байланысты емес биіктік бойынша бөлу қисықтың бір типімен - полимониальді алтыншы реттің бөлінуімен сипатталады[5].
Атмосферлі жауындардың аномальді жоғары болуы кезінде аз сорлы Оңтүстік Арал маңы топырақтарын біржылдық Kochia iranica және жартылай бұта Ceraloides papposa үшін табиғи жағдайларды (суарусыз) қалыпты деп есептеуге болады, ал біржылдық Climacoptera lanata үшін суаруды эффективті деп айтуға болады[8].
Арал теңізінің сор кеуіп қалған түбінде Haloxylon aphyllum сексеуілін тұзды сумен суаруды эффективті деп есептеуге болады, себебі ол табиғи жағдаймен салыстырғанда өсімдіктің өсуінің (4-5 есе) көбірек пайызын береді[6].
Құрғақ климат жағдайларында суландырылатын топырақ тұздануының үшінші көзі өзен суларындағы жеңіл еритін тұздар болып табылады. Өзен суларын қолдану деңгейінің көбеюі топырақта тұз жиналуына әкеледі.
Таулы жазықтарды суландырудың кеңеюі есебінен тұздануға ұшыраған жерлер көлемі артты. Таулы түзілімдерден қалыпты және жасанды грунт суларының ағынын жою өзінің химизмін гидрокарбонаттан хлоридті-сульфатты және хлоридтіге өзгертеді[7].
Мынадай үш зоналар бар:
－Грунт енуі мен транзиті тауға жанасқан жыныстардың қабаттарында жақсы сіңеді;
－Тығыз немесе әлсіз сортаңды су ізбестті және гипсті топырақ қабаттары түзілуінің көзі болып табылады. Олар жер асты сулары транспортталатын пласттардың өткізгіштігі нашарлаған жерде түзіледі;
－Жоғары минералданған грунт суларының екіншілік енуі, олардың деңгейі атмосфералық жауын-шашын және топырақ беті мен өсімдіктерден булану деңгейімен анықталады.
Таулы аймақтардың өзен алқаптарының территориясы беткі жағымен тұзданбаған, себебі мұнда атмосфералық жауын-шашын мөлшері жеткілікті, ал грунт суларының су алмасу деңгейі жоғары және минерализациясы төмен. Алайда таулы жазықты аймақтарда да топырақ қабаты астында гипсті және ізбестті горизонттар бар, олар " щоха" немесе "арзық" деп аталады.
Өзбекстаннң тұзданған топырағының негізгі массивтері минерализациясы аз 2 - 5 гл жер асты сулары шығатын зоналарда, өзендердің дельталы аймақтарында және төменгі рельфтерде орналасқан, "шор" немесе "сор" деп
12

аталады. Сорлардың түзілуі осыдан шыққан[9].
Топырақ горизонттарындағы грунт суларының деңгейі, олардың минерализациясы және тұздардың қоры - шайылатын жағдайдағы тұздардың басты фақторлары. Грунт суларының деңгейі және минералдануы - аймақтың дренаждалуының көрсеткіштері.
Алқаптарды сумен шаю тұздардың топыраққа өтуіне әсер етеді, шайылуға арналған су топырақ үшін тұздың көзі болып табылады, себебі оның 80%-ы булануға кетеді, ал тұздар топырақта қалады. Шайылудың жүргізілуі, оның топырақ қабаты ылғал жетіспеуін толтыруы шайылатын территорияның экологиялық жағйына байланысты болады. Жергілікті аймақтың жеткіліксіз шайылуы жер асты суларының ағыны есебінен тұздануға әкеледі.
Қалыпты жағыдайда шаю және дренаж әсерінен таулардан су қоймаларға тасымалдануы жергілікті және аймақтық деңгейдеде жылдам өзгереді. Шаю, суланыру топырақтағы табиғи процестердің ағымын интенсификациялайды. Жасанды суландыру жағдайында топырақтың тұздануы және тұздану процесінің бағыттылығы шаруашылық әрекетіне байланысты, себебі суландырылатын жер топырақтың гидрологиялық режимін өзгертіп, гидрологиялық процеске әсер етеді.
Бұл мынадай жағыдайда көрінеді:
－Мелиоративті жүйелердің суландырылатын каналдары судың грунт суларына түсуінің көзі болып табылады;
－Жеткіліксіз техника судың алқаптарға біркелкі таралуын қамтамасыз ете алмайды.
－Дренаж топырақтың тұз баланысын ұстап қана тұрмай, судың жайылуын болдырмау керек (80% қайтадан су көздеріне).
Климаттың құрғақтық жағдайына қарамай тұз жиналу процесі сандық қатынаста, топырақ қабаты арқылы ылғалдың өтуімен анықталады. Топырақ сулы-тұзды режимін қалыптастыру үшін судың онда қалай түсетінін білу керек. Қазіргі таңда шайылатын жерлердің маусымдық тұздануы шайылатын су мөлшеріне ғана байланысты емес, сонымен қатар грунт суларында еріген тұз мөлшеріне де байланысты болады. Грунт сулары буланғанда тұз өте көп шығады.
Тұзданған жерлердің мелиарация әдістеріне жаңа заманғы көзқарастың дамуына өткен ғасырдың жартысынан бастап суландырылатын жерлердің қарқынды дамуы ықпал етті. Жерлердің "екіншілік" тұздануы немесе тұздануға ұшырауы мәселелерін көре отырып ғалымдар сол жағыдайдан шығудың әдістерін іздей бастады. Сол кездегі негізгі идея "тамырлық мелиарация" болды, ал жасанды дренаж фонында өте тереңге су жіберуге негізделген.
Өсімдіктің тұзға төзімділігі өсімдіктің түрі және даму фазасына, тамыр және грунт қасиеттеріне, топырақтағы ылғал мөлшеріне, тұздану типіне байланысты болады. Өсімдіктің әрбір түрі және сорты үшін топырақ ылғалына қажеттілігі тән, ол сыртқы факторлармен анықталады (климат, топырақ қасиеттері және тұзға төзімділігі). Бұл қажеттілігі өсімдік дамуының әртүрлі фазаларына ауысады. Ол өсімдік дамуының репредуктивті фазасына максималды
13

болады[10].

0.2 Галофитті өсімдіктердің өсу ортасының экологиялық ерекшеліктері

Галофиттер ертеде глюкофиттерден шыққан, яғни сор емес топырақта өсетін өсімдіктер ( грек тілінде глюкос -- тәтті)[7]. Табиғи сұрыптау кезінде сор топырақта мекендеген глюкофиттер арасынан тек тұзға төзімділері ғана тірі қалды. Енді көптеген галофиттер басқа жерлерде өмір сүре алмайды және салыстырмалы түрде топырақта тұз көп жерде жақсы дамиды. Олардың глюкофиттерден шыққанын галофиттер дәнінің аз тұзды топырақта жақсырақ өсетіні дәлелденді. Әдетте күзде, қыста және ерте көктемде сор жер тұздан жуылады, дәлірек айтқанда тұз жаңбыр суымен бірге топырақтың терең қабаттарына кетеді. Кейін тұздар буланған сумен жоғары көтеріледі, ол жерде оларды өсімдіктің өскен тамыры сіңіреді.
Енді сор топырақта адамның көмегінсіз табиғи жағдайларда өмір сүретін өсімдіктер жайлы еске түсірейік. Олар осындай жағдайларға эволюция процесінде бейімделгендіктен өмір сүреді. Бұндай өсімдіктер галофиттер деп аталады.
Барлық галофиттерді үш топқа бөлуге болады:
Тұз жинақтаушы. Немесе тұзды суккуленттер. Олардың сабақтары мен жапырақтары етті, ол өз кезегінде оларға тұзды топырақтан алып, жасушаларда жинақтауға мүмкіндік береді. Мысалдар: сарсазан, сораң бұта.
Тұзды бөліп шығарушылар. Бұл өсімдіктер тұз үшін өткізгіш болып келеді және тұз жинақталатын жапырақтарында арнайы жасушалары бар. Шекті концентрациясына жеткеде бұл жасушалар жарылады, сөйтіп тұз сыртқа төгіледі. Дегенмен өсімдіктің басқа жасушаларында тұз концентрациясы артпайды және олардың тіршілік әрекеті бұзылмайды. Мысалдар: кермек, жыңғыл.
Тұзды өткізбейтін. Олар көмірсуларды жинақтай отыра тұздан қорғайды, олар өз кезегінде шамадан тыс тұздың сіңірілуін және жинақталуын болдырмайды. Мысалдар: жусан, алабота.
Бірақ сор топырақтар басқа да қасиеттерімен ерекшеленуі мүмкін: құрғақ немесе дымқыл, құмды немесе сазды, тасты немесе шалшықтанған және т.б.
Сондықтан галофиттердің табиғаттағы әртүрлілігі алуан:
－тропикалық сазды теңіз жағалауы
－шөптесін өсімдіктері бар сор сазды жер
－шыңдағы галофитті бірлестіктер
－сор құмды немесе қиыршық тасты топырақтардағы шөптер немесе бұталар
－теңіздің құмды топырағындағы тропикалық ормандар
－құмды топырақтағы жапырақсыз галофиттердің ормандары
－сор сазды топырақтағы шөптер немесе бұталар (сор дала)
－сор шөлдер
14

－теңіз бойындағы жайылымдар
Галофитті өсімдіктер сор топырақта өмір сүреді: теңіз жағалауларында немесе құрғақ климатта (дала, жартылай шөл және шөл аймақтарда). Құрғақ климатта топырақ бетінен су қатты буланады, ал онда еріген тұздар (поваренная соль, сернокислый натрий, сода и др.) сумен бетіне көтеріледі де, топырақта қалады. Сөйтіп тек галофиттер ғана өмір сүре алатын солончактар пайда болады. Әдетте сор өте қатты, өсімдіктер мүлдем жоқ жерде солончактың дәл ортасында тұздар ағарып жатады. Тұздар азырақ жерде, өсімдіктер өспейтін жерде әлемдегі ең тұзға төзімді өсімдік - солерос өседі. Солеростың түрі ерекше. Бұл биіктігі 10 мен 30 см аралықтағы біржылдық шөптесін өсімдік. Ол бөлек қалың және етті буындардан тұрады. Осындай әрбір мүше жапырақпен бітісіп кеткен сабақ түрінде болады. Бізбелдік өзінің ұлпаларының ішінде тұз жинайды. Ұлпаның ішінде тұз артық болып келгенде бөлек мүшелер түсіп қалады. Сөйтіп бізбелдік ағза ішіндегі тұздардың шамадан тыс мөлшерінен сақтанады. Бізбелдікпен тура қасында ақсора өседі, оның сабағы және етті қалың жапырақтары бар. Ол бізбелдікке қарағанда топырақтың тұздануын жаманырақ көтереді. Кермек тұзданумен кішкене басқаша түрде күреседі, оның жапырақтарының тамыр жанындағы розеткасы болады. Ыстық күндері кермектің жапырақтарын ұнға ұқсас ақ зат қонады. Егер тілмен жалап көрсеңіз, онда сіз тұзды дәмді сезесіз. Арнайы бездері арқылы кермек тұздың артығын жапырақ бетіне шығарады, ал сол жерден оны жаңбыр жуып-шаяды. Тура солай тұзды ортаазиялық жыңғыл бөліп шығарады[10].
Сор жердің шетінде жусанның ерекше түрі - сораң жусан өседі[12]. Ол сор топырақта өсе алады, бірақ бізбелдік пен кермектен айырмашылығы топырақтан тұздың аз мөлшерін сіңіреді. Бүкіл жер шары топырақтарының шамамен төрттер бір бөлігі тұзданған. Гумидті климатты облыстарда топырақ жеңіл еритін тұздармен тұздануы тек кейбір жағдайларда, мысалы топырақтың грунт суларымен ылғалданғанда жүреді (теңіз жағалаулары). Бірақ жауын-шашын аз түсетін ыстық, аридты климатта тұздану қалыпты құбылыс, сондықтан тұзды топырақ оңтүстік жазықтарда және шөлдерде кең таралған[9].
Сорларда натрий тұздары болады. Егер топырақ тек хлорид және сульфаттармен тұзданса, онда топырақ ертіндісінің реакциясы бейтарап болады; содалы тұздануда (Батыс Сібір, Қазақстанның солтүстік шығысы) топырақ ертіндісінің pH мәні 9 - 11 болуы мүмкін.
Бірақ табиғатта тұзданған топырақтан тұздардың шайылуі сияқты құбылыс байқалуы мүмкін, яғни тұздану процесі, ол климат ылғалданғанда, грунт суларының деңгейі төмендегенде жүреді. Тұзсыздану процесінде натрий тұздарының сілтісізденуінде тұзды өсімдік жамылғысы жасаң, кейін дәнді дақылдарға ауысады.
Грунт суларының деңгейі төмендеген сайын жеңіл еритін тұздар төменгі бөлікке қарай кетеді. Өсімдік жамылғысы ақырындап жазыққа ауысады. Эвалюцияның басқа бағытында грунт суларының деңгейі төмендемеуі мүмкін, нәтижесінде сортаңдар түзіліп, процесс сортаңдану деп аталады. Жазық зонаның оңтүстігінде және жартылай шөлдерде сорлар микрорельефте
15

орналасқан және бұл аймақтардың өсімдік жамылғысының сипатын анықтайды.
Гликофиттер (гликогалафиттер) клеткалық шырынның осмостық қысымы тұздармен емес, органикалық заттармен, әсіресе көмірсулармен (Artemisia, Elaeagnus ) негізделген. Бұлар тұз сіңірмейтін өсімдіктер, олардың цитоплазмасы тұздарды өткізбейді. Кейде бұл үш топқа тұзлокализдейтін галофиттреді қосады, оларда тұз протоплазмаға еніп, жапырақтың көпіршік тәрізді түктерінде орналасады. Алайда, бұл топтардың барлығы шартты сипатта болады.
Тұзға өзінше мангр өсімдіктері бейімделді. Мангр өсімдіктері тропикалық теңіздердің жағалауларында өседі, яғни теңіз толқыны жетпейтін шығанақ, бұғаз немесе өзендердің сағасында өседі. Қытайдың тропикалық бөлігінде, Хайнань аралында мангр өсімдіктері адам бойынан айтарлықтай ұзын бұталар түрінде болады. Индонезияда кейбір мангр өсімдіктері 20м және одан биік ұзындықта болады.
Мангр өсімдіктерінің көбісі жапырақтары тегіс көн тәрізді қабықты, бөлмелік фикустарды еске салады, бірақ үлкен діңгекте тұрады. Бұл жасанды тамырлар, олар мангр өсімдіктеріне тасу деңгейінен ағаш басын алып шығуға көмектеседі. Топырақ бетінен қисық тыныс алу тамырлары шығады. Олардың көмегімен көптеген мангр өсімдіктері атмосферадан оттегін сіңіреді. Топырақта манг өсімдіктеріне ол жетіспейді, себебі тасқын оны шектейді.

0.3 Галофитті өсімдіктердің морфологиялық және анатомиялық ерекшкліктері

Тұздардың ара-қатынасы өсімдік үшін белгілі форма түзетін фактор болып табылады. Яғни белгілі анатомдық-морфологиялық сипаттағы жеке экотиптер түзілуі мүмкін. Әсіресе галофиттер франкен, тамарис тұқымдастарында өте көп. Ылғалды және сулы сорлардың өсімдіктері галофиттер болып табылады. Мысал ретінде біржылдық солеросты алуға болады (Salicornia herbacea). Бұл шырынды, суккулентты, жапырақсыз өсімдік. Фотосинтез қызыметін жасыл жамылғысы атқарады, қабыршақтанған жапырағы сабақпен бірге өсіп кеткен. Саңылаулы жұқа эпидермис, екі қабатты полисадтты паренхима, суы көп ішкі кілеткалы паренхима; ортасында орталық өткізгіш түтік. Өсімдік құрлымының осындай типін галоморфты деп атайды.
Клетканың шырынында жиналатын тұздарға байланысты галофиттер - хлоридті, сульфатты, хлоридті-сульфатты болады.
Өсімдіктердің морфологиялық-анатомиялық өзгерістері тұздану сапасымен байланыста болады. Мысалы тұзға төзімді (бірақ галофит емес) мақтада хлоридті тұздануда эпидермис клеткасының мөлшері ұлғайғаны, саңылаулар санының азайғаны, полисадты және ерін тәрізді паренхиманың қуатының жоғарлауы байқалды.
Сонымен қатар, хлоридті тұздануда клетканың созылуы стимулденеді. Басқаша айтқанда хлоридті тұздануда галосуккуленттік белгілері байқалады, ал
16

сульфатты тұздарда - галоксероморфизм байқалады. Алайда галофиттердің суккуленттілігі ксерафиттерге тән суккуленттліктен біршама айырмашылықтары болады.
Суккулент-ксерофиттерде (кактус және басқа) судың негізгі бөлігі цитоплазманың жоғары тұтқырлығы есебінен байланысқан күйде болады. Суккулент-галофиттерде суды ұстайтын күштері негізінен жоғары осмостық қысыммен анықталады; олардың тұздануға бейімделуі клетка көлемінің ұлғаюына әкеледі. Алайда тұздану жағдайына орналасқан егалофиттерде суккленттіліктің түзілуі, клетканың кішіреюі байқалады.
Тұздың өте жоғарғы концентациясында галофиттердің де клетка көлемі кішірейеді, ол өсімдіктің өсуін тежейді. Топырақтың қатты тұзданы өсімдікті қысқа уақытты тыныштық күйіне әкеледі, ол да өсімдіктің өсуін тежейді.
Клетка шырынындағы тұздар әдетте органикалық заттармен байланысады, сондықтан өсімдік үшін зиянсыз болады. Галофиттердің клетка шырынының реакциясы бейтарап немесе әлсіз сілтілі болады.
Топырақтың тұздылығы галофиттың өсуін стимулдейді. Тұзданған топырақта галофиттің жылдам өсуі өсімдіктің тұз көлемділігінің ұлғаюына әкеледі, ал бұдан клетканың тұз концентрациясы азаяды[12]. Алайда, топырақтағы тұз концентрациясының одан ары жоғарлауы өсуді тежейді. Бірақ бұл уақытта клетка шырынының тұтқырлығы жоғарлайды, ол галофитті транспирация кезінде судың көп жоғалуынан сақтайды.

17

1 ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАР МЕН ӘДІСТЕРІ

Өсімдіктер түрлері Флора Казахстана (І-ІХ) [13] бойынша анықталды. Қазақша атаулары С.А.Арыстангалиев, Е.Р.Рамазанов кітабы бойынша келтірілді [19].
Анатомиялық зерттеулер гүлдеу фазасында жиналған өсімдіктер сабағының және жапырағының ортаңғы бөлігіне жүргізілді. Жер үсті мүшелері жалпы пайдаланылатын әдістер (Прозина М.Л.) бойынша фиксацияланды [20-21]. Анатомиялық зерттеулер қолдан және тоңазытқыш микротомда даярланған кесінділерде жүргізілді. Кесінділер қалыңдығы 10-15-20 мкм.
Суреттер арнайы фотоқондырғылы МС-300 микроскопымен түсірілді (ұлғайтылуы х 630). Анатомиялық зерттеу кезінде сызықтық өлшеуге арналған окулярлы микрометр МОВ 1-15х (ұлғайтылуы - 10,7 есе, обьектив х 9) пайдаланылды.
Өсімдіктің сабағы мен жапырағынан 100 уақытша препараттар даярланды.
Өсімдіктің морфологиялық және анатомиялық құрылысын сипаттауда ғалыми әдебиеттер пайдаланылды [22-23].
Морфометриялық параметрлерді статистикалық өңдеу арнайы компьютерлік бағдарлама "STATІSTІCA" арқылы жасалды.

1.1 Систематикалық жағдайы мен таралуы

Climacoptera B. туысы Chenopodiaceae Vent. тұқымдасына, тармағына жатады [13]. Тұқымдастың 100-ден аса туысы мен 1500-ге жуық түрі бар[14]. Алаботалар тұқымдасы барлық жер шарында полярлы аймақтан тропиктерге дейін таралған. Алабота, көкпек, изен, бізбелдік, итсигек, сорқаңбақ, артрокнемум және ақсора сияқты туыстар Еуразия, Солтүстік және Оңтүстік Америка, Африка және Аустралия континенттерінде кездеседі(сурет 3). Бұл алаботалар тұқымдасының негізінен континенттер арасында тікелей байланыс сақталынған кезде, яғни бор дәуірінде қалыптасқаны жайлы айтады. Дегенмен алаботалардың анық іздері тек үшінші дәуірден кейін ғана белгілі.
Алаботалар арасында біржылдық және көпжылдық шөптер, жартылай бұталар, бұталар, тіпті үлкен емес ағаштар да бар (сексеуіл -- Haloxylon)(сурет 4)[14].
Туысқа тән белгілер: гүлсерік жапырақ қолтықтарында бесмүшелі қосжынысты, гүлдері көбінесе бір-бірден масақтәрізді және масақты-шашақты гүлшоғырын түзе орналасқан; гүлсерік жапырақшаларында жемістер арқысының ортаңғы бөлігінде және одан төмен горизонтальды жайылған, пленкалы қанатшалы дамиды, ал ұрық күйінде олар тарақтәрізді өсінділер түрінде болады; қанатшалар астында гүлсерік жапырақшалары болады. Жеміс салатын кезде қанатшалары қауламайды, қатып қалмайды және жеміс бекінетін тегіс аудан түзбейді. Аталығы бесеу, тозаңдары үстіңгі жағында тығыз, үрлеген дән секілді өсінділер болады; аналықтары екеу; тұқымдары горизонтальды,
18

сирек ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.