Ерекше қорғалатын табиғи аймақтардағы экотуризмнің даму мүмкіндіктері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1
ЕРЕКШЕ ҚОРҒАЛАТЫН ТАБИҒИ аЙмақтардың ТУРИСТІК-ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МАҚСАТТА ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
5
1.1
Ерекше қорғалатын табиғи аймақтардың негізгі түсініктер
5
1.2
Ерекше қорғалатын табиғи аймақтарға қатысты туристік-рекреациялық ресурстар түрлері мен факторларын анықтау және оның түсінігі
13
1.3
Ерекше қорғалатын табиғи аймақтардың туристік-экологиялық іс-әрекеттерге қатысты заңдар мен құқықтардың қажеттілігін сараптау
20
2
ЕРЕКШЕ ҚОРҒАЛАТЫН ТАБИҒИ АЙМАҚТАР - ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТУРИЗМ ДАМУЫНЫҢ БАЗАЛЫҚ КОМПОНЕНТІ
31
2.1
Табиғи ресурстардың туристік мүмкіншіліктерін сараптау және рекреациялық құндылығын анықтау
31
2.2
Баянауыл ұлттық саябағының мәдени-тарихи туристік нысандары және олардың туризмдегі пайдалану тиімділігі
44
2.3
Баянауыл ұлттық саябағының инфрақұрылымы
47
3
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТУРИЗМНІҢ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДАМУЫНЫҢ АЛҒЫШАРТТАРЫ МЕН болашағы
60
3.1
Туризм және экскурсиялық ерекшеліктеріне байланысты маршруттар мен турлар
60
3.2
Экологиялық туризмді ұйымдастыру мен жоспарлаудағы жетілдіру нұсқаулары
67
ҚОРЫТЫНДЫ
71
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
74
ҚОСЫМШАЛАР
76
КІРІСПЕ
Экологиялық туризмнің пайда болуы және оның дамуы адамдардың, ең бастысы табиғатпен тілдесуге, оның обьектілері мен құбылыстарымен танысуға және қоршаған ортада болатын өзгерістерді минимизациялауға талпынуымен түсіндіріледі.
Қоршаған орта мен жалпы туризм арасында екіжақты байлйныс бар. Экологиялық туризмде - табиғатты қорғауға туристтердің өзі де және туристік ұйымдар да талпынады; соңғылары өздерінің қызмет көрсетулерін алға жылжытуға байланысты, олардың ішіне сапалы қызмет көрсету, табиғи территориаларды жақсарту, жануарлар мен өсімдіктердің популяциасын қайта жаңғырту кіреді, себебі шынайы табиғи орта туристердің арасында үлкен сұранысқа ие.
Осылайша, экологиялық туризм қоршаған ортаның табиғи түйінді сақтауын, жергілікті тұрғындардың мүдделерін қанағаттандыра отырып, белгілі бір пайда әкелуін көздейді.
Экотуризмнің ажырамас сипаттамасы болып экологиялық білім беру табылады. Ол екі аспекті қамтиды:
1) ақпараттық-экологиялық заңдылықтар, аймақтық мәдениет пен табиғаты, т.б. туралы білім алу;
2) этикалық-экологиялық менталитетті қалыптастыру - табиғат пен дәстүрлі мәдениетті түсіну және құрметтеу, оларды сақтау қажеттілігін түсіну.
Бүкіл әлемде экологиялық туризмнің кең танымал екендігіне қарамастан, біздің елде жалпы экотуризм дегеніміз не оны қалай дамыту керек, ол қандай табыс әкелетіндін бәрі біле бермейді. Қоршаған табиғи ортаның үдемелі деградациясының қазіргі дәуіріндегі экологиялық-туризмнің басты міндеті - табиғи ресурстарды рекреациялық пайдаланудың теңдігіне қол жеткізу. Экотуризмді дамыту - туристік қызмет барысында экожүйеге теріс әсерлерді азайтудың жалғыз әрі жетілдірілген болып табылады.
Баянауыл саябағы аумағы атқаратын қызметіне қарай қорықтық, қорықшалық және демалыс белдемелеріне бөлінген. Қорықтық белдемеде шаруашылық жұмыстардың қай түріне болса да тиым салынып, биологиялық алуан түрлілік, экожүйелер қорғалады. Қорықшалық белдемде шаруашылық жұмыстар белгілі бір тәртіппен шектеулі түрде жүргізіледі. Демалыс аймағына келушілер саны да реттеліп отырады. Баянауыл ұлттық табиғи саябағының табиғат қорғауды адам игілігі үшін ұқыпты пайдалануды насихаттау ісінде алатын орны ерекше, ғылыми, мәдени және эстетикалық маңызы зор.
Жұмыстың өзектілігі: Баянауыл мемлекеттік ұлттық табиғи саябағының туристік-рекреациялық даму мүмкіншіліктерін айқындап, осы өлкенің рекрация қуаттылығын көрсету және табиғатты пайдалану принципіне негізденіп, оның табиғи ортасын сақтауды қамтамассыз ету. Осы аймақты үлкен халықаралық дәрежедегі демалыс орнына айналдыру. Осы өлкенің қазіргі жағдайы мен мүмкіншіліктерін есептеу арқылы көрсету. Математика-лық сараптамалар жасалып, тарихи деректер жинақталды. Туристер мен демалушылардың демалу мүмкіншіліктері толық көрсетілді.
Жұмыстың мақсаты: Ерекше қорғалатын табиғи аймақтардағы экотуризмнің даму мүмкіндіктері.
Дипломдық жұмыстың мақсатына байланысты, оның келесі міндеттері анықталып, шешіледі:
oo Ерекше қорғалатын табиғи аймақтардың туризмге байланысты теориялық және тәжірибелік негіздерін зерттеу, даму тарихын анықтау;
oo Ерекше қорғалатын табиғи аймақтардың шаруашылығы саласының инфрақұрылымы мен экологиясын қарастыру;
oo Баянауыл ұлттық саябағының мәдени-тарихи туристік нысандары және олардың туризмдегі пайдалану тиімділігін сипаттап анықтау;
oo Баянауылдың туристік әлеуетін жоғарлату жолдарын қарастыру.
Зерттеу объектісі - ерекше қорғалатын табиғи аумақтартардағы экотуризм.
Зерттеу пәні - ерекше қорғалатын табиғи аймақтардағы экотуризм дамуының негіздерін қарастыру (Баянауыл ұлттық саябағың мысалыңда).
Жұмыстың ақпараттық базасымен отандық ғалымдардың еңбектері, және туристік фирмалардың ақпараттары қамтылды.
Оқылатын мәселені талдау: сараптама-бағалық пен игерушілік зерттеу, баланстық әдіс, экономика-математикалық әдістер, эмпиризмдік зерттеу (қадағалау, салыстыру) әдістері қолданылады.
Ғылыми-әдістемелік маңызы: Баянауыл ұлттық саябағының мәдени-тарихи туристік нысандары және олардың туризмдегі пайдалану тиімділігі көрсетілген.
Тәжірибелік маңызы: ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың туристік әлеуеті, оның ішінде, Баянауыл ұлттық саябағының инфрақұрылымы толығымен көрсетіліп, Баянауыл ұлттық саябағының экологиялық жағдайына талдау жасалынған және туризм және экскурсиялық ерекшеліктеріне байланысты маршруттар мен турлар құрастырылды.
Дипломдық жұмыста: әдебиетер тізімі - 45; жалпы беттер саны - 78; 3 сурет және 4 кесте бар.
1 ЕРЕКШЕ ҚОРҒАЛАТЫН ТАБИҒИ аймақтардың ТУРИСТІК-ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МАҚСАТТА ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ерекше қорғалатын табиғи аймақтардағы негізгі түсініктер
Экологиялық туризмнің Қазақстанда тұрақты дамуы әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешеді, жергілікті және аймақтық деңгейде тұрғындарды жұмыспен қамтамасыз етеді. Экотуризмнің әлеуметтік салада дамуына келсек, халықаралық қатынастардың нығаюына себепкер бола тұра мәдениеттің өрлеуіне өз үлесін қосады, бастысы - тұрғындардың экологиялық сауатын аша отырып, әлеуметтік байланысты кеңейтуде маңызды фактор болып саналады. Экологиялық туризмге экономикалық көзқараспен қарасақ, экологиялық бағыттарға жақын елді-мекендердің инфрақұрылымын жақсартады. Сонымен қатар жергілікті тұрғындар экологиялық туризмнен күн көретіндей пайда табуы мүмкін, жекелеген туристер мен туристік топтарды күзету арқылы, туристерді қажетті азық-түлік тауарларымен қамтамасыз ету арқылы, сонымен бірге үйлерді жалға беру арқылы өздерінің әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсартуына мүмкіндіктері бар. Экологиялық туризмді экономиканың бір саласы деп қарастыруға болады, шетелдік туристерді, шетелдік ақшаның белгілі бір мөлшерін елге кіргізу арқылы мемлекетке үлкен кіріс кіргізуге болады.
Экологиялық туризм адамдардың санасы мен әдеттерін өзгертуге мүмкіндік бере отырып, табиғи ортаны табиғи қалпында сақтау арқылы оларды табиғатқа үнемділікпен қарауға тәрбиелейді. Сонымен бірге, экологиялық туризм табиғи ортаны қорғауда нақтылы әсер ету үшін жергілікті тұрғындар мен жергілікті басқарма табиғи ресурстардың аумағын экологиялық туризмнің объектісі ретінде пайда көрумен бірге табиғи аумақтың сақталуымен тығыз байланысты болуы шарт. Сонымен қатар, ынталы түрде табиғатты қорғау үшін бұл пайда белгілі мөлшерде бөлініп және пайдаланып отыруы тиіс. Егер табыс шағын ортада дұрыс бөлінбесе, тұрғылықты тұрғындарда қорғалатын аумақтың ресурсын рационалды түрде қолдану ынтасы болмайды. Сол себепті экологиялық туризмнің мүмкіншілігі толық табиғи ортаның жағдайына байланысты.
Көптеген мемлекеттерде туристерді қызықтыратын ерекше табиғи аумақтар ауыл шаруашылық қажеттіліктер үшін қолданылуда. Әр жыл сайын өсіп бара жатқан жер өңдеу, ағаш дайындау, сонымен бірге халықтың күн санап өсуі, көші-қон және орналасу бұл аумақтардың тек қана жерінің сапасын ғана емес, экожүйенің тұтастығын да бұзады. Осы мақсатта экологиялық туризм бұл аумақтар үшін неғұрлым күштірек экономикалық негіз бола отырып, неге басқаша жолмен ауыл шаруашылығын және өнеркәсіпті дамытуға болмайды.
Ұлттық саябақтар алғашыда капиталистік мемлекеттерде пайда табу мақсатымен ашылған. Яғни, олар ең алдымен экономикалық мақсатпен салынды. Соған байланысты соңғы уақыттарға дейін ұлттық саябақтардың негізгі функциясы айқын болмай келді. Негізгі зерттеулер шамамен 1968 жылдан басталады [1]
Ұлттық саябақтардың даму кезеңдерін қарастырсақ, бірінші ұлттық саябақ 1872 жылы Солтүстік Америкада құрылған. Ол ескі Йеллоустон табиғат саябағы. Мұнда көлемі 900 мыңга жуық алқапта 3000-нан астам гейзерлер мен ыстық су көздері, Йеллоустон өзендерінің сарқырамалары, жан-жануарлар мен құстар мол мекендейді. Сонымен бірге адам қолы тимеген жабайы ормандар бар. 1980 жылы Калифорния штатындағы Сьерра-Невада тауарларының батыс беткейінде 300 мың га-дан астам ерді алып Иосемид ұлттық саябағының табиғат кешендерін қорғау ұйымдастырылады. 1885 жылы Канаданың құзды тауларында Банф ұлттық саябағы құрылды. Бірте-бірте осындай парктердің көбейе беруіне байланысты ұлттық саябақ ұғымы 1969 жылы Халқаралық табиғат және табиғат ресурстарын сақтау қоғамы ассамблеясында ресми түрде бекітілді. Осы уақытқа дейін 100 жыл өтті. Бұл ұлттық саябақ идеясы көптеген мемлекеттерді қамтиды. Оның негізгі тарихи идеясы табиғаттың өте әдемі ерекшеліктерін дамытып, сақтап халыққа көрсету [2]
XIX ғасырлардың соңында шамамен 100 мемлекетте 2 мыңдай ұлттық саябақ пайда болды. Ұлттық саябақ саны жөнінен өте күшті қарқынмен көбейе бастады. Яғни ол пайда табудың негізгі кездерінің біріне айнала бастады. Әсіресе ұлттық парктың даму жылдамдығы дамып келе жатқан елдерде күшті жүрді. Мысалы, Индонезияда қысқы мерзім ішінде, яғни 1980 жылы мен 1982 жыл аралығында 16 ұлттық саябақ пайда болды.
Ұлттық саябақ ұғымының ұлттық анықтамасы сонау 1933 жылы Лондондағы болған конференцияға қабылданған. Дамып келе жатқан елдерде ұлттық саябақтардың тез көбеюі ірі капиталистік мемлекеттер оларды отар ретінде ұстап жерлеріне қожайын етіп, ұздеріне пайда табу үшін көбейтті [3]
Соңғы ондаған жылдардың ішінде табиғаттың жақсы көркем жерлері халықтың демалысы үшін пайдаланылуда. Адамдар табиғатты әсем жерлерге көптеп демалуға ағылып жатады. Мысалы, Африка материгіндегі құрылған ұлттық саябақтарға жылына ондаған миллион адам демалуға барады. Табиғат аясында демалу қажеттілігін қанағаттандыру көптеген мемлекеттік мәні бар мәселеге айналды. Батыс мемлекеттерінің кейбіреулерінде демалыс орындарынан түсетін пайданың мөлшері өндірістің басқа саласынан түсетін пайдадан әлдеқайда артық болып отыр. Мысалы, Африкадағы Кения ұлттық саябаққа келген туристерден түсетін пайда 1971 жылы 50 миллион, АҚШ саябақтары 2 млн. пайда түсірген. Туристерден түскен пайда кейбір елдерде жалпы мемлекеттік пайданың бөлігіне тең келеді. Осыған байланысты АҚШ-тың кейбір шаруашылығының табиғи демалушылардан қосымша ақша түсіру үшін ғана пайдаланылады. Осы жолдармен демалыс мақсатында пайдалану табиғатқа көп зиян келтіреді. Өсімдіктермен тіршілік жағдайын нашарлатып, жануарлардың жер аударуына немесе жойылып кетуіне, ластанудың әсерінен жалпы табиғи зиян келтіреді. Өсімдіктердің тіршілік жағдайын нашарлап, жануарлардың жер аударуының немесе жойылып кетуіне, ластануының әсерінен жалпы табиғи биоценоз - дардың дамуына кедергі жасайды [4]
Қазақстан Республикасындағы саябақтар мәселесі Тәуелсіз мемлекет - тердің территориясында 20-дан астам ұлттық саябақтар бар, ал алдағы уақытта жоспарланып отырған парктердің саны 40-тан асады. Біздің еліміздің, яғни кең байтақ Қазақстан Республикасында қазірге дейін бір ғана ұлттық саябақ жұмыс істейді. Ол Баянауыл ұлттық саябағы. Баянауыл ұлттық саябағын айтар алдында табиғи саябақ пен саябақтың айырмашылығын анықтап алғанымыз жөн.
Мемкеттік табиғи саябақтардың, ұлттық саябақтардың негізгі айырмашылығы жөнінен елімізде бірінші рет 1921 жылы қыркүйектің 10-да шыққан халық комиссарлар кеңесінің деректерінде былай деп айтылған. Ол ұлттық саябақтан гөрі көлемдірек, ішінде табиғи архитектуралық ескерткіштері бар қорықтық ұлттық саябақ болуы тиіс. Бұдан біз ұлттық саябақтың тек қана саябақ емес, сонымен қатар қорықтық мәні болу керек екендігін көреміз. 1962 жылы республиканың жоғары Советінің Қазақ КСР табиғатын қорғау үкімі шығарылды. Онда табиғат парктері ландшафы cұлу және әр алуан, халық шаруашылығы үшін игерілмеген және көлемі бірнеше мыңга жететін аймақ болу қажет делінген. Қазақстан бойынша бірінші ұлттық саябақтың Баянауылда орналасуына екі түрлі себеп болды: яғни, бұл аймақтың тез урбанизациялануы индустриясы мен ауыл шаруашылығының күрт дамуы және соған байланысты табиғи ортаның бұзылуы [5]
Бұл жердің географиялық орны және ландшафтың ерекше сұлулығы, батаникалық - географияның құндылығы және рекреациялық артықшылығы болды. Сондықтан 1977 жылы 19 қыркүйекте Қазақ КСР-нің Министірлер Советі Баянауыл ұлттық саябағына айналдыру туралы қаулы қабылданды. Парктің құрылымы туралы проектіде басқа мәселелермен қатар мынандай шаралар жүргізу туралы атап көрсетілген. Бірінші орташа таулы - орманда фауна мен флораның генофондына талдау жасау, ландшафтық табиғат қорғауға бағытталған және рекреациялық баға беру мәселелері табиғат кешендерін мейлінше мұқият сақтау. Әрбір белдеудің статусы мен шекараларын анықтау.
Баянауыл ұлттық табиғи паркі, Павлодар облысының Баянауыл ауданында орналасқан. Ол Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің 1985 ж. 12 тамыздағы Павлодар облысында Баянауыл ұлттық табиғи паркін құру туралы №276 қаулысымен құрылды. Ұлттық парк Қазақстанның Сарыарқасының орманды жазирасында орналасқан. Оның жалпы көлемі 50688 га, соның ішінде орманды алқап 18241 га. Ұлттық парктің аумағы 3 филиалға бөлінген: Баянауыл (19188 га), Жасыбай (22904 га,) және Далба (8596 га).
1994 ж. ұлттық паркке Қызылтау мемлекеттік табиғи қорығы қосылды. Оның аумағы 60000 га. Баянауыл табиғи ұлттық паркі - Баянауыл ауданының орталығында орналасқан. Солтүстігінде Торайғыр ауылдық округінің, оңтүстік - шығысында Ақсан ауылдық округінің, оңтүстік-батысында Құндыкөл ауылдық округінің территориясымен шектеседі, 50015 с.е.- 75030 ш.б.-та орналасқан
Баянауыл мемлекеттік табиғи ұлттық паркінің аймағында өзінің көтеріңкі массивімен Қазақ ұсақ шоқысының құрамына кіреді.
Тау өлкесі биік өркешті келген жоталардан, өзекті сайлармен бөлінген тау блоктарынан және жоталарға қосарлана біткен жеке тау шоқыларынан құралады.
Баянауыл таулы массиві кембрийге дейінгі жыныстарға немесе айтарлықтай гранитті интрузияларға байланысты біз қарастырып отырған нысана шұғыл 800-850 және 1000-1300 м-ге дейін көтеріледі. Мұнда төменгі және орта палеозойдағы жанартаулық шөгінділер (құмдақ, портифириттер, липориттер т.б) қойнауының қалыңдығымен айқындалады. Цокольды қатпарлар қатарында герциндік интрузиялар гранитоидылармен бұзылған.
Оған Баянауыл гранитті массиві секілді Қойтас және Қарқаралы таулы массиві де жатады [6]
Тау силур мен девон кезеңінің кристалды гранит, сиенит, порфирит, тақтатас жыныстарынан түзілген. Мезозой кезеңінде сыртқы күштің әсерінен жеміріліп, осы күнгі бедері пайда болған. Тау басы қия, жартасты болып келеді.
Баянауыл таулары Сарыарқаның солтүстік шығыс бөлігінде, Павлодар облысының оңтүстігінде Баянауыл ауданында орналасқан. Батыстан-шығысқа қарай 40-50 км-ге, солтүстіктен-оңтүстікке қарай 20-25 км-ге созылып жатыр. Абсолют биіктігі 600-1000 м, ең биік жері-Ақбет тауы (1027м).Соңғы жылдары қазақстан ұлттық энциклопедиясында К. Ахметов Баянауыл таулары деп атап жүр. Оның себебі басқа тау жоталарының Жақсыаула, Жаманаула аттарында аула топониміне байланысты шығар деген пікір туады. Негізгі тау жотасы Ақбеттау, Жақсыаула, Жаманаула деген үш бөліктен тұрады. Тау басының ең биіктері: Ақбет тауы-1027м, Өгелен тауы- 969м, Шибет тауы-728м, Сарытау-747м Жақсыаулаға кіреді, түстікте Нияз тауы-685м. Басқа таулы шоқылар аласа келген-300-500м биіктіктерден тұрады.
Жер бедері жекелеген жақпар тасты тау шоғырларынан тұрады; Саябақта 20-дан аса археологиялық ескерткіштер, қола дәуірінен қалған қорғандар, тасты жазулар мен таңбалар, үңгірлер (Баянаула үнгірі - Әулиетас, Қоңырәулие, Драверт т.б.) бар. Әулие терминдері жиі қолданыста. Баянаула үнгірі Павлодар облысындағы Баянаула-Баянауыл тауларының батыс жағын құрайтын Аққарағай тауының батыс етегіндегі үнгір. Баянауыл ауданының солтүстік шығысына қарай 17 км.жерде орналасқан. Жергілікті түрғындар оны Әулиетас, Қоңырәулие депте атайды. Басына тағзым етіп түнейді мінажат жасайды. Үнгірдің пайда болуы тектоникалық жік түсуден,гранит тасына сыртқы күштердің - жел үрлеу, күнге қызып суыну, сумен шайылу нәтижесінде пайда болған. Ендік бағытта созылған үнгірдің ұзындығы 30 метр, ені 2,5 метр биіктігі 1,8-2,0 метр кіре берісі кеңдеу болып басталадыда түбіне біртіндеп тврылып,твастағы жарылымдардан енген судан түзілген көлшікпен бітеді. Үнгірдің табаны тегіс, бүйірі қуыс-қуыс жеке тепкішекті болып келген. Суының шипалық қасиеті бар. Ұзақ жылдар бойы жел мен судың әрекетінен түрлі мүсіндерге айналған жартастар (Найзатас, Кемпіртас, Көгершін, Атбасы т.б.) саябақ табиғатына ерекше көрік береді. Жасыбай көлінің терістігіндегі таулы жотадан бөлек, жер ортасынан тікке көтерілген, жұмыртқадай домалақ биік шың 320 м дәл ортан белінен алуан түрлі табиғи оюлармен, ғажайып бейнелермен өрнектелген, белбеумен белуарынан айналдыра тартылған. Шыңның етегін айнала аққан бұлаққа қайың, терек, қанды-қарағаш көптеп өскен. Маңайы жидекке, қаптап бойлап өскен жұпар иісті, түрлі өсімдіктерге толы [7]
Шыңның төрт құбыласы тік және беті жылтыр, тұлғасы жұмыр. Сондықтан бұл шың басына әдейі дайындалған альпинистер болмаса, жайынан адам баласы шығуы мүмкін емес.
Павлодар облысының оңтүстігінде Баянауылдың экзотикалық жартастары дала зонасында ерекшеленіп көтеріңкі келетін гранит массивтерімен ажыратылады. Эолдық процестер көптеген жартастарға экзотикалық келбетін қалыптастыра отырып, ұзақ уақыт бойы олардың көрінісін қатты өзгертті. Жартастардың ішінде Кемпіртас жартасы Баянауылға ерекше көрініс берген. Одан басқа таңқаларлық жартастарға Құсайын Найзатасы, Көгершін, Ат басы, Сәкен шыңы (Пик Смелых) және т.б. кездеседі. Шыңның аты ертеден ел аузында Құсайын Найзатасы аталады. Аңыз бойынша Құсайын атты құсбегі - аңшы ғана шың басына шығып бүркіттің балапанын алған. Кейінгі уақытта бұл шыңды Гора булка атап, туристер тамашалап, талай рет республикалық альпинистер жарысы да өткізіліп отырылған.
Бұдан әрі жол аузын қонақжай Қазақ дәстүрімен зәулім келген, хан ордасындай көк Киіз үй қарсы алады, оның оң қанатында аспан астында салынған үлкен ашық табиғи театр дөңгелене келген сымбатты балкондамен шектелсе, балконның оң жақ үстінен құрметті қонақтар лоджиясы үлкен үңгір қуыста жеке орналасқан.
Кемпір тас аталған бұл табиғи тас мүсіннің биіктігі соншалықты, қасына келген адам бас киімі түскенше шалқайып, тастың шыңына көз салар. Еңкейе қараған таудай басын қылтиған жіңішке мойынын әзер ұстап, шақша шекесі желкесіне құлай біткен, жалтыраған таз басының дәл төбесінде шөгір қарағаннан біткен жалғыз тал шашы селтиген, алдыңғы шашы шот маңдайына қалпақтана құлап, көзі шатынап, қоңқия біткен құс мұрыны істіктеніп, тіссіз кемиек ауызы ырсиып, кеңкілдеп күліп тұрған кейпіне қарап, бірге күлмейтін жан болмайды.
Ақбеттаудың баурайында айнадай жарқырап жатқан, мөлдір суының бетінен әсем таудың суреті көрінетін, дөңгелене біткен көгілдір көркем Торайғыр көлінің түстік жиегінде жарқабағы қораптана бітіп, найзадай үшкір басы Ақбеттаумен таласқандай аспанға өрлеген биік шың Найзатас тұр. Жасында нағашы жұртына келген сұлу Сәкен осы шыңның басында көгілдір көркем көлге көңілі толып, сұлу Ақбет тауын таңдана тамашалап, осы ортада туып өскен, қазақ даласына мәлім атақты сері-әнші Жарылғапбердінің қарындасына арнаған Біздің Ақбет әніне өзінің сұлу сазды Тау ішінде әнін қоса шырқаған. Сол себепті бұл шың Сәкен шыңы аталып жүр.
Жасыбай көліне келер жолдың бойында, тау өлкесінің шегінде жеке дара төбе етегінен шың құзы Қос батырдың басы тұр. Дулығасын маңдайына көлеңкелей баса киіп, түсі салқын Жас батыр қырға қыранша көзін тігіп, өлкеде жатқан елінің сақшысы болып тұрса, артындағы ақылшысы қаба сақал, абзал жүзді Кәрі батыр осы өлкеде бейбіт жатқан еліне, сұлу табиғат ортасына мерейі қанып, маужыраған сезіммен етекке көз салады. Қос батырдың сыртындағы өлкеде бейбіт өмірдің белгісіндей Көгершін тас шыңы тұр.
Табиғи ландшафттық туристік нысандардың көп кездесуі осы өңірде экологиялық, танымдық, тақырыптық, мінажаттық туризмді ұйымдастыруға алғышарттар тудырады. Қазіргі кезде өлкенің туристік әлеуеті нашар зерттелген. Туристік рекреациялық нысандар тізімі жасалынбаған [8]
Саябақтың өсімдіктер дүниесі мен жануарлар әлемі де алуан түрлі. Өсімдіктердің 400-ден астам түрі (қарағай, қайың, қандыағаш т.б.) сондай-ақ Қазақстанның Қызыл кітабына енгізген жабысқақ, қандыағаш, көктем жанаргүлі де осына өседі. Омыртқалы жануарлардың 100-ден аса түрі кездеседі. Сүтқоректілердің 40-тан аса түрлері (арқар, елік, қасқыр, түлкі т.б) мекендесе, құстардың 143-ден астам түрлері (шіл, бүркіт, қаз, аққу ұялайды). Аққу, арқар, бүркіт Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген.
Балықтың 8 түрі (шортан, сазан, оңғақ т.б.) бар. Жануарлар мен өсімдіктер әлемі оның алуан түрлілігі географиялық, биологиялық тұрғыда зерттеулерді қажет етеді.
Ғылыми туризм алғышарттары мен оны дамытудың барлық факторларын қамтыған. Саябақ аумағы атқаратын қызметіне қарай қорықтық, қорықшалық және демалыс белдемелеріне бөлінген. Қорықтық белдемеде шаруашылық жұмыстардың қай түріне болса да тиым салынып, биологиялық алуан түрлілік, экожүйелер қорғалады (қосымшалар А, Б және В).
Қорықшалық белдемде шаруашылық жұмыстар белгілі бір тәртіппен шектеулі түрде жүргізіледі. Демалыс аймағына келушілер саны да реттеліп отырады. Баянауыл ұлттық табиғи саябағының табиғат қорғауды адам игілігі үшін ұқыпты пайдалануды насихаттау ісінде алатын орны ерекше, ғылыми, мәдени және эстетикалық маңызы зор.
Экотуризмнің туристік қызметтің дербес түрі ретінде қалыптасуы мен бөлінуімен қатар, оның туризмнің басқа түрлері мен жақындасуы байқалады. Жаппай туристік қозғлыста табиғатқа деген ұмтылыс байқалады. Суға түсу демалысы, круиз, іскерлік сапарлар кезінде табиғи немесе ұлттық-этнографиялық парктерге, қорықтарға жиі барып тұруға болады. Экотуризмнің шекарасы айқын емес, сондықтан сипаттау өте қиын. Бірақ, туризммен байланысты құбылыстардң тұтас жиынтығынан экологиялық секторды бөліп алудың екі тәсілі бар.
Біріншісі туризмнің негізгі объектісі ретінде жабайы табиғаттың болуымен түсіндіріледі. Көптеген авторлар табиғат пен дәстүрлі мәдениет арасындағы шекараны жүргізудің күрделілігін атап өтеді, соңғысын табиғат пен бірге экотуризмнің объектілеріне енгізген. Осыған қарамастан бұл ұғымның мәні әліде толық ашыла түспеді. Табиғатта демалу мақсатындағы туризм өте кең таралған. Бұл әсіресе дамыған елдерге тән, онда экотуристік қызметтегрге деген үдемелі сұраныс тарихи-мәдени мұраларға бару, ауылды жердің табиғатында демалу есебінен қанағаттандырылады. Осыған байланысты мұндай туризм экологиялық қатарларда есептелік, табиғатты қорғау, дәстүрлер мен экономикалық дамуды экологиязациялауда оның мәні шешуші болып табылады. Мұндай туризмнің мысалы ретінде агротуризмді атауға болады [8]
Екінші тәсіл бірінші орынға экотуризмді қояды, экотуризм дәстүрлі туризмге қарағанда табиғи ресурс сыйымдылығынсыз болып келетін, қолданылатын табиғи және басқа да ресурстардың деграциялануына әкелмейтін туризм. Бұл жағдайда экологиялық термині, тұрақты терминімен теңестіріледі, ал туризм объектілері табиғи, тіпті жасанды да болуы мүмкін [9].
Осылайша, экологиялық туризмнің шекарасын нақтылау өте қиын. Табиғи бағытталған (объектілер бойынша) туризм ресурстарды тұрақты пайдалануды қалай болса солай жүргізу, қажетті басқару мен жоспарлаудың жоқтығына қарамастан дамуы мүмкін. Мұндай тәжірибе экотуризм терминінің беделін түсіреді. Туристік технологиялық тізбектің (транспорт, тұрмыстық қызмет көрсету және туризм объектілерімен танысу бойынша қызметтер) тік интеграция деп аталтын жағдайдағы қоршаған ортаға деген әсерді бағалау үшін осы үш буынды есепке алу керек. Мысалы, транспорттық қызметтерді табиғи бағытталған туризмге жатқызу оңай емес. Дәстүрлі түрде тұрақты деп есептелетін туризм болашақта жорамалданбаған теріс салдарға әкелуі мүмкін сол себепті жоғарыда аталған екі тәсілді үйлестіру керек кестеде тұрақты дамудағы экотуризмнің рөлін бағалау үшін экологиялық терминін түсіндіретін туризм көрсетілген (кесте 1).
Кесте 1
Экотуризм тұрақтылығын бағалау [8, 9]
Экотуризм объектілері
Туризмнің
тұрақтылығының
градациялары
Жабайы табиғат
Жасанды табиғат
Тұрақты
Жағымды
Жағымдылығы аздау
Тұрақсыз
Жағымдылығы аздау
Мүлдем жағымсыз
Экологиялық туризмнің, кесте 1-ге сәйкес бойынша, объектілері болып тірі және өлі табиғаттың түрлі көріністері, дәстүрлі мәдениет пен мәдени мұралар табылады. Экотуристердің ұсынатын негізі мақсаттары - объектілерді тану, табиғатта демалу, спорттық туризм. Бұл туризмнің танымдық және белсенді демалыспен байланысты элементтерін бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.
Алынатын пайда ресурстарды жаңарту (сақтау) және өндіріс үрдісінің қоршаған ортға және ресурстардың сапасына теріс әсерін жою кезінде ту - риз - м - - нің тұрақтылығына қол жеткізуге болады. Әйтпесе ресурстардың дегра - ция - сынан құтылу мүмкін емес. Мұнда қоршаған орта мен ресурстар кең мағы - насында түсіндіріліп, табиғи және антропогендік компоненттерді де қамтиды.
Экотуризмнің ажырамас сипаты - бұл экологиялық білім. Осы екі аспектті қамтиды:
1) ақпараттық-территориялық табиғат пен мәдениет, экологиялық заңдылықтар туралы білім алу;
2) Этикалық-экологиялық менталитетті қалыптастыру - табиғат пен дәстүрлі мәдениетін құрметтеу, оларды сақтау қажеттігін түсіну [10]
Экологиялық туризм - соңғы он жылдықта бүкіл әлемде кең таралған, қазіргі туризмнің жаңа бағыттарының бірі. Бұған экотуризмді дамыту бойынша белгілі халықаралық ұйымдар; жабайы табиғаттың бүкіл әлемдік қоры (WWF), табиғат пен табиғат ресурстарын қорғаудың халықаралық одағы (JUCN) куә болады.
Сонымем қатар, халықаралық және аймақтық деңгейде экотуризмді дамыту жөнінде конгресстер, семинарлар, симпозициялар өткізіліп, туризм түрлерінен экологиялық туризмді таңдаған фирмалар саны өсіп келеді.
Экотуризмнің беделінің өсуі тек қоршаған орта жағдайының нашарлауымен ғана емес, сонымен бірге адамның тіршілік ортасының жедел өзгеруімен, жүйке-психологиялық жүйкелері мен байланысты болады.
Кейбір бағалаулар бойынша, әлемдік туризмнің тұтас нарығының 20%-ға жуығы экотуризмнің үлесіне тиеді екен [11]
Әдеттегі туризм мен экотуризмнің арасындағы айырмашылығы неде?
Біріншіден, экотуризм бұл - табиғи ортасы жақсы сақталған жерлерге бару. Мұндай жерлерге қорықтар, ұлттық табиғи парктер және т.б. Қорғалатын табиғи территориялар жатады.
Екіншіден, экотуризм ең таза табиғат тұтынушысы болып табылады. Экотуристердің табиғатты эксплуатациялау технологиясы мынадай: олар пайдалы ресурстардың көп бөлігін көру арқылы (табиғи көрікті жерлерді көру, пейзажға сүйсіну, өсімдіктер мен жануарлар әлемін бақылау), есту арқылы (құстардың әнін, судың сылдырын, жапырақтардың сыбдырын), иіс сезу арқылы (ормандар мен шалғындардьң иісі), сезу арқылы (өзен суының салқындығы) алады. Осы себепке байланысты экотуризм әлемнің ерекше қорғалатын табиғи территориясы ЕҚТА шегінде табиғат - ресурстарын пайдаланудың жалғыз түріне айналды.
Үшіншіден, экотуризм ЕҚТА-дағы туристік тәртібін қатаң регламенттеп, тәртіптің аса қатаң ережлері (турист гид-аудармашымен бірге арнайы жолмен жүру керек, өсімдіктерді жұлмау керек, шуламауы тиіс және т.б.) айқындайды. Оларды орындау экологиялық туризмнің сәтті дамуының шарты боп табылады.
Төртіншіден, экотуризм ұлттық салт-дәстүрлерді жандандыруға себепші болатын ұлттық өнер түрлерін, қолөнерді дамыту арқылы, сонымен қатар қызмет көрсетуші персонал ретінде жұмыс істейтін жергілікті тұрғындардың тұрмыс халін жақсарту мүмкіндігін береді. Мұның бәрі халыққа белгілі бір табыс әкелетін, оның әлеуметтік-экономикалық дамуына себепші болады.
Экотуризмнің жаппай туризмнен ерекшеленетін өзгешіліктер сияқты экотуристер де жаппай туристерден ерекшеленеді. Жаппай туристер жеке немесе ұйымдасқан түрде атақты жерлер, көп жағдайда өз елі шегінде саяхаттайды. Ал экотуристер адам көп өзгеріс енгізбеген жерлерге барады, олар шектелген қолайлылыққа және саяхаттың қарапайым шарттарына төзімдірек келеді [12]
Бірқатар авторлар экотуристерді мүдделерінің деңгейіне байланысты топтастырады; Мысалы, Lindberg (1991 жыл) экотуристердің 4 тобын бөліп көрсетті:
- бірінші топқа табиғат өмірін зерттеумен айналысатын ғылыми зерттеушілер, білім мекемелерінің мүшелері жатады;
- екінші топты берілген жердің тарихын тану, жабайы табиғаттың өмірін бақылау мақсатында қорғалатын табиғи территоряларға сапар шегетін туристер құрайды;
- үшінші топқа ерекше саяхат жасау үшін табиғаттың алыс түкпірлеріне баратын адамдар жатады;
- төртінші топқа табиғатқа баруды үлкен сапалардың ажырамас бөлігі деп санайтындар жатады.
Экологиялық туризм кеңістік құбылыс ретінде түсіндріледі. Оның дамуы экологиялық маршруттар өтетін жерлердегі халық қоныстанған жерлердегі инфрақұрылымының жақсаруына, халықтың жұмысбастылығының өсуіне себепші болады. Нәтижесінде табиғатты қорғау қорының тұрақты көзіне айналады [13]
ЕҚТА қолдауымен экотуризм табиғатты қорғауға үлкен үлес қосады, бұл ғаламдағы экологиялық теңдікті ұстап тұруда үлкен орын алады. Бірақ табиғи территорияларына тек өндірістің дамуы нәтижесінде ғана емес, сонымен бірге туризмнің қарқынды дамуына байланысты келушілердің қаптауы нәтижесінде ластану қаупі туындап отыр [14]
Қайталанбайтын үрдістерді туындататын экологиялық дағдарыс табиғи сұлулықтың тез жойылуына себепші болады. Руссо дұрыс айтқан: адамның қолы тигеннің бәрі өз құндылығын жоғалтады. Жабайы табиғаттың сұлулығы тек қорықтарда, ұлттық парктерде, қорғалатын ландшафттрда, аймақтық ландшафттық парктерде және т.б. қорғалатын аймақтарда қорғалатындай күн туады. Бұның сирек және жоғалуға жақын өсімдіктері мен жануарлары бар қайталанбас ландшафттарды қорғау міндеті қойылса, бүгінгі күні - экологиялық туризмді дамытуға негіз болатын, табиғи ландшафттардың рекреациялық, мәдени-тарихи қасиеттерін дамыту және қалпына келтіру міндеттері қойылған.
Сонымен бірге қатаң қорғалатын жерлерде сақталған табиғаттың бүкіл қайталанбас ерекшелігін адамдарға көрсетіп, соның мысалында адамдарды табиғатты мәпелеп ұстауға тәрбиелеу керек.
1.2 Ерекше қорғалатын табиғи аймақтары қатысты туристік-рекреациялық ресурстар түрлері мен факторларын анықтау және оның түсінігі
Туризм жүйесінің көп қырлы функцияларының біріне рекреациялық ресурстары жатады. Рекреациялық ресурс деп - рекреациялық сұранымды канағаттандыруға қазіргі технологиялық компоненті болып есптелінетін, рекреациялық салаға тартылған объектілерді (табиғи, табиғи-этникалық геожүйе мен оның элементтерін). Адамдардың дене және рухани күштерін, оның денсаулығы, еңбек ету қабілетін калпына келтіріп, арттыруға ықпалды және де курорт пен туристік қызметтегі тұгыну мен өндіруге, сондай-ақ туризмнің әртүрлі түрлерінің сұранымдарын қанағаттандыруға қатысты қолданылатын табиғи және мәдени-тарихи кешендер мен оның элементтерін айтамыз [15]
Туризмде қолданылатын мақсатты туристік-рекреациялық ресурстар қатарына:
- емдік демалыс ресурстары: минералды су, климаттық жағдайларды (орман, дала, теңіз);
- сауықтыру туризмнің ресурстары: ландшафты климаттық жағдайлар, қолайлы жыл мезгілінің ұзақтығы, өзендік жүйесі, теңіз жағасы, суға түсу маусымын;
- спорттық туризм ресурстары: табиғи ортаның әсемдері (жабдықғалған, әдемілілік, өзгелерге ерекше болып көрінетін ерекшеліктер), оның өзіне тән ерекшеліктерін өзгеге қиын, кедергілер, халықтың сирек орналасуы, т.с.с);
- экскурсиялық туризм ресурстары: тарихи, мәдени, археологиялық ескерткіштер, табиғаттың көрікті орындары, этнографиялық және шаруашылықтық объектілер, музей және тағы басқаларын жатқызуға болады.
Рекреациялық ресурстар бұл тек қана ТМД елдерінде тараған түсінік. Оның маңызы мен жіктемесі жайлы біздің елімізде де шет елдерде де бірыңғай анықтамасы жоқ. ДТҰ Бас Ассамблеясының IV сессиясында мақұлданған туризм Хартиясында табиғи, жасанды, мәдени, сондай-ақ туристік, табиғаттық ресурстар деген ұғымдар қолданылған [16]
Рекреациялық ресурстар жөнінде әртүрлі терминологиялық айырмашылықтар болғанмен олардың барлығы да оған белгілі бір объектілер мен құбылыстарды: табиғи ландшафттың компоненттерін, тарихи - мәдени зандылықгар мен кешендерін, халықтық қолданбалы және көркем шығармашылығының этномәдени құндылықтарын, инфракұрылымын, еңбек ресурстарын және басқаларды қарастырады.
Рекреациялық ресурстар мен туристік ресурстар ұғымдары өздерінің мәндері жағынан өте жақын ұғым, олар адамдардың демалуы, мен рекреацияға, танымдық және коммуникативтік танымдарын қанағаттандыруға қатысты карастырылады.
Осы объекті мен құбылыстар жиынтығын шатастырмау үшін туристік рекреациялық ресурстар деп қарасытыру дүрыс болып отыр.
Туристік нарық қызметінің саласын тандауда немесе оның ары қарай жіктеуіне базистік факторға туристер жағынан толастатпайтындай табиғи географиялық ресурстардың болуы жатады.
Табиғи жаратылыстық ресурстарға технологиялық құрамдық, жайлылық, сыйымдылық, аттрактивтілік, тұрақтылық, кешендік және т.б. жатады.
Технологиялық жарамдылығына қарай ресурстар екі топқа бөлінеді, біріншісі технологиялық міндетті, екіншісі этнологиялық міндетті емес, яғни мүмкіндік туғызушы ресурстар [17]
Технологиялық міндетті немесе қажетті ресурстарсыз туристік-рекреациялық қызметті елестетуге болмайды. Туристік нарықты жетілдіруде технологиялық қажетті ресурстар болуы кажет. Мысалы, экологиялық туризм ресурстарына әсем табиғи кешеннің болуы, ал тау туризмі мен альпинизмге-тау тізбегі мен шатқалдардың бірегей массалардың болуы жатады.
Технологиялық міндетті ресурстар толық демалу мен рекреациялық мүмкіндіктермен қамтамасыз етеді, бірақ барлық уақытта ең тиімді мүмкіндік болып санала бермейді. Сұранымды толық қанағаттандыру үшін өзіне тән орта, жан-жақты әсемдік, жарасымдылық калыптыстыратын бірнеше ресурстар кешені, яғни мүмкіндік туғызатын ресурстар болуы қажет [18]
Технологиялық міндетті және мүмкіндік жасаушы ресурстардың үйлесімділігі демалушылардың сұранымын барынша қанағаттандырарлықгай туристік-рекреациялық ресурстар кешенін калыптастырады [19]
Технологиялық міндетті рекреациялық ресурстар рекреациялық ресурстың өзі немесе мақсатты бақыттағы ресурстар (емдік, сауықгыру және т.б.) болып және рекреациялық емес, бірақ та технологиялық қажеттілігі бар (орман калыңдығы, судың көптігі т.б.) ресурстар болып екіге бөлінеді.
Табиғат кешенінің жайлылығы бұл демалу мен туризмнің нақты бір түріне деген сұранымның ресурсқа деген сәйкестілік деңгейін анықтайтын касиетке негізделген.Табиғи ресурстардың сыйымдылығын біркелкі емес ағынын, ұзақ уақыт бойына демалушылардың үлкен сұранымын канағаттандыра алатындай қабілетімен есептеледі.
Табиғи ресурстардың көлемі туризмнің нақты бір түріне немесе рекреациялық жұмыстардың циклына орай анықталады.
Табиғи ресурстарды пайдалануды реттеп отыру туристік қызмет технологиясына аса қажетті, сондай-ақ табиғи ортадағы экологиялық тепе-теңдікті сақтауға лайықты шара болып есептеледі.
Аттрактивтілік (фр. Аtгакtіо-тартылыс, тарту). Табиғи ресурстардың аттракгивтілігі сол жердің өзіндік ерекшелігі, әртүрлілігі мен сипатталады. Табиғи ландшафты этикалық тұрғыдан бағалағанда табиғаттың маусымдық динамикасы, жер қыртысының жеке-жеке сипаттамасымен, басып жататын кезеңнің ұзақтығымен, завдығы, судың молдығы сияқты ерекшеліктері есептелінеді.
Табиғи ресурстардың мақсаттылығы белгілі бір шаруашылық салаларына қарағанда осы туризм саласына пайдалану арқылы түсетін әлеуметтік-экономикалық пайдамен айқындалады [20]
Табиғи ресурстардың тұрақтылығы - туристік тұрақтарды болжауға, экологиялық негізделген эксплуатациялық салмақты көтере алуымен, өздігінен өнім түсіру мен сақталуымен қамтамасыз етуден тұрады.
Кешенділік бұл қолда бар ресурстардың туризм мен демалудың әрқалай түрлерін қолдануын қарасытырады [21]
Табиғи объектілер мен кешендер негізінен туристік-рекреациялық ресурс болып саналмайтынын айтуымыз қажет. Туристік шаруашылықта олар еңбек заты болып, ал туристік қызметтер туристік өндірістің нәтижесі болып саналады. Табиғи объектілер мен кешендер туристік рекреациялық қызметке кажетті жағдай болып есептелінеді. Бірақ та олар демалуға, рекреацияға және қоғамдық қатынастың артуымен, туристік сұранымның пайда балуын зерттестіруге, бағалауға кеткен еңбек және қаржылай тұрғындардан кейін, туристік өнімді өндіруге, тікелей қолдануға және пайдалануға дайындағаннан кейін барып рекреациялық ресурстар категориясына жатады.
Табиғи кешендерді туристік қызмет өндірісіне қолдануда табиғат ресурстары шешуші фактор болып қалады.
Табиғи жағдайдың сипаттамасы туристік кешен, жол бағыттарды айқындайтын фактор болып есептеледі. Себебі туристердің демалу мен саяхатқа шығу маршруттарын тандауда табиғи ресурстар шешуші рөл атқарады.
Туристік шаруашылықты ұйымдастыруда қайсы бір территорияның жерінің маңызы ерекше. Туристер көбінесе ландшафтар мен ауа-райы, өсімдіктер әлемінің сан қилылығы, аң мен балық аулау мүмкіндіктері, сондай-ақ демалумен спорттың тиімді түрлерімен айналысуды қалайды [22]
Сонымен бірге таулы аймақтардағы көрікті орындар әсемдігі, туристерді тартатын, өзіндік ерекшеліктері, ауасының тазалығы, альпинизм, тау шаңғысы мен аң аулау және т.б. істермен шұғылдануға ыңғайлы маршруттар ашуға сұраныстар туғызғанымен, туристік объектілер мен коммуникация құрылыстарын жүргізу көптеген техникалық-экономикалық қиындықтарға кезігеді, алайда осындай қыйындықтарға қарамастан жұмсалған шығын тез арада-ақ өзінің орнын толтыратыны белгілі.
Халық шаруашылығындағы табиғи ресурсының өнеркәсіп саласының негізгі дамуы үшін, туристік саланың кешендік спецификасын құрастырудағы табиғи тіркеуі және туристік рекреациялық мақсаттағы мәдени байлығын қолдануы, осыларды айтуымызға болады рекрециялық ресурс деп.
Қазіргі рекреациялық ресурстың көрсетілудегі болған теориялық жұмыстардың қасына салып алуы бұл рекреациялық географияға байланысты. Анықғалған әдіс табиғи ресурстың санымен байланысты. Бірақ- та, әдеби анализдің көрсетуі бойынша географиялық рекреация және географиялық туризм бұл біреуі де анықғалмаған және рекреациялық ресурстың классификациясы да анықталған жоқ. Әйгілі американ социологы Т. Бертон бос уақытты өткізу сипатына, яғни туристік демалыс моделіне, әсер ететін факторлардың үш тобын бөледі:
oo технологиялық (жаппай коммуникация құралдары);
oo институттық (зандылық);
oo әлеуметтік-экономикалық (демография, кіріс шамасы, мамандық).
Өз кезегінде бос уақытты өткізу сипаты туризмді дамытуға әсер ететін негізгі факторлардың бірі болып есептелінеді.
Туризмнің дамуына әсер ететін негізгі факторлар статикалық және динамикалық болып бөлінеді [23]
Статикалықка табиғи-географиялық факторлар жиынтығы жатады. Өйткені ол тұрақгы мәнге ие, себебі адам туристік қажеттілікке тек бейімделіп кана қоймай оны пайдалануға ыңғайланады. Табиғи-климаттық және географиялық факторлар өз мазмұнын әдемі, бай табиғаттан, климаттан, жергілікті рельефтен, жер асты байлығынан да статикалық факторларға жатады.
Динамикалық факторларға демографиялық, әлеуметтік-динамикалық, материалды-техникалық және саяси факторлар жатады. Олардың мәні уақыт және кеңістікте өзгеретін әр түрлі шамада болуы мүмкін.
Жоғарыда аталған бөлулерден басқа туризмге әсер ететін факторлар ішкі және сыртқы болып бөлінеді [24]
Сыртқы факторлар туризмге демографиялық және әлеуметтік өзгерістер арқылы әсер етеді. Факторлардың бұл тобы құрамына: тұрғындардың жасы, жұмыс істейтін әйелдер санының өсуі және әр жанұяның кірісінің өзгеруі, жалғыз басты адамдар пропорциясының өсуі, некеге кеш тұру және жанұяның кірісінің өзгеруі, жалғыз басты адамдар пропорциясының өсуі, некеге кеш тұру және жанұя құру тенденциясы, тұрғындар құрамындағы баласыз жұптар санының өсуі, иммиграция шегінің қысқаруы жатады. Ақылы іс сапарлар, жұмыс уақыты кестесінің икемділігі демалыс кезеңін көбейтеді, іскерлік туризмнің сипатын өзгертеді. Бұл турлардың ұзақтылығына, кезеңділігіне әкеледі.
Тұрғындардың бос уақыт құрылымы:
а) қоғамдық өндістегі еңбек;
б) физиологиялық қажеттіліктерді қанағаттандыру уақыты;
в) үй шаруашылығындағы еңбек;
г) білім алуға келетін уақыт шығыны;
д) еркін уақыт.
Туризмге әсер ететін сыртқы факторларға:
экономикалық және қаржы жағдайлары (төмендеуі);
жекелей кірістің көбеюі (азаюы), демалуға бөлінген кіріс бөлігіне байланысты жоғары туристік белсенділік;
туризм мен саяхат шығындарын жабуға бөлінген қоғамдық қаражат үлесінің өсуі жатады.
Туризмнің дамуына әсер етеін әлеуметтік-экономикалық факторларға сонымен қатар тұрғындардың білім, мәдениет, эстетикалық қажеттілік деңгейлерінің өсуі де жатады. Эстетикалық қажеттілік элементі ретінде адамдардың әр түрлі тұрмысымен, тарихымен, мәдениетімен, өмір сүру жағдайымен танысу құштарлығын айтуға болады. Сонымен қатар сыртқы факторларға саяси және құқықтық реттеу өзгерістері: технологиялық өзгерістер: транспорт инфрақұрылымы мен сауданың дамуы, саяхаттаудың қауіпсіздік жағдайларының өзгеруі жатады. Ішкі (эндогендік) факторлар - бұл туризмге тікелей әсер ететін факторлар. Оған ең бірінші материалды-техникалық факторлар жатады. Олардың бастысы орналастыру объектілерінің, транспорттың, қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындарының, бөлшек сауданың және т.б. дамуымен байланысты. Ішкі факторға туристік нарықтың төмендегі факторлары жатады:
а) ұсыныс, сұраныс және тарату факторлары (қазіргі нарықгық қатынастардың ерекшелігі ретінде туристік өнімге деген сұраныстың тұрақты сұранысқа айналуын, сонымен қатар жеке туризмнің өсуін айтуға болады);
б) нарықгы сегменттеу ролінің өсуі (аймақ ішінде жаңа туристік сегменттердің пайда болуы, саяхат баратын жерлердің кашықгығының ұлғаюы, демалысты әр түрлілігі және т.б.);
в) туристік қызмет пен монополия процесіндегі сәйкестілік ролінің өсуі (көлденең интеграцияны күшейту, яғни ірі фирмалардың орта және кіші фирмалармен серіктік қатынастарының өсуі: туристік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3
1
ЕРЕКШЕ ҚОРҒАЛАТЫН ТАБИҒИ аЙмақтардың ТУРИСТІК-ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МАҚСАТТА ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
5
1.1
Ерекше қорғалатын табиғи аймақтардың негізгі түсініктер
5
1.2
Ерекше қорғалатын табиғи аймақтарға қатысты туристік-рекреациялық ресурстар түрлері мен факторларын анықтау және оның түсінігі
13
1.3
Ерекше қорғалатын табиғи аймақтардың туристік-экологиялық іс-әрекеттерге қатысты заңдар мен құқықтардың қажеттілігін сараптау
20
2
ЕРЕКШЕ ҚОРҒАЛАТЫН ТАБИҒИ АЙМАҚТАР - ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТУРИЗМ ДАМУЫНЫҢ БАЗАЛЫҚ КОМПОНЕНТІ
31
2.1
Табиғи ресурстардың туристік мүмкіншіліктерін сараптау және рекреациялық құндылығын анықтау
31
2.2
Баянауыл ұлттық саябағының мәдени-тарихи туристік нысандары және олардың туризмдегі пайдалану тиімділігі
44
2.3
Баянауыл ұлттық саябағының инфрақұрылымы
47
3
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТУРИЗМНІҢ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДАМУЫНЫҢ АЛҒЫШАРТТАРЫ МЕН болашағы
60
3.1
Туризм және экскурсиялық ерекшеліктеріне байланысты маршруттар мен турлар
60
3.2
Экологиялық туризмді ұйымдастыру мен жоспарлаудағы жетілдіру нұсқаулары
67
ҚОРЫТЫНДЫ
71
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
74
ҚОСЫМШАЛАР
76
КІРІСПЕ
Экологиялық туризмнің пайда болуы және оның дамуы адамдардың, ең бастысы табиғатпен тілдесуге, оның обьектілері мен құбылыстарымен танысуға және қоршаған ортада болатын өзгерістерді минимизациялауға талпынуымен түсіндіріледі.
Қоршаған орта мен жалпы туризм арасында екіжақты байлйныс бар. Экологиялық туризмде - табиғатты қорғауға туристтердің өзі де және туристік ұйымдар да талпынады; соңғылары өздерінің қызмет көрсетулерін алға жылжытуға байланысты, олардың ішіне сапалы қызмет көрсету, табиғи территориаларды жақсарту, жануарлар мен өсімдіктердің популяциасын қайта жаңғырту кіреді, себебі шынайы табиғи орта туристердің арасында үлкен сұранысқа ие.
Осылайша, экологиялық туризм қоршаған ортаның табиғи түйінді сақтауын, жергілікті тұрғындардың мүдделерін қанағаттандыра отырып, белгілі бір пайда әкелуін көздейді.
Экотуризмнің ажырамас сипаттамасы болып экологиялық білім беру табылады. Ол екі аспекті қамтиды:
1) ақпараттық-экологиялық заңдылықтар, аймақтық мәдениет пен табиғаты, т.б. туралы білім алу;
2) этикалық-экологиялық менталитетті қалыптастыру - табиғат пен дәстүрлі мәдениетті түсіну және құрметтеу, оларды сақтау қажеттілігін түсіну.
Бүкіл әлемде экологиялық туризмнің кең танымал екендігіне қарамастан, біздің елде жалпы экотуризм дегеніміз не оны қалай дамыту керек, ол қандай табыс әкелетіндін бәрі біле бермейді. Қоршаған табиғи ортаның үдемелі деградациясының қазіргі дәуіріндегі экологиялық-туризмнің басты міндеті - табиғи ресурстарды рекреациялық пайдаланудың теңдігіне қол жеткізу. Экотуризмді дамыту - туристік қызмет барысында экожүйеге теріс әсерлерді азайтудың жалғыз әрі жетілдірілген болып табылады.
Баянауыл саябағы аумағы атқаратын қызметіне қарай қорықтық, қорықшалық және демалыс белдемелеріне бөлінген. Қорықтық белдемеде шаруашылық жұмыстардың қай түріне болса да тиым салынып, биологиялық алуан түрлілік, экожүйелер қорғалады. Қорықшалық белдемде шаруашылық жұмыстар белгілі бір тәртіппен шектеулі түрде жүргізіледі. Демалыс аймағына келушілер саны да реттеліп отырады. Баянауыл ұлттық табиғи саябағының табиғат қорғауды адам игілігі үшін ұқыпты пайдалануды насихаттау ісінде алатын орны ерекше, ғылыми, мәдени және эстетикалық маңызы зор.
Жұмыстың өзектілігі: Баянауыл мемлекеттік ұлттық табиғи саябағының туристік-рекреациялық даму мүмкіншіліктерін айқындап, осы өлкенің рекрация қуаттылығын көрсету және табиғатты пайдалану принципіне негізденіп, оның табиғи ортасын сақтауды қамтамассыз ету. Осы аймақты үлкен халықаралық дәрежедегі демалыс орнына айналдыру. Осы өлкенің қазіргі жағдайы мен мүмкіншіліктерін есептеу арқылы көрсету. Математика-лық сараптамалар жасалып, тарихи деректер жинақталды. Туристер мен демалушылардың демалу мүмкіншіліктері толық көрсетілді.
Жұмыстың мақсаты: Ерекше қорғалатын табиғи аймақтардағы экотуризмнің даму мүмкіндіктері.
Дипломдық жұмыстың мақсатына байланысты, оның келесі міндеттері анықталып, шешіледі:
oo Ерекше қорғалатын табиғи аймақтардың туризмге байланысты теориялық және тәжірибелік негіздерін зерттеу, даму тарихын анықтау;
oo Ерекше қорғалатын табиғи аймақтардың шаруашылығы саласының инфрақұрылымы мен экологиясын қарастыру;
oo Баянауыл ұлттық саябағының мәдени-тарихи туристік нысандары және олардың туризмдегі пайдалану тиімділігін сипаттап анықтау;
oo Баянауылдың туристік әлеуетін жоғарлату жолдарын қарастыру.
Зерттеу объектісі - ерекше қорғалатын табиғи аумақтартардағы экотуризм.
Зерттеу пәні - ерекше қорғалатын табиғи аймақтардағы экотуризм дамуының негіздерін қарастыру (Баянауыл ұлттық саябағың мысалыңда).
Жұмыстың ақпараттық базасымен отандық ғалымдардың еңбектері, және туристік фирмалардың ақпараттары қамтылды.
Оқылатын мәселені талдау: сараптама-бағалық пен игерушілік зерттеу, баланстық әдіс, экономика-математикалық әдістер, эмпиризмдік зерттеу (қадағалау, салыстыру) әдістері қолданылады.
Ғылыми-әдістемелік маңызы: Баянауыл ұлттық саябағының мәдени-тарихи туристік нысандары және олардың туризмдегі пайдалану тиімділігі көрсетілген.
Тәжірибелік маңызы: ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың туристік әлеуеті, оның ішінде, Баянауыл ұлттық саябағының инфрақұрылымы толығымен көрсетіліп, Баянауыл ұлттық саябағының экологиялық жағдайына талдау жасалынған және туризм және экскурсиялық ерекшеліктеріне байланысты маршруттар мен турлар құрастырылды.
Дипломдық жұмыста: әдебиетер тізімі - 45; жалпы беттер саны - 78; 3 сурет және 4 кесте бар.
1 ЕРЕКШЕ ҚОРҒАЛАТЫН ТАБИҒИ аймақтардың ТУРИСТІК-ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МАҚСАТТА ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ерекше қорғалатын табиғи аймақтардағы негізгі түсініктер
Экологиялық туризмнің Қазақстанда тұрақты дамуы әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешеді, жергілікті және аймақтық деңгейде тұрғындарды жұмыспен қамтамасыз етеді. Экотуризмнің әлеуметтік салада дамуына келсек, халықаралық қатынастардың нығаюына себепкер бола тұра мәдениеттің өрлеуіне өз үлесін қосады, бастысы - тұрғындардың экологиялық сауатын аша отырып, әлеуметтік байланысты кеңейтуде маңызды фактор болып саналады. Экологиялық туризмге экономикалық көзқараспен қарасақ, экологиялық бағыттарға жақын елді-мекендердің инфрақұрылымын жақсартады. Сонымен қатар жергілікті тұрғындар экологиялық туризмнен күн көретіндей пайда табуы мүмкін, жекелеген туристер мен туристік топтарды күзету арқылы, туристерді қажетті азық-түлік тауарларымен қамтамасыз ету арқылы, сонымен бірге үйлерді жалға беру арқылы өздерінің әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсартуына мүмкіндіктері бар. Экологиялық туризмді экономиканың бір саласы деп қарастыруға болады, шетелдік туристерді, шетелдік ақшаның белгілі бір мөлшерін елге кіргізу арқылы мемлекетке үлкен кіріс кіргізуге болады.
Экологиялық туризм адамдардың санасы мен әдеттерін өзгертуге мүмкіндік бере отырып, табиғи ортаны табиғи қалпында сақтау арқылы оларды табиғатқа үнемділікпен қарауға тәрбиелейді. Сонымен бірге, экологиялық туризм табиғи ортаны қорғауда нақтылы әсер ету үшін жергілікті тұрғындар мен жергілікті басқарма табиғи ресурстардың аумағын экологиялық туризмнің объектісі ретінде пайда көрумен бірге табиғи аумақтың сақталуымен тығыз байланысты болуы шарт. Сонымен қатар, ынталы түрде табиғатты қорғау үшін бұл пайда белгілі мөлшерде бөлініп және пайдаланып отыруы тиіс. Егер табыс шағын ортада дұрыс бөлінбесе, тұрғылықты тұрғындарда қорғалатын аумақтың ресурсын рационалды түрде қолдану ынтасы болмайды. Сол себепті экологиялық туризмнің мүмкіншілігі толық табиғи ортаның жағдайына байланысты.
Көптеген мемлекеттерде туристерді қызықтыратын ерекше табиғи аумақтар ауыл шаруашылық қажеттіліктер үшін қолданылуда. Әр жыл сайын өсіп бара жатқан жер өңдеу, ағаш дайындау, сонымен бірге халықтың күн санап өсуі, көші-қон және орналасу бұл аумақтардың тек қана жерінің сапасын ғана емес, экожүйенің тұтастығын да бұзады. Осы мақсатта экологиялық туризм бұл аумақтар үшін неғұрлым күштірек экономикалық негіз бола отырып, неге басқаша жолмен ауыл шаруашылығын және өнеркәсіпті дамытуға болмайды.
Ұлттық саябақтар алғашыда капиталистік мемлекеттерде пайда табу мақсатымен ашылған. Яғни, олар ең алдымен экономикалық мақсатпен салынды. Соған байланысты соңғы уақыттарға дейін ұлттық саябақтардың негізгі функциясы айқын болмай келді. Негізгі зерттеулер шамамен 1968 жылдан басталады [1]
Ұлттық саябақтардың даму кезеңдерін қарастырсақ, бірінші ұлттық саябақ 1872 жылы Солтүстік Америкада құрылған. Ол ескі Йеллоустон табиғат саябағы. Мұнда көлемі 900 мыңга жуық алқапта 3000-нан астам гейзерлер мен ыстық су көздері, Йеллоустон өзендерінің сарқырамалары, жан-жануарлар мен құстар мол мекендейді. Сонымен бірге адам қолы тимеген жабайы ормандар бар. 1980 жылы Калифорния штатындағы Сьерра-Невада тауарларының батыс беткейінде 300 мың га-дан астам ерді алып Иосемид ұлттық саябағының табиғат кешендерін қорғау ұйымдастырылады. 1885 жылы Канаданың құзды тауларында Банф ұлттық саябағы құрылды. Бірте-бірте осындай парктердің көбейе беруіне байланысты ұлттық саябақ ұғымы 1969 жылы Халқаралық табиғат және табиғат ресурстарын сақтау қоғамы ассамблеясында ресми түрде бекітілді. Осы уақытқа дейін 100 жыл өтті. Бұл ұлттық саябақ идеясы көптеген мемлекеттерді қамтиды. Оның негізгі тарихи идеясы табиғаттың өте әдемі ерекшеліктерін дамытып, сақтап халыққа көрсету [2]
XIX ғасырлардың соңында шамамен 100 мемлекетте 2 мыңдай ұлттық саябақ пайда болды. Ұлттық саябақ саны жөнінен өте күшті қарқынмен көбейе бастады. Яғни ол пайда табудың негізгі кездерінің біріне айнала бастады. Әсіресе ұлттық парктың даму жылдамдығы дамып келе жатқан елдерде күшті жүрді. Мысалы, Индонезияда қысқы мерзім ішінде, яғни 1980 жылы мен 1982 жыл аралығында 16 ұлттық саябақ пайда болды.
Ұлттық саябақ ұғымының ұлттық анықтамасы сонау 1933 жылы Лондондағы болған конференцияға қабылданған. Дамып келе жатқан елдерде ұлттық саябақтардың тез көбеюі ірі капиталистік мемлекеттер оларды отар ретінде ұстап жерлеріне қожайын етіп, ұздеріне пайда табу үшін көбейтті [3]
Соңғы ондаған жылдардың ішінде табиғаттың жақсы көркем жерлері халықтың демалысы үшін пайдаланылуда. Адамдар табиғатты әсем жерлерге көптеп демалуға ағылып жатады. Мысалы, Африка материгіндегі құрылған ұлттық саябақтарға жылына ондаған миллион адам демалуға барады. Табиғат аясында демалу қажеттілігін қанағаттандыру көптеген мемлекеттік мәні бар мәселеге айналды. Батыс мемлекеттерінің кейбіреулерінде демалыс орындарынан түсетін пайданың мөлшері өндірістің басқа саласынан түсетін пайдадан әлдеқайда артық болып отыр. Мысалы, Африкадағы Кения ұлттық саябаққа келген туристерден түсетін пайда 1971 жылы 50 миллион, АҚШ саябақтары 2 млн. пайда түсірген. Туристерден түскен пайда кейбір елдерде жалпы мемлекеттік пайданың бөлігіне тең келеді. Осыған байланысты АҚШ-тың кейбір шаруашылығының табиғи демалушылардан қосымша ақша түсіру үшін ғана пайдаланылады. Осы жолдармен демалыс мақсатында пайдалану табиғатқа көп зиян келтіреді. Өсімдіктермен тіршілік жағдайын нашарлатып, жануарлардың жер аударуына немесе жойылып кетуіне, ластанудың әсерінен жалпы табиғи зиян келтіреді. Өсімдіктердің тіршілік жағдайын нашарлап, жануарлардың жер аударуының немесе жойылып кетуіне, ластануының әсерінен жалпы табиғи биоценоз - дардың дамуына кедергі жасайды [4]
Қазақстан Республикасындағы саябақтар мәселесі Тәуелсіз мемлекет - тердің территориясында 20-дан астам ұлттық саябақтар бар, ал алдағы уақытта жоспарланып отырған парктердің саны 40-тан асады. Біздің еліміздің, яғни кең байтақ Қазақстан Республикасында қазірге дейін бір ғана ұлттық саябақ жұмыс істейді. Ол Баянауыл ұлттық саябағы. Баянауыл ұлттық саябағын айтар алдында табиғи саябақ пен саябақтың айырмашылығын анықтап алғанымыз жөн.
Мемкеттік табиғи саябақтардың, ұлттық саябақтардың негізгі айырмашылығы жөнінен елімізде бірінші рет 1921 жылы қыркүйектің 10-да шыққан халық комиссарлар кеңесінің деректерінде былай деп айтылған. Ол ұлттық саябақтан гөрі көлемдірек, ішінде табиғи архитектуралық ескерткіштері бар қорықтық ұлттық саябақ болуы тиіс. Бұдан біз ұлттық саябақтың тек қана саябақ емес, сонымен қатар қорықтық мәні болу керек екендігін көреміз. 1962 жылы республиканың жоғары Советінің Қазақ КСР табиғатын қорғау үкімі шығарылды. Онда табиғат парктері ландшафы cұлу және әр алуан, халық шаруашылығы үшін игерілмеген және көлемі бірнеше мыңга жететін аймақ болу қажет делінген. Қазақстан бойынша бірінші ұлттық саябақтың Баянауылда орналасуына екі түрлі себеп болды: яғни, бұл аймақтың тез урбанизациялануы индустриясы мен ауыл шаруашылығының күрт дамуы және соған байланысты табиғи ортаның бұзылуы [5]
Бұл жердің географиялық орны және ландшафтың ерекше сұлулығы, батаникалық - географияның құндылығы және рекреациялық артықшылығы болды. Сондықтан 1977 жылы 19 қыркүйекте Қазақ КСР-нің Министірлер Советі Баянауыл ұлттық саябағына айналдыру туралы қаулы қабылданды. Парктің құрылымы туралы проектіде басқа мәселелермен қатар мынандай шаралар жүргізу туралы атап көрсетілген. Бірінші орташа таулы - орманда фауна мен флораның генофондына талдау жасау, ландшафтық табиғат қорғауға бағытталған және рекреациялық баға беру мәселелері табиғат кешендерін мейлінше мұқият сақтау. Әрбір белдеудің статусы мен шекараларын анықтау.
Баянауыл ұлттық табиғи паркі, Павлодар облысының Баянауыл ауданында орналасқан. Ол Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің 1985 ж. 12 тамыздағы Павлодар облысында Баянауыл ұлттық табиғи паркін құру туралы №276 қаулысымен құрылды. Ұлттық парк Қазақстанның Сарыарқасының орманды жазирасында орналасқан. Оның жалпы көлемі 50688 га, соның ішінде орманды алқап 18241 га. Ұлттық парктің аумағы 3 филиалға бөлінген: Баянауыл (19188 га), Жасыбай (22904 га,) және Далба (8596 га).
1994 ж. ұлттық паркке Қызылтау мемлекеттік табиғи қорығы қосылды. Оның аумағы 60000 га. Баянауыл табиғи ұлттық паркі - Баянауыл ауданының орталығында орналасқан. Солтүстігінде Торайғыр ауылдық округінің, оңтүстік - шығысында Ақсан ауылдық округінің, оңтүстік-батысында Құндыкөл ауылдық округінің территориясымен шектеседі, 50015 с.е.- 75030 ш.б.-та орналасқан
Баянауыл мемлекеттік табиғи ұлттық паркінің аймағында өзінің көтеріңкі массивімен Қазақ ұсақ шоқысының құрамына кіреді.
Тау өлкесі биік өркешті келген жоталардан, өзекті сайлармен бөлінген тау блоктарынан және жоталарға қосарлана біткен жеке тау шоқыларынан құралады.
Баянауыл таулы массиві кембрийге дейінгі жыныстарға немесе айтарлықтай гранитті интрузияларға байланысты біз қарастырып отырған нысана шұғыл 800-850 және 1000-1300 м-ге дейін көтеріледі. Мұнда төменгі және орта палеозойдағы жанартаулық шөгінділер (құмдақ, портифириттер, липориттер т.б) қойнауының қалыңдығымен айқындалады. Цокольды қатпарлар қатарында герциндік интрузиялар гранитоидылармен бұзылған.
Оған Баянауыл гранитті массиві секілді Қойтас және Қарқаралы таулы массиві де жатады [6]
Тау силур мен девон кезеңінің кристалды гранит, сиенит, порфирит, тақтатас жыныстарынан түзілген. Мезозой кезеңінде сыртқы күштің әсерінен жеміріліп, осы күнгі бедері пайда болған. Тау басы қия, жартасты болып келеді.
Баянауыл таулары Сарыарқаның солтүстік шығыс бөлігінде, Павлодар облысының оңтүстігінде Баянауыл ауданында орналасқан. Батыстан-шығысқа қарай 40-50 км-ге, солтүстіктен-оңтүстікке қарай 20-25 км-ге созылып жатыр. Абсолют биіктігі 600-1000 м, ең биік жері-Ақбет тауы (1027м).Соңғы жылдары қазақстан ұлттық энциклопедиясында К. Ахметов Баянауыл таулары деп атап жүр. Оның себебі басқа тау жоталарының Жақсыаула, Жаманаула аттарында аула топониміне байланысты шығар деген пікір туады. Негізгі тау жотасы Ақбеттау, Жақсыаула, Жаманаула деген үш бөліктен тұрады. Тау басының ең биіктері: Ақбет тауы-1027м, Өгелен тауы- 969м, Шибет тауы-728м, Сарытау-747м Жақсыаулаға кіреді, түстікте Нияз тауы-685м. Басқа таулы шоқылар аласа келген-300-500м биіктіктерден тұрады.
Жер бедері жекелеген жақпар тасты тау шоғырларынан тұрады; Саябақта 20-дан аса археологиялық ескерткіштер, қола дәуірінен қалған қорғандар, тасты жазулар мен таңбалар, үңгірлер (Баянаула үнгірі - Әулиетас, Қоңырәулие, Драверт т.б.) бар. Әулие терминдері жиі қолданыста. Баянаула үнгірі Павлодар облысындағы Баянаула-Баянауыл тауларының батыс жағын құрайтын Аққарағай тауының батыс етегіндегі үнгір. Баянауыл ауданының солтүстік шығысына қарай 17 км.жерде орналасқан. Жергілікті түрғындар оны Әулиетас, Қоңырәулие депте атайды. Басына тағзым етіп түнейді мінажат жасайды. Үнгірдің пайда болуы тектоникалық жік түсуден,гранит тасына сыртқы күштердің - жел үрлеу, күнге қызып суыну, сумен шайылу нәтижесінде пайда болған. Ендік бағытта созылған үнгірдің ұзындығы 30 метр, ені 2,5 метр биіктігі 1,8-2,0 метр кіре берісі кеңдеу болып басталадыда түбіне біртіндеп тврылып,твастағы жарылымдардан енген судан түзілген көлшікпен бітеді. Үнгірдің табаны тегіс, бүйірі қуыс-қуыс жеке тепкішекті болып келген. Суының шипалық қасиеті бар. Ұзақ жылдар бойы жел мен судың әрекетінен түрлі мүсіндерге айналған жартастар (Найзатас, Кемпіртас, Көгершін, Атбасы т.б.) саябақ табиғатына ерекше көрік береді. Жасыбай көлінің терістігіндегі таулы жотадан бөлек, жер ортасынан тікке көтерілген, жұмыртқадай домалақ биік шың 320 м дәл ортан белінен алуан түрлі табиғи оюлармен, ғажайып бейнелермен өрнектелген, белбеумен белуарынан айналдыра тартылған. Шыңның етегін айнала аққан бұлаққа қайың, терек, қанды-қарағаш көптеп өскен. Маңайы жидекке, қаптап бойлап өскен жұпар иісті, түрлі өсімдіктерге толы [7]
Шыңның төрт құбыласы тік және беті жылтыр, тұлғасы жұмыр. Сондықтан бұл шың басына әдейі дайындалған альпинистер болмаса, жайынан адам баласы шығуы мүмкін емес.
Павлодар облысының оңтүстігінде Баянауылдың экзотикалық жартастары дала зонасында ерекшеленіп көтеріңкі келетін гранит массивтерімен ажыратылады. Эолдық процестер көптеген жартастарға экзотикалық келбетін қалыптастыра отырып, ұзақ уақыт бойы олардың көрінісін қатты өзгертті. Жартастардың ішінде Кемпіртас жартасы Баянауылға ерекше көрініс берген. Одан басқа таңқаларлық жартастарға Құсайын Найзатасы, Көгершін, Ат басы, Сәкен шыңы (Пик Смелых) және т.б. кездеседі. Шыңның аты ертеден ел аузында Құсайын Найзатасы аталады. Аңыз бойынша Құсайын атты құсбегі - аңшы ғана шың басына шығып бүркіттің балапанын алған. Кейінгі уақытта бұл шыңды Гора булка атап, туристер тамашалап, талай рет республикалық альпинистер жарысы да өткізіліп отырылған.
Бұдан әрі жол аузын қонақжай Қазақ дәстүрімен зәулім келген, хан ордасындай көк Киіз үй қарсы алады, оның оң қанатында аспан астында салынған үлкен ашық табиғи театр дөңгелене келген сымбатты балкондамен шектелсе, балконның оң жақ үстінен құрметті қонақтар лоджиясы үлкен үңгір қуыста жеке орналасқан.
Кемпір тас аталған бұл табиғи тас мүсіннің биіктігі соншалықты, қасына келген адам бас киімі түскенше шалқайып, тастың шыңына көз салар. Еңкейе қараған таудай басын қылтиған жіңішке мойынын әзер ұстап, шақша шекесі желкесіне құлай біткен, жалтыраған таз басының дәл төбесінде шөгір қарағаннан біткен жалғыз тал шашы селтиген, алдыңғы шашы шот маңдайына қалпақтана құлап, көзі шатынап, қоңқия біткен құс мұрыны істіктеніп, тіссіз кемиек ауызы ырсиып, кеңкілдеп күліп тұрған кейпіне қарап, бірге күлмейтін жан болмайды.
Ақбеттаудың баурайында айнадай жарқырап жатқан, мөлдір суының бетінен әсем таудың суреті көрінетін, дөңгелене біткен көгілдір көркем Торайғыр көлінің түстік жиегінде жарқабағы қораптана бітіп, найзадай үшкір басы Ақбеттаумен таласқандай аспанға өрлеген биік шың Найзатас тұр. Жасында нағашы жұртына келген сұлу Сәкен осы шыңның басында көгілдір көркем көлге көңілі толып, сұлу Ақбет тауын таңдана тамашалап, осы ортада туып өскен, қазақ даласына мәлім атақты сері-әнші Жарылғапбердінің қарындасына арнаған Біздің Ақбет әніне өзінің сұлу сазды Тау ішінде әнін қоса шырқаған. Сол себепті бұл шың Сәкен шыңы аталып жүр.
Жасыбай көліне келер жолдың бойында, тау өлкесінің шегінде жеке дара төбе етегінен шың құзы Қос батырдың басы тұр. Дулығасын маңдайына көлеңкелей баса киіп, түсі салқын Жас батыр қырға қыранша көзін тігіп, өлкеде жатқан елінің сақшысы болып тұрса, артындағы ақылшысы қаба сақал, абзал жүзді Кәрі батыр осы өлкеде бейбіт жатқан еліне, сұлу табиғат ортасына мерейі қанып, маужыраған сезіммен етекке көз салады. Қос батырдың сыртындағы өлкеде бейбіт өмірдің белгісіндей Көгершін тас шыңы тұр.
Табиғи ландшафттық туристік нысандардың көп кездесуі осы өңірде экологиялық, танымдық, тақырыптық, мінажаттық туризмді ұйымдастыруға алғышарттар тудырады. Қазіргі кезде өлкенің туристік әлеуеті нашар зерттелген. Туристік рекреациялық нысандар тізімі жасалынбаған [8]
Саябақтың өсімдіктер дүниесі мен жануарлар әлемі де алуан түрлі. Өсімдіктердің 400-ден астам түрі (қарағай, қайың, қандыағаш т.б.) сондай-ақ Қазақстанның Қызыл кітабына енгізген жабысқақ, қандыағаш, көктем жанаргүлі де осына өседі. Омыртқалы жануарлардың 100-ден аса түрі кездеседі. Сүтқоректілердің 40-тан аса түрлері (арқар, елік, қасқыр, түлкі т.б) мекендесе, құстардың 143-ден астам түрлері (шіл, бүркіт, қаз, аққу ұялайды). Аққу, арқар, бүркіт Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген.
Балықтың 8 түрі (шортан, сазан, оңғақ т.б.) бар. Жануарлар мен өсімдіктер әлемі оның алуан түрлілігі географиялық, биологиялық тұрғыда зерттеулерді қажет етеді.
Ғылыми туризм алғышарттары мен оны дамытудың барлық факторларын қамтыған. Саябақ аумағы атқаратын қызметіне қарай қорықтық, қорықшалық және демалыс белдемелеріне бөлінген. Қорықтық белдемеде шаруашылық жұмыстардың қай түріне болса да тиым салынып, биологиялық алуан түрлілік, экожүйелер қорғалады (қосымшалар А, Б және В).
Қорықшалық белдемде шаруашылық жұмыстар белгілі бір тәртіппен шектеулі түрде жүргізіледі. Демалыс аймағына келушілер саны да реттеліп отырады. Баянауыл ұлттық табиғи саябағының табиғат қорғауды адам игілігі үшін ұқыпты пайдалануды насихаттау ісінде алатын орны ерекше, ғылыми, мәдени және эстетикалық маңызы зор.
Экотуризмнің туристік қызметтің дербес түрі ретінде қалыптасуы мен бөлінуімен қатар, оның туризмнің басқа түрлері мен жақындасуы байқалады. Жаппай туристік қозғлыста табиғатқа деген ұмтылыс байқалады. Суға түсу демалысы, круиз, іскерлік сапарлар кезінде табиғи немесе ұлттық-этнографиялық парктерге, қорықтарға жиі барып тұруға болады. Экотуризмнің шекарасы айқын емес, сондықтан сипаттау өте қиын. Бірақ, туризммен байланысты құбылыстардң тұтас жиынтығынан экологиялық секторды бөліп алудың екі тәсілі бар.
Біріншісі туризмнің негізгі объектісі ретінде жабайы табиғаттың болуымен түсіндіріледі. Көптеген авторлар табиғат пен дәстүрлі мәдениет арасындағы шекараны жүргізудің күрделілігін атап өтеді, соңғысын табиғат пен бірге экотуризмнің объектілеріне енгізген. Осыған қарамастан бұл ұғымның мәні әліде толық ашыла түспеді. Табиғатта демалу мақсатындағы туризм өте кең таралған. Бұл әсіресе дамыған елдерге тән, онда экотуристік қызметтегрге деген үдемелі сұраныс тарихи-мәдени мұраларға бару, ауылды жердің табиғатында демалу есебінен қанағаттандырылады. Осыған байланысты мұндай туризм экологиялық қатарларда есептелік, табиғатты қорғау, дәстүрлер мен экономикалық дамуды экологиязациялауда оның мәні шешуші болып табылады. Мұндай туризмнің мысалы ретінде агротуризмді атауға болады [8]
Екінші тәсіл бірінші орынға экотуризмді қояды, экотуризм дәстүрлі туризмге қарағанда табиғи ресурс сыйымдылығынсыз болып келетін, қолданылатын табиғи және басқа да ресурстардың деграциялануына әкелмейтін туризм. Бұл жағдайда экологиялық термині, тұрақты терминімен теңестіріледі, ал туризм объектілері табиғи, тіпті жасанды да болуы мүмкін [9].
Осылайша, экологиялық туризмнің шекарасын нақтылау өте қиын. Табиғи бағытталған (объектілер бойынша) туризм ресурстарды тұрақты пайдалануды қалай болса солай жүргізу, қажетті басқару мен жоспарлаудың жоқтығына қарамастан дамуы мүмкін. Мұндай тәжірибе экотуризм терминінің беделін түсіреді. Туристік технологиялық тізбектің (транспорт, тұрмыстық қызмет көрсету және туризм объектілерімен танысу бойынша қызметтер) тік интеграция деп аталтын жағдайдағы қоршаған ортаға деген әсерді бағалау үшін осы үш буынды есепке алу керек. Мысалы, транспорттық қызметтерді табиғи бағытталған туризмге жатқызу оңай емес. Дәстүрлі түрде тұрақты деп есептелетін туризм болашақта жорамалданбаған теріс салдарға әкелуі мүмкін сол себепті жоғарыда аталған екі тәсілді үйлестіру керек кестеде тұрақты дамудағы экотуризмнің рөлін бағалау үшін экологиялық терминін түсіндіретін туризм көрсетілген (кесте 1).
Кесте 1
Экотуризм тұрақтылығын бағалау [8, 9]
Экотуризм объектілері
Туризмнің
тұрақтылығының
градациялары
Жабайы табиғат
Жасанды табиғат
Тұрақты
Жағымды
Жағымдылығы аздау
Тұрақсыз
Жағымдылығы аздау
Мүлдем жағымсыз
Экологиялық туризмнің, кесте 1-ге сәйкес бойынша, объектілері болып тірі және өлі табиғаттың түрлі көріністері, дәстүрлі мәдениет пен мәдени мұралар табылады. Экотуристердің ұсынатын негізі мақсаттары - объектілерді тану, табиғатта демалу, спорттық туризм. Бұл туризмнің танымдық және белсенді демалыспен байланысты элементтерін бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.
Алынатын пайда ресурстарды жаңарту (сақтау) және өндіріс үрдісінің қоршаған ортға және ресурстардың сапасына теріс әсерін жою кезінде ту - риз - м - - нің тұрақтылығына қол жеткізуге болады. Әйтпесе ресурстардың дегра - ция - сынан құтылу мүмкін емес. Мұнда қоршаған орта мен ресурстар кең мағы - насында түсіндіріліп, табиғи және антропогендік компоненттерді де қамтиды.
Экотуризмнің ажырамас сипаты - бұл экологиялық білім. Осы екі аспектті қамтиды:
1) ақпараттық-территориялық табиғат пен мәдениет, экологиялық заңдылықтар туралы білім алу;
2) Этикалық-экологиялық менталитетті қалыптастыру - табиғат пен дәстүрлі мәдениетін құрметтеу, оларды сақтау қажеттігін түсіну [10]
Экологиялық туризм - соңғы он жылдықта бүкіл әлемде кең таралған, қазіргі туризмнің жаңа бағыттарының бірі. Бұған экотуризмді дамыту бойынша белгілі халықаралық ұйымдар; жабайы табиғаттың бүкіл әлемдік қоры (WWF), табиғат пен табиғат ресурстарын қорғаудың халықаралық одағы (JUCN) куә болады.
Сонымем қатар, халықаралық және аймақтық деңгейде экотуризмді дамыту жөнінде конгресстер, семинарлар, симпозициялар өткізіліп, туризм түрлерінен экологиялық туризмді таңдаған фирмалар саны өсіп келеді.
Экотуризмнің беделінің өсуі тек қоршаған орта жағдайының нашарлауымен ғана емес, сонымен бірге адамның тіршілік ортасының жедел өзгеруімен, жүйке-психологиялық жүйкелері мен байланысты болады.
Кейбір бағалаулар бойынша, әлемдік туризмнің тұтас нарығының 20%-ға жуығы экотуризмнің үлесіне тиеді екен [11]
Әдеттегі туризм мен экотуризмнің арасындағы айырмашылығы неде?
Біріншіден, экотуризм бұл - табиғи ортасы жақсы сақталған жерлерге бару. Мұндай жерлерге қорықтар, ұлттық табиғи парктер және т.б. Қорғалатын табиғи территориялар жатады.
Екіншіден, экотуризм ең таза табиғат тұтынушысы болып табылады. Экотуристердің табиғатты эксплуатациялау технологиясы мынадай: олар пайдалы ресурстардың көп бөлігін көру арқылы (табиғи көрікті жерлерді көру, пейзажға сүйсіну, өсімдіктер мен жануарлар әлемін бақылау), есту арқылы (құстардың әнін, судың сылдырын, жапырақтардың сыбдырын), иіс сезу арқылы (ормандар мен шалғындардьң иісі), сезу арқылы (өзен суының салқындығы) алады. Осы себепке байланысты экотуризм әлемнің ерекше қорғалатын табиғи территориясы ЕҚТА шегінде табиғат - ресурстарын пайдаланудың жалғыз түріне айналды.
Үшіншіден, экотуризм ЕҚТА-дағы туристік тәртібін қатаң регламенттеп, тәртіптің аса қатаң ережлері (турист гид-аудармашымен бірге арнайы жолмен жүру керек, өсімдіктерді жұлмау керек, шуламауы тиіс және т.б.) айқындайды. Оларды орындау экологиялық туризмнің сәтті дамуының шарты боп табылады.
Төртіншіден, экотуризм ұлттық салт-дәстүрлерді жандандыруға себепші болатын ұлттық өнер түрлерін, қолөнерді дамыту арқылы, сонымен қатар қызмет көрсетуші персонал ретінде жұмыс істейтін жергілікті тұрғындардың тұрмыс халін жақсарту мүмкіндігін береді. Мұның бәрі халыққа белгілі бір табыс әкелетін, оның әлеуметтік-экономикалық дамуына себепші болады.
Экотуризмнің жаппай туризмнен ерекшеленетін өзгешіліктер сияқты экотуристер де жаппай туристерден ерекшеленеді. Жаппай туристер жеке немесе ұйымдасқан түрде атақты жерлер, көп жағдайда өз елі шегінде саяхаттайды. Ал экотуристер адам көп өзгеріс енгізбеген жерлерге барады, олар шектелген қолайлылыққа және саяхаттың қарапайым шарттарына төзімдірек келеді [12]
Бірқатар авторлар экотуристерді мүдделерінің деңгейіне байланысты топтастырады; Мысалы, Lindberg (1991 жыл) экотуристердің 4 тобын бөліп көрсетті:
- бірінші топқа табиғат өмірін зерттеумен айналысатын ғылыми зерттеушілер, білім мекемелерінің мүшелері жатады;
- екінші топты берілген жердің тарихын тану, жабайы табиғаттың өмірін бақылау мақсатында қорғалатын табиғи территоряларға сапар шегетін туристер құрайды;
- үшінші топқа ерекше саяхат жасау үшін табиғаттың алыс түкпірлеріне баратын адамдар жатады;
- төртінші топқа табиғатқа баруды үлкен сапалардың ажырамас бөлігі деп санайтындар жатады.
Экологиялық туризм кеңістік құбылыс ретінде түсіндріледі. Оның дамуы экологиялық маршруттар өтетін жерлердегі халық қоныстанған жерлердегі инфрақұрылымының жақсаруына, халықтың жұмысбастылығының өсуіне себепші болады. Нәтижесінде табиғатты қорғау қорының тұрақты көзіне айналады [13]
ЕҚТА қолдауымен экотуризм табиғатты қорғауға үлкен үлес қосады, бұл ғаламдағы экологиялық теңдікті ұстап тұруда үлкен орын алады. Бірақ табиғи территорияларына тек өндірістің дамуы нәтижесінде ғана емес, сонымен бірге туризмнің қарқынды дамуына байланысты келушілердің қаптауы нәтижесінде ластану қаупі туындап отыр [14]
Қайталанбайтын үрдістерді туындататын экологиялық дағдарыс табиғи сұлулықтың тез жойылуына себепші болады. Руссо дұрыс айтқан: адамның қолы тигеннің бәрі өз құндылығын жоғалтады. Жабайы табиғаттың сұлулығы тек қорықтарда, ұлттық парктерде, қорғалатын ландшафттрда, аймақтық ландшафттық парктерде және т.б. қорғалатын аймақтарда қорғалатындай күн туады. Бұның сирек және жоғалуға жақын өсімдіктері мен жануарлары бар қайталанбас ландшафттарды қорғау міндеті қойылса, бүгінгі күні - экологиялық туризмді дамытуға негіз болатын, табиғи ландшафттардың рекреациялық, мәдени-тарихи қасиеттерін дамыту және қалпына келтіру міндеттері қойылған.
Сонымен бірге қатаң қорғалатын жерлерде сақталған табиғаттың бүкіл қайталанбас ерекшелігін адамдарға көрсетіп, соның мысалында адамдарды табиғатты мәпелеп ұстауға тәрбиелеу керек.
1.2 Ерекше қорғалатын табиғи аймақтары қатысты туристік-рекреациялық ресурстар түрлері мен факторларын анықтау және оның түсінігі
Туризм жүйесінің көп қырлы функцияларының біріне рекреациялық ресурстары жатады. Рекреациялық ресурс деп - рекреациялық сұранымды канағаттандыруға қазіргі технологиялық компоненті болып есптелінетін, рекреациялық салаға тартылған объектілерді (табиғи, табиғи-этникалық геожүйе мен оның элементтерін). Адамдардың дене және рухани күштерін, оның денсаулығы, еңбек ету қабілетін калпына келтіріп, арттыруға ықпалды және де курорт пен туристік қызметтегі тұгыну мен өндіруге, сондай-ақ туризмнің әртүрлі түрлерінің сұранымдарын қанағаттандыруға қатысты қолданылатын табиғи және мәдени-тарихи кешендер мен оның элементтерін айтамыз [15]
Туризмде қолданылатын мақсатты туристік-рекреациялық ресурстар қатарына:
- емдік демалыс ресурстары: минералды су, климаттық жағдайларды (орман, дала, теңіз);
- сауықтыру туризмнің ресурстары: ландшафты климаттық жағдайлар, қолайлы жыл мезгілінің ұзақтығы, өзендік жүйесі, теңіз жағасы, суға түсу маусымын;
- спорттық туризм ресурстары: табиғи ортаның әсемдері (жабдықғалған, әдемілілік, өзгелерге ерекше болып көрінетін ерекшеліктер), оның өзіне тән ерекшеліктерін өзгеге қиын, кедергілер, халықтың сирек орналасуы, т.с.с);
- экскурсиялық туризм ресурстары: тарихи, мәдени, археологиялық ескерткіштер, табиғаттың көрікті орындары, этнографиялық және шаруашылықтық объектілер, музей және тағы басқаларын жатқызуға болады.
Рекреациялық ресурстар бұл тек қана ТМД елдерінде тараған түсінік. Оның маңызы мен жіктемесі жайлы біздің елімізде де шет елдерде де бірыңғай анықтамасы жоқ. ДТҰ Бас Ассамблеясының IV сессиясында мақұлданған туризм Хартиясында табиғи, жасанды, мәдени, сондай-ақ туристік, табиғаттық ресурстар деген ұғымдар қолданылған [16]
Рекреациялық ресурстар жөнінде әртүрлі терминологиялық айырмашылықтар болғанмен олардың барлығы да оған белгілі бір объектілер мен құбылыстарды: табиғи ландшафттың компоненттерін, тарихи - мәдени зандылықгар мен кешендерін, халықтық қолданбалы және көркем шығармашылығының этномәдени құндылықтарын, инфракұрылымын, еңбек ресурстарын және басқаларды қарастырады.
Рекреациялық ресурстар мен туристік ресурстар ұғымдары өздерінің мәндері жағынан өте жақын ұғым, олар адамдардың демалуы, мен рекреацияға, танымдық және коммуникативтік танымдарын қанағаттандыруға қатысты карастырылады.
Осы объекті мен құбылыстар жиынтығын шатастырмау үшін туристік рекреациялық ресурстар деп қарасытыру дүрыс болып отыр.
Туристік нарық қызметінің саласын тандауда немесе оның ары қарай жіктеуіне базистік факторға туристер жағынан толастатпайтындай табиғи географиялық ресурстардың болуы жатады.
Табиғи жаратылыстық ресурстарға технологиялық құрамдық, жайлылық, сыйымдылық, аттрактивтілік, тұрақтылық, кешендік және т.б. жатады.
Технологиялық жарамдылығына қарай ресурстар екі топқа бөлінеді, біріншісі технологиялық міндетті, екіншісі этнологиялық міндетті емес, яғни мүмкіндік туғызушы ресурстар [17]
Технологиялық міндетті немесе қажетті ресурстарсыз туристік-рекреациялық қызметті елестетуге болмайды. Туристік нарықты жетілдіруде технологиялық қажетті ресурстар болуы кажет. Мысалы, экологиялық туризм ресурстарына әсем табиғи кешеннің болуы, ал тау туризмі мен альпинизмге-тау тізбегі мен шатқалдардың бірегей массалардың болуы жатады.
Технологиялық міндетті ресурстар толық демалу мен рекреациялық мүмкіндіктермен қамтамасыз етеді, бірақ барлық уақытта ең тиімді мүмкіндік болып санала бермейді. Сұранымды толық қанағаттандыру үшін өзіне тән орта, жан-жақты әсемдік, жарасымдылық калыптыстыратын бірнеше ресурстар кешені, яғни мүмкіндік туғызатын ресурстар болуы қажет [18]
Технологиялық міндетті және мүмкіндік жасаушы ресурстардың үйлесімділігі демалушылардың сұранымын барынша қанағаттандырарлықгай туристік-рекреациялық ресурстар кешенін калыптастырады [19]
Технологиялық міндетті рекреациялық ресурстар рекреациялық ресурстың өзі немесе мақсатты бақыттағы ресурстар (емдік, сауықгыру және т.б.) болып және рекреациялық емес, бірақ та технологиялық қажеттілігі бар (орман калыңдығы, судың көптігі т.б.) ресурстар болып екіге бөлінеді.
Табиғат кешенінің жайлылығы бұл демалу мен туризмнің нақты бір түріне деген сұранымның ресурсқа деген сәйкестілік деңгейін анықтайтын касиетке негізделген.Табиғи ресурстардың сыйымдылығын біркелкі емес ағынын, ұзақ уақыт бойына демалушылардың үлкен сұранымын канағаттандыра алатындай қабілетімен есептеледі.
Табиғи ресурстардың көлемі туризмнің нақты бір түріне немесе рекреациялық жұмыстардың циклына орай анықталады.
Табиғи ресурстарды пайдалануды реттеп отыру туристік қызмет технологиясына аса қажетті, сондай-ақ табиғи ортадағы экологиялық тепе-теңдікті сақтауға лайықты шара болып есептеледі.
Аттрактивтілік (фр. Аtгакtіо-тартылыс, тарту). Табиғи ресурстардың аттракгивтілігі сол жердің өзіндік ерекшелігі, әртүрлілігі мен сипатталады. Табиғи ландшафты этикалық тұрғыдан бағалағанда табиғаттың маусымдық динамикасы, жер қыртысының жеке-жеке сипаттамасымен, басып жататын кезеңнің ұзақтығымен, завдығы, судың молдығы сияқты ерекшеліктері есептелінеді.
Табиғи ресурстардың мақсаттылығы белгілі бір шаруашылық салаларына қарағанда осы туризм саласына пайдалану арқылы түсетін әлеуметтік-экономикалық пайдамен айқындалады [20]
Табиғи ресурстардың тұрақтылығы - туристік тұрақтарды болжауға, экологиялық негізделген эксплуатациялық салмақты көтере алуымен, өздігінен өнім түсіру мен сақталуымен қамтамасыз етуден тұрады.
Кешенділік бұл қолда бар ресурстардың туризм мен демалудың әрқалай түрлерін қолдануын қарасытырады [21]
Табиғи объектілер мен кешендер негізінен туристік-рекреациялық ресурс болып саналмайтынын айтуымыз қажет. Туристік шаруашылықта олар еңбек заты болып, ал туристік қызметтер туристік өндірістің нәтижесі болып саналады. Табиғи объектілер мен кешендер туристік рекреациялық қызметке кажетті жағдай болып есептелінеді. Бірақ та олар демалуға, рекреацияға және қоғамдық қатынастың артуымен, туристік сұранымның пайда балуын зерттестіруге, бағалауға кеткен еңбек және қаржылай тұрғындардан кейін, туристік өнімді өндіруге, тікелей қолдануға және пайдалануға дайындағаннан кейін барып рекреациялық ресурстар категориясына жатады.
Табиғи кешендерді туристік қызмет өндірісіне қолдануда табиғат ресурстары шешуші фактор болып қалады.
Табиғи жағдайдың сипаттамасы туристік кешен, жол бағыттарды айқындайтын фактор болып есептеледі. Себебі туристердің демалу мен саяхатқа шығу маршруттарын тандауда табиғи ресурстар шешуші рөл атқарады.
Туристік шаруашылықты ұйымдастыруда қайсы бір территорияның жерінің маңызы ерекше. Туристер көбінесе ландшафтар мен ауа-райы, өсімдіктер әлемінің сан қилылығы, аң мен балық аулау мүмкіндіктері, сондай-ақ демалумен спорттың тиімді түрлерімен айналысуды қалайды [22]
Сонымен бірге таулы аймақтардағы көрікті орындар әсемдігі, туристерді тартатын, өзіндік ерекшеліктері, ауасының тазалығы, альпинизм, тау шаңғысы мен аң аулау және т.б. істермен шұғылдануға ыңғайлы маршруттар ашуға сұраныстар туғызғанымен, туристік объектілер мен коммуникация құрылыстарын жүргізу көптеген техникалық-экономикалық қиындықтарға кезігеді, алайда осындай қыйындықтарға қарамастан жұмсалған шығын тез арада-ақ өзінің орнын толтыратыны белгілі.
Халық шаруашылығындағы табиғи ресурсының өнеркәсіп саласының негізгі дамуы үшін, туристік саланың кешендік спецификасын құрастырудағы табиғи тіркеуі және туристік рекреациялық мақсаттағы мәдени байлығын қолдануы, осыларды айтуымызға болады рекрециялық ресурс деп.
Қазіргі рекреациялық ресурстың көрсетілудегі болған теориялық жұмыстардың қасына салып алуы бұл рекреациялық географияға байланысты. Анықғалған әдіс табиғи ресурстың санымен байланысты. Бірақ- та, әдеби анализдің көрсетуі бойынша географиялық рекреация және географиялық туризм бұл біреуі де анықғалмаған және рекреациялық ресурстың классификациясы да анықталған жоқ. Әйгілі американ социологы Т. Бертон бос уақытты өткізу сипатына, яғни туристік демалыс моделіне, әсер ететін факторлардың үш тобын бөледі:
oo технологиялық (жаппай коммуникация құралдары);
oo институттық (зандылық);
oo әлеуметтік-экономикалық (демография, кіріс шамасы, мамандық).
Өз кезегінде бос уақытты өткізу сипаты туризмді дамытуға әсер ететін негізгі факторлардың бірі болып есептелінеді.
Туризмнің дамуына әсер ететін негізгі факторлар статикалық және динамикалық болып бөлінеді [23]
Статикалықка табиғи-географиялық факторлар жиынтығы жатады. Өйткені ол тұрақгы мәнге ие, себебі адам туристік қажеттілікке тек бейімделіп кана қоймай оны пайдалануға ыңғайланады. Табиғи-климаттық және географиялық факторлар өз мазмұнын әдемі, бай табиғаттан, климаттан, жергілікті рельефтен, жер асты байлығынан да статикалық факторларға жатады.
Динамикалық факторларға демографиялық, әлеуметтік-динамикалық, материалды-техникалық және саяси факторлар жатады. Олардың мәні уақыт және кеңістікте өзгеретін әр түрлі шамада болуы мүмкін.
Жоғарыда аталған бөлулерден басқа туризмге әсер ететін факторлар ішкі және сыртқы болып бөлінеді [24]
Сыртқы факторлар туризмге демографиялық және әлеуметтік өзгерістер арқылы әсер етеді. Факторлардың бұл тобы құрамына: тұрғындардың жасы, жұмыс істейтін әйелдер санының өсуі және әр жанұяның кірісінің өзгеруі, жалғыз басты адамдар пропорциясының өсуі, некеге кеш тұру және жанұяның кірісінің өзгеруі, жалғыз басты адамдар пропорциясының өсуі, некеге кеш тұру және жанұя құру тенденциясы, тұрғындар құрамындағы баласыз жұптар санының өсуі, иммиграция шегінің қысқаруы жатады. Ақылы іс сапарлар, жұмыс уақыты кестесінің икемділігі демалыс кезеңін көбейтеді, іскерлік туризмнің сипатын өзгертеді. Бұл турлардың ұзақтылығына, кезеңділігіне әкеледі.
Тұрғындардың бос уақыт құрылымы:
а) қоғамдық өндістегі еңбек;
б) физиологиялық қажеттіліктерді қанағаттандыру уақыты;
в) үй шаруашылығындағы еңбек;
г) білім алуға келетін уақыт шығыны;
д) еркін уақыт.
Туризмге әсер ететін сыртқы факторларға:
экономикалық және қаржы жағдайлары (төмендеуі);
жекелей кірістің көбеюі (азаюы), демалуға бөлінген кіріс бөлігіне байланысты жоғары туристік белсенділік;
туризм мен саяхат шығындарын жабуға бөлінген қоғамдық қаражат үлесінің өсуі жатады.
Туризмнің дамуына әсер етеін әлеуметтік-экономикалық факторларға сонымен қатар тұрғындардың білім, мәдениет, эстетикалық қажеттілік деңгейлерінің өсуі де жатады. Эстетикалық қажеттілік элементі ретінде адамдардың әр түрлі тұрмысымен, тарихымен, мәдениетімен, өмір сүру жағдайымен танысу құштарлығын айтуға болады. Сонымен қатар сыртқы факторларға саяси және құқықтық реттеу өзгерістері: технологиялық өзгерістер: транспорт инфрақұрылымы мен сауданың дамуы, саяхаттаудың қауіпсіздік жағдайларының өзгеруі жатады. Ішкі (эндогендік) факторлар - бұл туризмге тікелей әсер ететін факторлар. Оған ең бірінші материалды-техникалық факторлар жатады. Олардың бастысы орналастыру объектілерінің, транспорттың, қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындарының, бөлшек сауданың және т.б. дамуымен байланысты. Ішкі факторға туристік нарықтың төмендегі факторлары жатады:
а) ұсыныс, сұраныс және тарату факторлары (қазіргі нарықгық қатынастардың ерекшелігі ретінде туристік өнімге деген сұраныстың тұрақты сұранысқа айналуын, сонымен қатар жеке туризмнің өсуін айтуға болады);
б) нарықгы сегменттеу ролінің өсуі (аймақ ішінде жаңа туристік сегменттердің пайда болуы, саяхат баратын жерлердің кашықгығының ұлғаюы, демалысты әр түрлілігі және т.б.);
в) туристік қызмет пен монополия процесіндегі сәйкестілік ролінің өсуі (көлденең интеграцияны күшейту, яғни ірі фирмалардың орта және кіші фирмалармен серіктік қатынастарының өсуі: туристік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz