Қазақстанның өркениеттік даму ерекшеліктері. Діни мәдениеттің қазақстандық қоғамдағы алатын орны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӨРКЕНИЕТТІК ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Қазақстан өркениетінің қалыптасуы және оның дамуы ... ... ... ... ... ..8
1.2 Қазақстандағы діни.рухани жағдай және оның мәдени.өркениеттік бірегейлікке ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2 ДІНИ МӘДЕНИЕТТІҢ ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ҚОҒАМДАҒЫ АЛАТЫН ОРНЫ
2.1 Өркениеттік дамудағы діни мәдениеттің қалыптасу бірегейлігі ... ..58
2.2 Заманауи қазақ қоғамындағы діни мәдениет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 94
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..96
1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӨРКЕНИЕТТІК ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Қазақстан өркениетінің қалыптасуы және оның дамуы ... ... ... ... ... ..8
1.2 Қазақстандағы діни.рухани жағдай және оның мәдени.өркениеттік бірегейлікке ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2 ДІНИ МӘДЕНИЕТТІҢ ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ҚОҒАМДАҒЫ АЛАТЫН ОРНЫ
2.1 Өркениеттік дамудағы діни мәдениеттің қалыптасу бірегейлігі ... ..58
2.2 Заманауи қазақ қоғамындағы діни мәдениет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 94
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..96
Диссертациялық жұмыстың өзектілігі. Жаһандану заманындағы басты мәселелердің бірі рухани құндылықтар негізіне қарасты. Әр халық өзіне тән рухани дәстүрін, ғұрпын жаңғыртуға тырысуда. Заман ағымына сай өзінің рухани мәдениетін қалыптастыруға күш салуда. Қанша ғасыр өтсе де, адамды тәрбиелеуші құрал ол рухани мәдениет болып келеді. Сол мәдениетті өркениеттер ағымына сай қалыптастыру мемлекет үшін күрделі мәселелердің бірі. Тәуелсіз Қазақстан үшін де бұл мәселе белгісін бермей жатқан жоқ. Ел президенті Н.Ә.Назарбаевтың желтоқсан айындағы жолдауына сәйкес, біздің ел 2050 жылға дейін дамыған 30 елдің қатарына кіруі керек. Ол үшін әлбетте рухани мәдениетті қалыптастырып, жаңғыртып үлгеруге тиіспіз. Қазақстан өркениеті мәселесін бір жақты етіп, сол өркениет жадында, сол өркениет дамуында рухани мәдениеттің барлық мәселелерін бірауыздан ел болып, халық болып шешу міндеті тұр. Қазақстан халқы үшін де жалпы әлем халықтары үшін де негізгі басты рухани мәселелердің бірі дін саласына байланысты. Тарихи жадыға тиесілі адамзат тарихының өн бойына көз жүгіртер болсақ, онда діндарлықтың адамзат тарихын басынан аяғына дейін толық қамтып жатқандығын көреміз. Қаншама рет діннің ақыры келді деген сөз айтылса да ол қазірдің өзінде әлемдік өмірдің негізгі қалыптастырушы факторларының бірі болып табылады. Діннің халықтар өміріндегі алатын орнының зорлыгы соншалықты діндердің негізін түсінбей жатып сол діндерді ұстанатын халықтардың мәдениеті туралы толық көзқарас қалыптастыру мүмкін емес. Дінді сипаттау оңай жұмыс емес. Біздің ойымызша, діннің анықтауыш қызметі оның әлеуметтілікті қалыптастыруында, яғни адамдар қарым-қатынасын реттеуде болса керек. Өйткені тіпті «религия», сөзінің этимологиялық бастапқы мәнінің өзі де «біріктіру», «байланыстыру», «қатынасты қалыптастыру» дегенді білдіреді. Дін адамдардың бірлестігін және ұйымдастығын қалыптастырушы идеологиялық механизм. Діннің мазмұны әлеуметтік мәні бар негізгі құндылықтарды қасиетті деп танудан тұрады. Мәдениеттегі діннің рөлін әрбір мәдениеттің жүйе құрастырушы факторы деп анықтауға болады. Тәуелсіз Қазақстанның әлеуметтік, саяси, мәдени саласында туындап отырған негізгі мәселелердің бірі діни мәдениет болып отыр. Еліміздің территориясында әр-түрлі дін өкілдерінің, діни секталардың, діни бірлестіктердің көптеп таралып кетуі Қазақстан халықының мәдени-психологиялық санасына өз әсерін тигізбей жатқан жоқ. Көптеген Қазақстандық жастар дінге бет бұрып, асыл дініміз исламды бұрмалаушылардың етегінен ұстап кетіп жатыр. Сонымен қатар жастар өмірінің руханияты мүлдем басқа арнаға бұрылып, қазақтың ұлттық салт-дәстүрін, өнерін, киім кию үлгілерін де жоққа шығаратын көріністер көптеп кетті.
Зерттеу мақсаты. Дінді мәдени феномен ретінде қарастыра отырып, Қазақстанның өркениеттік даму жолының қалыптасып, сол жолдағы мәдениеттің өзгеруін тереңірек зерттеп, қарастыру болып табылады.
Зерттеу міндеттері:
- қазақстанның өркениеттік қалыптасу жолын, алғышарттарын қарастыру;
- тәуелсіз Қазақстанның діни рухани жағдайын сараптап, оның діни-мәдени бірегейлікке ықпалын көрсету;
- діни мәдениетке түсініктеме беріп, дін мен мәдениет сабақтастығын атап өту;
- діни мәдениеттің қазақстандық қоғамға тигізетін әсерін, ықпалын қарастыру.
Зерттеу объектісі. Қазақстан өркениеті
Зерттеу пәні. Қазақстанның діни мәдениетінің қалыптасу ерекшеліктері.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні. Қазіргі күні Қазақстанның өркениеті мәселесі, оның қалыптасуы маңызды сұрақтардың бірі болып отыр. Қазақстанның жаһандану заманындағы дамуы, оның әлем мәдениетіне ілесіп, өз ұлттық құндылықтарын жоғалтпай сақтауы қоғамдағы көкейкесті сұрақтардың бірі. Және Қазақстанның өркениеттік дамуында, Қазақстан халқының рухани өмірінде рухани мәдениетіміздің сақталуы, діни мәдениеттің қалыптасуы, көрініс беруі, дамуы ерекше мәнге ие. Қазақстанның әрбір азаматы әлемдік діндер, олардың негізгі бағыты, түрлері жайлы, халқымыздың көп бөлігі ұстанатын ислам дінінің негізгі бағыттары, оның тәрбиелік мәні мен мәдениетке әсері жайлы дұрыс түсініктері болуы шарт. Осыған орай туындап отырған үлкен діни мәселенің орынды шешілуі өз көрінісін таппақ. Сондықтан, осы орайда діни мәдениеттің қоғам өміріндегі алатын орны айқындалады.
Зерттеу мақсаты. Дінді мәдени феномен ретінде қарастыра отырып, Қазақстанның өркениеттік даму жолының қалыптасып, сол жолдағы мәдениеттің өзгеруін тереңірек зерттеп, қарастыру болып табылады.
Зерттеу міндеттері:
- қазақстанның өркениеттік қалыптасу жолын, алғышарттарын қарастыру;
- тәуелсіз Қазақстанның діни рухани жағдайын сараптап, оның діни-мәдени бірегейлікке ықпалын көрсету;
- діни мәдениетке түсініктеме беріп, дін мен мәдениет сабақтастығын атап өту;
- діни мәдениеттің қазақстандық қоғамға тигізетін әсерін, ықпалын қарастыру.
Зерттеу объектісі. Қазақстан өркениеті
Зерттеу пәні. Қазақстанның діни мәдениетінің қалыптасу ерекшеліктері.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні. Қазіргі күні Қазақстанның өркениеті мәселесі, оның қалыптасуы маңызды сұрақтардың бірі болып отыр. Қазақстанның жаһандану заманындағы дамуы, оның әлем мәдениетіне ілесіп, өз ұлттық құндылықтарын жоғалтпай сақтауы қоғамдағы көкейкесті сұрақтардың бірі. Және Қазақстанның өркениеттік дамуында, Қазақстан халқының рухани өмірінде рухани мәдениетіміздің сақталуы, діни мәдениеттің қалыптасуы, көрініс беруі, дамуы ерекше мәнге ие. Қазақстанның әрбір азаматы әлемдік діндер, олардың негізгі бағыты, түрлері жайлы, халқымыздың көп бөлігі ұстанатын ислам дінінің негізгі бағыттары, оның тәрбиелік мәні мен мәдениетке әсері жайлы дұрыс түсініктері болуы шарт. Осыған орай туындап отырған үлкен діни мәселенің орынды шешілуі өз көрінісін таппақ. Сондықтан, осы орайда діни мәдениеттің қоғам өміріндегі алатын орны айқындалады.
1 Габитов Т.Х. Философия права. - Алматы: Нурпресс, 2010. – 228 с.
2 Ғарифолла Е. Ел мен елбасы. - Алматы: Дүниежүзілік қазақтардың қауымдастығы, 2003. - 344 б.
3 Ғарифолла Есім. Ұлттық өркениет және мәдени бағдар // Қазақстан: сындарлы жылдар және ғаламдық мәселелер. ҚР президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Сындарлы он жыл» еңбегі бойынша өткізілген қорытынды ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Алматы: Қазақ Университеті, 2003. – 8-14 бб.
4 Қозыбаев М.Қ. Өркениет хақында // Қазақ өркениеті. - 2001. - № 1. - 10-18 бб.
5 Массон В.М. Первые цивилизации. - Ленинград, 1989. – 512 с.
6 Құнанбаев А. Өлеңдер мен поэмалар. – Алматы: Мөр, 1977. – 454 б.
7 Мүтәліпов Ж. Мәдени диалог және өркениеттер тоғысы. – Алматы: Раритет, 2002. - 240 б.
8 Мүтәліпов Ж. Қазақ өркениетінің қайнар бастаулары // Адам әлемі. – 2002. - № 3. – 56-61 бб.
9 Нысанбаев Ә.Н.. Қазақстан. Демократия. Рухани жаңару. - Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1999. - 416 б.
10 Байтұрсынов А. Шығармалары. Ақжол. – Алматы: Жазушы, 1955. - Т.1. – 37-38 б.б.
11 Қозыбаев М.Қ.. Өркениет және ұлт. – Алматы: Сөздік-Словарь, 2001. – 369 б.
12 Тимофеев Т.Т. Парадигмы глобализации // Диллемы глобализации. Социумы и цивилизации: иллюзии и риски. - М.: «Вариант», 2002. - С. 35-36.
13 Белло У. Глобализация и цивилизации // Диллемы глобализации. Социумы и цивилизации: иллюзии и риски. - М.: Вариант, 2002. - С. 33-349.
14 Алимбай Н., Муканов М.С., Аргынбаев Х. Традиционная культура жизнеобеспечения казахов: Очерки истории и теории. – А., 1998. – 234 с.
15 Назарбаев Н.Ә.. Ғасырлар тоғысында. - Алматы: Өнер, 1996. - 269 б.
16 Байтұрсынов А. Шығармалары. Ақжол. – Алматы: Жазушы, 1955. - Т.1. -25-28 бб.
17 Алтынсарин Ы. Этнографиялық еңбектері // Екі томдық шығармалар жинағы. – Алматы: 1955. - Т.1. – 387
2 Ғарифолла Е. Ел мен елбасы. - Алматы: Дүниежүзілік қазақтардың қауымдастығы, 2003. - 344 б.
3 Ғарифолла Есім. Ұлттық өркениет және мәдени бағдар // Қазақстан: сындарлы жылдар және ғаламдық мәселелер. ҚР президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Сындарлы он жыл» еңбегі бойынша өткізілген қорытынды ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Алматы: Қазақ Университеті, 2003. – 8-14 бб.
4 Қозыбаев М.Қ. Өркениет хақында // Қазақ өркениеті. - 2001. - № 1. - 10-18 бб.
5 Массон В.М. Первые цивилизации. - Ленинград, 1989. – 512 с.
6 Құнанбаев А. Өлеңдер мен поэмалар. – Алматы: Мөр, 1977. – 454 б.
7 Мүтәліпов Ж. Мәдени диалог және өркениеттер тоғысы. – Алматы: Раритет, 2002. - 240 б.
8 Мүтәліпов Ж. Қазақ өркениетінің қайнар бастаулары // Адам әлемі. – 2002. - № 3. – 56-61 бб.
9 Нысанбаев Ә.Н.. Қазақстан. Демократия. Рухани жаңару. - Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1999. - 416 б.
10 Байтұрсынов А. Шығармалары. Ақжол. – Алматы: Жазушы, 1955. - Т.1. – 37-38 б.б.
11 Қозыбаев М.Қ.. Өркениет және ұлт. – Алматы: Сөздік-Словарь, 2001. – 369 б.
12 Тимофеев Т.Т. Парадигмы глобализации // Диллемы глобализации. Социумы и цивилизации: иллюзии и риски. - М.: «Вариант», 2002. - С. 35-36.
13 Белло У. Глобализация и цивилизации // Диллемы глобализации. Социумы и цивилизации: иллюзии и риски. - М.: Вариант, 2002. - С. 33-349.
14 Алимбай Н., Муканов М.С., Аргынбаев Х. Традиционная культура жизнеобеспечения казахов: Очерки истории и теории. – А., 1998. – 234 с.
15 Назарбаев Н.Ә.. Ғасырлар тоғысында. - Алматы: Өнер, 1996. - 269 б.
16 Байтұрсынов А. Шығармалары. Ақжол. – Алматы: Жазушы, 1955. - Т.1. -25-28 бб.
17 Алтынсарин Ы. Этнографиялық еңбектері // Екі томдық шығармалар жинағы. – Алматы: 1955. - Т.1. – 387
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӨРКЕНИЕТТІК ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
0.1 Қазақстан өркениетінің қалыптасуы және оның дамуы ... ... ... ... ... ..8
0.2 Қазақстандағы діни-рухани жағдай және оның мәдени-өркениеттік бірегейлікке ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 1
1 ДІНИ МӘДЕНИЕТТІҢ ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ҚОҒАМДАҒЫ АЛАТЫН ОРНЫ
0.1 Өркениеттік дамудағы діни мәдениеттің қалыптасу бірегейлігі ... ..58
0.2 Заманауи қазақ қоғамындағы діни мәдениет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...94
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .96
КІРІСПЕ
Диссертациялық жұмыстың өзектілігі. Жаһандану заманындағы басты мәселелердің бірі рухани құндылықтар негізіне қарасты. Әр халық өзіне тән рухани дәстүрін, ғұрпын жаңғыртуға тырысуда. Заман ағымына сай өзінің рухани мәдениетін қалыптастыруға күш салуда. Қанша ғасыр өтсе де, адамды тәрбиелеуші құрал ол рухани мәдениет болып келеді. Сол мәдениетті өркениеттер ағымына сай қалыптастыру мемлекет үшін күрделі мәселелердің бірі. Тәуелсіз Қазақстан үшін де бұл мәселе белгісін бермей жатқан жоқ. Ел президенті Н.Ә.Назарбаевтың желтоқсан айындағы жолдауына сәйкес, біздің ел 2050 жылға дейін дамыған 30 елдің қатарына кіруі керек. Ол үшін әлбетте рухани мәдениетті қалыптастырып, жаңғыртып үлгеруге тиіспіз. Қазақстан өркениеті мәселесін бір жақты етіп, сол өркениет жадында, сол өркениет дамуында рухани мәдениеттің барлық мәселелерін бірауыздан ел болып, халық болып шешу міндеті тұр. Қазақстан халқы үшін де жалпы әлем халықтары үшін де негізгі басты рухани мәселелердің бірі дін саласына байланысты. Тарихи жадыға тиесілі адамзат тарихының өн бойына көз жүгіртер болсақ, онда діндарлықтың адамзат тарихын басынан аяғына дейін толық қамтып жатқандығын көреміз. Қаншама рет діннің ақыры келді деген сөз айтылса да ол қазірдің өзінде әлемдік өмірдің негізгі қалыптастырушы факторларының бірі болып табылады. Діннің халықтар өміріндегі алатын орнының зорлыгы соншалықты діндердің негізін түсінбей жатып сол діндерді ұстанатын халықтардың мәдениеті туралы толық көзқарас қалыптастыру мүмкін емес. Дінді сипаттау оңай жұмыс емес. Біздің ойымызша, діннің анықтауыш қызметі оның әлеуметтілікті қалыптастыруында, яғни адамдар қарым-қатынасын реттеуде болса керек. Өйткені тіпті религия, сөзінің этимологиялық бастапқы мәнінің өзі де біріктіру, байланыстыру, қатынасты қалыптастыру дегенді білдіреді. Дін адамдардың бірлестігін және ұйымдастығын қалыптастырушы идеологиялық механизм. Діннің мазмұны әлеуметтік мәні бар негізгі құндылықтарды қасиетті деп танудан тұрады. Мәдениеттегі діннің рөлін әрбір мәдениеттің жүйе құрастырушы факторы деп анықтауға болады. Тәуелсіз Қазақстанның әлеуметтік, саяси, мәдени саласында туындап отырған негізгі мәселелердің бірі діни мәдениет болып отыр. Еліміздің территориясында әр-түрлі дін өкілдерінің, діни секталардың, діни бірлестіктердің көптеп таралып кетуі Қазақстан халықының мәдени-психологиялық санасына өз әсерін тигізбей жатқан жоқ. Көптеген Қазақстандық жастар дінге бет бұрып, асыл дініміз исламды бұрмалаушылардың етегінен ұстап кетіп жатыр. Сонымен қатар жастар өмірінің руханияты мүлдем басқа арнаға бұрылып, қазақтың ұлттық салт-дәстүрін, өнерін, киім кию үлгілерін де жоққа шығаратын көріністер көптеп кетті.
Зерттеу мақсаты. Дінді мәдени феномен ретінде қарастыра отырып, Қазақстанның өркениеттік даму жолының қалыптасып, сол жолдағы мәдениеттің өзгеруін тереңірек зерттеп, қарастыру болып табылады.
Зерттеу міндеттері:
- қазақстанның өркениеттік қалыптасу жолын, алғышарттарын қарастыру;
- тәуелсіз Қазақстанның діни рухани жағдайын сараптап, оның діни-мәдени бірегейлікке ықпалын көрсету;
- діни мәдениетке түсініктеме беріп, дін мен мәдениет сабақтастығын атап өту;
- діни мәдениеттің қазақстандық қоғамға тигізетін әсерін, ықпалын қарастыру.
Зерттеу объектісі. Қазақстан өркениеті
Зерттеу пәні. Қазақстанның діни мәдениетінің қалыптасу ерекшеліктері.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні. Қазіргі күні Қазақстанның өркениеті мәселесі, оның қалыптасуы маңызды сұрақтардың бірі болып отыр. Қазақстанның жаһандану заманындағы дамуы, оның әлем мәдениетіне ілесіп, өз ұлттық құндылықтарын жоғалтпай сақтауы қоғамдағы көкейкесті сұрақтардың бірі. Және Қазақстанның өркениеттік дамуында, Қазақстан халқының рухани өмірінде рухани мәдениетіміздің сақталуы, діни мәдениеттің қалыптасуы, көрініс беруі, дамуы ерекше мәнге ие. Қазақстанның әрбір азаматы әлемдік діндер, олардың негізгі бағыты, түрлері жайлы, халқымыздың көп бөлігі ұстанатын ислам дінінің негізгі бағыттары, оның тәрбиелік мәні мен мәдениетке әсері жайлы дұрыс түсініктері болуы шарт. Осыған орай туындап отырған үлкен діни мәселенің орынды шешілуі өз көрінісін таппақ. Сондықтан, осы орайда діни мәдениеттің қоғам өміріндегі алатын орны айқындалады.
Әлемдік нарықтың трансұлттық корпорациялар, халықаралық қаржы рыногі, ғаламдық коммуникация жүйесі сынды негізгі институттарының барлығы индустриалды немесе постиндустриалды мемлекеттердің баюына қызмет етуде. Оның есесіне индустриалды-нарықтық экономика құра алмай, өздерінің теократиялық-диктатуралық жүйелерінің шеңгелінде отырған Шығыс елдерінің тұрмыс жағдайы нашарлап бара жатыр. Африка мен Азияның дамушы елдерінің жағдайы төмендей береді деген болжамдар бар. Дамушы елдердің, әсіресе ислам елдерінің (Ауғанстан, Пәкістан, Ирак, Палестина т.б.) экономикалық ахуалы нашарлаған сайын бұл елдердегі әлеуметтік наразылық, діни экстремизм күшейіп барады. Бір жағынан бұл елдердің дамымауына Еуропа елдерінің кезіндегі отарлық саясаты әсер етсе, екінші жағынан бұл елдердің экономикалық һәм технологиялық мешеулігіне мұндағы діни фундаментализм де ықпалын жасады. Осы діни фундаментализмнің ықпалы қазір Қазақстанға да қауіп төндіріп отыр.
1990-шы жылдардың басында нарықтық-либералдық реформалардың талабымен елде сенім бостандығы жарияланды. Бұрынғы діни дәстүрлерін тоталитарлық бұғауда отырса да іштей құрметтеп келген түркі халықтары жаппай ислам дініне бет қойды. Ал, славян нәсілді халықтар христиандық дәстүрлерін жаңғырта бастады. Бірақ, 70 жылдан астам жүргізілген кеңестік модернизация мен атеизм идеологиясы Кеңес Одағының құрамында болған барлық халықтардың ұлттық сана-сезімін әлсіретіп, тарихи жадысын сүргілеп тастаған еді. Ұлттар тарихы басқаша жазылып, этникалық дүниетанымның негізі болып келген аңыздар, дәстүрлі әлеуметтік институттар, этностардың діни ғұрыптары, рухани билік құрылымы, фольклоры туралы айтуға, зерттеуге тыйым салынды. Осының кесірінен кейіннен дербес ел болғанда ата-баба дінін ұмытқан жұрт миссионерлердің сөзіне ұйыды, тістегеннің аузында, ұстағанның қолында кетті. Қазақ жастарының жаппай өзге дінге өту оқиғалары байқалды. Халықтың діни сауатсыздығы, әсіресе этникалық идентификацияның негізінде жатқан дәстүрлі діндерді білмеуі - Қазақстандағы негізгі ұлттар қазақ халқы мен орыс ұлтын өз іштерінде діни ағымдарға бөліп, этнографиялық негіздерін ыдыратып жіберетін үлкен қауіп.
Демократияның өзі христиан дінінен тамыр тартқандықтан, христиандық секталардың жұмысы қарулы қақтығыстарға ұласпауы мүмкін. Дегенмен, этникалық, ұлттық идентификацияның ең басты факторлары тіл мен дін болғандықтан, мұндай діни ыдыраңқылыққа жол беру мемлекет тұтастығына залалға шығады. Дегенмен, біз жаһандану заманында мәдениеттердің қоян-қолтық араласып, мемлекеттер шекарасынан кедергісіз өтіп, ендігі заман бұдан да жылдам таралатынын мойындауымыз керек. Алайда, мәдениеттердің ықпалдасуы қоғамдық тұрақтылыққа, бейбітшілікке, елде жүріп жатқан нарықтық-демократиялық реформаларға зиянын тигізбеуі тиіс. Осы ретте біз діни фундаментализмнің әлемдегі бейбітшілікке қауіп төндіріп отырған үлкен проблема екенін айтамыз.
Қазақстанға да қазір фундаменталистік ислам келді. Және жылдам таралуда. Отанымызда Хизб-ут Тахрир, Таблиғи жамағат сияқты радикалды ұйымдардың өкілдері көбейді. Олар насихаттап жүрген Конституциямызға қарсы уағыздар қазір қазақстандықтарға таңсық болудан қалды. Егер ислам фундаментализмі дәл осы қарқынмен тарала берсе, ол Қазақстан халқының ортақ мемлекеттік мәдениетке бірігуіне, демократиялық реформалардың халық санасында орнығуына әжептәуір кедергі болады. Керек десеңіз қарулы қақтығыстың шығуы да ғажап емес. Сондықтан, Қазақстан халықтарының индустриалдық қоғам құрып, ортақ мемлекеттік мәдениетке бірігуі үшін ең алдымен бұған кедергі болатын діни фундаментализмнің табиғатын анықтап, теократиялық елдердегі ортодоксальді исламның ерекшеліктерін байыптауымыз керек. Өйткені, халқының 60 пайызы мұсылман болып саналатын отанымыздың ендігі тағдырына Исламның әсері мол болатыны анық.
Қазақстанда халықтық дінге айналған тағы бір ірі конфессия - христиандық. Оның ішінде елімізде ең көп тарағаны - православие. Біз православие туралы айтқанда оның орыс ұлтының басын біріктіруші, салт-дәстүрін қалыптастырушы, мемлекеттігінің нығайтушы ролін ескеруге тиіспіз. Шығыс Рим империясындағыдай мұндағы православие ұлттық болмыссыз, этникалық бояусыз емес. Орыс шіркеуі ұлттың Ар-ожданы, орыстың Сенімі, Намысы болды. Сондықтан, православиенің ұлтпен, мемлекетпен қабысып, қосылып кеткен кезеңі - патшалық Ресей. Православиеге тіл тигізу теріскейде ормандай ошарылып отырған орысқа, державаға тіл тигізу болып саналады. Ресей империясы моңғол шеңгелінен құтылған соң, 16-ғасырдан бастап православиені мемлекеттің идеологиялық тірегіне айналдырды. Ресей Сібірді толық өзіне қосып алған 18 ғасырға дейін православие миссионерлері шіркеу салу арқылы бұл жерлерді орыстың меншігіне айналдырып отырды. Бірақ, орыс шіркеуінің бір ерекшелігі православиені орыс ұлтының ғана рухани дүниетанымы деп санады. Басқа ұлттарды шоқындыру ісі жүргізілсе де, шоқындырылған ұлыстарды орыстың қалың бұқарасы православтар ретінде қабылдаған жоқ. Өйткені, орыс шіркеуі таза ұлттық негізде дамыған еді.
Қазақстан халықтарының мәдени тұтастығын қалыптастыру Еуропа ұлыстарының бір ұлтқа айналу процесіне мүлде ұқсамайтын, өлшемдері, табиғаты бөлек мәселе. Біз басы ашық ақиқат ретінде орыс ұлты мен қазақ ұлтының өркениеттік тамырлары өзгеше, бір-бірімен ешқашан бітісіп, сіңісіп кете алмайтын халықтар екенін мойындауымыз керек. Және бұл екі этностың ұлт сөзін таза этникалық тұрғыда түсінетінін де ескеруге тиіспіз. Сол сияқты бұл екі халықтың ұлттық дүниетанымдарының негізіне салынған әлемдік діндер - ислам мен христиандықтың да үш қайнасы сорпасы қосылмайтынын білеміз. Сондықтан, көпұлтты Қазақстан үшін православие - миссионерлік бұтағы дамымағандықтан және қасиетті соғыс, дін үшін қару ұстау деген идеялармен аса қатты уланбағандықтан радикалды, фундаменталистік дін саналмайды. Біздің ежелден тағдырлас көршіміз орыс ұлтының христиандықтың католик немесе тағы басқа насихатшыл, миссионерлік бұтақтарының бірі емес, дәл осы православиені ұстанғаны біз үшін пайдалы болып та отыр.
Бүгінгі жаһандану заманының ең үлкен қаупі - халықаралық терроризм, діни экстремизм мен шектен шыққан әсіре ұлтшылдық. Бірақ, әлемдік қауіпсіздік жүйесіне қатер төндіріп отырған бұл проблемалардың шығып отырған аймағы - әлеуметтік-экономикалық, саяси тұрғыда артта қалған Шығыстың теократиялық дамушы елдері. Сондықтан, бізге осы оңтүстік іргемізден төнетін қауіптің, ол жақтан келетін діни ықпалдың қатері молдау көрінеді. Халықтар арасы жақындасу үшін бізге адамдарды кәпір мен мұсылман категорияларына ғана бөлетін партикулярлы сана қажет емес.
Фундаментализм ықпалынан жаһандану жағдайында еліміз енді құлан таза құтылып кете алмайды. Сондықтан, далалық исламның ерекшеліктерін әрбір қазақстандықтың білуі - стратегиялық маңызы бар қажеттілік. Қазақтың салт-санасымен біте қайнасқан, бейбітшіл исламды халық арасында насихаттау, мектептер мен жоғары оқу орындарында діни танулық пәндерді беру қажеттігі төтенше. Қазақстан азаматтары онсыз елімізге келіп жатқан фундаментализм ықпалының қауіпті екенін түсініп, бұл ықпалдан саналы түрде сақтана алмайды. Және біз мұны 10-даған жылдарға кешеуілдетпей, бүгіннен бастауға тиіспіз. Олай істемеген жағдайда Қазақстанда да Пәкістан феномені қайталануы мүмкін.
Көпұлтты Қазақстан үшін адамдарды кәпір мен мұсылманға қатаң түрде бөлетін, бөліп қана қоймай мұсылмандарды кәпірлерге айдап салатын фундаменталистік идеялар ұлтаралық татулыққа, Қазақстан халқының мәдени тұтастығына төнетін ең үлкен қауіп.
Батыс өркениетімен тамыры мен тағдыры бір болған Шығыс Еуропа мен Прибалтика мемлекеттері үшін бұл мәселе аса шиеленістілік тудыра қоймаса, Орталық Азия мен Кавказда үлкен қиыншылықтар туғызды және фундаменталистік, экстремистік құбылыстардың орын алуына алып келді. Американ зерттеушісі С. Хантингтонның Өркениеттер қақтығысы еңбегі жарық көруі де мәдени-өркениеттік бірегейліктің өзектілігін арттыра түсті. Өйткені ол аталған мақаласында өркениеттер арасындағы болашақтағы қақтығыстардың болмай қоймайтындығын негіздеуге талпынды. С. Хантингтонның пікірінше, XXІ ғасырдағы ең басты және қанды қақтығыстар экономикада және идеологияда емес, өркениеттер арасында болмақ. Қазіргі жаһанданған бірегейліктің өзекті сипат алуына ықпал ететін төмендегідей бірқатар факторларды атап өтуге болады. Біріншіден, жоғарыда аталған антогонистік жүйелердің жойылуы мен халықаралық қатынастардың ашықтығы, мәдени байланыстардың тереңдеуі. Екіншіден, халықтар мен ұлттардың трансұлттық қауымдастықтағы өзінің орны мен рөлін анықтауға деген ұмтылысы. Үшіншіден, жеке тұлғалық және әлеуметтік деңгейде бірегейліктің өзгеріске ұшырауы. Бірегейліктің түрлері мен деңгейлерін ғылыми талдау - қазіргі Қазақстан қоғамы үшін де маңызды мәселелердің бірі.
1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӨРКЕНИЕТТІК ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Қазақстан өркениетінің қалыптасуы және оның дамуы
Бүгінгі күнгі қазақ мәдениетін зерттеушілердің алдында тұрған методологиялық мәні бар өзекті мәселелердің бірі - қазақ өркениеті, Қазақстандық өркениет өзіндік зерттеуді талап етіп отырғаны белгілі. Батыстық өркениетшілердің еңбектері қазақ ойшылдарының арасында да кеңінен қолдау тапты. Олар өркениет теориясын өз бетінше зерделеп, өркениет ошақтарының дамуына өзіндік ерекше түсінік беруге тырысты. Қазақ ғалымы А. Байтұрсынов өркениетті жіктеудегі басты мәселе географиялық факторлар, яғни климат, жердің топырағы, суы, кені, жан-жануары, демографиясы деп түсінген. Қазақ ғалымы өркениет дамуының алғышарттарын былайша сипаттайды: Шаруашылық өзгерісі, шаруашылықтың бір түрінен екінші түріне түскенше талай ғасырлар өткен. Мұны Еуропа тілінде эволюция деп атайды. Дүние ісі секіріп алға баспайды, эволюция жолымен жылжып, жылысып өзгереді [10, 37-38 бб.]. А. Байтұрсынов өркениеттің эволюциялық жолына талдау жасаған. Ол турасында ғалым дүниеде тәркі етіп аса көзге көрінетін іс адам баласының тіршілік еткен тәсілі. Сол тіршілік тәсілінің жүзінде тастан жасалған балтадан бастап, осы күнгі сансыз құралдарға жетіп отыр. Ор сияқты үлкен шұңқырларды паналағаннан бастап, осы күнгі биіктігі аспанмен таласқан салтанатты сарайларға жетіп отыр. Сол тіршілік жүзіндегі адам баласының дүниелік табу жолында істеген істерін кәсіп деп, құралмен жасаған тәсілдерін шеберлік деп атаймыз деген ерекше ойға келеді. Ары қарай өркениет дамуының басты себептері талданады.
Өндіріс-шаруашылық жайы табиғат жағдайымен кіндіктес екендігі даусыз. Дүние жылылықтың аз-көбіне қарай, экватордан әрі де, бері де қарай жер жүзі үйек-үйекке тілініп бөлінеді. Бел орталыққа таяу күн төбеге келетін нағыз ыстық жерлер ыстық үйек деп аталады. Оған таяу үйек жылы үйек, оған таяу салқын үйек, оған таяу суық үйек ең ақырында темірқазық. Біз жердің салқын үйегінде тұрамыз. Біздің оңтүстік жағымыздағы таяу үйек жылы үйек, онан әрі ыстық үйек. Өркениет пен мәдениет әуелі жылы үйектен көрінеді. Өркениеттің жемісі мол, аңы көп ыстық үйектен басталмау себебі, онда тамақ асырап, күн көру жеңіл, тіршілік етуге тәсіл қажет емес. Мәдениет ми мен аяқ-қол қатар істеген жерге орнамақшы деп өз тұжырымын дәлелдей келе, алғашқы төрт өркениеттің жердің жеті дариялы жылы үйегінде пайда болғанын атап көрсетеді. Ол өркениеттер: Ніл дариясының бойындағы Мысыр мәдениеті, Ассирия һәм Вавилония мәдениеті, Тигр һәм Евфрат дарияларының бойында, Ант мәдениеті Ант һәм Хуанхэ дарияларының бойында, Қытай мәдениеті Хуанхэ һәм Янцзы дарияларының бойында [5, 512 б.].
А. Байтұрсынов мәдениет дамуының факторларына көп көңіл бөле отырып, кейбір ғалымдар пікірлерінің біржақты екендігін баса айтады. Мәдениеттің ерте немесе кеш, жылдам не баяу дамуына табиғаттың ықпалы мол екендігін дәлелдейді. Салқын үйек пен суық үйектегі жерлерге мәдениет адам баласы табиғатпен тартысудың тәсіліне жетіп, ғылым, өнер біліп, табиғат жайсыздығын жағдайлы етуге жетілген кезде орнаған деген ғылыми тұжырым жасайды.
Өркениеттің дамуы қоғамды бөлшектейтінін, ол қоғамның таптық қоғамға айналатынын ойшыл ғалым А. Байтұрсынов ашық айтады. Класқа бөліну реті біздің қазақтың төре-қара бөлінуі сияқты. Билеуші класс, көнуші класс болып бөліну. Бірақ Еуропа кластарының арасындағы жігі біздің төре мен қара арасындағы жігінен зор болған. Мәдениет жүзінде жоғары тұрған Еуропа жұрттарын алсақ, бұлардың класс жігіне бөлінбегені болмаған. Класс жігіне бөлінуге мемлекет қамы себеп болған [16, 370 б.]. Алғашқы қазақ ғалымдырының бірі А. Байтұрсыновтың өркениет дамуына және таптық бөлініске мұндай жетік зерттеу жүргізуі терең білім мен ізденімпаздықтың жемісі екенін дәлелдейді.
Өркениетшіл үлгіні ұстанып, өркениеттік іс тындырған тағы бір қазақ ғалымы, ағартушысы Ы. Алтынсарин. Нағыз педагог атына лайық Ыбырай қазақ халқы үшін өркениеттік үлгі ұсынды, ол білім мен ғылымға негізделген даму жолы еді. Ол орыс-қазақ мектептері, екі сыныптық мектептер мен қол өнер училищелерін ашып, көшпелі халыққа білім беріп, орыс халқының көш алды ғылымы мен мәдениетін үйретуге тырысты, осы мақсатта оқулықтар мен хрестоматиялар жазып, жаңа алфавит пен күнтізбені енгізді. Ы. Алтынсарин ел ішін мұғалім ретінде жиі аралай жүріп, халықтың өте ауыр тұрмысын өз қолжазбаларында үнемі жазып жүрді және оның себептерін ашу жолында үлкен еңбек етті. 1879-80 жылдар аралығындағы жұт туралы ауқымды материалдар мен дерек көздерін жинақтаған да Ыбырай еді. Бұл мәліметтер қазіргі күні мұрағаттық сипатымен аса құнды. Ыбырай өркениетке барар бірден-бір жол халық арасында білім мен ғылымды, мәдениетті жетілдіру деп есептеді. Сонымен қатар, ол қазақ халқын отырықшылыққа шақырып, белгілі бір кәсіппен шұғылдануын арман етті және осы мақсатта тәлім-тәрбиеге толы көптеген әңгімелер жазып, жастар бойындағы еңбексүйгіштікті, кәсіпшілікті оятуға ұмтылды. Кәсіппен айналысқан адамның тұрмысы оңды болады деген қағиданы ұстанды [16, 25-28 бб.].
Ыбырайдың осы ойымен қазақтың ұлы ойшылы Абай ұсынған сауда, кәсіпшілік, өнертапқыштық, білімпаздық жолы ұштасады. Осы турасында Абай адал еңбек, мал таппақ, жұртқа жақпақ деген өлең жолдарын жазып, жастардың рухани, мәдени, әлеуметтік-экономикалық дамуына, азамат ретінде қалыптасуына, өркениеттік бағдарды ұстануына жол сілтейді. Абай еңбек ең жоғарғы игілік көзі, адам күшінің ең биік өлшемі, халқына қызмет етудің, ұлттық арман-мүддені жүзеге асырудың басты көрсеткіші, өркениетке жетудің хаһ жолы деп түсіндірді. Хакім Абай адамдардың жеке басының қажеттіліктерін өтеуге негізделген еңбектен қоғамның, халықтың мүддесіне бағытталған еңбекті бөліп қарайды. Өзі үшін еңбек ететін адам малға ұқсайды, тек қарнын толтырады, ал нағыз адам адамшылық үшін, қоғам игілігі үшін еңбек етуі қажет деген озық ойлы пікірін айтады. Абайды қазақ халқының әлем өркениетінде өз орнын табу мәселесі қатты толғандырды. Сол себепті ол өз заманындағы қазақ қоғамының кемшіліктерін қатаң сынға алды. Мол мұралы Ш. Құдайбердиев те қазақ қоғамының рухани өсуіне, жастардың ғылым-білімге, өнерге деген құштарлығын оятуда айтулы еңбек сіңірді. Орыстың солақай саясатына елітіп, қазақтар арасында іріткі салып жүрген пысықтарға байланысты ар түзейтін ғылым керектігін айтты, тобырға тоқтау салды. Шәкәрімнің өлеңдерінде, поэмаларында, тарихи-философиялық трактаттарында Шығыс пен Батыс елдері ойшылдарының, ғалымдарының, ақын-жазушыларының еңбектері мен шығармаларының аты аталып ғана қоймай, сонымен бірге мазмұн-мәні ашылып, кейде бірсыпыра ой-пікір жарыстырылып отырды.
Өркениеттік бағдарды ұстанушылар қатарында қазақтың тағы бір озық ойлы ұлы, тұңғыш қазақ зерттеушісі, ғалым Ш. Уәлиханов бар. Шоқан географ, этнограф ретінде қазақ халқының өнеркәсібі, ауылшаруашылығы, сауда қатынастары, діни сенімдері, асыл мұрағаттары жайлы зерттеулер жүргізді, ғылыми еңбектер жазды. Ш. Уәлиханов алғашқылардың бірі ретінде мемлекеттік сауда саясатына көңіл аударып, оның тиімді де тиімсіз тұстарын ғылыми түрде дәлелдеген. Бірақ, сол кездегі қазақ халқының жалғыз тіршілік ету көзі мал бағу еді. Шоқан осы мәселеге аса ден қойып, жайылымды көшпелі мал шаруашылығының жағдайын талдап, мал шаруашылығы - халық байлығы деген қанатты сөз қалдырды [13, 234 б.]. Қазақтар малды тек өнім ретінде ғана емес, өндіріс құралдары ретінде де пайдаланған. Мәселен малдың жүнінен киіз басып, үй жабдықтарын жасаса, терісін илеп ыдыс-аяқтар, жүнін түтіп, иіру арқылы киімдер тіккен, малдың сүйектерінен сабын жасаған. Жалпы алғанда, қазақтар шаруашылықпен айналысқан, шикізат өңдеген, өнімдер өндірген, ең бастысы мал арқылы сауда қатынастарын дамытып, айырбас немесе қазіргі ғылыми тілдегі бартер жасау жолдарын жүзеге асырған. Шаруашылық дамытудың тағы бір ерекшелігі малдардың жаз айларында солтүстіктің салқын аймақтарында, керісінше қыстың ызғарлы күндерінде оңтүстіктің жылы аймақтарында бағылуы. Мұндай тәжірибе қазақ халқының георгафиялық және экологиялық ілім-білімдерінің табиғи түрде дамығандығын, дала өркениетін меңгергендігін байқатады. Орталық Азия елдерінде көшпелі шаруашылықтың басқалармен салыстырғанда Қазақстанда мейлінше дамығандығы анық. Бертін келе, мал шаруашылығының өрісі тарылып, одан әрі дами алмайтындығына көзі жеткен қазақтар тіршілік күйінің басқа арнаға өзгеру керектігін дөп басып, отырықшылыққа ауыса бастады. Бұл қадам прогрессивтілік мәнге толы шешім болды. Өздерінің төл шаруашылығын басқа түрге ауыстыру қазақтар үшін оңайға соқпады, дегенмен өмірге деген құштарлық пен қазақтың қанына біткен тәуекелділік отырықшылық, егіншілік сияқты жат шаруашылықты меңгеріп әкетуге бет бұрғызды. Егіншіліктің пайдасын білген халық, астық көлемін ұлғайтып, Орал, Орынбор, Семей қалаларын астықпен сауда жасаудың ірі орталықтарына айналдырды. Керекудегі Қарқаралы, Қызылжардағы Қоянды, жәрмеңкелері Орта Азияға танымал болды. Өркениеттік қадам ары қарайғы ақша тарихының толық қалыптасып, кооперациялардың, зауыт-фабрикалардың ашылуымен жалғасын тапты. Кооперацияны М. Дулатов қолдап, халыққа бірігіп жұмыс істеудің тиімді екенін баса айтса, М. Сералин өз еңбектерінде қазақ халқының отырықшылыққа, егіншілікке және интенсивті мал шаруашылығына көшуі сияқты келелі мәселелерді көтеріп, бұл мәселелердің объективті қажеттіліктерін дәлелдеп берген. Отырықшы болу мәдениетке жетудің шарты деп пайымдау негізсіз, сондықтанда жер мәселесін көшу жақсы ма, отырықшы болу жақсы ма деп шешуге емес, қазақ жерінде қай кәсіппен күн көруге болады деп шешу абзал [18, 4-12 б.]. деген ой айтады. Мұндай құнды мағлұматтар Айқап, Ұшқын, Ауыл, Еңбекшіқазақ газет-журналдарында жарияланып, бұқаралық саяси мәні бар дерек көздеріне айналды.
Өндіргіш күштердің қарқынды дамып, капиталистік қатынастардың біртіндеп күш алуы, қазақ қоғамында азиялық және еуропалық мәдениет пен өркениеттің ұшқындарын алып келді. Ұлттық менталитетімізге тән қазақылық қасиеттер бөтен ел өкілдерінің қазақтар арасына тез сіңіп кетуіне ықпал жасады. Қазақтардың аңғалдық, сенгіштік және елгезектік қасиеттері де сырт ел өкілдері үшін барынша тиімді болды. Осылайша қазақ даласында мәдениеттер сұхбаттастығы мен трансформациясы, өркениеттердің алмасуы мен қарым-қатынасы, дәстүрлік жаңашылдық пен сабақтастық өз жалғасын тапты.
Жоғарыда аталған қазақ ойшылдарының өркениеттік үлгісін ұстанып, оны ары қарай қарқынды дамытқан, Петербург, Мәскеу, Варшава, Қазан университеттерінен жоғары білім алған Ә. Бөкейханов, М. Дулатов, Мұстафа Шоқай, Ж. Аймауытов, Б. Сыртанов, Б. Қаратаев, М. Тынышбаев, С. Жантөрин, С. Асфендияров және т.б. ұлт зиялылары болды. Аты аталған алаш азаматтарының ойы бір жерде тоғысып, қазақ халының өркениетті халық болып ары қарай қалыптасуына өз ықпалын тигізді. Олар қазақ халқының ұлттық ерекшеліктерін сақтай отырып, Еуропа мәдениетіне, өркениетіне жетуді мақсат етті.
Жалпы мәдениет пен өркениет деген ұғымдар біріне бірі өте жақын ұғымдар. Бірақ бір емес. Мәдениет - адам баласының ақылымен, қолымен жабайы табиғаттан бөліп алып өңдеген заты, құбылыс болса, ал өркениеттілік - мәдени табыстардың адам игілігіне жаратылуы.
Қазақ мифологиясының және философиясының қайнар көздері ежелгі дүниеде, бұрынғы протоқазақтардың және қазақтардың мифологиялық алғашқы философиясында (б.э.д. І-ІІ мыңжылдықтар) жатыр. Қазақ халқы көптеген елдердің өзара әсерлесуі мен бірігуінің арқасында пайда болып, олардың әртүрлі мәдени қырларын мұралап, кезіндегі жетекші өркениеттің - сақ өркениетінің мұрагері болып табылады. Олар толық қанды қазақ өркениетін қалыптастырды.
Қазақ өркениеті ұғымын нақты тарихи, рухани - мәдени және ғылыми тұрғыдан негіздеу бүкіл қазақстандық әлеуметтік және гуманитарлық ғылымдар жүйесін өзгертуге, көне заманнан бүгінгі күнге дейінгі ұлттық тарихымызға мәдени-өркениеттік тәсілмен жаңаша қарауға, ескірген Қазақстан тарихына деген бұрынғы батыстық немесе ресейлік көзқарастан мүмкіндігінше бас тартуға итермелейді. Кең байтақ Еуразия даласында отырықшылық мәдениетпен қолтықтаса отырып, көшпенділер мәдениеті де қалыптасып, айрықша қазақ-қыпшақ өркениеті өмір сүрген. Қазақ өркениетінде өркениетке тән тәңірлік дүниетанымы мен зороастірлік діні, өзіндік төл жазуы, рухани және материалдық мәдениеті, эпостары, философиясы, ғылымы, музыкасы, өнері, қалалары, архитектурасы, халықтары, мемлекеттері болған.
Ғылыми тұрғыдан діндер мен мифтерді зерттеуші ғылымдардың атасы Мирча Элиаденің пікірінше ең алғашқы діни нанымдар да, алғашқы әулиелер де осы далада туған. Элиаденің кітабын оқып өскен европалықтарға біздің сайын дала сағымдай көз алдарында елестеп тұрады. Ал енді жолдары түсіп келе қалса, - даланы көрсетіңдерші, деп жалынады, олар үшін дала бір қолжетпес арман сияқты болады да тұрады. Біз қазақ соған көбінесе мән бере бермейміз, шынымен қолда бар алтынның қадірі жоқ. Қалың қазақ дала емес, қалада тұратын заман болып бара жатыр.
Өркениетті ел болғандықтан республиканың дамуы баянды болуының бір кепілі - өзіміздің рухани - мәдени дүниеміздің тарихи өткеніне қайта үңілу, оларды ой елегінен өткізу, тарих қатпарында қалған рухани дүниеміздің жанды тамырларын қайта қалыптастыруымыз керек. Әрине келешекте мұндай руханияттылықтың зердеханасы толыққанды болып өсетін ұрпақтар, байырға қазақи тек емес, еліміздің қазіргі күрделі жағдаятынан туындайтын, келешектегі қазақ халқының әлем халықтары арасынан өзінің шығар төріндегі орнын өз беделімен алатын, кейін кең өріс пен ұрпақтар жаятын жас буындар болады.
Қазақтар - Қазақстан Республикасының негізгі тұрғындары, әлемдегі жалпы саны 15 миллионнан асады, исламдық суперөркениеттің солтүстік шығыс жағын мекендейді, діні жағынан ханифиттік мағынадағы мұсылман сунниттер, Алтай тіл бірлестігінің түрік тобының қыпшақ топтамасына жатады. Қазақ мәдениеті еуразиялық Ұлы дала көшпелілерінің мұрагері болып табылады. Сондықтан осы ұлттық мәдениетті талдауды номадалық (көшпелілік) өркениет ерекшеліктерінен бастайық. Бір кезде қала адамы ауыл адамына қарағанда мәдениетті деген пікірлердің болғаны анық. Алайда соған қарап өркениеттілік қалада деп түсіндік. Бүгіндері сол ұғым нақтыланды, ауыл мәдениетінің қоғам дамуы үшін тигізер пайдасы орасан екендігі айқындалды. Қазақ халқы ертеректе отырықшы егін және көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан. Еуропаорталық теория бойынша, көшпелілер мәдениеті төмен, өркениеттен жұрдай деп топшыланды. Тек соңғы онжылдықтарда ғана біз Қазақстан территориясында көптеген ірі қалалардың болғанын естіп, біле бастадық. Қазақстанның бір кездері астанасы болған бір ғана Отырардың өзі неге тұрады. Ал ертеректе бабаларымыз батыс Қытай қорғанынан Карпатқа, тундрадан ірі қалаларға толы Иранға дейінгі орасан зор территорияны мекен еткен [4, 10-18 бб].
Қазіргі таңдағы коғамдағы өзекті мөселенің бірі - Қазақстан өркениеті, оның деңгейі, дәрежесі, мәдениеті, мәдениет пен өркениет тең ұғымдар ма, т.с.с сұрақтарға жауап іздеу болып отыр. Өркениет мәселесі бұрыннан-ақ зерттеліп келеді. О. Шпенглер Өркениет мәдениеттің ақыры, - десе, И. Гердер Өркениет мәдениеттің прогрессі - дейді. Өркениет - өз зандылықтары бар социомәдени жүйе. Әрбір өркениеттің өзіндік болмысы бар, өз өмірімен өзінің тарихи тағдырын, институттық құндылықтарын өткізеді. Бір-бірімен байланыса отырып, өркениет ой қайталанбастығын сақтайды. Дәстүр механизмі арқылы мәдениетті беру сабақтастық өркениетке тән сипат. Жаңа өркениет жоғары технология мен ақпаратқа негізделеді. Өркениет пен мәдениет адамдардың шығармашылық күшін жүзеге асырудың 2 әртүрлі амалы. Мәдениетте барлық материалдық пен өндірістік рухқа қызмет етеді. Жұмысшы күшін қайта өндіру - өркениет белгісі, ал тәрбие мен білім арқылы адам тұлғасының құрылымын қайта өндіру- мәдениет белгісі, құндылығы дәстүрі. Өркениет технологиялыққа, институционалдыққа, мәдениет - адам мақсатын жүзеге асыруға ұмтылады [19, 117 б.]
Қазіргі қоғамдық дамудың ең өзекті мәселесі - өркениет пен мәдениет бірлігі болып табылады. Өркениет - материалдық пен рухани мәдениеттің даму деңгейі. Өркениет прагматистік мақсаты белгілі ұғым. Өркениеттікке қайталанбас өзіндік ерекшелік беріп отырған ұлттық этникалық сипат. Осы орайда елбасымыз айтуы бойынша: Күллі ұлттық мәдениеттердің кедергісіз еркіндеп өмір сүруін камтамасыз ететін арнайы шарттардың бірі - оларға құқықтық жағдай беру. Қазіргі қазақ мәдениеті кәсіби театрдан операға дейінгі, сәулеткерлік мектептен көркем суреттегі соны өнер ізденістерге дейінгі мәдени құрылғылар мен жаңалықтардың алуан түрін көрсетеді. Қазақ мәдениеті мен өркениеті ашық сипат ұстанып, мәдени тың жаңалықгарды қабылдауға әркез әзір болуы тиіс. Қоғамдағы жаппай ақпараттану, қазақ қоғамының қалашылдануының мәдени салдары қалай, мәдениетті, өркениетті жаңа буын нарық дәуірінде қалай бейімделді сияқты мәселелер шығады [20, 17 б.]
Әрбір елдің саналы азаматының алдында тұрған мақсат - дүниежүзілік. қоғамдық құбылысқа өз болмысымен, тіліміз бен дінімізбен ену. Бұл үшін өзіміздің бай мәдениетімізге сүйенеміз. Халқымыздың өзіне тән қайталанбас өнері, ешкімге ұқсамайтын мәдениеті мен өркениеті асқақ рухты болмысы бар. Қазіргі замандағы өркениетті елдер дегенде екі мәселе бар: олар -- адам құқының сақталуының стандарттық нормалары және өркениеттің технологиялық сапасы. Өркениетті болу әркімнің болғысы келетін психологиялық ері мәдени ынта. Қазақстандық өркениет - халықгың ішкі бірлігі, оның азаматтық парасаттылығын нығайтатын қалыптастыратын әлеуметтік- мәдени шындық [21, 240 б.]
Өркениет - қоғамдық әлеуметтік даму көрінісі, ол белгілі бір қоғамдық өндірістің формасы технология жетістігі, мемлекеттің саяси жүйесінен байқалады.Өркениет те мәдениет те жеке адамның бойынан моралдығынан, ісінен, байқалады, бұл сол адамның мәдени-өркениеттік деңгейін аңғартады.
Қазақстанның дәл қазіргі кезде әлемдік қоғамдастық интеграциялануы, ондағы саяси жөне экономикалық обьективті цроцеске жылдам интеграциялануға дайындығы кемел. Әлемдік тәжірибедегі жақсылық атаулыны бойға сіңіру және әлеуметтік экономикалық прогресс жолына озық терең тамырлы ұлттық дәстүрімізді жұмылдыру-табыс кілті, Қазақстанның тұрақты гүлденіп көркейер жолы [3, 8-14 бб.].
Маңызды міндеттің бірі-жаһандану процесіне ілесу. Жаһандық өркениет қалың халық бұқарасының тұтыну сұранысын қамтамасыз етуді мақсат еткен әмбебаптық мәдениет болып табылады. Сондықтан жаһандық өркениет материя формасында біздің қоғамдық өмірімізде тіршілік саласында жүруде. Әлеуметтік коммуникацияның техникалық жабдықталуы, теледидар телефон, автокөліктер - ешқаңдай ұлттық ерекшелігі жоқ, жалпыға бірдей заттық бұйымдар болып қалды. Қаладағы тұрғын үйлер, үй жиһаздары барша халыққа ыңғайлы, ұнамды үлгіде жасалынатын болды. Халықаралық сауда-саттық тәсілдері, банкаралық есеп айырысу жүйелері де бірлікке келтірілуде. Халықаралық ұйымдарға мүше елдер өз институттарын да бір жүйеге келтіруде. Білім де өркениеттің бір белгісі десек, қазіргі білім саясаты аясында да бірқатар өзгерістер енген, атап кетсек, кредиттік технология жүйесі, оның мақсаты студенттердің мобилдігін арттыру, диплом конверттілігін, яғни халықаралық стандарттқа сай болуы, дистанциялық оқыту жүйесі, интернетке үйрену бұл да әлемдік өркениеттен Қазақстанның қалып қоймауы, әрі білім сапасын арттыру мақсатындағы шаралар. Міне, бүгінгі таңдағы Қазақстанның өркениеттік дөрежесі осындай. Қазіргі Қазақстан бейбітшілік пен тұрақтылық қуатымен ерекшеленеді, бұл рухани күш-жігердің арқасында саяси ерік қуатты жұмылдыру арқылы мүмкін болып отыр.
Ендеше қауіпсіздік жүйесі мен бейбітшілікті қамтамасыз ету жолында қалыптасқан дүниежүзіндегі әртүрлі елдердің тәжірибесін ескеруіміз керек. Өркениетке бастар жол - жаһандану біздің өмірімізді түбегейлі өзгертуге қабілетті құбылыс. Жаһандануда таза прагматизм де, технологиялық прогресс әлемінің реализмі де тұтыну мен өндірістің стандарттау режимі бар. Біздің алдыға қоятын мақсатымыз экономиканың нарықтық тетіктері мен адам шығармашылығының еркіндігіне негізделген демократиялық және азаматтық қоғамға жету [22, 424 б.].
Азаматтық қоғамға қоса демократия да өркениеттілік пен гуманизмге қадам жасаудың кепілі болып табылады. Себебі демократия адам құқықтарын сақтау арқылы бейбітшіл саяси мәдениетті қалыптастырумен айналысады. Демократиялық құндылықтар әлем мәдениетінің назарында. Айтылғандардың бәрін қорытындылай келсек, Қазақстан өркениеті бүгін қандай дәрежеде екендігінен жауап алғандаймыз. Жақын жылдарда Қазақстанның ұлы, жоғары өркениеті, экономикасы мықты, табиғи ресурсқа бай, мол рухани және материалдық қазынасы болатын мемлекетке айналары даусыз.
Қазір тұтас қазақ халқын қалыптастыру процесінде этникааралық және мәдениеттер аралық өзара әрекет процестері өтуде. Жаһанданудың мәнді негізі ақпараттық төңкеріс адам өмірінің барлық сферасына ықпал етеді. Ұлттық суверенитет пен ұлттық Меннен өзіндік болмыс пен қайталанбас дәстүрлі мәдениеттің ұлы құндылықгарынан халық шығармашылығы мен даналығынын көп ғасырлық тәжірибесін көреміз. Жаһандану механизмінің мәдениеттің теңділігіне ықпалын зерттеу маңызды. Жаһандану парадоксалды, олай деуімізге негіз бар. Мәдениет аумағындағы гуманитарлық ғылым өкілдерінің өткізген зерттеулері бойынша, мәдениет пен өркениет ұғымы тең емес және бір уақытта өзара тығыз байланысты ұғым. Өркениет термині материалдық және рухани мәдениеттің нақты өсу деңгейін білдіреді. Неміс ғалымы О. Шпенглердің (1888-1936) айтуы бойынша, әрбір мәдениеттің бірегей және қайталанбас тағдыры бар. Әрбір мәдениет дамуының соңы өркениет сатысы, О. Шпенглер бойынша оған Европа кірді.
Бұл сатыда ғылым мен техника жоғарғы дәрежеде дамыды, әдебиет пен өнер саласында құлдырау болып, қалалар саны тез өседі (урбанизация) деген мінездеме сай келеді. О. Шпенглер бойынша, бұл жолда ұлт мәдениет жанын жоғалтады. Зерттеушілер өркениетті адам катынасында сыртқы әлемге әсер етуші ғана емес, сонымен бірге, оған қарсы тұрушы ретінде қарастырған. Өркениет - мемлекет, ұлт, әлеуметтік топ заңдылықтарына қызмет етуші мәдени жүйе [11, 369 б.]. Американдық социолог О. Тоффлердің көзқарасын негізге алсақ, бүгінгі таңда жоғары технология мен ақпаратқа негізделген жаңа, өркениет құрылуда. Техника мен оның өзгерістері әлем бейнесінің толық өзгеруіне әкеледі. Өркениетке бастайтын жолда технологиялық мәдениет тұр; одан өтпеген халық өркениеттік, әсіресе техногендік өркениеттің өгей баласы сияқты болмақ. Технологиялық мәдениетте ғылым мен техника кең өріс ала алмайды, натуралдық қалпымыз көп өзгерістерге түспейді.
3. Бжезинскийдің айтуы бойынша, жоғарғы ірі мемлекетке төменгі келтірілген мінездеме тән: Бірінші, әлемдік деңгейде және өзге елдерге экономикалық үстемдік жүргізе алу мүмкінділігінің болуы. Екіншіден, өндірістік және өзге де халық шаруашылығының салаларында үздік әлемдік технологияның болуы. Үшіншіден, өте жоғары қарқында әлемдік деңгейде мәдени үстемдіктің болуы. Төртіншіден, өзгелер жете алмайтын әскери үстемдіктің болуы [33, 7 б].
Жаһандану дегеніміз қазір американдық үлгіге көшу. Жаһандану біз сияқты кенже ұлттарға арналған идеология. Батысты ешқашан жоққа шығара алмаймыз, ол мүмкін де емес. Дәстүріміз сақталды деп ырза болғанымызбен, өзге алдыңғы қатарлы ұлттардың бізден алыстап бара жатқанын қалайша білмеген-көрмегенсіп отыра бермекпіз. Ғылымға "қазақстандық өркениет" деген ұғымды енгізудің уақыты келді.
Бір ғана өркениет жетегінде кету, өзге өркениетті көрмеу -- мәдениетсіздіктің белгісі. М. Хайдеггердің пікірі бойынша, өткен өркениетті терең зерттеп, құндылықтар мен әлемдік құндылықтардың табиғи үйлесімділігін адам-мәдениетті адам деп көрсеткен болатын. [23, 6-7 бб.]
2011 жылы БҰҰ өркениет диалогы жылы деп жариялады. Көптеген халықаралық конференция, симпозиум, семинарлар әр түрлі өркениет байланысы мен даму процесін анализдеуге арналды. Өркениетіліктің Орта Азиялық тәуелсіз мемлекеттері аспектілермен карасақ: экономикалық саяси, мәдени, лингвистикалық, құқықтық, гендерлік, этнопсихологиялық, халықаралық болып табылады.
Әлемдегі адам болмысының радикалды өзгерісінің объективті процесі жалпы планетарлы масштабта тұлға аралық қатынас типі мен амалдарымен жүзеге асады. XX ғасырдың аяғындағы ақпараттық төңкеріс өзара тәуелді және езара келісуші әлем идеясын шындықка айландырады.
Жаһандану мәнінің негізінде ақпараттық революция жатыр. Адамзат өмірінің экономика, саясат, мәдениет, тіл, білім, рухани-өнегелік саласының дамуы мен аралық жөне конфессия аралық қатынастарына ықпал етеді. Жаһанданудың ұлттық мемлекет пеп оның қызығушылықтарын жоймауына бір жол бар, Жаһандану үлгісінің өзін өзгерту. Бұл жаңа қатынас типіне байланысты жүргізілуі тиіс: жалпы - ерекше -- жеке, ерекше мен жекені ассимиляциялағанда, бірақ жекенің экстремалдық көрсетуі мен дамуының нәтижесіңде, оның бірегейлігі мен қайталанбастығын жүзеге асырады. Бұл жаңа қатынас типі әлеуметтік-философиялық концепцияларда талданған. Соңғы жылдардың қайғылы жағдайлары көрсеткендей, изоляционистік орнатулар, жабық және қозғалмайтын мономәдениет талаптарының шекті мәні , кез-келген құралды әлдебір ұйымдастырған түрде, яғни халықаралық масштабта фанатизмге, терроризмге, экстремизмге, радикализмге әкеледі. Бірақ бұл өзін шынайы адамшылықтан, ашықгықтан, толеранттылықтан, сенімнен, адамның тірілік шырынынан айырған мәдениет. Мәдениет сөздің турасына қарағанда адамның адамгершілік мәнінің-руханилығың іске асуы меп сыртқы, заттық-практикалық көрінісі. Керісінше, бүгінгі әлемдегі жағдайда мәдениет өзіндік мақсат ретінде жалаңаштанған жансыз шеберлігімен сыртқы форманың соңынан жүруі - бұл руханисыздық мәдениет жағдайлары. Бұл соңғысы антимәдениет, немесе мәдениет еліктіруі деп аталады.
Батыстың қолдайтын бағыты-құндылықтарға сәйкес ортаны өзгерту болса, Шығыстың бетке ұстар құңдылығы-адамды өзгертіп, жетілдіру болмақ. Жалпы ұлтына, дініне, саясатына қарамай қазіргі Қазақстанның жалпы ортада тұрған құндылықтарын атап өтейік: Бірінші, демократиялық, экономикалық күшті мемлекет құру; Екіншіден, халықтың руханилығының қайта тудыру идеясы; Үшіншіден, ұлттық түп тамырының шарықтауы республикада тұрып жатқан басқа ұлт өкілдернің арасындағы ынтымақтасгық қазақ ұлтының келешегіне көп әсер етеді. Төртіншіден, республикадағы басқа ұлт өкілдері Қазақстанды демократиялық, унитарлы, зиялы мемлекет, оның территориясы бөлінбейтін, бүтін, мызғымайтындығына сеніммен қарау керекпіз.
Ежелгі діни нанымдар, мифтер мен аңыздар адамдардың рухын көтеру үшін, табиғатпен өзара байланысын қалыптастыру үшін қолданыста болған, әрі халықтың тарихи тағдырына, дамуына әсер еткен. Олардың мән-жайын идеялық тегі мен тарихи тұрпатын ашып көрсету аса күрделі, себебі сырттай қарағанда кез-келген діннің болмысы ессіздік сияқты немесе тіпті бір түсініксіз нәрсе болып көрінеді. Ал сол ессіздіктің өзін танып білу үшін кемел зерде қажет. Мұны түсіну үшін көне этнографиялық материалдарға, ертегілер мен аңыздарға, мифтерге жүгініп терең зерттеуді талап етеді. Олардың түп-тамырын тарихи этникалық кең аяда танып түсіндіруге болады. Ұлтық маңызы бар мифтер мен аңыздар діни наныммен байланысты аңыздармен сәйкес келе бермейді, тіпті қайшы келуі де ғажап емес. Мысалы, қазақтың болмысы ежелден әулиеге немесе аруаққа сену, әулиелер арқылы емдеу сияқты мықты дәстүрлері мұсылмандыққа қайшы келеді. Біздің мақсатьмыз халқымыздың дәстүрлі рухани жөн-жорасын суреттеп беру емес, оның әлеуметтік мәніне ғылыми талдау жасап, жарамды жақтарын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӨРКЕНИЕТТІК ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
0.1 Қазақстан өркениетінің қалыптасуы және оның дамуы ... ... ... ... ... ..8
0.2 Қазақстандағы діни-рухани жағдай және оның мәдени-өркениеттік бірегейлікке ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 1
1 ДІНИ МӘДЕНИЕТТІҢ ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ҚОҒАМДАҒЫ АЛАТЫН ОРНЫ
0.1 Өркениеттік дамудағы діни мәдениеттің қалыптасу бірегейлігі ... ..58
0.2 Заманауи қазақ қоғамындағы діни мәдениет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...94
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .96
КІРІСПЕ
Диссертациялық жұмыстың өзектілігі. Жаһандану заманындағы басты мәселелердің бірі рухани құндылықтар негізіне қарасты. Әр халық өзіне тән рухани дәстүрін, ғұрпын жаңғыртуға тырысуда. Заман ағымына сай өзінің рухани мәдениетін қалыптастыруға күш салуда. Қанша ғасыр өтсе де, адамды тәрбиелеуші құрал ол рухани мәдениет болып келеді. Сол мәдениетті өркениеттер ағымына сай қалыптастыру мемлекет үшін күрделі мәселелердің бірі. Тәуелсіз Қазақстан үшін де бұл мәселе белгісін бермей жатқан жоқ. Ел президенті Н.Ә.Назарбаевтың желтоқсан айындағы жолдауына сәйкес, біздің ел 2050 жылға дейін дамыған 30 елдің қатарына кіруі керек. Ол үшін әлбетте рухани мәдениетті қалыптастырып, жаңғыртып үлгеруге тиіспіз. Қазақстан өркениеті мәселесін бір жақты етіп, сол өркениет жадында, сол өркениет дамуында рухани мәдениеттің барлық мәселелерін бірауыздан ел болып, халық болып шешу міндеті тұр. Қазақстан халқы үшін де жалпы әлем халықтары үшін де негізгі басты рухани мәселелердің бірі дін саласына байланысты. Тарихи жадыға тиесілі адамзат тарихының өн бойына көз жүгіртер болсақ, онда діндарлықтың адамзат тарихын басынан аяғына дейін толық қамтып жатқандығын көреміз. Қаншама рет діннің ақыры келді деген сөз айтылса да ол қазірдің өзінде әлемдік өмірдің негізгі қалыптастырушы факторларының бірі болып табылады. Діннің халықтар өміріндегі алатын орнының зорлыгы соншалықты діндердің негізін түсінбей жатып сол діндерді ұстанатын халықтардың мәдениеті туралы толық көзқарас қалыптастыру мүмкін емес. Дінді сипаттау оңай жұмыс емес. Біздің ойымызша, діннің анықтауыш қызметі оның әлеуметтілікті қалыптастыруында, яғни адамдар қарым-қатынасын реттеуде болса керек. Өйткені тіпті религия, сөзінің этимологиялық бастапқы мәнінің өзі де біріктіру, байланыстыру, қатынасты қалыптастыру дегенді білдіреді. Дін адамдардың бірлестігін және ұйымдастығын қалыптастырушы идеологиялық механизм. Діннің мазмұны әлеуметтік мәні бар негізгі құндылықтарды қасиетті деп танудан тұрады. Мәдениеттегі діннің рөлін әрбір мәдениеттің жүйе құрастырушы факторы деп анықтауға болады. Тәуелсіз Қазақстанның әлеуметтік, саяси, мәдени саласында туындап отырған негізгі мәселелердің бірі діни мәдениет болып отыр. Еліміздің территориясында әр-түрлі дін өкілдерінің, діни секталардың, діни бірлестіктердің көптеп таралып кетуі Қазақстан халықының мәдени-психологиялық санасына өз әсерін тигізбей жатқан жоқ. Көптеген Қазақстандық жастар дінге бет бұрып, асыл дініміз исламды бұрмалаушылардың етегінен ұстап кетіп жатыр. Сонымен қатар жастар өмірінің руханияты мүлдем басқа арнаға бұрылып, қазақтың ұлттық салт-дәстүрін, өнерін, киім кию үлгілерін де жоққа шығаратын көріністер көптеп кетті.
Зерттеу мақсаты. Дінді мәдени феномен ретінде қарастыра отырып, Қазақстанның өркениеттік даму жолының қалыптасып, сол жолдағы мәдениеттің өзгеруін тереңірек зерттеп, қарастыру болып табылады.
Зерттеу міндеттері:
- қазақстанның өркениеттік қалыптасу жолын, алғышарттарын қарастыру;
- тәуелсіз Қазақстанның діни рухани жағдайын сараптап, оның діни-мәдени бірегейлікке ықпалын көрсету;
- діни мәдениетке түсініктеме беріп, дін мен мәдениет сабақтастығын атап өту;
- діни мәдениеттің қазақстандық қоғамға тигізетін әсерін, ықпалын қарастыру.
Зерттеу объектісі. Қазақстан өркениеті
Зерттеу пәні. Қазақстанның діни мәдениетінің қалыптасу ерекшеліктері.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні. Қазіргі күні Қазақстанның өркениеті мәселесі, оның қалыптасуы маңызды сұрақтардың бірі болып отыр. Қазақстанның жаһандану заманындағы дамуы, оның әлем мәдениетіне ілесіп, өз ұлттық құндылықтарын жоғалтпай сақтауы қоғамдағы көкейкесті сұрақтардың бірі. Және Қазақстанның өркениеттік дамуында, Қазақстан халқының рухани өмірінде рухани мәдениетіміздің сақталуы, діни мәдениеттің қалыптасуы, көрініс беруі, дамуы ерекше мәнге ие. Қазақстанның әрбір азаматы әлемдік діндер, олардың негізгі бағыты, түрлері жайлы, халқымыздың көп бөлігі ұстанатын ислам дінінің негізгі бағыттары, оның тәрбиелік мәні мен мәдениетке әсері жайлы дұрыс түсініктері болуы шарт. Осыған орай туындап отырған үлкен діни мәселенің орынды шешілуі өз көрінісін таппақ. Сондықтан, осы орайда діни мәдениеттің қоғам өміріндегі алатын орны айқындалады.
Әлемдік нарықтың трансұлттық корпорациялар, халықаралық қаржы рыногі, ғаламдық коммуникация жүйесі сынды негізгі институттарының барлығы индустриалды немесе постиндустриалды мемлекеттердің баюына қызмет етуде. Оның есесіне индустриалды-нарықтық экономика құра алмай, өздерінің теократиялық-диктатуралық жүйелерінің шеңгелінде отырған Шығыс елдерінің тұрмыс жағдайы нашарлап бара жатыр. Африка мен Азияның дамушы елдерінің жағдайы төмендей береді деген болжамдар бар. Дамушы елдердің, әсіресе ислам елдерінің (Ауғанстан, Пәкістан, Ирак, Палестина т.б.) экономикалық ахуалы нашарлаған сайын бұл елдердегі әлеуметтік наразылық, діни экстремизм күшейіп барады. Бір жағынан бұл елдердің дамымауына Еуропа елдерінің кезіндегі отарлық саясаты әсер етсе, екінші жағынан бұл елдердің экономикалық һәм технологиялық мешеулігіне мұндағы діни фундаментализм де ықпалын жасады. Осы діни фундаментализмнің ықпалы қазір Қазақстанға да қауіп төндіріп отыр.
1990-шы жылдардың басында нарықтық-либералдық реформалардың талабымен елде сенім бостандығы жарияланды. Бұрынғы діни дәстүрлерін тоталитарлық бұғауда отырса да іштей құрметтеп келген түркі халықтары жаппай ислам дініне бет қойды. Ал, славян нәсілді халықтар христиандық дәстүрлерін жаңғырта бастады. Бірақ, 70 жылдан астам жүргізілген кеңестік модернизация мен атеизм идеологиясы Кеңес Одағының құрамында болған барлық халықтардың ұлттық сана-сезімін әлсіретіп, тарихи жадысын сүргілеп тастаған еді. Ұлттар тарихы басқаша жазылып, этникалық дүниетанымның негізі болып келген аңыздар, дәстүрлі әлеуметтік институттар, этностардың діни ғұрыптары, рухани билік құрылымы, фольклоры туралы айтуға, зерттеуге тыйым салынды. Осының кесірінен кейіннен дербес ел болғанда ата-баба дінін ұмытқан жұрт миссионерлердің сөзіне ұйыды, тістегеннің аузында, ұстағанның қолында кетті. Қазақ жастарының жаппай өзге дінге өту оқиғалары байқалды. Халықтың діни сауатсыздығы, әсіресе этникалық идентификацияның негізінде жатқан дәстүрлі діндерді білмеуі - Қазақстандағы негізгі ұлттар қазақ халқы мен орыс ұлтын өз іштерінде діни ағымдарға бөліп, этнографиялық негіздерін ыдыратып жіберетін үлкен қауіп.
Демократияның өзі христиан дінінен тамыр тартқандықтан, христиандық секталардың жұмысы қарулы қақтығыстарға ұласпауы мүмкін. Дегенмен, этникалық, ұлттық идентификацияның ең басты факторлары тіл мен дін болғандықтан, мұндай діни ыдыраңқылыққа жол беру мемлекет тұтастығына залалға шығады. Дегенмен, біз жаһандану заманында мәдениеттердің қоян-қолтық араласып, мемлекеттер шекарасынан кедергісіз өтіп, ендігі заман бұдан да жылдам таралатынын мойындауымыз керек. Алайда, мәдениеттердің ықпалдасуы қоғамдық тұрақтылыққа, бейбітшілікке, елде жүріп жатқан нарықтық-демократиялық реформаларға зиянын тигізбеуі тиіс. Осы ретте біз діни фундаментализмнің әлемдегі бейбітшілікке қауіп төндіріп отырған үлкен проблема екенін айтамыз.
Қазақстанға да қазір фундаменталистік ислам келді. Және жылдам таралуда. Отанымызда Хизб-ут Тахрир, Таблиғи жамағат сияқты радикалды ұйымдардың өкілдері көбейді. Олар насихаттап жүрген Конституциямызға қарсы уағыздар қазір қазақстандықтарға таңсық болудан қалды. Егер ислам фундаментализмі дәл осы қарқынмен тарала берсе, ол Қазақстан халқының ортақ мемлекеттік мәдениетке бірігуіне, демократиялық реформалардың халық санасында орнығуына әжептәуір кедергі болады. Керек десеңіз қарулы қақтығыстың шығуы да ғажап емес. Сондықтан, Қазақстан халықтарының индустриалдық қоғам құрып, ортақ мемлекеттік мәдениетке бірігуі үшін ең алдымен бұған кедергі болатын діни фундаментализмнің табиғатын анықтап, теократиялық елдердегі ортодоксальді исламның ерекшеліктерін байыптауымыз керек. Өйткені, халқының 60 пайызы мұсылман болып саналатын отанымыздың ендігі тағдырына Исламның әсері мол болатыны анық.
Қазақстанда халықтық дінге айналған тағы бір ірі конфессия - христиандық. Оның ішінде елімізде ең көп тарағаны - православие. Біз православие туралы айтқанда оның орыс ұлтының басын біріктіруші, салт-дәстүрін қалыптастырушы, мемлекеттігінің нығайтушы ролін ескеруге тиіспіз. Шығыс Рим империясындағыдай мұндағы православие ұлттық болмыссыз, этникалық бояусыз емес. Орыс шіркеуі ұлттың Ар-ожданы, орыстың Сенімі, Намысы болды. Сондықтан, православиенің ұлтпен, мемлекетпен қабысып, қосылып кеткен кезеңі - патшалық Ресей. Православиеге тіл тигізу теріскейде ормандай ошарылып отырған орысқа, державаға тіл тигізу болып саналады. Ресей империясы моңғол шеңгелінен құтылған соң, 16-ғасырдан бастап православиені мемлекеттің идеологиялық тірегіне айналдырды. Ресей Сібірді толық өзіне қосып алған 18 ғасырға дейін православие миссионерлері шіркеу салу арқылы бұл жерлерді орыстың меншігіне айналдырып отырды. Бірақ, орыс шіркеуінің бір ерекшелігі православиені орыс ұлтының ғана рухани дүниетанымы деп санады. Басқа ұлттарды шоқындыру ісі жүргізілсе де, шоқындырылған ұлыстарды орыстың қалың бұқарасы православтар ретінде қабылдаған жоқ. Өйткені, орыс шіркеуі таза ұлттық негізде дамыған еді.
Қазақстан халықтарының мәдени тұтастығын қалыптастыру Еуропа ұлыстарының бір ұлтқа айналу процесіне мүлде ұқсамайтын, өлшемдері, табиғаты бөлек мәселе. Біз басы ашық ақиқат ретінде орыс ұлты мен қазақ ұлтының өркениеттік тамырлары өзгеше, бір-бірімен ешқашан бітісіп, сіңісіп кете алмайтын халықтар екенін мойындауымыз керек. Және бұл екі этностың ұлт сөзін таза этникалық тұрғыда түсінетінін де ескеруге тиіспіз. Сол сияқты бұл екі халықтың ұлттық дүниетанымдарының негізіне салынған әлемдік діндер - ислам мен христиандықтың да үш қайнасы сорпасы қосылмайтынын білеміз. Сондықтан, көпұлтты Қазақстан үшін православие - миссионерлік бұтағы дамымағандықтан және қасиетті соғыс, дін үшін қару ұстау деген идеялармен аса қатты уланбағандықтан радикалды, фундаменталистік дін саналмайды. Біздің ежелден тағдырлас көршіміз орыс ұлтының христиандықтың католик немесе тағы басқа насихатшыл, миссионерлік бұтақтарының бірі емес, дәл осы православиені ұстанғаны біз үшін пайдалы болып та отыр.
Бүгінгі жаһандану заманының ең үлкен қаупі - халықаралық терроризм, діни экстремизм мен шектен шыққан әсіре ұлтшылдық. Бірақ, әлемдік қауіпсіздік жүйесіне қатер төндіріп отырған бұл проблемалардың шығып отырған аймағы - әлеуметтік-экономикалық, саяси тұрғыда артта қалған Шығыстың теократиялық дамушы елдері. Сондықтан, бізге осы оңтүстік іргемізден төнетін қауіптің, ол жақтан келетін діни ықпалдың қатері молдау көрінеді. Халықтар арасы жақындасу үшін бізге адамдарды кәпір мен мұсылман категорияларына ғана бөлетін партикулярлы сана қажет емес.
Фундаментализм ықпалынан жаһандану жағдайында еліміз енді құлан таза құтылып кете алмайды. Сондықтан, далалық исламның ерекшеліктерін әрбір қазақстандықтың білуі - стратегиялық маңызы бар қажеттілік. Қазақтың салт-санасымен біте қайнасқан, бейбітшіл исламды халық арасында насихаттау, мектептер мен жоғары оқу орындарында діни танулық пәндерді беру қажеттігі төтенше. Қазақстан азаматтары онсыз елімізге келіп жатқан фундаментализм ықпалының қауіпті екенін түсініп, бұл ықпалдан саналы түрде сақтана алмайды. Және біз мұны 10-даған жылдарға кешеуілдетпей, бүгіннен бастауға тиіспіз. Олай істемеген жағдайда Қазақстанда да Пәкістан феномені қайталануы мүмкін.
Көпұлтты Қазақстан үшін адамдарды кәпір мен мұсылманға қатаң түрде бөлетін, бөліп қана қоймай мұсылмандарды кәпірлерге айдап салатын фундаменталистік идеялар ұлтаралық татулыққа, Қазақстан халқының мәдени тұтастығына төнетін ең үлкен қауіп.
Батыс өркениетімен тамыры мен тағдыры бір болған Шығыс Еуропа мен Прибалтика мемлекеттері үшін бұл мәселе аса шиеленістілік тудыра қоймаса, Орталық Азия мен Кавказда үлкен қиыншылықтар туғызды және фундаменталистік, экстремистік құбылыстардың орын алуына алып келді. Американ зерттеушісі С. Хантингтонның Өркениеттер қақтығысы еңбегі жарық көруі де мәдени-өркениеттік бірегейліктің өзектілігін арттыра түсті. Өйткені ол аталған мақаласында өркениеттер арасындағы болашақтағы қақтығыстардың болмай қоймайтындығын негіздеуге талпынды. С. Хантингтонның пікірінше, XXІ ғасырдағы ең басты және қанды қақтығыстар экономикада және идеологияда емес, өркениеттер арасында болмақ. Қазіргі жаһанданған бірегейліктің өзекті сипат алуына ықпал ететін төмендегідей бірқатар факторларды атап өтуге болады. Біріншіден, жоғарыда аталған антогонистік жүйелердің жойылуы мен халықаралық қатынастардың ашықтығы, мәдени байланыстардың тереңдеуі. Екіншіден, халықтар мен ұлттардың трансұлттық қауымдастықтағы өзінің орны мен рөлін анықтауға деген ұмтылысы. Үшіншіден, жеке тұлғалық және әлеуметтік деңгейде бірегейліктің өзгеріске ұшырауы. Бірегейліктің түрлері мен деңгейлерін ғылыми талдау - қазіргі Қазақстан қоғамы үшін де маңызды мәселелердің бірі.
1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӨРКЕНИЕТТІК ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Қазақстан өркениетінің қалыптасуы және оның дамуы
Бүгінгі күнгі қазақ мәдениетін зерттеушілердің алдында тұрған методологиялық мәні бар өзекті мәселелердің бірі - қазақ өркениеті, Қазақстандық өркениет өзіндік зерттеуді талап етіп отырғаны белгілі. Батыстық өркениетшілердің еңбектері қазақ ойшылдарының арасында да кеңінен қолдау тапты. Олар өркениет теориясын өз бетінше зерделеп, өркениет ошақтарының дамуына өзіндік ерекше түсінік беруге тырысты. Қазақ ғалымы А. Байтұрсынов өркениетті жіктеудегі басты мәселе географиялық факторлар, яғни климат, жердің топырағы, суы, кені, жан-жануары, демографиясы деп түсінген. Қазақ ғалымы өркениет дамуының алғышарттарын былайша сипаттайды: Шаруашылық өзгерісі, шаруашылықтың бір түрінен екінші түріне түскенше талай ғасырлар өткен. Мұны Еуропа тілінде эволюция деп атайды. Дүние ісі секіріп алға баспайды, эволюция жолымен жылжып, жылысып өзгереді [10, 37-38 бб.]. А. Байтұрсынов өркениеттің эволюциялық жолына талдау жасаған. Ол турасында ғалым дүниеде тәркі етіп аса көзге көрінетін іс адам баласының тіршілік еткен тәсілі. Сол тіршілік тәсілінің жүзінде тастан жасалған балтадан бастап, осы күнгі сансыз құралдарға жетіп отыр. Ор сияқты үлкен шұңқырларды паналағаннан бастап, осы күнгі биіктігі аспанмен таласқан салтанатты сарайларға жетіп отыр. Сол тіршілік жүзіндегі адам баласының дүниелік табу жолында істеген істерін кәсіп деп, құралмен жасаған тәсілдерін шеберлік деп атаймыз деген ерекше ойға келеді. Ары қарай өркениет дамуының басты себептері талданады.
Өндіріс-шаруашылық жайы табиғат жағдайымен кіндіктес екендігі даусыз. Дүние жылылықтың аз-көбіне қарай, экватордан әрі де, бері де қарай жер жүзі үйек-үйекке тілініп бөлінеді. Бел орталыққа таяу күн төбеге келетін нағыз ыстық жерлер ыстық үйек деп аталады. Оған таяу үйек жылы үйек, оған таяу салқын үйек, оған таяу суық үйек ең ақырында темірқазық. Біз жердің салқын үйегінде тұрамыз. Біздің оңтүстік жағымыздағы таяу үйек жылы үйек, онан әрі ыстық үйек. Өркениет пен мәдениет әуелі жылы үйектен көрінеді. Өркениеттің жемісі мол, аңы көп ыстық үйектен басталмау себебі, онда тамақ асырап, күн көру жеңіл, тіршілік етуге тәсіл қажет емес. Мәдениет ми мен аяқ-қол қатар істеген жерге орнамақшы деп өз тұжырымын дәлелдей келе, алғашқы төрт өркениеттің жердің жеті дариялы жылы үйегінде пайда болғанын атап көрсетеді. Ол өркениеттер: Ніл дариясының бойындағы Мысыр мәдениеті, Ассирия һәм Вавилония мәдениеті, Тигр һәм Евфрат дарияларының бойында, Ант мәдениеті Ант һәм Хуанхэ дарияларының бойында, Қытай мәдениеті Хуанхэ һәм Янцзы дарияларының бойында [5, 512 б.].
А. Байтұрсынов мәдениет дамуының факторларына көп көңіл бөле отырып, кейбір ғалымдар пікірлерінің біржақты екендігін баса айтады. Мәдениеттің ерте немесе кеш, жылдам не баяу дамуына табиғаттың ықпалы мол екендігін дәлелдейді. Салқын үйек пен суық үйектегі жерлерге мәдениет адам баласы табиғатпен тартысудың тәсіліне жетіп, ғылым, өнер біліп, табиғат жайсыздығын жағдайлы етуге жетілген кезде орнаған деген ғылыми тұжырым жасайды.
Өркениеттің дамуы қоғамды бөлшектейтінін, ол қоғамның таптық қоғамға айналатынын ойшыл ғалым А. Байтұрсынов ашық айтады. Класқа бөліну реті біздің қазақтың төре-қара бөлінуі сияқты. Билеуші класс, көнуші класс болып бөліну. Бірақ Еуропа кластарының арасындағы жігі біздің төре мен қара арасындағы жігінен зор болған. Мәдениет жүзінде жоғары тұрған Еуропа жұрттарын алсақ, бұлардың класс жігіне бөлінбегені болмаған. Класс жігіне бөлінуге мемлекет қамы себеп болған [16, 370 б.]. Алғашқы қазақ ғалымдырының бірі А. Байтұрсыновтың өркениет дамуына және таптық бөлініске мұндай жетік зерттеу жүргізуі терең білім мен ізденімпаздықтың жемісі екенін дәлелдейді.
Өркениетшіл үлгіні ұстанып, өркениеттік іс тындырған тағы бір қазақ ғалымы, ағартушысы Ы. Алтынсарин. Нағыз педагог атына лайық Ыбырай қазақ халқы үшін өркениеттік үлгі ұсынды, ол білім мен ғылымға негізделген даму жолы еді. Ол орыс-қазақ мектептері, екі сыныптық мектептер мен қол өнер училищелерін ашып, көшпелі халыққа білім беріп, орыс халқының көш алды ғылымы мен мәдениетін үйретуге тырысты, осы мақсатта оқулықтар мен хрестоматиялар жазып, жаңа алфавит пен күнтізбені енгізді. Ы. Алтынсарин ел ішін мұғалім ретінде жиі аралай жүріп, халықтың өте ауыр тұрмысын өз қолжазбаларында үнемі жазып жүрді және оның себептерін ашу жолында үлкен еңбек етті. 1879-80 жылдар аралығындағы жұт туралы ауқымды материалдар мен дерек көздерін жинақтаған да Ыбырай еді. Бұл мәліметтер қазіргі күні мұрағаттық сипатымен аса құнды. Ыбырай өркениетке барар бірден-бір жол халық арасында білім мен ғылымды, мәдениетті жетілдіру деп есептеді. Сонымен қатар, ол қазақ халқын отырықшылыққа шақырып, белгілі бір кәсіппен шұғылдануын арман етті және осы мақсатта тәлім-тәрбиеге толы көптеген әңгімелер жазып, жастар бойындағы еңбексүйгіштікті, кәсіпшілікті оятуға ұмтылды. Кәсіппен айналысқан адамның тұрмысы оңды болады деген қағиданы ұстанды [16, 25-28 бб.].
Ыбырайдың осы ойымен қазақтың ұлы ойшылы Абай ұсынған сауда, кәсіпшілік, өнертапқыштық, білімпаздық жолы ұштасады. Осы турасында Абай адал еңбек, мал таппақ, жұртқа жақпақ деген өлең жолдарын жазып, жастардың рухани, мәдени, әлеуметтік-экономикалық дамуына, азамат ретінде қалыптасуына, өркениеттік бағдарды ұстануына жол сілтейді. Абай еңбек ең жоғарғы игілік көзі, адам күшінің ең биік өлшемі, халқына қызмет етудің, ұлттық арман-мүддені жүзеге асырудың басты көрсеткіші, өркениетке жетудің хаһ жолы деп түсіндірді. Хакім Абай адамдардың жеке басының қажеттіліктерін өтеуге негізделген еңбектен қоғамның, халықтың мүддесіне бағытталған еңбекті бөліп қарайды. Өзі үшін еңбек ететін адам малға ұқсайды, тек қарнын толтырады, ал нағыз адам адамшылық үшін, қоғам игілігі үшін еңбек етуі қажет деген озық ойлы пікірін айтады. Абайды қазақ халқының әлем өркениетінде өз орнын табу мәселесі қатты толғандырды. Сол себепті ол өз заманындағы қазақ қоғамының кемшіліктерін қатаң сынға алды. Мол мұралы Ш. Құдайбердиев те қазақ қоғамының рухани өсуіне, жастардың ғылым-білімге, өнерге деген құштарлығын оятуда айтулы еңбек сіңірді. Орыстың солақай саясатына елітіп, қазақтар арасында іріткі салып жүрген пысықтарға байланысты ар түзейтін ғылым керектігін айтты, тобырға тоқтау салды. Шәкәрімнің өлеңдерінде, поэмаларында, тарихи-философиялық трактаттарында Шығыс пен Батыс елдері ойшылдарының, ғалымдарының, ақын-жазушыларының еңбектері мен шығармаларының аты аталып ғана қоймай, сонымен бірге мазмұн-мәні ашылып, кейде бірсыпыра ой-пікір жарыстырылып отырды.
Өркениеттік бағдарды ұстанушылар қатарында қазақтың тағы бір озық ойлы ұлы, тұңғыш қазақ зерттеушісі, ғалым Ш. Уәлиханов бар. Шоқан географ, этнограф ретінде қазақ халқының өнеркәсібі, ауылшаруашылығы, сауда қатынастары, діни сенімдері, асыл мұрағаттары жайлы зерттеулер жүргізді, ғылыми еңбектер жазды. Ш. Уәлиханов алғашқылардың бірі ретінде мемлекеттік сауда саясатына көңіл аударып, оның тиімді де тиімсіз тұстарын ғылыми түрде дәлелдеген. Бірақ, сол кездегі қазақ халқының жалғыз тіршілік ету көзі мал бағу еді. Шоқан осы мәселеге аса ден қойып, жайылымды көшпелі мал шаруашылығының жағдайын талдап, мал шаруашылығы - халық байлығы деген қанатты сөз қалдырды [13, 234 б.]. Қазақтар малды тек өнім ретінде ғана емес, өндіріс құралдары ретінде де пайдаланған. Мәселен малдың жүнінен киіз басып, үй жабдықтарын жасаса, терісін илеп ыдыс-аяқтар, жүнін түтіп, иіру арқылы киімдер тіккен, малдың сүйектерінен сабын жасаған. Жалпы алғанда, қазақтар шаруашылықпен айналысқан, шикізат өңдеген, өнімдер өндірген, ең бастысы мал арқылы сауда қатынастарын дамытып, айырбас немесе қазіргі ғылыми тілдегі бартер жасау жолдарын жүзеге асырған. Шаруашылық дамытудың тағы бір ерекшелігі малдардың жаз айларында солтүстіктің салқын аймақтарында, керісінше қыстың ызғарлы күндерінде оңтүстіктің жылы аймақтарында бағылуы. Мұндай тәжірибе қазақ халқының георгафиялық және экологиялық ілім-білімдерінің табиғи түрде дамығандығын, дала өркениетін меңгергендігін байқатады. Орталық Азия елдерінде көшпелі шаруашылықтың басқалармен салыстырғанда Қазақстанда мейлінше дамығандығы анық. Бертін келе, мал шаруашылығының өрісі тарылып, одан әрі дами алмайтындығына көзі жеткен қазақтар тіршілік күйінің басқа арнаға өзгеру керектігін дөп басып, отырықшылыққа ауыса бастады. Бұл қадам прогрессивтілік мәнге толы шешім болды. Өздерінің төл шаруашылығын басқа түрге ауыстыру қазақтар үшін оңайға соқпады, дегенмен өмірге деген құштарлық пен қазақтың қанына біткен тәуекелділік отырықшылық, егіншілік сияқты жат шаруашылықты меңгеріп әкетуге бет бұрғызды. Егіншіліктің пайдасын білген халық, астық көлемін ұлғайтып, Орал, Орынбор, Семей қалаларын астықпен сауда жасаудың ірі орталықтарына айналдырды. Керекудегі Қарқаралы, Қызылжардағы Қоянды, жәрмеңкелері Орта Азияға танымал болды. Өркениеттік қадам ары қарайғы ақша тарихының толық қалыптасып, кооперациялардың, зауыт-фабрикалардың ашылуымен жалғасын тапты. Кооперацияны М. Дулатов қолдап, халыққа бірігіп жұмыс істеудің тиімді екенін баса айтса, М. Сералин өз еңбектерінде қазақ халқының отырықшылыққа, егіншілікке және интенсивті мал шаруашылығына көшуі сияқты келелі мәселелерді көтеріп, бұл мәселелердің объективті қажеттіліктерін дәлелдеп берген. Отырықшы болу мәдениетке жетудің шарты деп пайымдау негізсіз, сондықтанда жер мәселесін көшу жақсы ма, отырықшы болу жақсы ма деп шешуге емес, қазақ жерінде қай кәсіппен күн көруге болады деп шешу абзал [18, 4-12 б.]. деген ой айтады. Мұндай құнды мағлұматтар Айқап, Ұшқын, Ауыл, Еңбекшіқазақ газет-журналдарында жарияланып, бұқаралық саяси мәні бар дерек көздеріне айналды.
Өндіргіш күштердің қарқынды дамып, капиталистік қатынастардың біртіндеп күш алуы, қазақ қоғамында азиялық және еуропалық мәдениет пен өркениеттің ұшқындарын алып келді. Ұлттық менталитетімізге тән қазақылық қасиеттер бөтен ел өкілдерінің қазақтар арасына тез сіңіп кетуіне ықпал жасады. Қазақтардың аңғалдық, сенгіштік және елгезектік қасиеттері де сырт ел өкілдері үшін барынша тиімді болды. Осылайша қазақ даласында мәдениеттер сұхбаттастығы мен трансформациясы, өркениеттердің алмасуы мен қарым-қатынасы, дәстүрлік жаңашылдық пен сабақтастық өз жалғасын тапты.
Жоғарыда аталған қазақ ойшылдарының өркениеттік үлгісін ұстанып, оны ары қарай қарқынды дамытқан, Петербург, Мәскеу, Варшава, Қазан университеттерінен жоғары білім алған Ә. Бөкейханов, М. Дулатов, Мұстафа Шоқай, Ж. Аймауытов, Б. Сыртанов, Б. Қаратаев, М. Тынышбаев, С. Жантөрин, С. Асфендияров және т.б. ұлт зиялылары болды. Аты аталған алаш азаматтарының ойы бір жерде тоғысып, қазақ халының өркениетті халық болып ары қарай қалыптасуына өз ықпалын тигізді. Олар қазақ халқының ұлттық ерекшеліктерін сақтай отырып, Еуропа мәдениетіне, өркениетіне жетуді мақсат етті.
Жалпы мәдениет пен өркениет деген ұғымдар біріне бірі өте жақын ұғымдар. Бірақ бір емес. Мәдениет - адам баласының ақылымен, қолымен жабайы табиғаттан бөліп алып өңдеген заты, құбылыс болса, ал өркениеттілік - мәдени табыстардың адам игілігіне жаратылуы.
Қазақ мифологиясының және философиясының қайнар көздері ежелгі дүниеде, бұрынғы протоқазақтардың және қазақтардың мифологиялық алғашқы философиясында (б.э.д. І-ІІ мыңжылдықтар) жатыр. Қазақ халқы көптеген елдердің өзара әсерлесуі мен бірігуінің арқасында пайда болып, олардың әртүрлі мәдени қырларын мұралап, кезіндегі жетекші өркениеттің - сақ өркениетінің мұрагері болып табылады. Олар толық қанды қазақ өркениетін қалыптастырды.
Қазақ өркениеті ұғымын нақты тарихи, рухани - мәдени және ғылыми тұрғыдан негіздеу бүкіл қазақстандық әлеуметтік және гуманитарлық ғылымдар жүйесін өзгертуге, көне заманнан бүгінгі күнге дейінгі ұлттық тарихымызға мәдени-өркениеттік тәсілмен жаңаша қарауға, ескірген Қазақстан тарихына деген бұрынғы батыстық немесе ресейлік көзқарастан мүмкіндігінше бас тартуға итермелейді. Кең байтақ Еуразия даласында отырықшылық мәдениетпен қолтықтаса отырып, көшпенділер мәдениеті де қалыптасып, айрықша қазақ-қыпшақ өркениеті өмір сүрген. Қазақ өркениетінде өркениетке тән тәңірлік дүниетанымы мен зороастірлік діні, өзіндік төл жазуы, рухани және материалдық мәдениеті, эпостары, философиясы, ғылымы, музыкасы, өнері, қалалары, архитектурасы, халықтары, мемлекеттері болған.
Ғылыми тұрғыдан діндер мен мифтерді зерттеуші ғылымдардың атасы Мирча Элиаденің пікірінше ең алғашқы діни нанымдар да, алғашқы әулиелер де осы далада туған. Элиаденің кітабын оқып өскен европалықтарға біздің сайын дала сағымдай көз алдарында елестеп тұрады. Ал енді жолдары түсіп келе қалса, - даланы көрсетіңдерші, деп жалынады, олар үшін дала бір қолжетпес арман сияқты болады да тұрады. Біз қазақ соған көбінесе мән бере бермейміз, шынымен қолда бар алтынның қадірі жоқ. Қалың қазақ дала емес, қалада тұратын заман болып бара жатыр.
Өркениетті ел болғандықтан республиканың дамуы баянды болуының бір кепілі - өзіміздің рухани - мәдени дүниеміздің тарихи өткеніне қайта үңілу, оларды ой елегінен өткізу, тарих қатпарында қалған рухани дүниеміздің жанды тамырларын қайта қалыптастыруымыз керек. Әрине келешекте мұндай руханияттылықтың зердеханасы толыққанды болып өсетін ұрпақтар, байырға қазақи тек емес, еліміздің қазіргі күрделі жағдаятынан туындайтын, келешектегі қазақ халқының әлем халықтары арасынан өзінің шығар төріндегі орнын өз беделімен алатын, кейін кең өріс пен ұрпақтар жаятын жас буындар болады.
Қазақтар - Қазақстан Республикасының негізгі тұрғындары, әлемдегі жалпы саны 15 миллионнан асады, исламдық суперөркениеттің солтүстік шығыс жағын мекендейді, діні жағынан ханифиттік мағынадағы мұсылман сунниттер, Алтай тіл бірлестігінің түрік тобының қыпшақ топтамасына жатады. Қазақ мәдениеті еуразиялық Ұлы дала көшпелілерінің мұрагері болып табылады. Сондықтан осы ұлттық мәдениетті талдауды номадалық (көшпелілік) өркениет ерекшеліктерінен бастайық. Бір кезде қала адамы ауыл адамына қарағанда мәдениетті деген пікірлердің болғаны анық. Алайда соған қарап өркениеттілік қалада деп түсіндік. Бүгіндері сол ұғым нақтыланды, ауыл мәдениетінің қоғам дамуы үшін тигізер пайдасы орасан екендігі айқындалды. Қазақ халқы ертеректе отырықшы егін және көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан. Еуропаорталық теория бойынша, көшпелілер мәдениеті төмен, өркениеттен жұрдай деп топшыланды. Тек соңғы онжылдықтарда ғана біз Қазақстан территориясында көптеген ірі қалалардың болғанын естіп, біле бастадық. Қазақстанның бір кездері астанасы болған бір ғана Отырардың өзі неге тұрады. Ал ертеректе бабаларымыз батыс Қытай қорғанынан Карпатқа, тундрадан ірі қалаларға толы Иранға дейінгі орасан зор территорияны мекен еткен [4, 10-18 бб].
Қазіргі таңдағы коғамдағы өзекті мөселенің бірі - Қазақстан өркениеті, оның деңгейі, дәрежесі, мәдениеті, мәдениет пен өркениет тең ұғымдар ма, т.с.с сұрақтарға жауап іздеу болып отыр. Өркениет мәселесі бұрыннан-ақ зерттеліп келеді. О. Шпенглер Өркениет мәдениеттің ақыры, - десе, И. Гердер Өркениет мәдениеттің прогрессі - дейді. Өркениет - өз зандылықтары бар социомәдени жүйе. Әрбір өркениеттің өзіндік болмысы бар, өз өмірімен өзінің тарихи тағдырын, институттық құндылықтарын өткізеді. Бір-бірімен байланыса отырып, өркениет ой қайталанбастығын сақтайды. Дәстүр механизмі арқылы мәдениетті беру сабақтастық өркениетке тән сипат. Жаңа өркениет жоғары технология мен ақпаратқа негізделеді. Өркениет пен мәдениет адамдардың шығармашылық күшін жүзеге асырудың 2 әртүрлі амалы. Мәдениетте барлық материалдық пен өндірістік рухқа қызмет етеді. Жұмысшы күшін қайта өндіру - өркениет белгісі, ал тәрбие мен білім арқылы адам тұлғасының құрылымын қайта өндіру- мәдениет белгісі, құндылығы дәстүрі. Өркениет технологиялыққа, институционалдыққа, мәдениет - адам мақсатын жүзеге асыруға ұмтылады [19, 117 б.]
Қазіргі қоғамдық дамудың ең өзекті мәселесі - өркениет пен мәдениет бірлігі болып табылады. Өркениет - материалдық пен рухани мәдениеттің даму деңгейі. Өркениет прагматистік мақсаты белгілі ұғым. Өркениеттікке қайталанбас өзіндік ерекшелік беріп отырған ұлттық этникалық сипат. Осы орайда елбасымыз айтуы бойынша: Күллі ұлттық мәдениеттердің кедергісіз еркіндеп өмір сүруін камтамасыз ететін арнайы шарттардың бірі - оларға құқықтық жағдай беру. Қазіргі қазақ мәдениеті кәсіби театрдан операға дейінгі, сәулеткерлік мектептен көркем суреттегі соны өнер ізденістерге дейінгі мәдени құрылғылар мен жаңалықтардың алуан түрін көрсетеді. Қазақ мәдениеті мен өркениеті ашық сипат ұстанып, мәдени тың жаңалықгарды қабылдауға әркез әзір болуы тиіс. Қоғамдағы жаппай ақпараттану, қазақ қоғамының қалашылдануының мәдени салдары қалай, мәдениетті, өркениетті жаңа буын нарық дәуірінде қалай бейімделді сияқты мәселелер шығады [20, 17 б.]
Әрбір елдің саналы азаматының алдында тұрған мақсат - дүниежүзілік. қоғамдық құбылысқа өз болмысымен, тіліміз бен дінімізбен ену. Бұл үшін өзіміздің бай мәдениетімізге сүйенеміз. Халқымыздың өзіне тән қайталанбас өнері, ешкімге ұқсамайтын мәдениеті мен өркениеті асқақ рухты болмысы бар. Қазіргі замандағы өркениетті елдер дегенде екі мәселе бар: олар -- адам құқының сақталуының стандарттық нормалары және өркениеттің технологиялық сапасы. Өркениетті болу әркімнің болғысы келетін психологиялық ері мәдени ынта. Қазақстандық өркениет - халықгың ішкі бірлігі, оның азаматтық парасаттылығын нығайтатын қалыптастыратын әлеуметтік- мәдени шындық [21, 240 б.]
Өркениет - қоғамдық әлеуметтік даму көрінісі, ол белгілі бір қоғамдық өндірістің формасы технология жетістігі, мемлекеттің саяси жүйесінен байқалады.Өркениет те мәдениет те жеке адамның бойынан моралдығынан, ісінен, байқалады, бұл сол адамның мәдени-өркениеттік деңгейін аңғартады.
Қазақстанның дәл қазіргі кезде әлемдік қоғамдастық интеграциялануы, ондағы саяси жөне экономикалық обьективті цроцеске жылдам интеграциялануға дайындығы кемел. Әлемдік тәжірибедегі жақсылық атаулыны бойға сіңіру және әлеуметтік экономикалық прогресс жолына озық терең тамырлы ұлттық дәстүрімізді жұмылдыру-табыс кілті, Қазақстанның тұрақты гүлденіп көркейер жолы [3, 8-14 бб.].
Маңызды міндеттің бірі-жаһандану процесіне ілесу. Жаһандық өркениет қалың халық бұқарасының тұтыну сұранысын қамтамасыз етуді мақсат еткен әмбебаптық мәдениет болып табылады. Сондықтан жаһандық өркениет материя формасында біздің қоғамдық өмірімізде тіршілік саласында жүруде. Әлеуметтік коммуникацияның техникалық жабдықталуы, теледидар телефон, автокөліктер - ешқаңдай ұлттық ерекшелігі жоқ, жалпыға бірдей заттық бұйымдар болып қалды. Қаладағы тұрғын үйлер, үй жиһаздары барша халыққа ыңғайлы, ұнамды үлгіде жасалынатын болды. Халықаралық сауда-саттық тәсілдері, банкаралық есеп айырысу жүйелері де бірлікке келтірілуде. Халықаралық ұйымдарға мүше елдер өз институттарын да бір жүйеге келтіруде. Білім де өркениеттің бір белгісі десек, қазіргі білім саясаты аясында да бірқатар өзгерістер енген, атап кетсек, кредиттік технология жүйесі, оның мақсаты студенттердің мобилдігін арттыру, диплом конверттілігін, яғни халықаралық стандарттқа сай болуы, дистанциялық оқыту жүйесі, интернетке үйрену бұл да әлемдік өркениеттен Қазақстанның қалып қоймауы, әрі білім сапасын арттыру мақсатындағы шаралар. Міне, бүгінгі таңдағы Қазақстанның өркениеттік дөрежесі осындай. Қазіргі Қазақстан бейбітшілік пен тұрақтылық қуатымен ерекшеленеді, бұл рухани күш-жігердің арқасында саяси ерік қуатты жұмылдыру арқылы мүмкін болып отыр.
Ендеше қауіпсіздік жүйесі мен бейбітшілікті қамтамасыз ету жолында қалыптасқан дүниежүзіндегі әртүрлі елдердің тәжірибесін ескеруіміз керек. Өркениетке бастар жол - жаһандану біздің өмірімізді түбегейлі өзгертуге қабілетті құбылыс. Жаһандануда таза прагматизм де, технологиялық прогресс әлемінің реализмі де тұтыну мен өндірістің стандарттау режимі бар. Біздің алдыға қоятын мақсатымыз экономиканың нарықтық тетіктері мен адам шығармашылығының еркіндігіне негізделген демократиялық және азаматтық қоғамға жету [22, 424 б.].
Азаматтық қоғамға қоса демократия да өркениеттілік пен гуманизмге қадам жасаудың кепілі болып табылады. Себебі демократия адам құқықтарын сақтау арқылы бейбітшіл саяси мәдениетті қалыптастырумен айналысады. Демократиялық құндылықтар әлем мәдениетінің назарында. Айтылғандардың бәрін қорытындылай келсек, Қазақстан өркениеті бүгін қандай дәрежеде екендігінен жауап алғандаймыз. Жақын жылдарда Қазақстанның ұлы, жоғары өркениеті, экономикасы мықты, табиғи ресурсқа бай, мол рухани және материалдық қазынасы болатын мемлекетке айналары даусыз.
Қазір тұтас қазақ халқын қалыптастыру процесінде этникааралық және мәдениеттер аралық өзара әрекет процестері өтуде. Жаһанданудың мәнді негізі ақпараттық төңкеріс адам өмірінің барлық сферасына ықпал етеді. Ұлттық суверенитет пен ұлттық Меннен өзіндік болмыс пен қайталанбас дәстүрлі мәдениеттің ұлы құндылықгарынан халық шығармашылығы мен даналығынын көп ғасырлық тәжірибесін көреміз. Жаһандану механизмінің мәдениеттің теңділігіне ықпалын зерттеу маңызды. Жаһандану парадоксалды, олай деуімізге негіз бар. Мәдениет аумағындағы гуманитарлық ғылым өкілдерінің өткізген зерттеулері бойынша, мәдениет пен өркениет ұғымы тең емес және бір уақытта өзара тығыз байланысты ұғым. Өркениет термині материалдық және рухани мәдениеттің нақты өсу деңгейін білдіреді. Неміс ғалымы О. Шпенглердің (1888-1936) айтуы бойынша, әрбір мәдениеттің бірегей және қайталанбас тағдыры бар. Әрбір мәдениет дамуының соңы өркениет сатысы, О. Шпенглер бойынша оған Европа кірді.
Бұл сатыда ғылым мен техника жоғарғы дәрежеде дамыды, әдебиет пен өнер саласында құлдырау болып, қалалар саны тез өседі (урбанизация) деген мінездеме сай келеді. О. Шпенглер бойынша, бұл жолда ұлт мәдениет жанын жоғалтады. Зерттеушілер өркениетті адам катынасында сыртқы әлемге әсер етуші ғана емес, сонымен бірге, оған қарсы тұрушы ретінде қарастырған. Өркениет - мемлекет, ұлт, әлеуметтік топ заңдылықтарына қызмет етуші мәдени жүйе [11, 369 б.]. Американдық социолог О. Тоффлердің көзқарасын негізге алсақ, бүгінгі таңда жоғары технология мен ақпаратқа негізделген жаңа, өркениет құрылуда. Техника мен оның өзгерістері әлем бейнесінің толық өзгеруіне әкеледі. Өркениетке бастайтын жолда технологиялық мәдениет тұр; одан өтпеген халық өркениеттік, әсіресе техногендік өркениеттің өгей баласы сияқты болмақ. Технологиялық мәдениетте ғылым мен техника кең өріс ала алмайды, натуралдық қалпымыз көп өзгерістерге түспейді.
3. Бжезинскийдің айтуы бойынша, жоғарғы ірі мемлекетке төменгі келтірілген мінездеме тән: Бірінші, әлемдік деңгейде және өзге елдерге экономикалық үстемдік жүргізе алу мүмкінділігінің болуы. Екіншіден, өндірістік және өзге де халық шаруашылығының салаларында үздік әлемдік технологияның болуы. Үшіншіден, өте жоғары қарқында әлемдік деңгейде мәдени үстемдіктің болуы. Төртіншіден, өзгелер жете алмайтын әскери үстемдіктің болуы [33, 7 б].
Жаһандану дегеніміз қазір американдық үлгіге көшу. Жаһандану біз сияқты кенже ұлттарға арналған идеология. Батысты ешқашан жоққа шығара алмаймыз, ол мүмкін де емес. Дәстүріміз сақталды деп ырза болғанымызбен, өзге алдыңғы қатарлы ұлттардың бізден алыстап бара жатқанын қалайша білмеген-көрмегенсіп отыра бермекпіз. Ғылымға "қазақстандық өркениет" деген ұғымды енгізудің уақыты келді.
Бір ғана өркениет жетегінде кету, өзге өркениетті көрмеу -- мәдениетсіздіктің белгісі. М. Хайдеггердің пікірі бойынша, өткен өркениетті терең зерттеп, құндылықтар мен әлемдік құндылықтардың табиғи үйлесімділігін адам-мәдениетті адам деп көрсеткен болатын. [23, 6-7 бб.]
2011 жылы БҰҰ өркениет диалогы жылы деп жариялады. Көптеген халықаралық конференция, симпозиум, семинарлар әр түрлі өркениет байланысы мен даму процесін анализдеуге арналды. Өркениетіліктің Орта Азиялық тәуелсіз мемлекеттері аспектілермен карасақ: экономикалық саяси, мәдени, лингвистикалық, құқықтық, гендерлік, этнопсихологиялық, халықаралық болып табылады.
Әлемдегі адам болмысының радикалды өзгерісінің объективті процесі жалпы планетарлы масштабта тұлға аралық қатынас типі мен амалдарымен жүзеге асады. XX ғасырдың аяғындағы ақпараттық төңкеріс өзара тәуелді және езара келісуші әлем идеясын шындықка айландырады.
Жаһандану мәнінің негізінде ақпараттық революция жатыр. Адамзат өмірінің экономика, саясат, мәдениет, тіл, білім, рухани-өнегелік саласының дамуы мен аралық жөне конфессия аралық қатынастарына ықпал етеді. Жаһанданудың ұлттық мемлекет пеп оның қызығушылықтарын жоймауына бір жол бар, Жаһандану үлгісінің өзін өзгерту. Бұл жаңа қатынас типіне байланысты жүргізілуі тиіс: жалпы - ерекше -- жеке, ерекше мен жекені ассимиляциялағанда, бірақ жекенің экстремалдық көрсетуі мен дамуының нәтижесіңде, оның бірегейлігі мен қайталанбастығын жүзеге асырады. Бұл жаңа қатынас типі әлеуметтік-философиялық концепцияларда талданған. Соңғы жылдардың қайғылы жағдайлары көрсеткендей, изоляционистік орнатулар, жабық және қозғалмайтын мономәдениет талаптарының шекті мәні , кез-келген құралды әлдебір ұйымдастырған түрде, яғни халықаралық масштабта фанатизмге, терроризмге, экстремизмге, радикализмге әкеледі. Бірақ бұл өзін шынайы адамшылықтан, ашықгықтан, толеранттылықтан, сенімнен, адамның тірілік шырынынан айырған мәдениет. Мәдениет сөздің турасына қарағанда адамның адамгершілік мәнінің-руханилығың іске асуы меп сыртқы, заттық-практикалық көрінісі. Керісінше, бүгінгі әлемдегі жағдайда мәдениет өзіндік мақсат ретінде жалаңаштанған жансыз шеберлігімен сыртқы форманың соңынан жүруі - бұл руханисыздық мәдениет жағдайлары. Бұл соңғысы антимәдениет, немесе мәдениет еліктіруі деп аталады.
Батыстың қолдайтын бағыты-құндылықтарға сәйкес ортаны өзгерту болса, Шығыстың бетке ұстар құңдылығы-адамды өзгертіп, жетілдіру болмақ. Жалпы ұлтына, дініне, саясатына қарамай қазіргі Қазақстанның жалпы ортада тұрған құндылықтарын атап өтейік: Бірінші, демократиялық, экономикалық күшті мемлекет құру; Екіншіден, халықтың руханилығының қайта тудыру идеясы; Үшіншіден, ұлттық түп тамырының шарықтауы республикада тұрып жатқан басқа ұлт өкілдернің арасындағы ынтымақтасгық қазақ ұлтының келешегіне көп әсер етеді. Төртіншіден, республикадағы басқа ұлт өкілдері Қазақстанды демократиялық, унитарлы, зиялы мемлекет, оның территориясы бөлінбейтін, бүтін, мызғымайтындығына сеніммен қарау керекпіз.
Ежелгі діни нанымдар, мифтер мен аңыздар адамдардың рухын көтеру үшін, табиғатпен өзара байланысын қалыптастыру үшін қолданыста болған, әрі халықтың тарихи тағдырына, дамуына әсер еткен. Олардың мән-жайын идеялық тегі мен тарихи тұрпатын ашып көрсету аса күрделі, себебі сырттай қарағанда кез-келген діннің болмысы ессіздік сияқты немесе тіпті бір түсініксіз нәрсе болып көрінеді. Ал сол ессіздіктің өзін танып білу үшін кемел зерде қажет. Мұны түсіну үшін көне этнографиялық материалдарға, ертегілер мен аңыздарға, мифтерге жүгініп терең зерттеуді талап етеді. Олардың түп-тамырын тарихи этникалық кең аяда танып түсіндіруге болады. Ұлтық маңызы бар мифтер мен аңыздар діни наныммен байланысты аңыздармен сәйкес келе бермейді, тіпті қайшы келуі де ғажап емес. Мысалы, қазақтың болмысы ежелден әулиеге немесе аруаққа сену, әулиелер арқылы емдеу сияқты мықты дәстүрлері мұсылмандыққа қайшы келеді. Біздің мақсатьмыз халқымыздың дәстүрлі рухани жөн-жорасын суреттеп беру емес, оның әлеуметтік мәніне ғылыми талдау жасап, жарамды жақтарын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz