Шыңғыс Айтматовтың «Борынды бекет» романындағы мәңгүрттену процесі
Мазмұны:
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
І. Тарау.
Мифологиялық кеңістік
ІІ. Тарау
Әдеби реалды кеңістік
ІІІ. Тарау.
Ғылыми .фантастикалық кеңістік.
ІІІ. Қорытынды.
ІV.Әдебиеттер тізімі.
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
І. Тарау.
Мифологиялық кеңістік
ІІ. Тарау
Әдеби реалды кеңістік
ІІІ. Тарау.
Ғылыми .фантастикалық кеңістік.
ІІІ. Қорытынды.
ІV.Әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Ш. Айтматовтың шығармалары ғана емес, оның шығармашылық өмірі де кейінгі ұрпақ үшін үлгі-өнеге. Жазушының шығармасының тарихы тақырып табудан басталады. Тақырып табу ерекшелігі, оның жолдары, себеп-салдары қаламгер табиғатына, жазушы дүниетанымына байланысты анықталады. Сондықтан суреткердің өмір жолы мен шығармашылығын тығыз бірлікте қарастырудың мәні жоғары. Автор бала кезінде өмірді жарқын, ырысты жағынан көрген болса, соғыс кезінде оның қатал шындықтарын таниды. Халықтың азап пен тозаққа белшесінен малынып тұрса да жаманшылық алдында жасымай, небір қиындықтарды қыңқ демей көтеріп, хас батырша қайрат қылған қаһармандығын көріп, біледі. Осының бәрі кейінірек жазушының «Бетпе-бет», «Құс жолы», «Жәмила», «Шынарым менің, шырайлым менің» шығармаларында көрініс тапты. Оның көпшілік шығармаларында ауыл өмірі, соғыс кезіндегі және соғыстан кейінгі кезең шындықтары, қарапайым еңбек, шаруашылық адамдарының өмірі суреттелген. Ш. Айтматов ауылда өсіп, соғыстың ауыр жылдарында және одан кейінгі қиын кезеңде еңбек етті, азамат ретінде қалыптасты. Сондықтан ол шығармаларында өз өмірінің шындықтарына сүйенеді. Ш. Айтматов - өмірден өткергені мен сезініп-түйгендерінің жазушысы.
Ақын шығармашылық таңдауы - өз көкірегінде көптен сақталып, қордаланып жиналған әсерлердің негізінде жазу. Тақырып, идея, образ - бәрі де осы негізден бастау алады. Бұл жазушының шығармашылық лабораториясында біртұтас жүйе ретінде қалыптасқан. Уақыт өткен сайын қаламгер шығармашылық еңбек үстінде естелікке, өмірбаяндық шындықтарға үңіліп отырады.
Шығармаларының тууына негіз болатын материал жинаудың басқа да салалары - ғылыми ақпарат көздері, арнаулы әдебиеттер арқылы мәліметтер мен фактілер жинақтау, зерттеу, танымға деген құштарлық Ш. Айтматовтың өмір туралы білімін, өмірлік тәжірибесін өлшеусіз байытты. Адам мен қоғам, адам мен қоршаған орта туралы ұшан-теңіз білімі мен білген үстіне біле түсуге деген қызығушылық құштарлық Ш. Айтматовтың шығармаларынан да, мақалаларынан да көрінеді. Өмірді тануға деген осы қызығушылық пен құштарлық жазушының шығармашылық тұлғасын даралайтын басты ерекшеліктер қатарына жатады.
XX ғасыр әлем тарихында қарама-қайшылығы көп, идеологиялық тартысқа толы, ғаламдық проблемалары орасан мол дәуір екені белгілі. Мұндай күн әлемдегі барлық халықтың прогресшіл ойшыл суреткерлерінің еңбегінің танымдық және тағлымдық мәні өте үлкен. Осы ретте Ш. Айтматов өзінің іс-әрекетімен, шығармашылық еңбегімен әлемдік деңгейде ой тастаған, көркемдік дүниетанымымен адамзатты ойландырған, адамдыққа адамгершілік ірі қоғам және қалам қайраткері болып табылады.
Жазушының еңбегі, әдебі мен әдеті мәселелерін қарастыруда ең алдымен, жазушының шығармашылық жолға бет бұруының, өзінің осы кажеттілігін сезініп, мойындап, жазуға біржолата ден қоюшың себебін білу жеке адам үшін қызықты да, әдебиет туралы ғылым үшін маңызды. Әр жазушының әдебиетке келуінің әр түрлі жолы болады. Бірақ қалай дегенмен де, жазушы қалам ұстауына себеп - өзі көргенінен жинақталған әсерлері мен оны шынайы, шырайлы баяндауға деген ішкі сұраныс.
Жазушының шығармашылық лабораториясында сирек кездесетін құбылыс - оның өз шығармаларын туған тілінде емес, орыс тілінде жаза бастауы. Ш. Айтматов 1965 жылға дейін қырғыз тілінде жазды, «Қош, Гүлсары» повесінен бастап орыс тілінде жазуға көшті. Қазіргі күні Ш. Айтматов билингвизмі өз алдына бөлек ғылыми зерттеу пәніне алынып отыр. Орыс тілінде жазу жазушының әлем әдебиетінің көркемдік әлеміне еркін енуіне, жазушылық шеберлік сырларына ерте қанығуына септігін тигізді.
Шығармашылық лаборатория шегінде көп ретте «шығармашылық азабы шығармашылық рахаты» ұғым-түсініктері жөнінде сауалдарға жауап таба аламыз. Ш. Айтматовқа қатысты алғанда, бұл сұраққа З. Қабдолов байқауларынан таба аламыз. Ш. Айтматов жазу жұмысы кезінде шығармашылық еңбектің «азабын» басқалардан кем тартпайды, сол азаптан арылу жолында өмір тәжірибесіне, дүниетанымына, суреткерлік нысанасына сүйенеді.
Жұмыс жасау тәртібі, шығарманы жазу алдында жоспар жасау материалдарды жүйелеу, алдын-ала дайындық, тәртіппен жазу немесе шабытпен жазу - бұлар да жазушының шығармашылық лабораториясына жат емес. Сонымен қатар, жазушының жұмыс жасауы бүгінгі күнде бірқалыпты емес, бұл оның түрлі қоғамдық, мемлекеттік қызметіне байланысты. Негізіне бірыңғай шығармашылықпен үзіліссіз айналысуды қалайды. Жазушының шығармашылық әдеті мен әдебіне байланысты нақты мәліметтер жазушының жақын қарындасы Р. Айтматованың баяндауында көрініс тапқан. Суреткердің күнделікті сағат таңғы 5-те тұрып жазатын дағдысы оның шығармашылық жұмыс тәртібінің сырын тануға көмектеседі. Таңғы тыныштық, ой мен сезімнің тұнық қалпы жазушы үшін аса маңызды.
Ш. Айтматовтың жұмыс тәртібі, әдебі мен әдеті, жазу құралы хақында ерекше қызықты, қадалып назар аударарлық дара ерекшелік көзге ұрып тұрмайды. Әйтсе де жазушының еңбекқорлығы, өмірден өткергендері мен көкейіне түйгендері жетелеуі, одан шығармашылық ой өзегінің тууы, ол ойдың авторды жазу столына алып келуі басқа жазушылардың тәжірибесінде де кездесетіні рас.
Жазушы кейіпкерлері өзінің махаббатымен, мұң шерімен, ар азабымен баурап алады, оның жан сыры ең бір маңызды әлемдей ашылады. Жазушы романдарында, повестерінде өз заманының, өз замандастарының, өзінің шындығын суреттейді, оның әрбір қаһарманында, Толғанай, Сейде, Едіге, Танабай, Бостон, Авдий, Борк, Филофей, Юнгер, тіпті Обер Кандалов, Гришан, Гаңсыкбаев, Ысмайыл, т.б. - барлық кейіпкерлерінде жазушының әр адамның бүкіл адамзат алдындағы жауапкершілігін сезіну керектігі, барлық қасірет атаулының түп-тамырын жою қажеттігі туралы ақыл-парасатқа толы ойлары, толғаныстары жатыр. Автордың философиялық ойлары мен толғаныстары, шығармашылық мұраттары образ, типтік бейне арқылы жинақталған. Жазушының «Боранды бекет» романындағы басты тұлға - Едіге. Бұл - өте күрделі образ. Автор өзінің жан-дүниесінде, жүрегінде орныққан таным-түйсікті өзінің романының бас кейіпкері Едіге бейнесі арқылы ашады. Суреткердің асыл ойларын жеткізетін кейіпкерлердің бірі - «Жан пида» романындағы Авдий. «Жан пида» романындағы осы бейне арқылы жазушы әлемдеғі ең қымбат байлық адам және оның ақыл-ойы, сол ақыл-ойды дұрыс пайдалану адам тіршілігінің мәні екенін, дін де, тіл де қай заманда болмасын өмір сүргенін, әлі де өмір сүретінін, ал Авдий Каллистратов сияқты өз халқына жанашыр, қандай қиын-қыстау жағдайында да ойы мен бойындағы жақсылық нұрын жоғалтпайтын, жамандыққа, зұлымдыққа бармайтын, мұраты биік тұлғалардың шындығын жоғары бағалайды. «Белгілі дәрежеде, Авдий - менің өзім» - дейді автор жапон жазушысы, ойшыл Дайсаку Икэдамен диалогында. Жазушы жасаған типтерде өмірдің шындық құбылыстары автордың ой-арман, мұрат-тілектерімен суреткерлік нысана тұрғысымен тұтасып, бөліп-жаруға келмейтін біртұтас көркемдік құбылыс деңгейінде көрініс тапқан. Авдий бейнесі арқылы жазушы "қазір бүкіл дүниенің құрып кету қаупі барлық адамзатты алаңдататынын, бұл апат әлдебір жақтан келмейтінін, оны адамдардың өзі жасайтынын" айтып, адамның рухани байлығын жетілдіру қажеттігін танытатын идеяны ұсынады. Авдий - адамның рухани құлдырауына қарсы тұрған, жастардың арасында орын алған немқұрайдылық, инерттілік жайын сынға алған күрескер рухтың типтік бейнесі.
Ш. Айтматовтың шығармалары ғана емес, оның шығармашылық өмірі де кейінгі ұрпақ үшін үлгі-өнеге. Жазушының шығармасының тарихы тақырып табудан басталады. Тақырып табу ерекшелігі, оның жолдары, себеп-салдары қаламгер табиғатына, жазушы дүниетанымына байланысты анықталады. Сондықтан суреткердің өмір жолы мен шығармашылығын тығыз бірлікте қарастырудың мәні жоғары. Автор бала кезінде өмірді жарқын, ырысты жағынан көрген болса, соғыс кезінде оның қатал шындықтарын таниды. Халықтың азап пен тозаққа белшесінен малынып тұрса да жаманшылық алдында жасымай, небір қиындықтарды қыңқ демей көтеріп, хас батырша қайрат қылған қаһармандығын көріп, біледі. Осының бәрі кейінірек жазушының «Бетпе-бет», «Құс жолы», «Жәмила», «Шынарым менің, шырайлым менің» шығармаларында көрініс тапты. Оның көпшілік шығармаларында ауыл өмірі, соғыс кезіндегі және соғыстан кейінгі кезең шындықтары, қарапайым еңбек, шаруашылық адамдарының өмірі суреттелген. Ш. Айтматов ауылда өсіп, соғыстың ауыр жылдарында және одан кейінгі қиын кезеңде еңбек етті, азамат ретінде қалыптасты. Сондықтан ол шығармаларында өз өмірінің шындықтарына сүйенеді. Ш. Айтматов - өмірден өткергені мен сезініп-түйгендерінің жазушысы.
Ақын шығармашылық таңдауы - өз көкірегінде көптен сақталып, қордаланып жиналған әсерлердің негізінде жазу. Тақырып, идея, образ - бәрі де осы негізден бастау алады. Бұл жазушының шығармашылық лабораториясында біртұтас жүйе ретінде қалыптасқан. Уақыт өткен сайын қаламгер шығармашылық еңбек үстінде естелікке, өмірбаяндық шындықтарға үңіліп отырады.
Шығармаларының тууына негіз болатын материал жинаудың басқа да салалары - ғылыми ақпарат көздері, арнаулы әдебиеттер арқылы мәліметтер мен фактілер жинақтау, зерттеу, танымға деген құштарлық Ш. Айтматовтың өмір туралы білімін, өмірлік тәжірибесін өлшеусіз байытты. Адам мен қоғам, адам мен қоршаған орта туралы ұшан-теңіз білімі мен білген үстіне біле түсуге деген қызығушылық құштарлық Ш. Айтматовтың шығармаларынан да, мақалаларынан да көрінеді. Өмірді тануға деген осы қызығушылық пен құштарлық жазушының шығармашылық тұлғасын даралайтын басты ерекшеліктер қатарына жатады.
XX ғасыр әлем тарихында қарама-қайшылығы көп, идеологиялық тартысқа толы, ғаламдық проблемалары орасан мол дәуір екені белгілі. Мұндай күн әлемдегі барлық халықтың прогресшіл ойшыл суреткерлерінің еңбегінің танымдық және тағлымдық мәні өте үлкен. Осы ретте Ш. Айтматов өзінің іс-әрекетімен, шығармашылық еңбегімен әлемдік деңгейде ой тастаған, көркемдік дүниетанымымен адамзатты ойландырған, адамдыққа адамгершілік ірі қоғам және қалам қайраткері болып табылады.
Жазушының еңбегі, әдебі мен әдеті мәселелерін қарастыруда ең алдымен, жазушының шығармашылық жолға бет бұруының, өзінің осы кажеттілігін сезініп, мойындап, жазуға біржолата ден қоюшың себебін білу жеке адам үшін қызықты да, әдебиет туралы ғылым үшін маңызды. Әр жазушының әдебиетке келуінің әр түрлі жолы болады. Бірақ қалай дегенмен де, жазушы қалам ұстауына себеп - өзі көргенінен жинақталған әсерлері мен оны шынайы, шырайлы баяндауға деген ішкі сұраныс.
Жазушының шығармашылық лабораториясында сирек кездесетін құбылыс - оның өз шығармаларын туған тілінде емес, орыс тілінде жаза бастауы. Ш. Айтматов 1965 жылға дейін қырғыз тілінде жазды, «Қош, Гүлсары» повесінен бастап орыс тілінде жазуға көшті. Қазіргі күні Ш. Айтматов билингвизмі өз алдына бөлек ғылыми зерттеу пәніне алынып отыр. Орыс тілінде жазу жазушының әлем әдебиетінің көркемдік әлеміне еркін енуіне, жазушылық шеберлік сырларына ерте қанығуына септігін тигізді.
Шығармашылық лаборатория шегінде көп ретте «шығармашылық азабы шығармашылық рахаты» ұғым-түсініктері жөнінде сауалдарға жауап таба аламыз. Ш. Айтматовқа қатысты алғанда, бұл сұраққа З. Қабдолов байқауларынан таба аламыз. Ш. Айтматов жазу жұмысы кезінде шығармашылық еңбектің «азабын» басқалардан кем тартпайды, сол азаптан арылу жолында өмір тәжірибесіне, дүниетанымына, суреткерлік нысанасына сүйенеді.
Жұмыс жасау тәртібі, шығарманы жазу алдында жоспар жасау материалдарды жүйелеу, алдын-ала дайындық, тәртіппен жазу немесе шабытпен жазу - бұлар да жазушының шығармашылық лабораториясына жат емес. Сонымен қатар, жазушының жұмыс жасауы бүгінгі күнде бірқалыпты емес, бұл оның түрлі қоғамдық, мемлекеттік қызметіне байланысты. Негізіне бірыңғай шығармашылықпен үзіліссіз айналысуды қалайды. Жазушының шығармашылық әдеті мен әдебіне байланысты нақты мәліметтер жазушының жақын қарындасы Р. Айтматованың баяндауында көрініс тапқан. Суреткердің күнделікті сағат таңғы 5-те тұрып жазатын дағдысы оның шығармашылық жұмыс тәртібінің сырын тануға көмектеседі. Таңғы тыныштық, ой мен сезімнің тұнық қалпы жазушы үшін аса маңызды.
Ш. Айтматовтың жұмыс тәртібі, әдебі мен әдеті, жазу құралы хақында ерекше қызықты, қадалып назар аударарлық дара ерекшелік көзге ұрып тұрмайды. Әйтсе де жазушының еңбекқорлығы, өмірден өткергендері мен көкейіне түйгендері жетелеуі, одан шығармашылық ой өзегінің тууы, ол ойдың авторды жазу столына алып келуі басқа жазушылардың тәжірибесінде де кездесетіні рас.
Жазушы кейіпкерлері өзінің махаббатымен, мұң шерімен, ар азабымен баурап алады, оның жан сыры ең бір маңызды әлемдей ашылады. Жазушы романдарында, повестерінде өз заманының, өз замандастарының, өзінің шындығын суреттейді, оның әрбір қаһарманында, Толғанай, Сейде, Едіге, Танабай, Бостон, Авдий, Борк, Филофей, Юнгер, тіпті Обер Кандалов, Гришан, Гаңсыкбаев, Ысмайыл, т.б. - барлық кейіпкерлерінде жазушының әр адамның бүкіл адамзат алдындағы жауапкершілігін сезіну керектігі, барлық қасірет атаулының түп-тамырын жою қажеттігі туралы ақыл-парасатқа толы ойлары, толғаныстары жатыр. Автордың философиялық ойлары мен толғаныстары, шығармашылық мұраттары образ, типтік бейне арқылы жинақталған. Жазушының «Боранды бекет» романындағы басты тұлға - Едіге. Бұл - өте күрделі образ. Автор өзінің жан-дүниесінде, жүрегінде орныққан таным-түйсікті өзінің романының бас кейіпкері Едіге бейнесі арқылы ашады. Суреткердің асыл ойларын жеткізетін кейіпкерлердің бірі - «Жан пида» романындағы Авдий. «Жан пида» романындағы осы бейне арқылы жазушы әлемдеғі ең қымбат байлық адам және оның ақыл-ойы, сол ақыл-ойды дұрыс пайдалану адам тіршілігінің мәні екенін, дін де, тіл де қай заманда болмасын өмір сүргенін, әлі де өмір сүретінін, ал Авдий Каллистратов сияқты өз халқына жанашыр, қандай қиын-қыстау жағдайында да ойы мен бойындағы жақсылық нұрын жоғалтпайтын, жамандыққа, зұлымдыққа бармайтын, мұраты биік тұлғалардың шындығын жоғары бағалайды. «Белгілі дәрежеде, Авдий - менің өзім» - дейді автор жапон жазушысы, ойшыл Дайсаку Икэдамен диалогында. Жазушы жасаған типтерде өмірдің шындық құбылыстары автордың ой-арман, мұрат-тілектерімен суреткерлік нысана тұрғысымен тұтасып, бөліп-жаруға келмейтін біртұтас көркемдік құбылыс деңгейінде көрініс тапқан. Авдий бейнесі арқылы жазушы "қазір бүкіл дүниенің құрып кету қаупі барлық адамзатты алаңдататынын, бұл апат әлдебір жақтан келмейтінін, оны адамдардың өзі жасайтынын" айтып, адамның рухани байлығын жетілдіру қажеттігін танытатын идеяны ұсынады. Авдий - адамның рухани құлдырауына қарсы тұрған, жастардың арасында орын алған немқұрайдылық, инерттілік жайын сынға алған күрескер рухтың типтік бейнесі.
Әдебиеттер тізімі:
1. Кәрібекова А.Ж. «Ш. Айтматовтың шығармашылық лабороториясы»
Автореферат. Алматы 2006ж
2. Шерхан Мұртоза «Айқайлап атқан сөз»
Егеменді Қазақстан 1999-26 наурыз
3. Елеусінова Г. «Шыңғыс Айтматов публицистикасы»
«Қазақ тілі мен әдебиеті 1999 №4 саны
4. Ақатаев С. «Ш.Айтматовтың «Боранды бекеті романының негізгі»
Білім және еңбек 1985ж, №4 саны 29-39 беттер.
5. Сайлаубек Естайұлы «Алатау мен айсберг феномені»
Алматы Ақмола 1998ж, 11 желтоқсан
6.Алдамжаров Б. «Адамзаттың Айтматовы» аңыздың ақыры»
Жұлдыз -20003ж №4 саны 143-163 беттер
7 Шәукарова М. «Ш. Айтматовтың шығармасына арналған» Оңтүстік
Қазақстан 1987,1-қазан
8. Әкімов Т. «Дос жайлы сұхбат» Ш.Айтматов 60 жаста» Қазақ әдебиеті
1988ж, 9- желтоқсан.
9. Шерхан Мұратаза «Шыңғыс және шыңдық» социалистік Қазақстан
1988ж. 11 желтоқсан
10. Мағауин М. «Ұлтсыздану ұраны», Жұлдыз, 2004 ж. №7
11. Балқыбек Ә. «Шыңғысхан - далалық тұлға», Қазақ әдебиеті, 2001 ж.
12. Мырзахметұлы М. «Түркістан-Тараз арасы». Астана, 2002 ж.
13. Тәжиев Б.М. «Шаханов неге шақарлана береді?», Жұлдыз. 2003 ж.
14. Рысалды Қ. «Шыңғысханды дәріптеу – басқыншылықты дәріптеу», Ана тілі. 2003 ж.
15. Есім Ғ.»Шыңғысхан вирусы» , Егеменді Қазақстан. 2001 ж.
16. М.Шаханов «Айтматов Ш. Шыңғысханға деген қатерлі құлшылық», Жас Алаш. 2002 ж.
17. Зардыхан Қ. «Шыңғысхан тақырыбы қиял, хикаялармен алынатын биік емес», Жас Алаш. 2004 ж.
1. Кәрібекова А.Ж. «Ш. Айтматовтың шығармашылық лабороториясы»
Автореферат. Алматы 2006ж
2. Шерхан Мұртоза «Айқайлап атқан сөз»
Егеменді Қазақстан 1999-26 наурыз
3. Елеусінова Г. «Шыңғыс Айтматов публицистикасы»
«Қазақ тілі мен әдебиеті 1999 №4 саны
4. Ақатаев С. «Ш.Айтматовтың «Боранды бекеті романының негізгі»
Білім және еңбек 1985ж, №4 саны 29-39 беттер.
5. Сайлаубек Естайұлы «Алатау мен айсберг феномені»
Алматы Ақмола 1998ж, 11 желтоқсан
6.Алдамжаров Б. «Адамзаттың Айтматовы» аңыздың ақыры»
Жұлдыз -20003ж №4 саны 143-163 беттер
7 Шәукарова М. «Ш. Айтматовтың шығармасына арналған» Оңтүстік
Қазақстан 1987,1-қазан
8. Әкімов Т. «Дос жайлы сұхбат» Ш.Айтматов 60 жаста» Қазақ әдебиеті
1988ж, 9- желтоқсан.
9. Шерхан Мұратаза «Шыңғыс және шыңдық» социалистік Қазақстан
1988ж. 11 желтоқсан
10. Мағауин М. «Ұлтсыздану ұраны», Жұлдыз, 2004 ж. №7
11. Балқыбек Ә. «Шыңғысхан - далалық тұлға», Қазақ әдебиеті, 2001 ж.
12. Мырзахметұлы М. «Түркістан-Тараз арасы». Астана, 2002 ж.
13. Тәжиев Б.М. «Шаханов неге шақарлана береді?», Жұлдыз. 2003 ж.
14. Рысалды Қ. «Шыңғысханды дәріптеу – басқыншылықты дәріптеу», Ана тілі. 2003 ж.
15. Есім Ғ.»Шыңғысхан вирусы» , Егеменді Қазақстан. 2001 ж.
16. М.Шаханов «Айтматов Ш. Шыңғысханға деген қатерлі құлшылық», Жас Алаш. 2002 ж.
17. Зардыхан Қ. «Шыңғысхан тақырыбы қиял, хикаялармен алынатын биік емес», Жас Алаш. 2004 ж.
Тема: Шыңғыс Айтматовтың Борынды бекет романындағы мәңгүрттену процесі
Мазмұны:
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
І. Тарау.
Мифологиялық кеңістік
ІІ. Тарау
Әдеби реалды кеңістік
ІІІ. Тарау.
Ғылыми –фантастикалық кеңістік.
ІІІ. Қорытынды.
ІV.Әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Ш. Айтматовтың шығармалары ғана емес, оның шығармашылық өмірі де
кейінгі ұрпақ үшін үлгі-өнеге. Жазушының шығармасының тарихы тақырып
табудан басталады. Тақырып табу ерекшелігі, оның жолдары, себеп-салдары
қаламгер табиғатына, жазушы дүниетанымына байланысты анықталады. Сондықтан
суреткердің өмір жолы мен шығармашылығын тығыз бірлікте қарастырудың мәні
жоғары. Автор бала кезінде өмірді жарқын, ырысты жағынан көрген болса,
соғыс кезінде оның қатал шындықтарын таниды. Халықтың азап пен тозаққа
белшесінен малынып тұрса да жаманшылық алдында жасымай, небір қиындықтарды
қыңқ демей көтеріп, хас батырша қайрат қылған қаһармандығын көріп, біледі.
Осының бәрі кейінірек жазушының Бетпе-бет, Құс жолы, Жәмила, Шынарым
менің, шырайлым менің шығармаларында көрініс тапты. Оның көпшілік
шығармаларында ауыл өмірі, соғыс кезіндегі және соғыстан кейінгі кезең
шындықтары, қарапайым еңбек, шаруашылық адамдарының өмірі суреттелген. Ш.
Айтматов ауылда өсіп, соғыстың ауыр жылдарында және одан кейінгі қиын
кезеңде еңбек етті, азамат ретінде қалыптасты. Сондықтан ол шығармаларында
өз өмірінің шындықтарына сүйенеді. Ш. Айтматов - өмірден өткергені мен
сезініп-түйгендерінің жазушысы.
Ақын шығармашылық таңдауы - өз көкірегінде көптен сақталып,
қордаланып жиналған әсерлердің негізінде жазу. Тақырып, идея, образ - бәрі
де осы негізден бастау алады. Бұл жазушының шығармашылық лабораториясында
біртұтас жүйе ретінде қалыптасқан. Уақыт өткен сайын қаламгер шығармашылық
еңбек үстінде естелікке, өмірбаяндық шындықтарға үңіліп отырады.
Шығармаларының тууына негіз болатын материал жинаудың басқа да
салалары - ғылыми ақпарат көздері, арнаулы әдебиеттер арқылы мәліметтер мен
фактілер жинақтау, зерттеу, танымға деген құштарлық Ш. Айтматовтың өмір
туралы білімін, өмірлік тәжірибесін өлшеусіз байытты. Адам мен қоғам, адам
мен қоршаған орта туралы ұшан-теңіз білімі мен білген үстіне біле түсуге
деген қызығушылық құштарлық Ш. Айтматовтың шығармаларынан да, мақалаларынан
да көрінеді. Өмірді тануға деген осы қызығушылық пен құштарлық жазушының
шығармашылық тұлғасын даралайтын басты ерекшеліктер қатарына жатады.
XX ғасыр әлем тарихында қарама-қайшылығы көп, идеологиялық тартысқа
толы, ғаламдық проблемалары орасан мол дәуір екені белгілі. Мұндай күн
әлемдегі барлық халықтың прогресшіл ойшыл суреткерлерінің еңбегінің
танымдық және тағлымдық мәні өте үлкен. Осы ретте Ш. Айтматов өзінің іс-
әрекетімен, шығармашылық еңбегімен әлемдік деңгейде ой тастаған, көркемдік
дүниетанымымен адамзатты ойландырған, адамдыққа адамгершілік ірі қоғам
және қалам қайраткері болып табылады.
Жазушының еңбегі, әдебі мен әдеті мәселелерін қарастыруда ең алдымен,
жазушының шығармашылық жолға бет бұруының, өзінің осы кажеттілігін
сезініп, мойындап, жазуға біржолата ден қоюшың себебін білу жеке адам үшін
қызықты да, әдебиет туралы ғылым үшін маңызды. Әр жазушының әдебиетке
келуінің әр түрлі жолы болады. Бірақ қалай дегенмен де, жазушы қалам
ұстауына себеп - өзі көргенінен жинақталған әсерлері мен оны шынайы,
шырайлы баяндауға деген ішкі сұраныс.
Жазушының шығармашылық лабораториясында сирек кездесетін құбылыс -
оның өз шығармаларын туған тілінде емес, орыс тілінде жаза
бастауы. Ш. Айтматов 1965 жылға дейін қырғыз тілінде жазды,
Қош, Гүлсары повесінен бастап орыс тілінде жазуға көшті.
Қазіргі күні Ш. Айтматов билингвизмі өз алдына бөлек ғылыми зерттеу
пәніне алынып отыр. Орыс тілінде жазу жазушының әлем әдебиетінің
көркемдік әлеміне еркін енуіне, жазушылық шеберлік сырларына ерте
қанығуына септігін тигізді.
Шығармашылық лаборатория шегінде көп ретте шығармашылық азабы
шығармашылық рахаты ұғым-түсініктері жөнінде сауалдарға жауап таба аламыз.
Ш. Айтматовқа қатысты алғанда, бұл сұраққа З. Қабдолов байқауларынан таба
аламыз. Ш. Айтматов жазу жұмысы кезінде шығармашылық еңбектің азабын
басқалардан кем тартпайды, сол азаптан арылу жолында өмір
тәжірибесіне, дүниетанымына, суреткерлік нысанасына сүйенеді.
Жұмыс жасау тәртібі, шығарманы жазу алдында жоспар
жасау материалдарды жүйелеу, алдын-ала дайындық, тәртіппен жазу немесе
шабытпен жазу - бұлар да жазушының шығармашылық лабораториясына
жат емес. Сонымен қатар, жазушының жұмыс жасауы бүгінгі күнде бірқалыпты
емес, бұл оның түрлі қоғамдық, мемлекеттік қызметіне байланысты. Негізіне
бірыңғай шығармашылықпен үзіліссіз айналысуды қалайды.
Жазушының шығармашылық әдеті мен әдебіне байланысты нақты мәліметтер
жазушының жақын қарындасы Р. Айтматованың
баяндауында көрініс тапқан. Суреткердің күнделікті сағат таңғы 5-те тұрып
жазатын дағдысы оның шығармашылық жұмыс тәртібінің сырын тануға
көмектеседі. Таңғы тыныштық, ой мен сезімнің тұнық қалпы жазушы үшін аса
маңызды.
Ш. Айтматовтың жұмыс тәртібі, әдебі мен әдеті, жазу құралы хақында
ерекше қызықты, қадалып назар аударарлық дара ерекшелік көзге ұрып
тұрмайды. Әйтсе де жазушының еңбекқорлығы, өмірден өткергендері мен
көкейіне түйгендері жетелеуі, одан шығармашылық ой өзегінің тууы, ол ойдың
авторды жазу столына алып келуі басқа жазушылардың тәжірибесінде
де кездесетіні рас.
Жазушы кейіпкерлері өзінің махаббатымен, мұң шерімен, ар азабымен
баурап алады, оның жан сыры ең бір маңызды әлемдей ашылады. Жазушы
романдарында, повестерінде өз заманының, өз замандастарының, өзінің
шындығын суреттейді, оның әрбір қаһарманында, Толғанай, Сейде, Едіге,
Танабай, Бостон, Авдий, Борк, Филофей, Юнгер, тіпті Обер Кандалов, Гришан,
Гаңсыкбаев, Ысмайыл, т.б. - барлық кейіпкерлерінде жазушының әр адамның
бүкіл адамзат алдындағы жауапкершілігін сезіну керектігі, барлық қасірет
атаулының түп-тамырын жою қажеттігі туралы ақыл-парасатқа толы ойлары,
толғаныстары жатыр. Автордың философиялық ойлары мен толғаныстары,
шығармашылық мұраттары образ, типтік бейне арқылы жинақталған. Жазушының
Боранды бекет романындағы басты тұлға - Едіге. Бұл - өте күрделі образ.
Автор өзінің жан-дүниесінде, жүрегінде орныққан таным-түйсікті өзінің
романының бас кейіпкері Едіге бейнесі арқылы ашады. Суреткердің асыл
ойларын жеткізетін кейіпкерлердің бірі - Жан пида романындағы Авдий. Жан
пида романындағы осы бейне арқылы жазушы әлемдеғі ең қымбат байлық адам
және оның ақыл-ойы, сол ақыл-ойды дұрыс пайдалану адам тіршілігінің мәні
екенін, дін де, тіл де қай заманда болмасын өмір сүргенін, әлі де өмір
сүретінін, ал Авдий Каллистратов сияқты өз халқына жанашыр, қандай қиын-
қыстау жағдайында да ойы мен бойындағы жақсылық нұрын жоғалтпайтын,
жамандыққа, зұлымдыққа бармайтын, мұраты биік тұлғалардың шындығын жоғары
бағалайды. Белгілі дәрежеде, Авдий - менің өзім - дейді автор жапон
жазушысы, ойшыл Дайсаку Икэдамен диалогында. Жазушы жасаған типтерде
өмірдің шындық құбылыстары автордың ой-арман, мұрат-тілектерімен
суреткерлік нысана тұрғысымен тұтасып, бөліп-жаруға келмейтін біртұтас
көркемдік құбылыс деңгейінде көрініс тапқан. Авдий бейнесі арқылы жазушы
"қазір бүкіл дүниенің құрып кету қаупі барлық адамзатты алаңдататынын, бұл
апат әлдебір жақтан келмейтінін, оны адамдардың өзі жасайтынын" айтып,
адамның рухани байлығын жетілдіру қажеттігін танытатын идеяны ұсынады.
Авдий - адамның рухани құлдырауына қарсы тұрған, жастардың арасында орын
алған немқұрайдылық, инерттілік жайын сынға алған күрескер рухтың типтік
бейнесі.
Сандро - жазушының ойдан шығарған кейіпкерлерінің бірі. Осындай
кейіпкерлердің қатарына Боранды бекет романындағы Сәбитжанды да
қосуымызға болады. Бұлардың өмірде елесі бары анық. Сәбитжан бейнесі арқылы
автор адамның өз еркімен және өз еркінен тыс қабылдаған мәнгүрттік жайын
көрсеткен еді. Жазушының тыңнан түрен салған романы Кассандра
көшбасындағы басты кейіпкер - Филофей. Бұл - тегі де, елі де белгісіз
ғалым, интеллектуал. Филофей - болашақтың басты жауапкершілігі өздерінде
болып табылатын интеллектуалдар бейнесін жинақтайтын типтік бейнесі Ш.
Айтматов шығармаларында адам образдарымен егіз өрілетін көптеген жан-жануар
(анималистикалық) бейнелері бар. Едіге мен Қаранар, Гүлсары мен Танабай,
Ақбара мен Авдий бейнелері егіздеу тәсілінің аясында жазушының ең бір асыл
ойларын тереңдете түсуде айрықша мәнді болып табылады. Ал шығармашылық
лаборатория тұрғысынан сөз еткенде, анималистикалық образдар жазушының ірі
психолог және табиғаттын тамаша білгірі екендігін көрсетеді. Жастайынан
табиғатпен егіз өмір сүрген жазушы енбектің, тұрмыстық, өмірдің жаңа
жағдайында адамның өзінің табиғи және тамаша адамдық қасиеттерінен айырылып
қалмауы, жан дүниесінің жарқын, ізгілікті болып қала беруі аса маңызды
екендігін суреткерлік концепция деңгейіне көтеріп суреттейді.
Жазушының Құс жолы повесінің кейіпкері Қасымның прототипі Тойлыбай
Үсібәлиев деп тануға болады. Жазушы өзінің Жәмила повесі туралы бір
сөзінде мен соның комбайны туралы жаздым деп көрсеткенмен повесте
комбайнер туралы бір ауыз сөз кездеспейді, мұндай оқиға жоқ. Екіншіден,
комбайнер туралы тек Құс жолы повесінде ғана баяндалған. Жазушы қызу егін
орағы кезіндегі ел еңбегінен, көрген-ұққанынан, кейіннен аты аңызға
айналғав Тойлыбай Үсібәлиевтің өз көңіліне ұялаған бейнесінен аталған
повесінде кісілік келбеті өте биік типтік образ жасаған. Повесте Қасым және
оның комбайншылық еңбегі ерекше қанық суреттелген. Бұл жерде жазушы өмірде
өзі көріп, білген кісінің мінез-құлқын, адамгершілік байлығын өз
кейіпкерінің характерін даралау барысында барынша тиімді пайдаланған.
Жазушының естелігінде соғыс жылдарындағы әйелдер жөнінде айрықша
құрметпен айтылған. Бетпе-бет, Құс жолы. Жамила повестеріндегі Сейде,
Толғанай, Жәмила - типтік көркем образ дәрежесінде биік жырланған. Жазушы
көркем туындыларындағы әйелдер бейнесіне өзінің барлық алғысын, мақтанышын,
таңданысын және оған деген аянышын бірден сыйдыруды мақсат тұтады. Аталған
кейіпкерлердің де өмірде прототиптері бар. Негізінен. Ш. Айтматов өз
шығармаларында бұл кейіпкерлерінің портретін даралап бермейді. Бірақ
шығармадағы мінездері мен сөздерінен, іс-әрекетінен яғни ішкі дүниесі мен
болмысынан Толғанайдың да, Сейде мен Жәмиланың да сыртқы кескін-келбетін,
образын дәл елестете аламыз. Олардың өмірдегі түптұлғаларының фотосуреттері
де осындай бейнені көрсетеді. Типтің арғы жағынан прототиптің елесі көрініп
тұрады.
Жәмиланың сыртқы түр-түсін білдіретін суреттер шамалы-ақ. Оқырман
Жәмиланы сүйкімді, нәзік бітімді, бірақ жігерлі адам ретінде қабылдайды.
Жәмиланың өмірдегі түптұлғасының фотосуретінен де оның сопақ жүзді,
сүйкімді, ұзынша бойлы, жіңішке біткен, көркем болғандығы көрінеді.
Теңіз жағалай жүгірген тарғыл төбет повесінде Владимир Сангиге деп
арнайы көрсетілген. Бұл арнау жазушының өзінің қаламдас досына деген
сүйіспеншілігін, құрметін ғана емес, шығарманың ой-өзегінің қайнар көзін де
ашып білуге мүмкіндік береді. Шығарманың тууына негіз болатын өзгінің
жанама ықпалы болсын, қандай өмірлік материал болсын - олар шығарма
жүйесінде тек жазушының көркемдік ойлау процесінде саралап, жинақтай ілуі
негізінде ғана өзіндік құндылыққа ие болады. Ш. Айтматов өз шығармасында
мұны ғажап жүзеге асырған.
Жамила повесінінің алғашқы аты Әуен болған. Шығармаға негіз болған
оқиға туралы жазушының баяндауы өте қызықты. Жазушының өз естелігі мен
көркем шығармаларындағы оқиғаларды салыстырап қарасақ, осы повестегі жалпы
сюжет қана емес, жекелеген оқиғалар да жазушының өмірден көрген, әсерін өз
басынан өткерген шындық құыбылыстар тобынан алынғанын көреміз.
Бұл повесінде суреткер соғыс жылдарындағы қиыншылықты көрсеткісі
келгені мәлім. Бидайды қаптап, траппен көтеретін қабылдау пунктіндегі
жұмыстар, арбамен дән тасыған жолдар - бәрі-бәрі де жазушының жас шағында
көзімен көрген, басынан өткерген жағдайлары.
Жазушының Алғашқы мұғалім повесінде баяндалатын оқиға Қазан
төңкерісінің алғашқы кезеніндегі ауыл өмірі, ондағы жаңа өзгерістер туралы
екені белгілі. Әрине, бұл кезең жазушы Ш. Айтматов өмір сүрген уақыттан
әлде қайда ерте, алыс жатыр. Дегенмен, жазушының шығармашылық
лабораториясына үңілсек, осы повеске арқау болған еш тәжірибесіз, еш
дайындықсыз бала оқытудан, мұғалімдік қызмет атқару оқиғасының ешқандай
жасандылық байқалмай, шындық өмірдегідей, сол заманның өзі келіп әңгіме
айтып тұрғандай болып суреттелуінің сырларына қанығуға болады. Әйтсе де,
Алғашқы мұғалім повесінің жазылуында да жазушының өзінің өмірбаяндық
тәжірибелерінің әсерлері болған. Бірақ шығармаға арқау болған өмір
материалының мезгілі басқа кезеңге ауыстырылған, соған сәйкес мазмұны да
өзгертілген. Повестегі негізгі оқиға да, жекелеген оқиғалар да, нақтылы
айтканда, Дүйсенді қасқырлардың қаумалап, астындағы атын жарғаны, езі зорға
қашып құтылғаны, Ерте келген тырналар повесіндегі Сұлтанмұраттың,
қасқырмен қарсы келуге дайындалу оқиғасы, кейінгі Жан пида романындағы
Ақбөрі мен Тасшайнар өмірі, т.б. қасқырлар өміріне байланысты суреттер де
жазушының шындық өмірде көргендерімен тығыз байланысты.
Суреткер барлық шығармаларының оқиғалық өзегін өз өмірінің
шындықтарынан ала бермейтіні белгілі. Ш. Айтматовтың осындай өзгешелеу
жолмен туған повесі - Шынарым менің, шырайлым менің. Шығарманы талдау
негізінде бұл туынды қаламгердің өмір құбылыстарының айрықша бір түрімен
бетпе-бет ұшырасуынан алған әсерінен туғандығын тұжырымдаймыз. Повесте қиын
асулардың азабы, шофердің, жол шеберлерінің ауыр енбегі бірлікте
бейнеленген. Тянь-Шань жолы, әсіресе, Долон асуының тік және күз
бұрылымдары көп. Оның қауіпті суреті жазушыға жақсы мәлім, сапарда жүріп
өткен жолдары көрінісінен алынған.
Ақ кеме повесінің ой-өзегінің қалай пайда болғаны туралы дәл деректі
жазушының баяндауларынан таба аламыз. Повестен көркем берілген табиғат
суреттері автордың туған жерінің алуан түрлі көрінісінен алынған. Повесте
баланың әркез өзінше сөйлесіп, сырласып, ойнап жүретін түрлі мүсіндегі
тастары - жазушьшың балалық шағын өткізген жерлердің ескерткіштері. Жазушы
солардың бәрін жандандырып, сезімге бөлеп суреттейді.
Ш. Айтматовтың шығармаларының әрқайсысының өзіне ғана тән жазылу
тарихы бар. Бұл ерекшелік әр шығарманың тақырыбына, ой өзегіне сай
анықталады. Сонымен қатар, автордың шығармаларының бәріне ортақ факторлар
бap.
Бірде жазушы Мәскеуге сапарға шығады. Поезд Қызылорда аумағында жүріп
келе жатқанда, радио Байқоңырдан кезекті космос кораблінің
ұшырылғанын хабарлайды. Вагон терезесінен ұшы-қиыры көрінбейтін байтақ
далаға көз салып, ұзақ ойға түскен жазушы санасында бір оқыс ой қылаң
береді: жер шары жерден тыс тұрған бір ақыл ойдан туған космостық белдеумен
құрсауланып, басқа әлемнен қол үзіп, оқшауланып қалса не болмақ? Кездейсоқ
туған осы ой жазушының тынышын алады, қиялын қозғайды, бала кезінде естіген
мәңгүрт туралы аңыз мына ойдың ағысында қайта жаңғырады. Боранды бекет
романының ғақли ой-өзегі осылай пайда болады. Жазушының осы ой өзегінің
толысуын жетілуіне, ықпал еткен тағы бір жайды айтқан дұрыс. 1984 жылы
азған Әлемдік тартылыс заңы атты мақаласында жазушы Альдо Мороның
қолды болуы және өлтірілуі бүкіл әлемді дүр сілкіндіргеніне, бұл
трагедияның өзіне де қатты әсер еткеніне көңіл бөледі.
Жазушының шығармашылық лабораториясына тән ерекшеліктерді өмір
құбылыстарын жинақтау жолындағы еңбегінің сипатымен анықталады. Болашақ
шығармасының тақырыбы мен идеясы айқындалған соң, көп жазушылар өмірлік
материалдар іздейді, оларды жинайды. III. Айтматов болашақ шығармасына
қажетті материалдарды жалпы өмірден емес, өз өмірінің сабақтарымен салалас
іздейді, содан табады. Асықпай өз өмірінің сабақтарына үңіледі, балалық шақ
туралы еске алу, жеке өмірінің тәжірибелері, байқаулары, көргендері - бәрі
де тақырып пен идеяның бағытына сәйкес ой елегінен жүйеге түседі, ақыры
жазылар шығарманың өзегін түзеді.
Бірақ бұл да оп-оңай жүзеге асатын процесс емес. Жазушы өз шығармасын
жазу үшін жазу столына отырады екен, содан соң ойына, қиялына сүйеніп жаза
қояды ең асығыстық болады. Ойдағы, көңілдегі, естегі әсерлер,
оқиғалар ешқайда қашпайды. Ал суреттеліп отырған оқиғалар желісінен
түйінделетін идея, ой өзегі белгілі бір мәселе төңірегінде неғұрлым терең,
тіпті ғылыми сипаттағы ізденістер талап етеді. Мысалы, жазушы
Боранды бекет романында мәңгүрт тақырыбын барынша тиянақты, үлкен
ыждағаттықпен зерттейді. Ойына, өмірде түйгеніне бойлайды, әдебиеттерге
сүйенеді, халық әдебиетін қарайды, Манасты сүзіп шығады. Мәңгүрт
сөзінің шығу төркінін іздейді, Шіре сөзінің этимологиясын
зерттейді. Ел аузындағы адыздарға құлақ түреді. Манасшы С. Қаралаевтың
түсінігін тыңдайды. Әлемдегі басқа да мәліметтерді алады. Осы бағыттағы
ізденістер нәтижесінде алынған мол мағлұматтар автордың
шығармашылық қиялында басқа да деректермен, ұғымдармен тоғысу барысын жаңа
сапаға ие болады.
Қош, Гүлсары, Боранды Бекет, Кассандра таңбасы шығармаларында
оқырманға ерекше әсер қалдыратын, ғажайып суреттелген оқиғалар да, жазушы
өмірбаянындағы ең ұмытылмас сәулелі сәттері де автордың шығармашылық
қиялының сұрыптауынан өтіп, мардымсыз белгілерінен тазарады, ақырында
көркем әдебиеттің дара ерекшеліктерін түзетін факторларға айналады.
Суреткер өз туындыларында кейіпкердің ішкі сезімін, ой жарылысын,
эффектісін тереңнен ашып, шынайы суреттейді.
Шығармашылық қиялдың нақтылы өмір фактілеріне сәйкес келе бермейтін,
бірақ ақыл мен интуицияның көрсетуімен ашатын өз шындығы болады. Кассандра
таңбасы романында ғалым Филофей шарананың қарсылық белгісін ғарыштан
зондаж сәулелер жіберу арқылы анықтап, оған Кассандра таңбасы деп ат
береді. Бұл XX ғасырдың ойға келсе де, ақылға сыймастай оқиғасы еді. Ш.
Айтматовтың романың да, өзін де әлем жұртшылығы әртүрлі қабылдады. Бірақ,
Ш. Айтматовтың романында көтерілген мәселелер, суреттелген оқиғалар сыры әр
қырынан, әр түрлі деңгейде ашыла түсуде. Жасанды жолмен дүниеге бала әкелу,
терроризм, расизм, спид, т.б. ұғымдары бүгінгі күні ғаламның үлкен
проблемасына айналып отыр. Елбасымыз Н. Назарбаевтың еңбегінде санамаланып
көрсетілген осы мәселелер Ш. Айтматовтың Кассандра таңбасы романында
ерекше көркемдік таныммен таразыланған. Шығармашылық еңбек заңдылықтары
тұрғысынан алғанда, бұл Ш. Айтматовтың суреткерлік көрегендігін, алысты
бұрын болжап-бағамдай алатын шығармашылық кемеңгерлігін танытады.
Кассандра таңбасы романында ғалым кейіпкер өзінің тағдыры жасанды
жолмен әкелген адамдарының тағдырымен ұқсас екендігін біледі. Яғни жазушы
бұл романында да теңсіздіктің қандай апат әкелетінін бұрынғыдан кең
суреттеп, мәнін тереңдетіп, адамзатқа ескерту айтып отыр. Осындай маңызды
ойды көтеріп, шығарманың сюжетін құруда үлкен қызмет етіп тұрған жасанды
жолмен адам әкелу оқиғасы - бүгінгі заман шындығымен бетпе-бет келгенде
туған суреткерлік қиял нәтижесі. Сөйте тұра мұның негізінде өмірдің шындық
құбылыстары жатқаны да анық. Ал өмір шындығының игерілуіндегі автордың
идеясынан туындайтын басты көркемдік шешім - табиғат заңына қиянат жасамау.
Шындықты игерудегі жазушылық тұрғы табиғаттың тепе-теңдігіне,
үйлесіміне жасанды жолмен ықпал етуге болмайтыны тұрғы
табиғаттың заңдылықтарын сақтау мен қорғау туралы ақиқаттан бастау алады.
Жазушы Кассандра таңбасы романында бүгінгі күннің ғылыми-техникалық,
технологиялық жетістіктерін жинақтап шебер пайдалана білген. Ш. Айтматов
шығармаларының көркемдік идеялық жүйесінде халық творчествосы үлгілері мен
қатар этнография, археология, тарих салаларындағы материалдардың атқарар
ролі жоғары. Айтматовтанушы ғалым Л. Үкібаеваның жаңа зерттеу еңбегіндегі
баяндалған осы мәселенің зерттелу тарихын қарастыру нәтижесінде өз
тарапымыздан өзгеше бір қорытынды жасалды. Л. Үкібаева Ш. Айтматов пен
фольклор мәселесінің зерттелу тарихын екіге бөліп қарастырады да, бірінші
кезең зерттеулеріндегі ілгерілеу мен кемшіліктерді көрсете отырып, екінші
мезгілдегі, қазіргі уақыттағы қол жеткен табыстарды, негізгі тұжырымдарды
санамалап көрсетеді.
Бірақ, қазақ ғалымы ф.ғ.д., профессор Ж. Дедебаев ерекшелік
көрсетілмеген. Осы ретте Ш. Айтматов шығармашылық лабораториясында халық
әдебиеті үлгілерінің атқаратын қызметі мәселесінің зерттелу жайын жаңа
биікке көтеретін құнды бір әдіснамалық тұрғы қазақ әдебиеттану ғылымында
негізделгенін көреміз.
Жалпы, жазушының өмір шындығынан өнер туындысын жасау жолындағы
ізденістері мен жетістіктері оның өмір құбылыстарын жинақтаудағы
суреткерлік нысанасы мен биік мұратына негізделеді. Қаламгер еңбегіне тән
шығармашылық процесс үздіксіздігімен сипатталады.
Боранды бекет романын жазар алдындағы Ш.Айтматовтың өз ойын былай
жазады:
Еңбек сүйгіштік — адамның адамдық қасиетінің негізгі өлшемдерінің бірі
екендігі баршаға белгілі.
Осы тұрғыдан алғанда Едіге Жангелдин (оны білетін кісілер Боранды
Едіге деп те атайды) нағыз еңбеккер жан. Ол, былайша айтқанда, еңбегімен ел
мен жерді көркейтіп жүрген адамдардың бірі. Ол өзі өмір сүріп отырған
дәуірге терең тамыр жіберген адам, оның болмысының мәні де сонда — ол өз
заманының ұлы.
Міне, сондықтан да романда сөз болған проблемаларды ойға алғанда
дүниені тап соның— майдангердің, темір жол жұмыскерінің көзімен танудың мен
үшін айрықша маңызы болды. Шама-шарқымның жеткенінше бұл ниетімді жүзеге
асыруға тырысып бақтым да. Боранды Едіге бейнесі — басты зерттеу объектісі
еңбек адамы болған және болып та отырған социалистік реализмнің негізгі
принципіне деген менің өз көзқарасым.
Алайда мен еңбеккер деген ұғымды тек ол қарапайым, әдеттегі адам
болғаны үшін, ынтышынтысын салып жер жыртып, немесе мал бағып жүргені үшін
ғана дәріптеп, көкке көтеруден аулақпын. Өмірдегі мәңгілік және аз күндік
маңызы бар мәселелердің тоқайласуы тұрғысынан алып қарағанда еңбеккер —
адам тұлғасының биіктігіне, рухани өмірінің байлығына, өз заманының рухын
қаншалықты бойына сіңіре білгендігіне қарай бағаланады. Сол себепті мен
Боранды Едігені өз заманында орын теуіп отырған тіршілік тәртібінің
орталығына, өзімді толғандырып жүрген мәселелердің орталығына қоюға
тырыстым.
Боранды Едіге тек жаратылысы меп кәсібіне байланысты ғана еңбеккер
атанған адам емес. Ол — еқбекжанды адам. Еңбекжанды адам үнемі өзіне-өзі
сұрақ қоюмен болады, ал басқалар ондай сұрақтарға қашан да дайын жауап
тауып алады, сол себепті олар қандай да бір істі қаншалықты жақсы
атқармасын әрдайым ықылассыз орындайды, өмірден тек алуды ғана біледі.
Еңбекжанды адамдарды бір-бірімен әлденендей туыстық сезім жақындастырып
тұрғандай — олар бірін-бірі танып, түсінуге бейім, түсінбесе ойлануға
ықыласты. Біздің заманымыз оларға ой азығын бұрынғы ешбір заманда болып
көрмегендей мол дәрежеде беріп отыр. Адамзат қаперінің қазына байлығы
жерден космосқа қарай өрлеп барады.
XX ғасырдың соңындағы ең қасіретті қайшылық, сірә, адам ақыл-ойының
шексіздігі мен империализм туындатып отырған саяси, идеологиялық, нәсілдік
кедергілер кесірінен бұны іске жарата алмау арасындағы қайшылық шығар.
Космосқа тұрақты түрде қатыспаудың техникалық мүмкіндіктері жай ғана
пайда болып қоймай, адамзаттың экономикалық және экологиялық қажеттіліктері
осы мүмкіндікті іске асыруды табанды түрде талап етіп отырған бүгінгі
күннің жағдайында халықтар арасындағы алауыздықты қоздыру, материалдық
ресурстар мен ақыл-ой қуатын жанталаса қарулануға жұмсап рәсуа қылу адамға
қарсы жасалған қылмыстардың ішіндегі ең сорақы қылмыс саналады.
Тек халықаралық шиеленісті бәсеңдетушілік қана бүгінгі күні
прогрессивті саясат санала алады. Дүниеде бұдан артық маңызды міндет те
жоқ.
Бейбіт өмір сүруді үйренбесе адамзат жер бетінен мәңгіге жоғалады.
Адамзаттың бейбіт те бақытты өміріне төнген ең зор қауіптің бірі өзара
сенбестік, секемшілдік, теке-тірес, бақастық боп табылады.
Адамдар бір-біріне кешірімді бола алады, бірақ бір ыңғайда ойлау,
сөйте тұра адам кейпінен айрылмау, адамшылық қасиеттерін сақтап қалу
олардың қолынан келмейді. Адамды өзіндік даралығынан айыруға дейтін
құштарлық атам заманнан күні бүгінге дейін империялық, империалистік,
гегемонистік мақсат-мүдделерге серік боп келеді.
Өткенін білмейтін, жер бетіндегі орнын жаңадан анықтауға мәжбүр адам,
өз халқы мен басқа да халықтардыц тарихи тәжірибесінен айрылған адам тарихи
перспективадан тыс қалады, күнделікті тірлігінен басқа ештеңені білмейді.
Бұл құбылыстардың қосақтаса жүретігіне көз жеткізу үшін Қытайдағы
мәдени революцияны, өмірдің күрделі де қатпарлы диалектикасын Маоның
қызыл кітапшалары дейтіннен алынған бірнеше цитаттың деңгейіне дейін
төмендеткен халық санасын қалауынша құбылтушылықты. Қытай басшылығының
бүгінгі гегемонистік саясатының шырмауында қалған, тамыры тереңге кеткеп
көне дәстүрлері бар халықтың тағдырын еске алсақ та жеткілікті. Бір
қарағанда оғаштау көрінгенімен, басқа да бірқатар нәрселер, мысалға:
өткенді мансұқ ету немесе бұрмалау мен жан-жағын қытай қорғанымен қоршауға
мәжбүр боп отырған,— себебі бір халықтың барлық басқа халықтан артықшылығы
жайлы ойдан шығарылған өтірікті тек солай ғана сақтауға болатыны белгілі,—
шіреншек шовинизм де қосақтаса жүреді.
Бұрынғы шығармаларымдағыдай бұл жолы да мен өткен ұрпақтардың бізге
мұра етіп қалдырған тәжірибесі ретінде аңыздар мен ертегілерді, хикаяларды
тірек етіп отырмын. Сонымен қатар, жазушылық тәжірибемде тұңғыш рет
фантастикалық сюжетті пайдаланып отырмын. Алдыңғысы да, соңғысы да мен үшін
меншікті мақсат емес, жайғана ой амалы, шындықты тану мен түсіндіру
жолдарының бірі ғана.
Әрине, жерден тыс цивилизациямен арадағы байланысты сипаттауға қатысты
оқиғалар мен осы байланысқа орай болатын басқа да оқиғалардың бәрі де
шындыққа үш қайнаса сорпасы қосылмайтын нәрселер. Сарыөзек пен Невада
космодромдары да өмірде жоқ. Екі бөлек дүниені — екі түрлі системаны мен
бұл жерде тарихи шындықтан тыс, шартты түрде, ойын шарты ретінде ғана алып
отырмын. Барша космологиялық хикаяны мен жер бетіндегі адамдарға қатер
төндіріп тұрған ситуацияны әсірелеу арқылы жандандыра көрсету мақсатында
ойдан шығардым.
Ертедегі Грецияда Олимпиялық ойындар кезінде соғыс тоқтатылады екен —
бұл дүниенің ең қауіпті парадоксы да осы. Ал бүгінгі күні Олимпиада кейбір
елдер үшін қырғи-қабақ соғыстың желеуіне айналып отыр.
Фантастикалық ойдан шығарудың маңызына келсек, Достоевскийдің өзі
кезінде: Өнердегі фантастикалық өрнектің шегі де, шарты да бар.
Фантастикалық өрнектің шындыққа мейлінше жанасын, жақындауға тиістігі
сонша, сіз оған сеніп қалатындай болуыңыз керек,— деп жазғанды.
Достоевский фантастикалық өрнек заңын дәл анықтап берді. Шындығында да,
бағзы замандағылардың мифологиясы болсын, Гогольдің, Булгаковтың немесе
Маркстің фантастикалық реализмі болсын, ғылыми фантастика болсын — өзара
айырмашылығына қарамай бәрі де тек шындыққа жанасымдылығымен ғана
иландырады. Фантастикалық өрнек шындықтың белгілі бір жақтарын
тұлғаландырады, сөйтіп ойын шартын ұсынады да, өзі таңдан алған
сыпаттардың даму мүмкіндігін мейлінше ашып беруге тырысып, шындықтың жаңағы
жақтарын философиялық тұрғыда жинақтан көрсетеді.
Фантастикалық өрнек — өмір метафорасы, өмірді жаңа, бұрын байқалмаған
қырынан көрсетіп беретін әдіс. Метафоралар біздің заманымызда тек ғылыми-
техникалық жетістіктердің күні кеше фантастика саналатын салаларға баса-
көктеп кіргендігінен ғана қажет болып отырған жоқ, сонымен бірге және,
негізінен, өзіміз өмір сүріп отырған, экономикалық, саяси, идеологиялық,
нәсілдік қайшылықтар қыспаққа алып отырған әлемнің өзі фантастикалық
екендігінен де айрықша қажет болып отыр.
Сол себептен де мен романымның сарыөзектік метафоралары жеріміз
тағдырына деген жауапкершілігін еңбек адамының есіне тағы бір салуын
қалаймын..., - деп аяқтайды.
І Негізгі бөлім
Ежелден мереке мен берекеде тоғысқан қырғыз бен қазақ
халықтарының тарихи және мәдени жарастығы заманымыздың ірі
жазушысы, беделді қоғам қайраткері Шыңғыс Айтматовтың шығармаларынан бой
көрсетіп жатады. Жәмила, Қош бол, Гүлсары!, Ақ кеме повестеріндегі
қазақ адамдары аз аяда болса да негізгі идея мен уақиғалар
өзегінде жүреді, олар нақты кейіпкер жүгін көтөрмесе де
шығарманың интернационалдық қарымдылығын нығайтып, қосымша
тарихи-этнографиялық үрдіс, мәдени-этникалық нышан беріп
отырады. Сондықтан Шыңғыс Айтматовтың тұңғыш роман жанрында
шыққан Боранды бекет туындысы түгелдей қазақ жұмысшысының
образын сомдауға арналуын оқырман қауым жоғарыда айтылған дәстүрлі
жарастықтар деп танып, зор ілтифатпен қарсы алды. Роман
жуықта қазақ тілінде белгілі жазушы Ш. Мұртазаевтың
аудармасында жарық көрді.
Теңіз шетімен жүгірген тарғыл төбет повесін белгілі
кеңесші жазушысы В. Санги өте жоғары бағалай келіп, шығарманы XX
ғасыр аясында туған қырғыз совет әдебиетінің ғана сүбелі дүниесі
емес, қалыптасу үстінде тұрған нивх мәдениетінің де озық түлегі
деп санағаны аян. Дәйім озық дүниенің ұлттық шегінен бүкіл
адамзаттың, интернационалдың тегі басым. Боранды бекет қырғыз
бауырымыздың қаламынан шыққан қазақ әдебиетінің де мақтанышы
боларлық туынды. Ақыл-ауыс, ырыс-жұғыс. Бірінің атымен бірі атала беретін
терезесі тең, төсекте басы, төскейде малы қосылған екі ел бір
атаның адам ажырата алмас егіз ұланындай. Осы ынтымақтың әдебиеттегі
көрінісі — Боранды бекет болар, сірә.
Роман соғыстан кейінгі 40 жыл аясында атам заманнан Сарыөзек деп
аталып көткен сары дала төсін паналаған кішкенгай ғана теміржол разъезінде
еңбек ететін қатардағы қазақ жұмысшысының әлеуметтік-кісілік келбетін
сомдауға арналған. Күллі адамзат атаулының бүгінгі тынысын Оған соғы-сымың
майдангері, еңбекпен көзін ашқан Едігенің тағдыры арқылы бағдарлайды.
Заманымыздың еңбекқор кісілік тұлғасы қандай болуы керек? Кісілік-
адамгершілік қасиеттерді адам бойына байырқалатудың қандай тиімді амалдары
мен жолдары бар? Шыңғыс Айтматов өз оқушыларын осындай келелі сауалдарға
жауап беріп отырады. Бұл — қазіргі кезеңнің көкейкесті мәселесі. Кеңес
Одағы Орталық Комитетінің маусым (1983 ж.) Пленумы баршамызды осы
сұрақтардың түбегейлі шешімін табуға жұмылдырып отырғаны белгілі. Өйткені
нұрлы коммунистік болашақ құрылысшысын жаны таза, көкірегі ашық, жан-жақты
дамыған өрелі салауат иесі өтіп тәрбиелеу бүгінгі күн тәртібінде тұрған
келелі міндетіміз.
Шыңғыс Айтматов дәйім еңбек адамының әлеуметтік мұраттары мен кісілік
келбетін бейнелеуді өзінің творчестеолық принципіне айналдырғаны оқушы
қауымға бұрынғы шығармаларынан да жақсы таныс еді. Боранды бекетте бұл
концепция тіпті қордалана түскен екен де, роман көркем әдеби формада
жазылған терең ой қозғау философиялық шығармаға ұласқан. Ой қаузаушылық,
ой сүйгіштік — үлкен әдеби жанрдың ежелден машық қасиеті. Әдетте повесть
жанрынан жаңылмай жүрген жазушының бұл жолы романға құлаш ұруының осындай
салиқалы себебі бар секілді. Боранды бекеттің әдеби-эствтикалық
ерекшеліктері совет баспасөзінде де, шетел әдеби сынында да аталмай қалған
жоқ. боранды бекет бойынша орталық баспасөз бетінде ірі дискуссиялар
өтті, бұл — туындының әлеуметтік-саяси құндылығының айнымас белгісі. Оқушы
қауым бұл романға Кеңес одағының Мемлекеттік сыйлығы берілуін қуанышпен
қарсы алды.
Романда совет адамы алдында тұрған күллі мәселелер мейлінше ашық
қойылып, планетамыздың болашақ тағдырының да көкейкесті хал-ахуалын автор
қоса баяндап отырады... Роман әлемдік әдебиеттің осы ғасыр аяғындағы оң
озық туындыларының санатына жатады... Романды оқу және қайталай оқу
керек... Ол адамды тұңғиық ойға жетелей береді, оқығаннан сыры еш
сарқылмайды, — деп жазады прогресшіл француз сыншысы Жан Альбертини (Вуа
дю Лио-нэ, 1983, 27 январь, Литвратурный Киргиз-стан, № 5, 1984, с.
121—122), романның көркемдік және әлеуметтік-философиялық қарымдылығын
анықтай отырып.
Жалпы көп ұлтты совет әдебиеті үшін романның бас кейіпкері — Едіге
зерделі зейіннен шыңңан ұлттық және имтернационалдық сипаты тұтас күрделі
де тосын тұлға, тек отандық әдебиет емес, әлем әдебиетіндегі жаңа
тұрпаттағы жағымды кейіпкер, ұнамды қаһарманның әдебиетте бұрын-соңды
кездеспеген түрі. Оның тұла бойы тұнған сезім мен парасат, күрес пен қимыл,
толғаныс пен тебіреніс. Едіге дәйім әлеуметтік келісті іс-әрекет үстінде
жүретін тұлға.
Осы айтқанымызды Едігенің жалпы адамзаттық, интернационалдық келбеті
десек, сонымен бірге Едіге қазақ халқының дәстүрлі мәуелі тәрбиесінен
сусындап, көре-көре көсем болған ал азаматы: кішіге арда ага, өзінен
үлкенге ізгі іні, Үкібаладай аяулы әйелге—жар, тұлымдары желбіреген қос
қызына — мейірімді әке, Қазанғапқа — айнымас дос, Әбутәліп Құттыбавтар
семьясына адал да қадірмен қоңсы бола білген такті адам, Едігенің бойындағы
парасат оның табиғи қарапайымдылығы мен қайырымдылығы арқылы шыңдалған.
Сондықтан ол маңайын қаумалаған қалың елінің ортасында өмір кешкен мыңның
бірі, қатардағы қазақ, темір-жолдың қара жұмысшысы, малмен көзін ашқан
кешегі көшпелі халық өкілі.
Роман бірден шиеленістен, Едігенің бір еңбек коллективінде істейтін
ежелгі досы, жансүйер замандасы Қазанғаптың дүние салуынан басталады. Суық
хабарды жұмыс басында естіген Едігені абыржытар қазаның өзі емес,
қазамен қашан да қос қабаттасып жүретін адамның әлеуметтік тегі:
Қазанғаптай ұл да, қыз да өсірген ардагердің демі түгескен шақта аузына су
тамызып, басын сүйеп, бетін жабар жан болмай, қаңыраған иен үйде жан
тапсыруы, Қандай асыл еді десеңші! Ақырында жүзін жабатын адам да болмай
қалды қасында... ит өліміндей болды... — Үкібала күйеуінің ойын айтады.
Едіге іштей егіледі. Асыл азаматтың ит өліміндей, қарғысқа ұшырағандай
дүние салуы Едігені қатты күйзелтеді, терең тебіреніске түсіреді. Осы оқиға
бас кейіпкердің роман бойындағы барлың қимыл-әрекеті мен ой парасатына
қозғаушы болады.
Әдетте, қаза тек Едіге емес, иісі қазақ үшін үлкен сын. Кезінде
соғыстан миы шайқалып, мүгедек болып қайтқан Едігеге Қазанғап қол ұшын
созып, жәрдемдесіп, дос жолына малын садақа етіп, Едігенің босағасына
Қаранарды байлап, шама шарқынша көмегін көрсетсе, енді, қазақ
этнографиясының дәстүрлі жосығы бойынша, Қазанғап жолына Едігенің жаны
садақа болар күн туды. Бұл — Едігенің шабылатын тұсы. Қаза дара келмей,
Едіге өміріне ғасырға татырлық бір күнді арқалай келеді. Романның қосалқы
Ғасырдан да ұзақ бір күн аталу себебі осы болар.
Сондықтан бұл күн — дос парызы өтелетін киелі күн. Қазанғап алдында
тіріде қайтпас борышы бар. Бардың малын, жоқтың артын ашатын қазақтың
қаралы салты басталатын күн. Дүниеге халықтық түсінікті санасына түйіп
өскен Едіге үшін бүгін Қазанғаптай азаматты жерлеу күні кісіліктің борышын
өтемек. Қазақ тарихи кезеңдерін азаматтарының ғұмырымен өлшейді,
ардагерлерінің өмірімен бунақтайды. Едіге үшін де оның өз ғұмырының
Қазанғаптай азаматы бар кезеңі тамамдалды. Қазанғап пен Едіге қатары
жарасқан азаматтар еді. Едіге Қазанғаптың қоғам алдында жүгін өз еркімен
мойнына алды. Едіге тұлғасын театр сахнасына алып шыққан Кеңес Одағының
Халың артисі Михаил Ульянов Едігені заманымыздың ірі азаматы, (личность)
қайталанбас ардагері (он был он) деп таниды. Баға — әділ.
Романға осындай дәстүрлі қазақ азаматтары арасындағы байырғы, бірақ
өрелі кісілік салауаттарымен танылатын қарым-қатынастарды арқау етіп,
жазушы халық өмірін саралауда ыждаһаттылық пен біліктілік танытқан. Бұл —
шығарманың шыншылдық сипатының айнымас кепілі. Осы жәйді аңғарған
француздың марксист-сыншысы К. Прево Боранды бекетті 60 жастағы қазақ
ақсақалының сезім тәрбиелеушісі болған нағыз (шынайы) роман екен
деп бағалайды.
Біздің талдауымызға түскен романның этнографиялық тегі оның
композициялық құрылымынан да байқалады. Роман желісі, уақиғалардың баяндалу
peтi, басқаша айтқанда, шығарманың ішкі формасы қазақ этнографиясының
арыздасу-қоштасу салтын негіз еткен.
Қазанғап болса Едігенің үйрек жүнді оттасы, қарға жүнді қандасы,
отыз жыл өндірісте жұбы жазылмаған әріптес досы. Шыңғыс Айтматов осы
достықтың этнографиялық мәнін шынайы элиталық деңгейге көтере білген:
Қазанғап — Едігенің асыл адам туралы санасына ұялаған түйсігі де. Сондықтан
Едіге жерлеу күні өткен дос ғұмырының босағасы мен төрін, жаманы мен
жақсысын, биігі мен аласасын тергеу үстінде пейіл тазалығын өзіне шарт
санайды, дос ғұмырына баға беруші, сараптаушы өзі болғандықтан өз бойының,
ар-ожданының қылаусыз тазалығын да өлшеп отырады. Сондықтан бас кейіпкердің
көз алдынан тек досының ғана емес, өз өмірінің де белестері мен асулары
тізбектеліп өтіп жатады...
Осындай этнографиялық жосық-жоралғының орындалуы үстінде дүние салған
жан тірі кезінде адам баласына қандай салауаттар жасады, кімге сүйеніш,
тірек, қамқоршы бола алды, кімге залалдық жасады, кімді жәбірледі және т.
т. қара қылға тізіп зейін мен ұждан елегінен өткізу сүйек иесінің
қасиетті борышы болып саналған. Қазақтың жерлеу рәсімінің осындай өрелі
кісілік қасиеттер мен философиялық ұжымды ой жүйелерін жазушы Едігенің
дүниеге көзқарасы, өзіндік пайымдары арқылы берген.
Едіге адам өлімін физиологиялық құбылыс емес,
адамгершілік категориялардың тоғысқан, өмірмен жанды қатынаста
тұрған философиялық тіршілік проблемасы ретінде қабылдайды. Сондықтан
ол адам қазасына, басқа біреудің басына түскен трагедиялық
апатқа тебіренбейтін Сәбитжан, Ұзынтұра, Еділбай секілді
безбүйрекке сұстана, зілді назар тастайды: Бұл жұрт не болып барады!
Бұлар үшін өлімнен басқаның бәрі қадірлі! Бұлар өлімді
сыйламаса, тіршіліктің қадірін қайдан білсін! Бұлар қалай, не
үшін өмір сүріп жүр өзі? Өмірдің мәні не сонда бұлар үшін? Едіге
аузынан шыққан бұл жұрт не боп барады, бұлар деген бір ауыз сөзде
күллі адам баласына ағынан жарыла айтылған телегей теңіз сыр жатыр.
Қазақтың исламға дейінгі түсінігінде өлу — қайтыс болу, басқаша айтқанда,
о дүниеге қайту, қайта оралу. Адам өлмейді-мыс, бір дүниеден
екінші дүниеге сапар шегеді. Қазақтың жерлеу рәсімі осы идеяны
тиянақтайды: дүние салған адамды қазақ сапарға аттандырады,
шығарып салады. Жазушы осы этнографиялық құбылысты романның
композициялық арқауы етіп орынды пайдалана алған. Сондықтан
Боранды бекеттегі Қазанғапты шығарып салу қаралы шеру салтанатымен:
шудасын жел желпіп, әбзе-лінің әшекейі қоңырау қаққан
Қаранардың үстінде Едіге, төбет ит Жолбарыс, экскаеатор және
Қазанғаптың сүйегі жаткан тіркемені жұлқылай тартқан Беларусь
бірімен-бірі caн түзеп, құйысқан тістесіп, киелі Найман-Ана
қорымына беттеген тізбегінен басталады. Салтанат деп ағат
айтып отырғамыз жоқ. Қазанғаптың өлімі — ақ өлім. Алайда артындағы
көрініс сиқы өлімнен ауыр. Жалғыз ұлы қонақта жүргендей қолын қалтасына
салып, бос келді, Шіренгенде сондай! Жалғыз қыздың күйеуі ішкіш,
құрғақ жүретін күні болмайды. Қазанғапты жерлеудің жөн-жоралғысы
солғындау өтпек. Жұпыны ғана. Бірақ досқа адал Едіге
Қазанғаптың есесін жібергісі жоқ. Арттағы тірілер жіберген ақауды
Найман-Ана зиратының мархабаты арқылы қайырмақ: Әй, жігіттер, болмайтын
әңгімені не қыласыңдар. Қазекең сынды кісіні бабалар
жатқан Ана-Бейітке апарып қоямыз. Марқұмның айтқан арызы солай.
Ақырғы тілегін орындау бізге парыз. Халықтың дәстүрлі түсінігі
бойынша киелі қорымға жерлеу, өсиет орындау — өлген адамның
есіміне деген аса зор сияпат, қошамет рухына мінәжәт етумен үндес.
Едіге өмірімдегі осы бір ғасырға татырлық күн Қазанғап денесін Найман-Ана
моласына апару сапарынан басталады. Жазушы қазақ халқының байырғы сенім-
нанымдық көзқарастар кілтін дәл тапқан. Едігенің дос мәйітін ниелі Найман-
Ана қорымына жеткізуді қасиетті парыз санауы оқырманды қатты тебірентеді,
тебіренте отырып иландырады.
Шыңғыс қаламы қазақ халқының мыңдаған жылғы көне мәдениеті, тарихы,
фольклоры, мифологиясы мен этнографиялық бітіміне жан бігіреді, оларды
оқушылармен диалогқа түсіреді, кеше, бүгін және болашақ.
категорияларын ажыратпай, диалектикалық тұтастықта кеше-бүгін-болашақ
системасында, қозғалыс күйінде қарайды. Өйткені халықтың көшегісі — тарихы,
бүгінгісі ертең тарихқа айналайын деп тұрған игілігі де, болашағы—бүгінді
тұғыр ете отырып, алда туар күнмен бірге келер ырыздығы. Шыңғыс Айтматовтың
социологиялық концептуалдық өрнегінің саяси-әлеуметтік мәні адамгершілік
мәселелер мен адамаралық қатынастарды саралағанда тіпті айқын аңғарылады.
Романда көне мифология, шынайы әлеуметтік орта мен ғылыми қиял
(фантастика) Едіге санасы арқылы тоғысып, кейіпкердің дүниеге өзқарасы
арқылы түйінделіп отырады. Уақиғалар желісі үш түрлі кеңістік аясында
өтеді.
1. Мифологиялық кеңістік: Найман-Ана күмбезіне беттеген қаралы шеру
(бұл — Едігенің ұйымдастыруымен болған, оның түсінігінің іске асу формасы)
Найман-Ана, мәңгүрт және жуань-жуаньдар туралы миф; радиомен басқарылатын
адамдар туралы Сәбитжанның сандырағы — неолиф, жаңа аңыз; Раймалы-аға
мен Бегімай аңызы; кезбе жан туралы миф (түлкі, төбет, қарақұс);
Қаранардың тегі.
2.Әдеби-реалды кеңістік: Сары-Өзек, Боранды бекет, Құмбел, Ақ-Мойнақ,
Арал, Қызыл-Орда және т. б.
3.Ғылыми-фантастикалық кеңістік: ғарыштағы беймәлім цивилизация: осы
цивилизациямен мәдени-адамгершілік қатынасқа түспек совет-американ
Трамплин программасы және т. б.
Осы әртекті кеңістікте орын алған уақиғалар тізбегі тек Едіге
санасында ғана жаңғырығып жатқан жоқ, қазақтың дәстүрлі халықтың зердесін
этнографиялық ерекшеліктерімен де үндестік тауып тұр. Әдетте: қазақ мифтері
дүниені үш қабатқа — жеті қабат жерасты, қара жердің беті және жеті қат көк
әлеміне — бөледі. Дүниенің осы үш қабатын да адамдар мекендейді. Аспан
әлемін мекендеушілер белбеулерін мойнына, жер астындағылар аяғына, ол
ортадағылар беліне буынады (Ш. Уәлиханов). Бұл — дүниенің кәдуелгі
шаманистік келбеті.
Жазушы қазақ фольклорының өзіндік жүйесіне шығармасының жалпы
композициялық желісін осылайша көндіріп, шебер қиюластыра алған. Мәселен,
Едігенің Қаранары ойда жоқ жерде мифтегі Найман-Ананың Ақмаясымен тектес
болып шығады. Қаранар болса Едігенің даналығының, ой парасатының кепілі.
Түйе образы дала философтарының ежелгі эпикалық серігі. Қорқыт, Асан-
қайғы, Бекет-аталарымыз сахараны желмая мініп шарлауы осы пікіріміздің
бұлтармас кепілі. Жазушы қиялы осылайша миф пен реалдық емірді,
реалдық өмір мен ғылыми фантастиканы бір-бірімен тіл табыстырып отырады.
Өте орынды монтаждау барысында автор аңыз-ертегілерді өз кейіпкерлерінің
тағдырымен, Демиург ғарыштық экспедициясында болған уақиғалармен
сабақтастырып, осының барлығын 80-ші жылдардағы адам тағдырымен
байланыстыруды мақсат тұтқан, — деп жазады романның осындай ерекшелігі
туралы Ж. Альбертини.
Қазақ фольклоры адамның ақыл-ойының зерде қабілетінің жете алатын
барлың өрістерін қамтып, осы арқылы адам тағдырына бойлап кіріп, адам
тудырған барлық игіліктерді адам өміріне садақа етіп, адам тағдырының
түйіншекті жерлерін сұрақпен белгілеп, оған өзінше жауап беріп, қорытып
тұрған тарихи қазына, мектеп, рухани мекеме ролін атқарғанын мойындамауға
болмайды.
Осы орайда Боранды бекеттің авторы қазақ фольклорының өзіндік
философиялық-методологиялық бағытын, логикалық-диалектикалық рухын, ішкі
идеялық сырын жақсы саралайтынын атап өткеніміз жан. Әрине, суреткер үшін
әфсаналық мотивтер әдеби шикі зат, оны пайдалану жолы автордың еркінде.
Романда мифтер таза қазақы қалпында сақталмай әдеби-көркемдік
өзгерістерге ұшыраған. Алайда соның өзінде олардың идеялық өзегі бұзылмай,
мағыналық мәйегі шайқалмай түсіпті. Өйткені авторға керек зат — миф емес,
мифтің астары, тағлымы, мифтік аллегориялар мен символикалардың
қатпарларында жатқан мета — ой, ой артында тұрған ой. Қазақ мифтері көне
формалық дәйегі ортағасыр аясында, ислам діни идеологиялық өктемдік ала
бастаған кезден-ақ шашырауға түсіп, біздің заманымызға жұрнағы, ертегілер
мен аңыздарға, жыр мен қиссаларға айналған, көркемдік жасампаздыққа
(обработкаға) түскен ұғымдық және атаулық аппараты ғана жеткен. Миф
логикасы осылар төңірегінде.
Соның бірі мәңгүрт ұғымы. Мәңгүрт (мәңгірт) — ақылы кем, есуас,
өткенін ұмыту, мылқау, тегін білмейтін тұл, ақымақ мағынасында тілімізде
бар сөз. Ауыз әдебиеті нұсқаларында жиі кездесіп отырады. Соның қай-
қайсысында да мәңгүрт ұғымы ең алдымен өткенін ұмыту, есеңгіреу, ақылдан
жаңылу мағынасында қолданылады. Осынау ұғым аясын бүгінгі таңдағы
адамзаттың тағдыр-талайымен шендестіріп, мәңгүрттену технологиясын
әдебиетте алғаш баяндаған Әбіш Кекілбаев. Тарихын, тегін білмеген адам
ежелден пенде атаулының жексұрыны болып бейнеленетіні мәлім. Аспан асты,
жер үстінде онан үлкен зұлмат жоқ. Еліне келген жолаушыларды лотос гүлінің
алтын дәнін беріп, бастарын айналдырып, мыйларын шайқалтып, ата-тегін,
семьясын, отанын, тарихын ұмыттырып, етегімен алдандыратын сұрқия логофот
бибілер туралы көне дүние кемеңгері Соқыр Омар да (Гомер) жазып, бұл сұмдық
барын әлемге жария етіп, жар салуы тегін емес.
Шыңғыс Айтматов мәңгүрт ұғымына жаңаша мән беріп, күллі адамзат
цивилизациясын шошындыратын, оның рухани өрбуіне тосқауыл боларлық бірден-
бір зұлымдық деп таниды.
Дүниеде адамға залал құбылыстардың түрі көп, бірақ
мәңгүрттіктің жанында оның барлығы жолда қалады. Мәңгүрттіктің трагедиясы —
өз шешесін өз қолымен өлтіруде емес, мәңгүрттің өз тегін танымауында.
Өзінің адамдық тегін еркін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны:
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
І. Тарау.
Мифологиялық кеңістік
ІІ. Тарау
Әдеби реалды кеңістік
ІІІ. Тарау.
Ғылыми –фантастикалық кеңістік.
ІІІ. Қорытынды.
ІV.Әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Ш. Айтматовтың шығармалары ғана емес, оның шығармашылық өмірі де
кейінгі ұрпақ үшін үлгі-өнеге. Жазушының шығармасының тарихы тақырып
табудан басталады. Тақырып табу ерекшелігі, оның жолдары, себеп-салдары
қаламгер табиғатына, жазушы дүниетанымына байланысты анықталады. Сондықтан
суреткердің өмір жолы мен шығармашылығын тығыз бірлікте қарастырудың мәні
жоғары. Автор бала кезінде өмірді жарқын, ырысты жағынан көрген болса,
соғыс кезінде оның қатал шындықтарын таниды. Халықтың азап пен тозаққа
белшесінен малынып тұрса да жаманшылық алдында жасымай, небір қиындықтарды
қыңқ демей көтеріп, хас батырша қайрат қылған қаһармандығын көріп, біледі.
Осының бәрі кейінірек жазушының Бетпе-бет, Құс жолы, Жәмила, Шынарым
менің, шырайлым менің шығармаларында көрініс тапты. Оның көпшілік
шығармаларында ауыл өмірі, соғыс кезіндегі және соғыстан кейінгі кезең
шындықтары, қарапайым еңбек, шаруашылық адамдарының өмірі суреттелген. Ш.
Айтматов ауылда өсіп, соғыстың ауыр жылдарында және одан кейінгі қиын
кезеңде еңбек етті, азамат ретінде қалыптасты. Сондықтан ол шығармаларында
өз өмірінің шындықтарына сүйенеді. Ш. Айтматов - өмірден өткергені мен
сезініп-түйгендерінің жазушысы.
Ақын шығармашылық таңдауы - өз көкірегінде көптен сақталып,
қордаланып жиналған әсерлердің негізінде жазу. Тақырып, идея, образ - бәрі
де осы негізден бастау алады. Бұл жазушының шығармашылық лабораториясында
біртұтас жүйе ретінде қалыптасқан. Уақыт өткен сайын қаламгер шығармашылық
еңбек үстінде естелікке, өмірбаяндық шындықтарға үңіліп отырады.
Шығармаларының тууына негіз болатын материал жинаудың басқа да
салалары - ғылыми ақпарат көздері, арнаулы әдебиеттер арқылы мәліметтер мен
фактілер жинақтау, зерттеу, танымға деген құштарлық Ш. Айтматовтың өмір
туралы білімін, өмірлік тәжірибесін өлшеусіз байытты. Адам мен қоғам, адам
мен қоршаған орта туралы ұшан-теңіз білімі мен білген үстіне біле түсуге
деген қызығушылық құштарлық Ш. Айтматовтың шығармаларынан да, мақалаларынан
да көрінеді. Өмірді тануға деген осы қызығушылық пен құштарлық жазушының
шығармашылық тұлғасын даралайтын басты ерекшеліктер қатарына жатады.
XX ғасыр әлем тарихында қарама-қайшылығы көп, идеологиялық тартысқа
толы, ғаламдық проблемалары орасан мол дәуір екені белгілі. Мұндай күн
әлемдегі барлық халықтың прогресшіл ойшыл суреткерлерінің еңбегінің
танымдық және тағлымдық мәні өте үлкен. Осы ретте Ш. Айтматов өзінің іс-
әрекетімен, шығармашылық еңбегімен әлемдік деңгейде ой тастаған, көркемдік
дүниетанымымен адамзатты ойландырған, адамдыққа адамгершілік ірі қоғам
және қалам қайраткері болып табылады.
Жазушының еңбегі, әдебі мен әдеті мәселелерін қарастыруда ең алдымен,
жазушының шығармашылық жолға бет бұруының, өзінің осы кажеттілігін
сезініп, мойындап, жазуға біржолата ден қоюшың себебін білу жеке адам үшін
қызықты да, әдебиет туралы ғылым үшін маңызды. Әр жазушының әдебиетке
келуінің әр түрлі жолы болады. Бірақ қалай дегенмен де, жазушы қалам
ұстауына себеп - өзі көргенінен жинақталған әсерлері мен оны шынайы,
шырайлы баяндауға деген ішкі сұраныс.
Жазушының шығармашылық лабораториясында сирек кездесетін құбылыс -
оның өз шығармаларын туған тілінде емес, орыс тілінде жаза
бастауы. Ш. Айтматов 1965 жылға дейін қырғыз тілінде жазды,
Қош, Гүлсары повесінен бастап орыс тілінде жазуға көшті.
Қазіргі күні Ш. Айтматов билингвизмі өз алдына бөлек ғылыми зерттеу
пәніне алынып отыр. Орыс тілінде жазу жазушының әлем әдебиетінің
көркемдік әлеміне еркін енуіне, жазушылық шеберлік сырларына ерте
қанығуына септігін тигізді.
Шығармашылық лаборатория шегінде көп ретте шығармашылық азабы
шығармашылық рахаты ұғым-түсініктері жөнінде сауалдарға жауап таба аламыз.
Ш. Айтматовқа қатысты алғанда, бұл сұраққа З. Қабдолов байқауларынан таба
аламыз. Ш. Айтматов жазу жұмысы кезінде шығармашылық еңбектің азабын
басқалардан кем тартпайды, сол азаптан арылу жолында өмір
тәжірибесіне, дүниетанымына, суреткерлік нысанасына сүйенеді.
Жұмыс жасау тәртібі, шығарманы жазу алдында жоспар
жасау материалдарды жүйелеу, алдын-ала дайындық, тәртіппен жазу немесе
шабытпен жазу - бұлар да жазушының шығармашылық лабораториясына
жат емес. Сонымен қатар, жазушының жұмыс жасауы бүгінгі күнде бірқалыпты
емес, бұл оның түрлі қоғамдық, мемлекеттік қызметіне байланысты. Негізіне
бірыңғай шығармашылықпен үзіліссіз айналысуды қалайды.
Жазушының шығармашылық әдеті мен әдебіне байланысты нақты мәліметтер
жазушының жақын қарындасы Р. Айтматованың
баяндауында көрініс тапқан. Суреткердің күнделікті сағат таңғы 5-те тұрып
жазатын дағдысы оның шығармашылық жұмыс тәртібінің сырын тануға
көмектеседі. Таңғы тыныштық, ой мен сезімнің тұнық қалпы жазушы үшін аса
маңызды.
Ш. Айтматовтың жұмыс тәртібі, әдебі мен әдеті, жазу құралы хақында
ерекше қызықты, қадалып назар аударарлық дара ерекшелік көзге ұрып
тұрмайды. Әйтсе де жазушының еңбекқорлығы, өмірден өткергендері мен
көкейіне түйгендері жетелеуі, одан шығармашылық ой өзегінің тууы, ол ойдың
авторды жазу столына алып келуі басқа жазушылардың тәжірибесінде
де кездесетіні рас.
Жазушы кейіпкерлері өзінің махаббатымен, мұң шерімен, ар азабымен
баурап алады, оның жан сыры ең бір маңызды әлемдей ашылады. Жазушы
романдарында, повестерінде өз заманының, өз замандастарының, өзінің
шындығын суреттейді, оның әрбір қаһарманында, Толғанай, Сейде, Едіге,
Танабай, Бостон, Авдий, Борк, Филофей, Юнгер, тіпті Обер Кандалов, Гришан,
Гаңсыкбаев, Ысмайыл, т.б. - барлық кейіпкерлерінде жазушының әр адамның
бүкіл адамзат алдындағы жауапкершілігін сезіну керектігі, барлық қасірет
атаулының түп-тамырын жою қажеттігі туралы ақыл-парасатқа толы ойлары,
толғаныстары жатыр. Автордың философиялық ойлары мен толғаныстары,
шығармашылық мұраттары образ, типтік бейне арқылы жинақталған. Жазушының
Боранды бекет романындағы басты тұлға - Едіге. Бұл - өте күрделі образ.
Автор өзінің жан-дүниесінде, жүрегінде орныққан таным-түйсікті өзінің
романының бас кейіпкері Едіге бейнесі арқылы ашады. Суреткердің асыл
ойларын жеткізетін кейіпкерлердің бірі - Жан пида романындағы Авдий. Жан
пида романындағы осы бейне арқылы жазушы әлемдеғі ең қымбат байлық адам
және оның ақыл-ойы, сол ақыл-ойды дұрыс пайдалану адам тіршілігінің мәні
екенін, дін де, тіл де қай заманда болмасын өмір сүргенін, әлі де өмір
сүретінін, ал Авдий Каллистратов сияқты өз халқына жанашыр, қандай қиын-
қыстау жағдайында да ойы мен бойындағы жақсылық нұрын жоғалтпайтын,
жамандыққа, зұлымдыққа бармайтын, мұраты биік тұлғалардың шындығын жоғары
бағалайды. Белгілі дәрежеде, Авдий - менің өзім - дейді автор жапон
жазушысы, ойшыл Дайсаку Икэдамен диалогында. Жазушы жасаған типтерде
өмірдің шындық құбылыстары автордың ой-арман, мұрат-тілектерімен
суреткерлік нысана тұрғысымен тұтасып, бөліп-жаруға келмейтін біртұтас
көркемдік құбылыс деңгейінде көрініс тапқан. Авдий бейнесі арқылы жазушы
"қазір бүкіл дүниенің құрып кету қаупі барлық адамзатты алаңдататынын, бұл
апат әлдебір жақтан келмейтінін, оны адамдардың өзі жасайтынын" айтып,
адамның рухани байлығын жетілдіру қажеттігін танытатын идеяны ұсынады.
Авдий - адамның рухани құлдырауына қарсы тұрған, жастардың арасында орын
алған немқұрайдылық, инерттілік жайын сынға алған күрескер рухтың типтік
бейнесі.
Сандро - жазушының ойдан шығарған кейіпкерлерінің бірі. Осындай
кейіпкерлердің қатарына Боранды бекет романындағы Сәбитжанды да
қосуымызға болады. Бұлардың өмірде елесі бары анық. Сәбитжан бейнесі арқылы
автор адамның өз еркімен және өз еркінен тыс қабылдаған мәнгүрттік жайын
көрсеткен еді. Жазушының тыңнан түрен салған романы Кассандра
көшбасындағы басты кейіпкер - Филофей. Бұл - тегі де, елі де белгісіз
ғалым, интеллектуал. Филофей - болашақтың басты жауапкершілігі өздерінде
болып табылатын интеллектуалдар бейнесін жинақтайтын типтік бейнесі Ш.
Айтматов шығармаларында адам образдарымен егіз өрілетін көптеген жан-жануар
(анималистикалық) бейнелері бар. Едіге мен Қаранар, Гүлсары мен Танабай,
Ақбара мен Авдий бейнелері егіздеу тәсілінің аясында жазушының ең бір асыл
ойларын тереңдете түсуде айрықша мәнді болып табылады. Ал шығармашылық
лаборатория тұрғысынан сөз еткенде, анималистикалық образдар жазушының ірі
психолог және табиғаттын тамаша білгірі екендігін көрсетеді. Жастайынан
табиғатпен егіз өмір сүрген жазушы енбектің, тұрмыстық, өмірдің жаңа
жағдайында адамның өзінің табиғи және тамаша адамдық қасиеттерінен айырылып
қалмауы, жан дүниесінің жарқын, ізгілікті болып қала беруі аса маңызды
екендігін суреткерлік концепция деңгейіне көтеріп суреттейді.
Жазушының Құс жолы повесінің кейіпкері Қасымның прототипі Тойлыбай
Үсібәлиев деп тануға болады. Жазушы өзінің Жәмила повесі туралы бір
сөзінде мен соның комбайны туралы жаздым деп көрсеткенмен повесте
комбайнер туралы бір ауыз сөз кездеспейді, мұндай оқиға жоқ. Екіншіден,
комбайнер туралы тек Құс жолы повесінде ғана баяндалған. Жазушы қызу егін
орағы кезіндегі ел еңбегінен, көрген-ұққанынан, кейіннен аты аңызға
айналғав Тойлыбай Үсібәлиевтің өз көңіліне ұялаған бейнесінен аталған
повесінде кісілік келбеті өте биік типтік образ жасаған. Повесте Қасым және
оның комбайншылық еңбегі ерекше қанық суреттелген. Бұл жерде жазушы өмірде
өзі көріп, білген кісінің мінез-құлқын, адамгершілік байлығын өз
кейіпкерінің характерін даралау барысында барынша тиімді пайдаланған.
Жазушының естелігінде соғыс жылдарындағы әйелдер жөнінде айрықша
құрметпен айтылған. Бетпе-бет, Құс жолы. Жамила повестеріндегі Сейде,
Толғанай, Жәмила - типтік көркем образ дәрежесінде биік жырланған. Жазушы
көркем туындыларындағы әйелдер бейнесіне өзінің барлық алғысын, мақтанышын,
таңданысын және оған деген аянышын бірден сыйдыруды мақсат тұтады. Аталған
кейіпкерлердің де өмірде прототиптері бар. Негізінен. Ш. Айтматов өз
шығармаларында бұл кейіпкерлерінің портретін даралап бермейді. Бірақ
шығармадағы мінездері мен сөздерінен, іс-әрекетінен яғни ішкі дүниесі мен
болмысынан Толғанайдың да, Сейде мен Жәмиланың да сыртқы кескін-келбетін,
образын дәл елестете аламыз. Олардың өмірдегі түптұлғаларының фотосуреттері
де осындай бейнені көрсетеді. Типтің арғы жағынан прототиптің елесі көрініп
тұрады.
Жәмиланың сыртқы түр-түсін білдіретін суреттер шамалы-ақ. Оқырман
Жәмиланы сүйкімді, нәзік бітімді, бірақ жігерлі адам ретінде қабылдайды.
Жәмиланың өмірдегі түптұлғасының фотосуретінен де оның сопақ жүзді,
сүйкімді, ұзынша бойлы, жіңішке біткен, көркем болғандығы көрінеді.
Теңіз жағалай жүгірген тарғыл төбет повесінде Владимир Сангиге деп
арнайы көрсетілген. Бұл арнау жазушының өзінің қаламдас досына деген
сүйіспеншілігін, құрметін ғана емес, шығарманың ой-өзегінің қайнар көзін де
ашып білуге мүмкіндік береді. Шығарманың тууына негіз болатын өзгінің
жанама ықпалы болсын, қандай өмірлік материал болсын - олар шығарма
жүйесінде тек жазушының көркемдік ойлау процесінде саралап, жинақтай ілуі
негізінде ғана өзіндік құндылыққа ие болады. Ш. Айтматов өз шығармасында
мұны ғажап жүзеге асырған.
Жамила повесінінің алғашқы аты Әуен болған. Шығармаға негіз болған
оқиға туралы жазушының баяндауы өте қызықты. Жазушының өз естелігі мен
көркем шығармаларындағы оқиғаларды салыстырап қарасақ, осы повестегі жалпы
сюжет қана емес, жекелеген оқиғалар да жазушының өмірден көрген, әсерін өз
басынан өткерген шындық құыбылыстар тобынан алынғанын көреміз.
Бұл повесінде суреткер соғыс жылдарындағы қиыншылықты көрсеткісі
келгені мәлім. Бидайды қаптап, траппен көтеретін қабылдау пунктіндегі
жұмыстар, арбамен дән тасыған жолдар - бәрі-бәрі де жазушының жас шағында
көзімен көрген, басынан өткерген жағдайлары.
Жазушының Алғашқы мұғалім повесінде баяндалатын оқиға Қазан
төңкерісінің алғашқы кезеніндегі ауыл өмірі, ондағы жаңа өзгерістер туралы
екені белгілі. Әрине, бұл кезең жазушы Ш. Айтматов өмір сүрген уақыттан
әлде қайда ерте, алыс жатыр. Дегенмен, жазушының шығармашылық
лабораториясына үңілсек, осы повеске арқау болған еш тәжірибесіз, еш
дайындықсыз бала оқытудан, мұғалімдік қызмет атқару оқиғасының ешқандай
жасандылық байқалмай, шындық өмірдегідей, сол заманның өзі келіп әңгіме
айтып тұрғандай болып суреттелуінің сырларына қанығуға болады. Әйтсе де,
Алғашқы мұғалім повесінің жазылуында да жазушының өзінің өмірбаяндық
тәжірибелерінің әсерлері болған. Бірақ шығармаға арқау болған өмір
материалының мезгілі басқа кезеңге ауыстырылған, соған сәйкес мазмұны да
өзгертілген. Повестегі негізгі оқиға да, жекелеген оқиғалар да, нақтылы
айтканда, Дүйсенді қасқырлардың қаумалап, астындағы атын жарғаны, езі зорға
қашып құтылғаны, Ерте келген тырналар повесіндегі Сұлтанмұраттың,
қасқырмен қарсы келуге дайындалу оқиғасы, кейінгі Жан пида романындағы
Ақбөрі мен Тасшайнар өмірі, т.б. қасқырлар өміріне байланысты суреттер де
жазушының шындық өмірде көргендерімен тығыз байланысты.
Суреткер барлық шығармаларының оқиғалық өзегін өз өмірінің
шындықтарынан ала бермейтіні белгілі. Ш. Айтматовтың осындай өзгешелеу
жолмен туған повесі - Шынарым менің, шырайлым менің. Шығарманы талдау
негізінде бұл туынды қаламгердің өмір құбылыстарының айрықша бір түрімен
бетпе-бет ұшырасуынан алған әсерінен туғандығын тұжырымдаймыз. Повесте қиын
асулардың азабы, шофердің, жол шеберлерінің ауыр енбегі бірлікте
бейнеленген. Тянь-Шань жолы, әсіресе, Долон асуының тік және күз
бұрылымдары көп. Оның қауіпті суреті жазушыға жақсы мәлім, сапарда жүріп
өткен жолдары көрінісінен алынған.
Ақ кеме повесінің ой-өзегінің қалай пайда болғаны туралы дәл деректі
жазушының баяндауларынан таба аламыз. Повестен көркем берілген табиғат
суреттері автордың туған жерінің алуан түрлі көрінісінен алынған. Повесте
баланың әркез өзінше сөйлесіп, сырласып, ойнап жүретін түрлі мүсіндегі
тастары - жазушьшың балалық шағын өткізген жерлердің ескерткіштері. Жазушы
солардың бәрін жандандырып, сезімге бөлеп суреттейді.
Ш. Айтматовтың шығармаларының әрқайсысының өзіне ғана тән жазылу
тарихы бар. Бұл ерекшелік әр шығарманың тақырыбына, ой өзегіне сай
анықталады. Сонымен қатар, автордың шығармаларының бәріне ортақ факторлар
бap.
Бірде жазушы Мәскеуге сапарға шығады. Поезд Қызылорда аумағында жүріп
келе жатқанда, радио Байқоңырдан кезекті космос кораблінің
ұшырылғанын хабарлайды. Вагон терезесінен ұшы-қиыры көрінбейтін байтақ
далаға көз салып, ұзақ ойға түскен жазушы санасында бір оқыс ой қылаң
береді: жер шары жерден тыс тұрған бір ақыл ойдан туған космостық белдеумен
құрсауланып, басқа әлемнен қол үзіп, оқшауланып қалса не болмақ? Кездейсоқ
туған осы ой жазушының тынышын алады, қиялын қозғайды, бала кезінде естіген
мәңгүрт туралы аңыз мына ойдың ағысында қайта жаңғырады. Боранды бекет
романының ғақли ой-өзегі осылай пайда болады. Жазушының осы ой өзегінің
толысуын жетілуіне, ықпал еткен тағы бір жайды айтқан дұрыс. 1984 жылы
азған Әлемдік тартылыс заңы атты мақаласында жазушы Альдо Мороның
қолды болуы және өлтірілуі бүкіл әлемді дүр сілкіндіргеніне, бұл
трагедияның өзіне де қатты әсер еткеніне көңіл бөледі.
Жазушының шығармашылық лабораториясына тән ерекшеліктерді өмір
құбылыстарын жинақтау жолындағы еңбегінің сипатымен анықталады. Болашақ
шығармасының тақырыбы мен идеясы айқындалған соң, көп жазушылар өмірлік
материалдар іздейді, оларды жинайды. III. Айтматов болашақ шығармасына
қажетті материалдарды жалпы өмірден емес, өз өмірінің сабақтарымен салалас
іздейді, содан табады. Асықпай өз өмірінің сабақтарына үңіледі, балалық шақ
туралы еске алу, жеке өмірінің тәжірибелері, байқаулары, көргендері - бәрі
де тақырып пен идеяның бағытына сәйкес ой елегінен жүйеге түседі, ақыры
жазылар шығарманың өзегін түзеді.
Бірақ бұл да оп-оңай жүзеге асатын процесс емес. Жазушы өз шығармасын
жазу үшін жазу столына отырады екен, содан соң ойына, қиялына сүйеніп жаза
қояды ең асығыстық болады. Ойдағы, көңілдегі, естегі әсерлер,
оқиғалар ешқайда қашпайды. Ал суреттеліп отырған оқиғалар желісінен
түйінделетін идея, ой өзегі белгілі бір мәселе төңірегінде неғұрлым терең,
тіпті ғылыми сипаттағы ізденістер талап етеді. Мысалы, жазушы
Боранды бекет романында мәңгүрт тақырыбын барынша тиянақты, үлкен
ыждағаттықпен зерттейді. Ойына, өмірде түйгеніне бойлайды, әдебиеттерге
сүйенеді, халық әдебиетін қарайды, Манасты сүзіп шығады. Мәңгүрт
сөзінің шығу төркінін іздейді, Шіре сөзінің этимологиясын
зерттейді. Ел аузындағы адыздарға құлақ түреді. Манасшы С. Қаралаевтың
түсінігін тыңдайды. Әлемдегі басқа да мәліметтерді алады. Осы бағыттағы
ізденістер нәтижесінде алынған мол мағлұматтар автордың
шығармашылық қиялында басқа да деректермен, ұғымдармен тоғысу барысын жаңа
сапаға ие болады.
Қош, Гүлсары, Боранды Бекет, Кассандра таңбасы шығармаларында
оқырманға ерекше әсер қалдыратын, ғажайып суреттелген оқиғалар да, жазушы
өмірбаянындағы ең ұмытылмас сәулелі сәттері де автордың шығармашылық
қиялының сұрыптауынан өтіп, мардымсыз белгілерінен тазарады, ақырында
көркем әдебиеттің дара ерекшеліктерін түзетін факторларға айналады.
Суреткер өз туындыларында кейіпкердің ішкі сезімін, ой жарылысын,
эффектісін тереңнен ашып, шынайы суреттейді.
Шығармашылық қиялдың нақтылы өмір фактілеріне сәйкес келе бермейтін,
бірақ ақыл мен интуицияның көрсетуімен ашатын өз шындығы болады. Кассандра
таңбасы романында ғалым Филофей шарананың қарсылық белгісін ғарыштан
зондаж сәулелер жіберу арқылы анықтап, оған Кассандра таңбасы деп ат
береді. Бұл XX ғасырдың ойға келсе де, ақылға сыймастай оқиғасы еді. Ш.
Айтматовтың романың да, өзін де әлем жұртшылығы әртүрлі қабылдады. Бірақ,
Ш. Айтматовтың романында көтерілген мәселелер, суреттелген оқиғалар сыры әр
қырынан, әр түрлі деңгейде ашыла түсуде. Жасанды жолмен дүниеге бала әкелу,
терроризм, расизм, спид, т.б. ұғымдары бүгінгі күні ғаламның үлкен
проблемасына айналып отыр. Елбасымыз Н. Назарбаевтың еңбегінде санамаланып
көрсетілген осы мәселелер Ш. Айтматовтың Кассандра таңбасы романында
ерекше көркемдік таныммен таразыланған. Шығармашылық еңбек заңдылықтары
тұрғысынан алғанда, бұл Ш. Айтматовтың суреткерлік көрегендігін, алысты
бұрын болжап-бағамдай алатын шығармашылық кемеңгерлігін танытады.
Кассандра таңбасы романында ғалым кейіпкер өзінің тағдыры жасанды
жолмен әкелген адамдарының тағдырымен ұқсас екендігін біледі. Яғни жазушы
бұл романында да теңсіздіктің қандай апат әкелетінін бұрынғыдан кең
суреттеп, мәнін тереңдетіп, адамзатқа ескерту айтып отыр. Осындай маңызды
ойды көтеріп, шығарманың сюжетін құруда үлкен қызмет етіп тұрған жасанды
жолмен адам әкелу оқиғасы - бүгінгі заман шындығымен бетпе-бет келгенде
туған суреткерлік қиял нәтижесі. Сөйте тұра мұның негізінде өмірдің шындық
құбылыстары жатқаны да анық. Ал өмір шындығының игерілуіндегі автордың
идеясынан туындайтын басты көркемдік шешім - табиғат заңына қиянат жасамау.
Шындықты игерудегі жазушылық тұрғы табиғаттың тепе-теңдігіне,
үйлесіміне жасанды жолмен ықпал етуге болмайтыны тұрғы
табиғаттың заңдылықтарын сақтау мен қорғау туралы ақиқаттан бастау алады.
Жазушы Кассандра таңбасы романында бүгінгі күннің ғылыми-техникалық,
технологиялық жетістіктерін жинақтап шебер пайдалана білген. Ш. Айтматов
шығармаларының көркемдік идеялық жүйесінде халық творчествосы үлгілері мен
қатар этнография, археология, тарих салаларындағы материалдардың атқарар
ролі жоғары. Айтматовтанушы ғалым Л. Үкібаеваның жаңа зерттеу еңбегіндегі
баяндалған осы мәселенің зерттелу тарихын қарастыру нәтижесінде өз
тарапымыздан өзгеше бір қорытынды жасалды. Л. Үкібаева Ш. Айтматов пен
фольклор мәселесінің зерттелу тарихын екіге бөліп қарастырады да, бірінші
кезең зерттеулеріндегі ілгерілеу мен кемшіліктерді көрсете отырып, екінші
мезгілдегі, қазіргі уақыттағы қол жеткен табыстарды, негізгі тұжырымдарды
санамалап көрсетеді.
Бірақ, қазақ ғалымы ф.ғ.д., профессор Ж. Дедебаев ерекшелік
көрсетілмеген. Осы ретте Ш. Айтматов шығармашылық лабораториясында халық
әдебиеті үлгілерінің атқаратын қызметі мәселесінің зерттелу жайын жаңа
биікке көтеретін құнды бір әдіснамалық тұрғы қазақ әдебиеттану ғылымында
негізделгенін көреміз.
Жалпы, жазушының өмір шындығынан өнер туындысын жасау жолындағы
ізденістері мен жетістіктері оның өмір құбылыстарын жинақтаудағы
суреткерлік нысанасы мен биік мұратына негізделеді. Қаламгер еңбегіне тән
шығармашылық процесс үздіксіздігімен сипатталады.
Боранды бекет романын жазар алдындағы Ш.Айтматовтың өз ойын былай
жазады:
Еңбек сүйгіштік — адамның адамдық қасиетінің негізгі өлшемдерінің бірі
екендігі баршаға белгілі.
Осы тұрғыдан алғанда Едіге Жангелдин (оны білетін кісілер Боранды
Едіге деп те атайды) нағыз еңбеккер жан. Ол, былайша айтқанда, еңбегімен ел
мен жерді көркейтіп жүрген адамдардың бірі. Ол өзі өмір сүріп отырған
дәуірге терең тамыр жіберген адам, оның болмысының мәні де сонда — ол өз
заманының ұлы.
Міне, сондықтан да романда сөз болған проблемаларды ойға алғанда
дүниені тап соның— майдангердің, темір жол жұмыскерінің көзімен танудың мен
үшін айрықша маңызы болды. Шама-шарқымның жеткенінше бұл ниетімді жүзеге
асыруға тырысып бақтым да. Боранды Едіге бейнесі — басты зерттеу объектісі
еңбек адамы болған және болып та отырған социалистік реализмнің негізгі
принципіне деген менің өз көзқарасым.
Алайда мен еңбеккер деген ұғымды тек ол қарапайым, әдеттегі адам
болғаны үшін, ынтышынтысын салып жер жыртып, немесе мал бағып жүргені үшін
ғана дәріптеп, көкке көтеруден аулақпын. Өмірдегі мәңгілік және аз күндік
маңызы бар мәселелердің тоқайласуы тұрғысынан алып қарағанда еңбеккер —
адам тұлғасының биіктігіне, рухани өмірінің байлығына, өз заманының рухын
қаншалықты бойына сіңіре білгендігіне қарай бағаланады. Сол себепті мен
Боранды Едігені өз заманында орын теуіп отырған тіршілік тәртібінің
орталығына, өзімді толғандырып жүрген мәселелердің орталығына қоюға
тырыстым.
Боранды Едіге тек жаратылысы меп кәсібіне байланысты ғана еңбеккер
атанған адам емес. Ол — еқбекжанды адам. Еңбекжанды адам үнемі өзіне-өзі
сұрақ қоюмен болады, ал басқалар ондай сұрақтарға қашан да дайын жауап
тауып алады, сол себепті олар қандай да бір істі қаншалықты жақсы
атқармасын әрдайым ықылассыз орындайды, өмірден тек алуды ғана біледі.
Еңбекжанды адамдарды бір-бірімен әлденендей туыстық сезім жақындастырып
тұрғандай — олар бірін-бірі танып, түсінуге бейім, түсінбесе ойлануға
ықыласты. Біздің заманымыз оларға ой азығын бұрынғы ешбір заманда болып
көрмегендей мол дәрежеде беріп отыр. Адамзат қаперінің қазына байлығы
жерден космосқа қарай өрлеп барады.
XX ғасырдың соңындағы ең қасіретті қайшылық, сірә, адам ақыл-ойының
шексіздігі мен империализм туындатып отырған саяси, идеологиялық, нәсілдік
кедергілер кесірінен бұны іске жарата алмау арасындағы қайшылық шығар.
Космосқа тұрақты түрде қатыспаудың техникалық мүмкіндіктері жай ғана
пайда болып қоймай, адамзаттың экономикалық және экологиялық қажеттіліктері
осы мүмкіндікті іске асыруды табанды түрде талап етіп отырған бүгінгі
күннің жағдайында халықтар арасындағы алауыздықты қоздыру, материалдық
ресурстар мен ақыл-ой қуатын жанталаса қарулануға жұмсап рәсуа қылу адамға
қарсы жасалған қылмыстардың ішіндегі ең сорақы қылмыс саналады.
Тек халықаралық шиеленісті бәсеңдетушілік қана бүгінгі күні
прогрессивті саясат санала алады. Дүниеде бұдан артық маңызды міндет те
жоқ.
Бейбіт өмір сүруді үйренбесе адамзат жер бетінен мәңгіге жоғалады.
Адамзаттың бейбіт те бақытты өміріне төнген ең зор қауіптің бірі өзара
сенбестік, секемшілдік, теке-тірес, бақастық боп табылады.
Адамдар бір-біріне кешірімді бола алады, бірақ бір ыңғайда ойлау,
сөйте тұра адам кейпінен айрылмау, адамшылық қасиеттерін сақтап қалу
олардың қолынан келмейді. Адамды өзіндік даралығынан айыруға дейтін
құштарлық атам заманнан күні бүгінге дейін империялық, империалистік,
гегемонистік мақсат-мүдделерге серік боп келеді.
Өткенін білмейтін, жер бетіндегі орнын жаңадан анықтауға мәжбүр адам,
өз халқы мен басқа да халықтардыц тарихи тәжірибесінен айрылған адам тарихи
перспективадан тыс қалады, күнделікті тірлігінен басқа ештеңені білмейді.
Бұл құбылыстардың қосақтаса жүретігіне көз жеткізу үшін Қытайдағы
мәдени революцияны, өмірдің күрделі де қатпарлы диалектикасын Маоның
қызыл кітапшалары дейтіннен алынған бірнеше цитаттың деңгейіне дейін
төмендеткен халық санасын қалауынша құбылтушылықты. Қытай басшылығының
бүгінгі гегемонистік саясатының шырмауында қалған, тамыры тереңге кеткеп
көне дәстүрлері бар халықтың тағдырын еске алсақ та жеткілікті. Бір
қарағанда оғаштау көрінгенімен, басқа да бірқатар нәрселер, мысалға:
өткенді мансұқ ету немесе бұрмалау мен жан-жағын қытай қорғанымен қоршауға
мәжбүр боп отырған,— себебі бір халықтың барлық басқа халықтан артықшылығы
жайлы ойдан шығарылған өтірікті тек солай ғана сақтауға болатыны белгілі,—
шіреншек шовинизм де қосақтаса жүреді.
Бұрынғы шығармаларымдағыдай бұл жолы да мен өткен ұрпақтардың бізге
мұра етіп қалдырған тәжірибесі ретінде аңыздар мен ертегілерді, хикаяларды
тірек етіп отырмын. Сонымен қатар, жазушылық тәжірибемде тұңғыш рет
фантастикалық сюжетті пайдаланып отырмын. Алдыңғысы да, соңғысы да мен үшін
меншікті мақсат емес, жайғана ой амалы, шындықты тану мен түсіндіру
жолдарының бірі ғана.
Әрине, жерден тыс цивилизациямен арадағы байланысты сипаттауға қатысты
оқиғалар мен осы байланысқа орай болатын басқа да оқиғалардың бәрі де
шындыққа үш қайнаса сорпасы қосылмайтын нәрселер. Сарыөзек пен Невада
космодромдары да өмірде жоқ. Екі бөлек дүниені — екі түрлі системаны мен
бұл жерде тарихи шындықтан тыс, шартты түрде, ойын шарты ретінде ғана алып
отырмын. Барша космологиялық хикаяны мен жер бетіндегі адамдарға қатер
төндіріп тұрған ситуацияны әсірелеу арқылы жандандыра көрсету мақсатында
ойдан шығардым.
Ертедегі Грецияда Олимпиялық ойындар кезінде соғыс тоқтатылады екен —
бұл дүниенің ең қауіпті парадоксы да осы. Ал бүгінгі күні Олимпиада кейбір
елдер үшін қырғи-қабақ соғыстың желеуіне айналып отыр.
Фантастикалық ойдан шығарудың маңызына келсек, Достоевскийдің өзі
кезінде: Өнердегі фантастикалық өрнектің шегі де, шарты да бар.
Фантастикалық өрнектің шындыққа мейлінше жанасын, жақындауға тиістігі
сонша, сіз оған сеніп қалатындай болуыңыз керек,— деп жазғанды.
Достоевский фантастикалық өрнек заңын дәл анықтап берді. Шындығында да,
бағзы замандағылардың мифологиясы болсын, Гогольдің, Булгаковтың немесе
Маркстің фантастикалық реализмі болсын, ғылыми фантастика болсын — өзара
айырмашылығына қарамай бәрі де тек шындыққа жанасымдылығымен ғана
иландырады. Фантастикалық өрнек шындықтың белгілі бір жақтарын
тұлғаландырады, сөйтіп ойын шартын ұсынады да, өзі таңдан алған
сыпаттардың даму мүмкіндігін мейлінше ашып беруге тырысып, шындықтың жаңағы
жақтарын философиялық тұрғыда жинақтан көрсетеді.
Фантастикалық өрнек — өмір метафорасы, өмірді жаңа, бұрын байқалмаған
қырынан көрсетіп беретін әдіс. Метафоралар біздің заманымызда тек ғылыми-
техникалық жетістіктердің күні кеше фантастика саналатын салаларға баса-
көктеп кіргендігінен ғана қажет болып отырған жоқ, сонымен бірге және,
негізінен, өзіміз өмір сүріп отырған, экономикалық, саяси, идеологиялық,
нәсілдік қайшылықтар қыспаққа алып отырған әлемнің өзі фантастикалық
екендігінен де айрықша қажет болып отыр.
Сол себептен де мен романымның сарыөзектік метафоралары жеріміз
тағдырына деген жауапкершілігін еңбек адамының есіне тағы бір салуын
қалаймын..., - деп аяқтайды.
І Негізгі бөлім
Ежелден мереке мен берекеде тоғысқан қырғыз бен қазақ
халықтарының тарихи және мәдени жарастығы заманымыздың ірі
жазушысы, беделді қоғам қайраткері Шыңғыс Айтматовтың шығармаларынан бой
көрсетіп жатады. Жәмила, Қош бол, Гүлсары!, Ақ кеме повестеріндегі
қазақ адамдары аз аяда болса да негізгі идея мен уақиғалар
өзегінде жүреді, олар нақты кейіпкер жүгін көтөрмесе де
шығарманың интернационалдық қарымдылығын нығайтып, қосымша
тарихи-этнографиялық үрдіс, мәдени-этникалық нышан беріп
отырады. Сондықтан Шыңғыс Айтматовтың тұңғыш роман жанрында
шыққан Боранды бекет туындысы түгелдей қазақ жұмысшысының
образын сомдауға арналуын оқырман қауым жоғарыда айтылған дәстүрлі
жарастықтар деп танып, зор ілтифатпен қарсы алды. Роман
жуықта қазақ тілінде белгілі жазушы Ш. Мұртазаевтың
аудармасында жарық көрді.
Теңіз шетімен жүгірген тарғыл төбет повесін белгілі
кеңесші жазушысы В. Санги өте жоғары бағалай келіп, шығарманы XX
ғасыр аясында туған қырғыз совет әдебиетінің ғана сүбелі дүниесі
емес, қалыптасу үстінде тұрған нивх мәдениетінің де озық түлегі
деп санағаны аян. Дәйім озық дүниенің ұлттық шегінен бүкіл
адамзаттың, интернационалдың тегі басым. Боранды бекет қырғыз
бауырымыздың қаламынан шыққан қазақ әдебиетінің де мақтанышы
боларлық туынды. Ақыл-ауыс, ырыс-жұғыс. Бірінің атымен бірі атала беретін
терезесі тең, төсекте басы, төскейде малы қосылған екі ел бір
атаның адам ажырата алмас егіз ұланындай. Осы ынтымақтың әдебиеттегі
көрінісі — Боранды бекет болар, сірә.
Роман соғыстан кейінгі 40 жыл аясында атам заманнан Сарыөзек деп
аталып көткен сары дала төсін паналаған кішкенгай ғана теміржол разъезінде
еңбек ететін қатардағы қазақ жұмысшысының әлеуметтік-кісілік келбетін
сомдауға арналған. Күллі адамзат атаулының бүгінгі тынысын Оған соғы-сымың
майдангері, еңбекпен көзін ашқан Едігенің тағдыры арқылы бағдарлайды.
Заманымыздың еңбекқор кісілік тұлғасы қандай болуы керек? Кісілік-
адамгершілік қасиеттерді адам бойына байырқалатудың қандай тиімді амалдары
мен жолдары бар? Шыңғыс Айтматов өз оқушыларын осындай келелі сауалдарға
жауап беріп отырады. Бұл — қазіргі кезеңнің көкейкесті мәселесі. Кеңес
Одағы Орталық Комитетінің маусым (1983 ж.) Пленумы баршамызды осы
сұрақтардың түбегейлі шешімін табуға жұмылдырып отырғаны белгілі. Өйткені
нұрлы коммунистік болашақ құрылысшысын жаны таза, көкірегі ашық, жан-жақты
дамыған өрелі салауат иесі өтіп тәрбиелеу бүгінгі күн тәртібінде тұрған
келелі міндетіміз.
Шыңғыс Айтматов дәйім еңбек адамының әлеуметтік мұраттары мен кісілік
келбетін бейнелеуді өзінің творчестеолық принципіне айналдырғаны оқушы
қауымға бұрынғы шығармаларынан да жақсы таныс еді. Боранды бекетте бұл
концепция тіпті қордалана түскен екен де, роман көркем әдеби формада
жазылған терең ой қозғау философиялық шығармаға ұласқан. Ой қаузаушылық,
ой сүйгіштік — үлкен әдеби жанрдың ежелден машық қасиеті. Әдетте повесть
жанрынан жаңылмай жүрген жазушының бұл жолы романға құлаш ұруының осындай
салиқалы себебі бар секілді. Боранды бекеттің әдеби-эствтикалық
ерекшеліктері совет баспасөзінде де, шетел әдеби сынында да аталмай қалған
жоқ. боранды бекет бойынша орталық баспасөз бетінде ірі дискуссиялар
өтті, бұл — туындының әлеуметтік-саяси құндылығының айнымас белгісі. Оқушы
қауым бұл романға Кеңес одағының Мемлекеттік сыйлығы берілуін қуанышпен
қарсы алды.
Романда совет адамы алдында тұрған күллі мәселелер мейлінше ашық
қойылып, планетамыздың болашақ тағдырының да көкейкесті хал-ахуалын автор
қоса баяндап отырады... Роман әлемдік әдебиеттің осы ғасыр аяғындағы оң
озық туындыларының санатына жатады... Романды оқу және қайталай оқу
керек... Ол адамды тұңғиық ойға жетелей береді, оқығаннан сыры еш
сарқылмайды, — деп жазады прогресшіл француз сыншысы Жан Альбертини (Вуа
дю Лио-нэ, 1983, 27 январь, Литвратурный Киргиз-стан, № 5, 1984, с.
121—122), романның көркемдік және әлеуметтік-философиялық қарымдылығын
анықтай отырып.
Жалпы көп ұлтты совет әдебиеті үшін романның бас кейіпкері — Едіге
зерделі зейіннен шыңңан ұлттық және имтернационалдық сипаты тұтас күрделі
де тосын тұлға, тек отандық әдебиет емес, әлем әдебиетіндегі жаңа
тұрпаттағы жағымды кейіпкер, ұнамды қаһарманның әдебиетте бұрын-соңды
кездеспеген түрі. Оның тұла бойы тұнған сезім мен парасат, күрес пен қимыл,
толғаныс пен тебіреніс. Едіге дәйім әлеуметтік келісті іс-әрекет үстінде
жүретін тұлға.
Осы айтқанымызды Едігенің жалпы адамзаттық, интернационалдық келбеті
десек, сонымен бірге Едіге қазақ халқының дәстүрлі мәуелі тәрбиесінен
сусындап, көре-көре көсем болған ал азаматы: кішіге арда ага, өзінен
үлкенге ізгі іні, Үкібаладай аяулы әйелге—жар, тұлымдары желбіреген қос
қызына — мейірімді әке, Қазанғапқа — айнымас дос, Әбутәліп Құттыбавтар
семьясына адал да қадірмен қоңсы бола білген такті адам, Едігенің бойындағы
парасат оның табиғи қарапайымдылығы мен қайырымдылығы арқылы шыңдалған.
Сондықтан ол маңайын қаумалаған қалың елінің ортасында өмір кешкен мыңның
бірі, қатардағы қазақ, темір-жолдың қара жұмысшысы, малмен көзін ашқан
кешегі көшпелі халық өкілі.
Роман бірден шиеленістен, Едігенің бір еңбек коллективінде істейтін
ежелгі досы, жансүйер замандасы Қазанғаптың дүние салуынан басталады. Суық
хабарды жұмыс басында естіген Едігені абыржытар қазаның өзі емес,
қазамен қашан да қос қабаттасып жүретін адамның әлеуметтік тегі:
Қазанғаптай ұл да, қыз да өсірген ардагердің демі түгескен шақта аузына су
тамызып, басын сүйеп, бетін жабар жан болмай, қаңыраған иен үйде жан
тапсыруы, Қандай асыл еді десеңші! Ақырында жүзін жабатын адам да болмай
қалды қасында... ит өліміндей болды... — Үкібала күйеуінің ойын айтады.
Едіге іштей егіледі. Асыл азаматтың ит өліміндей, қарғысқа ұшырағандай
дүние салуы Едігені қатты күйзелтеді, терең тебіреніске түсіреді. Осы оқиға
бас кейіпкердің роман бойындағы барлың қимыл-әрекеті мен ой парасатына
қозғаушы болады.
Әдетте, қаза тек Едіге емес, иісі қазақ үшін үлкен сын. Кезінде
соғыстан миы шайқалып, мүгедек болып қайтқан Едігеге Қазанғап қол ұшын
созып, жәрдемдесіп, дос жолына малын садақа етіп, Едігенің босағасына
Қаранарды байлап, шама шарқынша көмегін көрсетсе, енді, қазақ
этнографиясының дәстүрлі жосығы бойынша, Қазанғап жолына Едігенің жаны
садақа болар күн туды. Бұл — Едігенің шабылатын тұсы. Қаза дара келмей,
Едіге өміріне ғасырға татырлық бір күнді арқалай келеді. Романның қосалқы
Ғасырдан да ұзақ бір күн аталу себебі осы болар.
Сондықтан бұл күн — дос парызы өтелетін киелі күн. Қазанғап алдында
тіріде қайтпас борышы бар. Бардың малын, жоқтың артын ашатын қазақтың
қаралы салты басталатын күн. Дүниеге халықтық түсінікті санасына түйіп
өскен Едіге үшін бүгін Қазанғаптай азаматты жерлеу күні кісіліктің борышын
өтемек. Қазақ тарихи кезеңдерін азаматтарының ғұмырымен өлшейді,
ардагерлерінің өмірімен бунақтайды. Едіге үшін де оның өз ғұмырының
Қазанғаптай азаматы бар кезеңі тамамдалды. Қазанғап пен Едіге қатары
жарасқан азаматтар еді. Едіге Қазанғаптың қоғам алдында жүгін өз еркімен
мойнына алды. Едіге тұлғасын театр сахнасына алып шыққан Кеңес Одағының
Халың артисі Михаил Ульянов Едігені заманымыздың ірі азаматы, (личность)
қайталанбас ардагері (он был он) деп таниды. Баға — әділ.
Романға осындай дәстүрлі қазақ азаматтары арасындағы байырғы, бірақ
өрелі кісілік салауаттарымен танылатын қарым-қатынастарды арқау етіп,
жазушы халық өмірін саралауда ыждаһаттылық пен біліктілік танытқан. Бұл —
шығарманың шыншылдық сипатының айнымас кепілі. Осы жәйді аңғарған
француздың марксист-сыншысы К. Прево Боранды бекетті 60 жастағы қазақ
ақсақалының сезім тәрбиелеушісі болған нағыз (шынайы) роман екен
деп бағалайды.
Біздің талдауымызға түскен романның этнографиялық тегі оның
композициялық құрылымынан да байқалады. Роман желісі, уақиғалардың баяндалу
peтi, басқаша айтқанда, шығарманың ішкі формасы қазақ этнографиясының
арыздасу-қоштасу салтын негіз еткен.
Қазанғап болса Едігенің үйрек жүнді оттасы, қарға жүнді қандасы,
отыз жыл өндірісте жұбы жазылмаған әріптес досы. Шыңғыс Айтматов осы
достықтың этнографиялық мәнін шынайы элиталық деңгейге көтере білген:
Қазанғап — Едігенің асыл адам туралы санасына ұялаған түйсігі де. Сондықтан
Едіге жерлеу күні өткен дос ғұмырының босағасы мен төрін, жаманы мен
жақсысын, биігі мен аласасын тергеу үстінде пейіл тазалығын өзіне шарт
санайды, дос ғұмырына баға беруші, сараптаушы өзі болғандықтан өз бойының,
ар-ожданының қылаусыз тазалығын да өлшеп отырады. Сондықтан бас кейіпкердің
көз алдынан тек досының ғана емес, өз өмірінің де белестері мен асулары
тізбектеліп өтіп жатады...
Осындай этнографиялық жосық-жоралғының орындалуы үстінде дүние салған
жан тірі кезінде адам баласына қандай салауаттар жасады, кімге сүйеніш,
тірек, қамқоршы бола алды, кімге залалдық жасады, кімді жәбірледі және т.
т. қара қылға тізіп зейін мен ұждан елегінен өткізу сүйек иесінің
қасиетті борышы болып саналған. Қазақтың жерлеу рәсімінің осындай өрелі
кісілік қасиеттер мен философиялық ұжымды ой жүйелерін жазушы Едігенің
дүниеге көзқарасы, өзіндік пайымдары арқылы берген.
Едіге адам өлімін физиологиялық құбылыс емес,
адамгершілік категориялардың тоғысқан, өмірмен жанды қатынаста
тұрған философиялық тіршілік проблемасы ретінде қабылдайды. Сондықтан
ол адам қазасына, басқа біреудің басына түскен трагедиялық
апатқа тебіренбейтін Сәбитжан, Ұзынтұра, Еділбай секілді
безбүйрекке сұстана, зілді назар тастайды: Бұл жұрт не болып барады!
Бұлар үшін өлімнен басқаның бәрі қадірлі! Бұлар өлімді
сыйламаса, тіршіліктің қадірін қайдан білсін! Бұлар қалай, не
үшін өмір сүріп жүр өзі? Өмірдің мәні не сонда бұлар үшін? Едіге
аузынан шыққан бұл жұрт не боп барады, бұлар деген бір ауыз сөзде
күллі адам баласына ағынан жарыла айтылған телегей теңіз сыр жатыр.
Қазақтың исламға дейінгі түсінігінде өлу — қайтыс болу, басқаша айтқанда,
о дүниеге қайту, қайта оралу. Адам өлмейді-мыс, бір дүниеден
екінші дүниеге сапар шегеді. Қазақтың жерлеу рәсімі осы идеяны
тиянақтайды: дүние салған адамды қазақ сапарға аттандырады,
шығарып салады. Жазушы осы этнографиялық құбылысты романның
композициялық арқауы етіп орынды пайдалана алған. Сондықтан
Боранды бекеттегі Қазанғапты шығарып салу қаралы шеру салтанатымен:
шудасын жел желпіп, әбзе-лінің әшекейі қоңырау қаққан
Қаранардың үстінде Едіге, төбет ит Жолбарыс, экскаеатор және
Қазанғаптың сүйегі жаткан тіркемені жұлқылай тартқан Беларусь
бірімен-бірі caн түзеп, құйысқан тістесіп, киелі Найман-Ана
қорымына беттеген тізбегінен басталады. Салтанат деп ағат
айтып отырғамыз жоқ. Қазанғаптың өлімі — ақ өлім. Алайда артындағы
көрініс сиқы өлімнен ауыр. Жалғыз ұлы қонақта жүргендей қолын қалтасына
салып, бос келді, Шіренгенде сондай! Жалғыз қыздың күйеуі ішкіш,
құрғақ жүретін күні болмайды. Қазанғапты жерлеудің жөн-жоралғысы
солғындау өтпек. Жұпыны ғана. Бірақ досқа адал Едіге
Қазанғаптың есесін жібергісі жоқ. Арттағы тірілер жіберген ақауды
Найман-Ана зиратының мархабаты арқылы қайырмақ: Әй, жігіттер, болмайтын
әңгімені не қыласыңдар. Қазекең сынды кісіні бабалар
жатқан Ана-Бейітке апарып қоямыз. Марқұмның айтқан арызы солай.
Ақырғы тілегін орындау бізге парыз. Халықтың дәстүрлі түсінігі
бойынша киелі қорымға жерлеу, өсиет орындау — өлген адамның
есіміне деген аса зор сияпат, қошамет рухына мінәжәт етумен үндес.
Едіге өмірімдегі осы бір ғасырға татырлық күн Қазанғап денесін Найман-Ана
моласына апару сапарынан басталады. Жазушы қазақ халқының байырғы сенім-
нанымдық көзқарастар кілтін дәл тапқан. Едігенің дос мәйітін ниелі Найман-
Ана қорымына жеткізуді қасиетті парыз санауы оқырманды қатты тебірентеді,
тебіренте отырып иландырады.
Шыңғыс қаламы қазақ халқының мыңдаған жылғы көне мәдениеті, тарихы,
фольклоры, мифологиясы мен этнографиялық бітіміне жан бігіреді, оларды
оқушылармен диалогқа түсіреді, кеше, бүгін және болашақ.
категорияларын ажыратпай, диалектикалық тұтастықта кеше-бүгін-болашақ
системасында, қозғалыс күйінде қарайды. Өйткені халықтың көшегісі — тарихы,
бүгінгісі ертең тарихқа айналайын деп тұрған игілігі де, болашағы—бүгінді
тұғыр ете отырып, алда туар күнмен бірге келер ырыздығы. Шыңғыс Айтматовтың
социологиялық концептуалдық өрнегінің саяси-әлеуметтік мәні адамгершілік
мәселелер мен адамаралық қатынастарды саралағанда тіпті айқын аңғарылады.
Романда көне мифология, шынайы әлеуметтік орта мен ғылыми қиял
(фантастика) Едіге санасы арқылы тоғысып, кейіпкердің дүниеге өзқарасы
арқылы түйінделіп отырады. Уақиғалар желісі үш түрлі кеңістік аясында
өтеді.
1. Мифологиялық кеңістік: Найман-Ана күмбезіне беттеген қаралы шеру
(бұл — Едігенің ұйымдастыруымен болған, оның түсінігінің іске асу формасы)
Найман-Ана, мәңгүрт және жуань-жуаньдар туралы миф; радиомен басқарылатын
адамдар туралы Сәбитжанның сандырағы — неолиф, жаңа аңыз; Раймалы-аға
мен Бегімай аңызы; кезбе жан туралы миф (түлкі, төбет, қарақұс);
Қаранардың тегі.
2.Әдеби-реалды кеңістік: Сары-Өзек, Боранды бекет, Құмбел, Ақ-Мойнақ,
Арал, Қызыл-Орда және т. б.
3.Ғылыми-фантастикалық кеңістік: ғарыштағы беймәлім цивилизация: осы
цивилизациямен мәдени-адамгершілік қатынасқа түспек совет-американ
Трамплин программасы және т. б.
Осы әртекті кеңістікте орын алған уақиғалар тізбегі тек Едіге
санасында ғана жаңғырығып жатқан жоқ, қазақтың дәстүрлі халықтың зердесін
этнографиялық ерекшеліктерімен де үндестік тауып тұр. Әдетте: қазақ мифтері
дүниені үш қабатқа — жеті қабат жерасты, қара жердің беті және жеті қат көк
әлеміне — бөледі. Дүниенің осы үш қабатын да адамдар мекендейді. Аспан
әлемін мекендеушілер белбеулерін мойнына, жер астындағылар аяғына, ол
ортадағылар беліне буынады (Ш. Уәлиханов). Бұл — дүниенің кәдуелгі
шаманистік келбеті.
Жазушы қазақ фольклорының өзіндік жүйесіне шығармасының жалпы
композициялық желісін осылайша көндіріп, шебер қиюластыра алған. Мәселен,
Едігенің Қаранары ойда жоқ жерде мифтегі Найман-Ананың Ақмаясымен тектес
болып шығады. Қаранар болса Едігенің даналығының, ой парасатының кепілі.
Түйе образы дала философтарының ежелгі эпикалық серігі. Қорқыт, Асан-
қайғы, Бекет-аталарымыз сахараны желмая мініп шарлауы осы пікіріміздің
бұлтармас кепілі. Жазушы қиялы осылайша миф пен реалдық емірді,
реалдық өмір мен ғылыми фантастиканы бір-бірімен тіл табыстырып отырады.
Өте орынды монтаждау барысында автор аңыз-ертегілерді өз кейіпкерлерінің
тағдырымен, Демиург ғарыштық экспедициясында болған уақиғалармен
сабақтастырып, осының барлығын 80-ші жылдардағы адам тағдырымен
байланыстыруды мақсат тұтқан, — деп жазады романның осындай ерекшелігі
туралы Ж. Альбертини.
Қазақ фольклоры адамның ақыл-ойының зерде қабілетінің жете алатын
барлың өрістерін қамтып, осы арқылы адам тағдырына бойлап кіріп, адам
тудырған барлық игіліктерді адам өміріне садақа етіп, адам тағдырының
түйіншекті жерлерін сұрақпен белгілеп, оған өзінше жауап беріп, қорытып
тұрған тарихи қазына, мектеп, рухани мекеме ролін атқарғанын мойындамауға
болмайды.
Осы орайда Боранды бекеттің авторы қазақ фольклорының өзіндік
философиялық-методологиялық бағытын, логикалық-диалектикалық рухын, ішкі
идеялық сырын жақсы саралайтынын атап өткеніміз жан. Әрине, суреткер үшін
әфсаналық мотивтер әдеби шикі зат, оны пайдалану жолы автордың еркінде.
Романда мифтер таза қазақы қалпында сақталмай әдеби-көркемдік
өзгерістерге ұшыраған. Алайда соның өзінде олардың идеялық өзегі бұзылмай,
мағыналық мәйегі шайқалмай түсіпті. Өйткені авторға керек зат — миф емес,
мифтің астары, тағлымы, мифтік аллегориялар мен символикалардың
қатпарларында жатқан мета — ой, ой артында тұрған ой. Қазақ мифтері көне
формалық дәйегі ортағасыр аясында, ислам діни идеологиялық өктемдік ала
бастаған кезден-ақ шашырауға түсіп, біздің заманымызға жұрнағы, ертегілер
мен аңыздарға, жыр мен қиссаларға айналған, көркемдік жасампаздыққа
(обработкаға) түскен ұғымдық және атаулық аппараты ғана жеткен. Миф
логикасы осылар төңірегінде.
Соның бірі мәңгүрт ұғымы. Мәңгүрт (мәңгірт) — ақылы кем, есуас,
өткенін ұмыту, мылқау, тегін білмейтін тұл, ақымақ мағынасында тілімізде
бар сөз. Ауыз әдебиеті нұсқаларында жиі кездесіп отырады. Соның қай-
қайсысында да мәңгүрт ұғымы ең алдымен өткенін ұмыту, есеңгіреу, ақылдан
жаңылу мағынасында қолданылады. Осынау ұғым аясын бүгінгі таңдағы
адамзаттың тағдыр-талайымен шендестіріп, мәңгүрттену технологиясын
әдебиетте алғаш баяндаған Әбіш Кекілбаев. Тарихын, тегін білмеген адам
ежелден пенде атаулының жексұрыны болып бейнеленетіні мәлім. Аспан асты,
жер үстінде онан үлкен зұлмат жоқ. Еліне келген жолаушыларды лотос гүлінің
алтын дәнін беріп, бастарын айналдырып, мыйларын шайқалтып, ата-тегін,
семьясын, отанын, тарихын ұмыттырып, етегімен алдандыратын сұрқия логофот
бибілер туралы көне дүние кемеңгері Соқыр Омар да (Гомер) жазып, бұл сұмдық
барын әлемге жария етіп, жар салуы тегін емес.
Шыңғыс Айтматов мәңгүрт ұғымына жаңаша мән беріп, күллі адамзат
цивилизациясын шошындыратын, оның рухани өрбуіне тосқауыл боларлық бірден-
бір зұлымдық деп таниды.
Дүниеде адамға залал құбылыстардың түрі көп, бірақ
мәңгүрттіктің жанында оның барлығы жолда қалады. Мәңгүрттіктің трагедиясы —
өз шешесін өз қолымен өлтіруде емес, мәңгүрттің өз тегін танымауында.
Өзінің адамдық тегін еркін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz