Өнеркәсіптік кәсіпорындардың бәсеке қәбілеттілігін арттыр
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
I.Өнеркәсіптік кәсіпорындардың бәсеке қәбілеттілігін арттырудың теориялық мәселелері
1.1Кондитер кәсіпорындарының бәсекеге қабілеттілігін арттырудың қазіргі кезеңдегі тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігіне әсер ететін факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3Кондитерлік кәсіпорындарының бәсекеге икемділігін
бағалау ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
II.«ИП Пашаева» кондитер цехының техникалық.экономикалық көрсеткіштерін талдау.
2.1 «ИП Пашаева» кондитер фабрикасының экономикалық көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.2 Қазақстан Республикасындағы кондитер нарығының бәсекелестік қәбілеттілігінің нарықтық экономикадағы алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
III.бөлім Нарықтық экономикада «ИП Пашаева» кондитер цехының бәсекелестік қәбілеттін арттыру жолдары.
3.1«ИП Пашаева» кондитер цехының бәсекелестік қәбілеттін арттыруда өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің экономикалық параметрлерін жақсарту ... ... ... ... ... ..67
3.2 «ИП Пашаева» кондитер цехының бәсекелестікті жоғарылату мақсатында өнім ассортиментін кеңейту және өндірістік қуаттылықты пайдалануды жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .78
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..82
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..84
I.Өнеркәсіптік кәсіпорындардың бәсеке қәбілеттілігін арттырудың теориялық мәселелері
1.1Кондитер кәсіпорындарының бәсекеге қабілеттілігін арттырудың қазіргі кезеңдегі тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігіне әсер ететін факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3Кондитерлік кәсіпорындарының бәсекеге икемділігін
бағалау ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
II.«ИП Пашаева» кондитер цехының техникалық.экономикалық көрсеткіштерін талдау.
2.1 «ИП Пашаева» кондитер фабрикасының экономикалық көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.2 Қазақстан Республикасындағы кондитер нарығының бәсекелестік қәбілеттілігінің нарықтық экономикадағы алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
III.бөлім Нарықтық экономикада «ИП Пашаева» кондитер цехының бәсекелестік қәбілеттін арттыру жолдары.
3.1«ИП Пашаева» кондитер цехының бәсекелестік қәбілеттін арттыруда өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің экономикалық параметрлерін жақсарту ... ... ... ... ... ..67
3.2 «ИП Пашаева» кондитер цехының бәсекелестікті жоғарылату мақсатында өнім ассортиментін кеңейту және өндірістік қуаттылықты пайдалануды жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .78
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..82
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..84
Қазақстан Республикасы экономикалық даму кезеңінің жаңа белесіне аяқ басты.Нарықтық талаптардың ерекшеліктерін ескере отырып,мемлекеттің ішлі экономикалық мұмкіндіктері мен өндірістік ахуалын одан ары жақсарту мақсатында жаңа бағыттар белгіленуде.Өндірісті жаңаша құрудың,шығарылатын өнімдердің сұранысын арттырудың маңыздылығы да артуда.Мемлекеттің экономикалық тұрақтылығын қалыптастырудың негізгі бағыты ішкі өндірісті өркендету екені белгілі.Бұл тұрғыда,өнім өндеудің түпкі кезеңіне дейінгі жұмыстарды қамтитын өндірістік кәсіпорындарға деген жауапкершілік те ұлғая түспек.Осы тектес кәсіпорындардың қатарына тамақ өнеркәсібіндегі кондитерлік өнімдерді өңдеумен айналысатын өндіріс орындарын жатқызуға болады.
1. Қазақстан Респу6ликасының еңбек туралы заңы. Алматы «Іргетас»,2009 ж.
2. Н.Ә. Назар6аев «Қазақстанның егемендi мемелекет ретінде қалыптасуы жане дамуының стратегиясы». Алматы. Дауір 2010Ж.
3. Н.Ә. Назарбаев «Казахстан-2030» Елбасының Қазақстан халқына Жолдауы. 1 казан 2007 ж.
4. Акбердин Р. З., Стерлигова А.Н., Федотова М.А. Экокомика организации: учебное пособие. Часть 1. М:ГУУ 2008 г
5. Безруких П.С., Кашаев А.Н. Учет затрат и калькулирование в промышленности (вопросы теории, методологии и организа¬ции). - М: Финансы и статистика. 2006
6. Богатин Ю.В., Швандар В.А. Оценка эффективности бизне¬са и инвестиции. - М: Финансы, 2010
7. Бусигин А.В. Предпринимательство. Учебник для вузов. - М: Дело, 2011 г
8. Виноградов Е. Экономика в задачах. М.: Начало-пресс, 2010 т:
9. Гончарук В.А. Развитие предприятия. М.: Дело, 2013 г
10. Грузинов В.П. и др. Экономика в задачах. М.: Банки и 6ир¬жи, ЮНИТИ, 2013
11. Дауренбекова А Н. Қазақстан өнеркәсібінің индустриялық деңгейін көтерудiң экономикалық механизмі: монография. Алматы: Экономика, 2008
12. Долан Э.Дж., Кэмпбелл, Брю Стенли Л. Экономикс: При¬нципы, проблемы и политика. В 2т / пер. с англ. - М: Республика, 2009
2. Н.Ә. Назар6аев «Қазақстанның егемендi мемелекет ретінде қалыптасуы жане дамуының стратегиясы». Алматы. Дауір 2010Ж.
3. Н.Ә. Назарбаев «Казахстан-2030» Елбасының Қазақстан халқына Жолдауы. 1 казан 2007 ж.
4. Акбердин Р. З., Стерлигова А.Н., Федотова М.А. Экокомика организации: учебное пособие. Часть 1. М:ГУУ 2008 г
5. Безруких П.С., Кашаев А.Н. Учет затрат и калькулирование в промышленности (вопросы теории, методологии и организа¬ции). - М: Финансы и статистика. 2006
6. Богатин Ю.В., Швандар В.А. Оценка эффективности бизне¬са и инвестиции. - М: Финансы, 2010
7. Бусигин А.В. Предпринимательство. Учебник для вузов. - М: Дело, 2011 г
8. Виноградов Е. Экономика в задачах. М.: Начало-пресс, 2010 т:
9. Гончарук В.А. Развитие предприятия. М.: Дело, 2013 г
10. Грузинов В.П. и др. Экономика в задачах. М.: Банки и 6ир¬жи, ЮНИТИ, 2013
11. Дауренбекова А Н. Қазақстан өнеркәсібінің индустриялық деңгейін көтерудiң экономикалық механизмі: монография. Алматы: Экономика, 2008
12. Долан Э.Дж., Кэмпбелл, Брю Стенли Л. Экономикс: При¬нципы, проблемы и политика. В 2т / пер. с англ. - М: Республика, 2009
Мазмұны.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
I.Өнеркәсіптік кәсіпорындардың бәсеке қәбілеттілігін арттырудың теориялық мәселелері
1.1Кондитер кәсіпорындарының бәсекеге қабілеттілігін арттырудың қазіргі кезеңдегі тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігіне әсер ететін факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3Кондитерлік кәсіпорындарының бәсекеге икемділігін
бағалау ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
II.ИП Пашаева кондитер цехының техникалық-экономикалық көрсеткіштерін талдау.
2.1 ИП Пашаева кондитер фабрикасының экономикалық көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.2 Қазақстан Республикасындағы кондитер нарығының бәсекелестік қәбілеттілігінің нарықтық экономикадағы алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
III-бөлім Нарықтық экономикада ИП Пашаева кондитер цехының бәсекелестік қәбілеттін арттыру жолдары.
3.1ИП Пашаева кондитер цехының бәсекелестік қәбілеттін арттыруда өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің экономикалық параметрлерін жақсарту ... ... ... ... ... ..67
3.2 ИП Пашаева кондитер цехының бәсекелестікті жоғарылату мақсатында өнім ассортиментін кеңейту және өндірістік қуаттылықты пайдалануды жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .82
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .84
Кіріспе.
Қазақстан Республикасы экономикалық даму кезеңінің жаңа белесіне аяқ басты.Нарықтық талаптардың ерекшеліктерін ескере отырып,мемлекеттің ішлі экономикалық мұмкіндіктері мен өндірістік ахуалын одан ары жақсарту мақсатында жаңа бағыттар белгіленуде.Өндірісті жаңаша құрудың,шығарылатын өнімдердің сұранысын арттырудың маңыздылығы да артуда.Мемлекеттің экономикалық тұрақтылығын қалыптастырудың негізгі бағыты ішкі өндірісті өркендету екені белгілі.Бұл тұрғыда,өнім өндеудің түпкі кезеңіне дейінгі жұмыстарды қамтитын өндірістік кәсіпорындарға деген жауапкершілік те ұлғая түспек.Осы тектес кәсіпорындардың қатарына тамақ өнеркәсібіндегі кондитерлік өнімдерді өңдеумен айналысатын өндіріс орындарын жатқызуға болады.Аталған саланың ел экономикасындағы маңызы оның ішкі азық-түлік қәуіпсіздік сақтауда,мемлекеттің экспорттық мүмкіндіктерін ұлғайтуда,және олардың сыртқы өндірушілерге тәуелділігін төмендетуге,бәсекеге қәбілетті өнімдер шығару арқылы мемлекеттің нарықтағы беделін арттыруға көрініс табады. Мемлекеттің экономикалық тұрақтылығын қалыптастырудың негізгі бағыты ішкі өндірісті өркендету екені белгілі. Индустриалды-инновациялық даму бағдарламасының негізгі міндеттері: ғылыми көлемді және жоғары технологиялық экспортты өндірістердің құрылуына жағдай жасау; жоғары құнды кызмет көрсету мен тауарлар пайдасына сай елдің экспортты деңгейін диверсификациялау инновациялык үрдістермен бірігіп, әлемдік шаруашылық жүйесіне интеграциялау.
Қазіргі заманғы кәсіпорындар өздерінің бәсеке бағытын нығайту үшін әлемдік нарықтың жоғарылап келе жатқан талаптары, тұтынушылық сұраныстың дифференциялануы, инновациялық айналымдардың азаю қажеттілігі және өндіріске ғылыми-техникалық жетістіктерді енгізу мәселелерімен бетпе-бет кездесуде.
Әйтсе де, ғаламдық даму үдерімінің қазіргі кезеңінде колда бар жетістіктерге канағаттану жеткіліксіз. Тынымсыз ізденіс пен нәтижелі іс-әрекетті арқау еткен әлемдік нарык өндірушілері барынша жаңа нарықтарды игеруге, ондағы тұтынушыларды жаулауға белсене кірісуде. Нарықтың бұл қатал шарты отандық өнім өндірушілердің бәсекелік кауқарын нығайтуды, кәсіпорындардың бәсекелік қыспақтарға төтеп берерлік қабілетін арттыруды, ішкі және сыртқы нарықтарда сұранысы жоғары өнім өндіруге тиімді әсері бар тетіктерді айқындауды кажет етеді. Бұл жағдай Республика Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында айтылғандай: Экономика біздің дамуымыздың басты басымдығы, ал экономикалық өсімнің барынша жоғары қарқынына қол жеткізу - негізгі міндетіміз болып қала береді.
Біз бұған өз экономикамыздың бәсекелік қабілетін арттыру арқылы, ...қол жеткіземіз.
Диплом жұмысының теориялық және әдістемелік негізін кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыру мәселелері бойынша отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері, монографиялары, оқулыктары мен оқу құралдары, мерзімді баспасөздегі мәліметтер мен ақпатраттар, сондай-ақ арнайы заңдар, заңнамалық кұжаттар, нормативтік-құқықтық актілер мен Қазақстан Республикасының Президенті мен Үкіметінің бұйрықтары, қаулылары мен жарлықтары, ҚР-сы статистикалық агенттігінің мәліметтері жылдық есептемелік кұжаттары құрайды.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, үш бөлімен, қорытынды мен пайдалынылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диплом жұмысының кіріспесінде тақырыптың өзектілігі, мақсаты, зерттеу объектісі, теориялык және әдістемелік негізі қарастырылган.
Бірінші бөлімінде кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінін теориялык жақтары, қазіргі нарыктық экономикадағы орны қарастырылған.
Ал, екінші бөлімінде ИП Пашаева кондитер цехының қызметіне өндірістік-шаруашылық және сол кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі бойынша талдау жасалады. Яғни, сол кәсіпорын қаншалықты бәсекеге кабілетті екендігі және қаржылық жағдайы талданады.
Үшінші бөлімінде нарықтық жағдайындағы өнімнің бәсекеге қабілеттілігіне қол жеткізу жолдарына арналған тәжірейбелік ұсыныстар қарастырылған.
I. ӨНЕРКӘСІПТІК КӘСІПОРЫНДАРЫНЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
0.1 Өнеркәсіптік кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігін
арт - тырудың қазіргі кезеңдегі тәсілдері
Бәсеке негізгі ұғымдардың арасында ең танымал әрі іргелі эконо - микалық санат болып табылады. Бәсекемен ұйымның бәсекелік жайғасымы, бәсекелестік стратегиясы мен ұйымның бәсекеге қабілеттілігі сияқты ұғымдар тығыз байланысты. Осы ұғымдардың арасында белгілі себеп-салдары бар өзара байланыс орнаған. Ұйымның нарық жағдайындағы бәсекелестік теориясы мен практикасы осы ұғымдардың жиынтығына сүйенеді.[6]
Меркантилистерден бастап монополияға қарсы саясат саласындағы қазіргі заңнама ережелерінде дәстүрлі нарық экономикалы мемлекеттер нарықтың белгіленген бәсекелі ортасын қамтамасыз ете отырып, оны реттеуге тырысады. Ең басынан бастап бәсекеге нарықты реттеуші ғана емес, сонымен бірге ынталандырушы функция да берілген болатын. Басқаша айтқанда бәсеке өндірісті және тауар массасының сапасын дамыту, жетілдіру факторы ретінде қарастырылды.
Бәсеке деген ұғымды сан қырынан қарастыруға болады, сондықтан ол әр түрлі мағынада қолданылады. Классикалық саяси экономиканың негізін қалаушылар бәсекені нарықтың міндетті атрибуты деп білді. Мәселен, А. Смит бәсекені нарықтық тепе-теңдікті, тиімділікті, нарықтық экономиканың барабарлығы мен серпінділігін автоматты түрде қамтамасыз ететін нарықтың жасырын қолымен салыстырады [7]. Д. Риккардоның ойынша бәсеке тауар өндіруге ықпал етеді. Дж. С. Милльдің пікірінше бәсеке бағаны, еңбекақыны, рентаны жалғыз өзі реттейді, сондай-ақ реттеудің ережелерін белгілейтін заң болып табылады. Сөйтіп, экономист-классиктер кемеліне жеткен бәсекеге ерекше назар аударған [7-8]. Неоклассикалық мектептің өкілдері классикалық бәсеке теориясын дамыта келе кемеліне жетпеген бәсекенің моделін жасады. А. Маршалл [9] бәсекенің және шекті пайдалылық пен шекті өнімділік заңдарын қолданудың көмегімен нарықта тепе-теңдіктің өздігінен орнау механизмін толықтырады. Ф. Найт [10] бәсекені бәсекелес бірлік көп және олар тәуелсіз болатын жағдай ретінде қарастырды. Ол сондай-ақ бәсеке - жеке тұлғалардың басқа жеке тұлғалармен іскерлік қатынаста болып, ұсынылған шарттардың ішінен ең жақсысын таңдау бостандығы деп атап өтті. И. Шумпетер, бәсекені экономикалық өсу жағынан қарастыра отырып, бәсеке ескінің жаңа тауарлармен, технологиялармен, қажеттілікті қамтамасыз ету көздерімен, ұйымдардың түрлерімен бақталастығы деген пікірді ұсынды [8-10].
Бәсекені ғылыми зерттеудің дербес санаты ретінде ерекшелеген Вильфредо Паретоны бәсеке сияқты қажетті атрибуты бар нарықтық экономиканың идеологы деп санауға болады. Ол нарықты жақтай отырып, нарықты мінсіз жағынан, яғни нарыққа еркін кіріп, шыға алатын көп тәуелсіз сатушылар мен сатып алушылар жұмыс істейтін таза бәсекелі нарық ретінде қарастырды. Тек осы жағдайда ғана жеке мүддеге, жеке бас пайдасына ынталандыратын күшті энергия сақталады.
Сондықтан бәсеке экономикадағы ең басты реттеуші элемент болып табылады. Бәсеке неғұрлым қарқынды болса, тұтынушыға солғұрлым жақсы. Осыдан Парето принципі ретінде белгілі, яғни нарықта жұмыс істейтін тұлға өзіне пайда таба отырып, нарыққа басқа қатысушылардың пайдасын азайтпаған жағдайда ғана қоғамның барлық мүшелері пайда табады деген принцип туындайды. Басқаша айтқанда, егер қоғамның барлық мүшелері жеңіске жетсе қоғам байиды және бір топ адам пайда тапқанда басқа топтардың пайдасы осының салдарынан азайса, бұл жағдайда байлық молаймайды.
Сөйтіп, XX ғасырдың ортасында кемелденген (таза) бәсеке, монополиялық, олигополиялық бәсеке және таза монополия деп аталатын төрт модельде көрініс тапқан бәсекенің мәні мен оны негізгі жылжытушы күш жөніндегі жалпы түсінік қалыптасты.
1990-шы жылдары бәсекенің мүлдем басқа анықтамасына негізделген теориялық тұжырымдамалар пайда болды. Бұған шаруашылық жүргізуші субъектілердің бір мақсатқа жету жолындағы күресте олардың мүдделерінің бетпе-бет келуін білдіретін экономикалық құбылыс ретіндегі бәсеке мәнінің өзгеруі себеп болды.
Бұрын тұрақты болған салалар күрт өзгеріп, жаңа өнімнің пайда болуына орай бірігіп, қайта құрылады, ал фирманың келешектегі дамуы бүгінгі күннің өлшемімен емес алдағы уақыттың нарықтағы жетістіктеріне байланысты болады. Г. Хэмел мен К. К. Прахалад бұл жағдайды интеллектуалдық көшбасшылық деп атады [11].
Бәсеке ұғымының дамуына ресейлік және қазақстандық ғалымдар айтарлықтай үлес қосты [12-20]. Бұған Қазақстанда шаруашылық жүргізу жағдайларының түбегейлі өзгеруі мен оның әлемдік интеграциялық процестерге қатысуы себеп болды.
Бәсекемен бәсеке пайда болып дамитын жерде пайда болатын бәсекелестік артықшылықтар тығыз байланысты. Бәсекелестік артықшылықтар ұйымның экономикалық көрсеткіштерімен (қосымша пайда, жоғары пайдалылық, нарық үлесі, сату көлемі) өлшеуге болатын қызметінің техникалық, ұйымдастыру саласындағы бәсекелестерге үстемдік жасау арқылы білінеді. Бизнес практикасында бәсекелестік артықшылықтар кәсіпкерлік қызметтің басты мақсаты әрі оның тиімділігінің көрсеткіші болып табылады.
Бәсекелестік артықшылықтың негізін Д. Рикардо қалады, ол XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың басында саудада балама шығынды аз жұмсап өнім шығаратын елдер артықшылық алады деген идеяға негізделген салыстырмалы шығындар тұжырымдамасын қалыптастырды. XX ғасырдың басында швед экономистері Э. Хекшер мен Б. Олин Д. Рикардоның идеясын дамытып, факторлық артықшылық теориясын ұсынды. Осы теорияға сәйкес өндірістің артық факторлары тиімді пайдаланылатын тауарларды экспорттайтын және өндірістің тапшы факторлары бар тауарларды импорттайтын ел артықшылыққа ие болады [21].
Соңғы ондаған жылдарда әлемдік экономиканың дамуы классикалық теорияларды қайта қарауды қажет етті. 1990-шы жылдары бәсекелестік артықшылық теориясын әзірлеген [5, 75-80 б.], сондай-ақ ұйымның ішкі де, әлемдік нарықтағы бәсекелестік артықшылығы елде қалыптасқан жағдайға байланысты екенін тұжырымдаған М. Портердің зерттеулерінің маңызы зор. М. Портердің пікірінше, осы жағдайларға факторлық жағдайлар; сұраныс жағдайы; стратегия, фирмалардың құрылымы мен бақталастығы; салалас және қолдайтын салалардың даму деңгейі жатады. Бәсекелестік артықшылыққа өнімнің өзіндік құнын төмендетіп, тауарларды жоғары деңгейде әртараптандырып немесе нарықты орынды сегменттеу арқылы қол жеткізуге болады. Г.Л. Азоев осы тізімге ұйымның бәсекелестік артықшылықты қалыптастыру талаптарына жаңалық енгізуді, нарықтың қажеттілігіне жылдам ден қоюды қосты [22].
Нәтижесінде бәсекелестік артықшылықтың барлық көздерін сыртқы және ішкі көздерге бөліп [23], ұйымның бәсекелестік артықшылықтарының түрлері мен олардың пайда болу көздерінің түрлерін салыстыруға болады (1-кесте).
1-кесте - Ұйымның бәсекелестік артықшылықтарының түрлерін пайда болу көзіне байланысты жіктеу
Сыртқы көздер
1
2
Ұйымның бәсекелестік артықшылығының түрі
Ұйымның бәсекелестік артықшылығының көздері
1. Экономикалық фактор - ларға негізделген бәсеке - лестік артықшылықтар
Нарықтардың жалпы экономикалық ахуалы; үкіметтің инвестиция көлемі, талданатын тауарлық саладағы кредиттік, салық және кеден ставкалары саласындағы ынталандырушы саясаты, сұранысты ынталандыратын объективтік факторлар.
2. Нормативтік-құқықтық ак - тілерге негізделген бәсеке - лестік артықшылықтар
Өңірге немесе жекелеген кәсіпорындарға билік және басқару органдары берген жеңілдіктер мен өзге де артықшылықтар, тауарларды әкімшілік-аумақтық құрылым шектерінен тыс кедергісіз әкелу-әкету мүмкіндігі, интеллектуалдық меншікке айрықша құқық.
5. Саланың ғылыми-техни - калық дамуына байланысты бәсекелестік артықшылықтар
Саладағы қолданбалы ғылымның, технология мен техниканың жоғары даму деңгейі.
6. Географиялық факторлар- - ға негізделген бәсекелестік артықшылықтар
Нарықтың географиялық шекарасын (жергілікті, өңірлік, ұлттық, әлемдік) экономикалық жағынан жеңу мүмкіндігі, кәсіпорындардың тиімді географиялық орналасуы.
1-кестенің жалғасы
7. Демографиялық фактор-ларға негізделген бәсеке-лестік артықшылықтар
Нарықтың мақсатты бөлігіндегі демографиялық өзгерістер және олар ұсынатын өнімнің көлемі мен сұраныс құрылымына оң ықпал ету, халықтың мақсатты тобының сан жағынан ұлғаюы, халықтың көшіп-қонуының жынысы мен жас құрамының өзгеруі, сондай-ақ білім мен кәсіби деңгейінің өзгеруі.
8. Құқықтан тыс сипаттағы бәсекелестік артықшылық - тар
Арам бәсекелестік; республикалық және жергілікті билік органдарының өз міндеттерін нашар орындауы, бюрократизм, істерді қараумен байланысты жөнсіз әуре-сарсаң, парақорлық, сыбайлас жемқорлық, қылмыстық іс-әрекеттер.
Ішкі көздер
1. Ішкі экономикалық фак - торларға негізделген бәсеке - лестік артықшылықтар
Ауқымның әсері; тәжірибенің әсері; кәсіпорынның экономикалық әлеуеті; қаржыландыру көздерін іздестіру және оны тиімді пайдалану мүмкіндігі.
2. Технологиялық сипаттағы бәсекелестік артықшылықтар
Тауар шығаруда пайдаланылатын машиналар мен жабдықтардың арнайы техникалық сипаттамалары, шикізат пен материалдардың технологиялық ерек - шеліктері; өнімнің техникалық параметрлері.
3. Құрылымдық сипаттағы бәсекелестік артықшылықтар
Компанияда өндіріс пен сату процесі интеграциясының жоғары деңгейі, нарықтың бос сегменттерін жылдам басып алу.
4. Логистикалық сипаттағы бәсекелестік артықшылықтар
Кәсіпорында өнім шығару және клиентке қызмет көрсету уақытын қысқартуға, ресурс үнемдеу про - цесінің тиімділігін арттыруға мүмкіндік беретін логистикалық тұжырымдамалар енгізу.
Ескерту-[22]
Қазақстан экономикасының дамуының қазіргі кезеңінде ресурстардың сиректігі мен тұтынушының қолында бар ақпараттың шектеулі болуына байланысты бәсекелестік артықшылыққа жету қиындап келеді. Бизнестегі жағдайдың жылдам өзгеруіне орай ұйым қалыптастырып іске асыратын бәсекелестік артықшылық ұзақ уақыт бойы сақталмайды.
Қазіргі кезеңде ұйымның негізгі ресурсына технология, маркетинг және стратегия ғана емес, адам мен оның білімі де айналып отыр. Адамдардың экономикалық психологиясы мен тиісті мінез-құлқына жермен, капиталмен және еңбекпен қатар өндірістің төртінші факторына, яғни өте маңызды экономикалық ресурсқа айналған экономикалық ақпараттың күшейіп келе жатқан ықпалы арқылы қалыптасады. С. Долговтың пікірінше [24] бұған келесі жағдайлар себеп болды:
1) қазіргі уақытта шығармашылықпен айналысатын адам мен ізденіске толы ең негізгі экономикалық, өндіруші ресурс болып табылады;
2) адамның тауарды, қызметті және материалдық емес құндылықтарды тұтынушы ретіндегі экономикалық функциясының маңызы күннен-күнге арта бастады.
Бәсекелестік артықшылықтардың сатыластығының деңгейі әр түрлі және олар кәсіпкерліктің әр түрлі объектілері мен субъектілеріне (тауарға, кәсіпорынға, салаға, жалпы экономикаға) жатады, олар баға және баға емес факторларға негізделуі, сондай-ақ орта мерзімді және қысқа мерзімді, тұрақты және тұрақсыз және бәсекелестерге еліктеуі мүмкін.
Бүгінгі күні бәсекеге қабілеттілік ұғымы өнеркәсіпте, экономика мен кәсіпкерлікте кең қолданылады. Мемлекеттердің, кәсіпорындардың, өнімдер мен қызметтердің бәсекеге қабілеттілігі - бұл негізінде тұтынушылардың артықшылығы қалыптасатын көрсеткіштер жиынтығымен анықталатын кешенді қасиет [25]. М. Портердің пікірінше, бәсекеге қабілеттілік деп ресурстарды тиімді басқару мүмкіндігін түсінген орынды [5], демек, ресурс үнемдеу бәсекеге қабілеттіліктің маңызды факторы болып табылады.
Бәсекеге қабілеттілік бәсекелік артықшылықтардың барын белгілейтін нәтиже болып табылады, тауар, кәсіпорын, сала, экономика қолданылатын объектіге байланысты оны әрқалай түсіндіруге болады. Сөйтіп, бәсекеге қабілеттілік - бұл экономика мен кәсіпкерлік объектісінің немесе субъектісінің жеке қасиетерінен құралатын кешенді қасиет. Бәсекеге қабілеттілікті бағалау үшін кешенді көрсеткіш немесе тиісті жекелеген көрсеткіштер жиынтығын пайдалануға болады.
Бәсекеге қабілеттіліктің кешенді ұғымының кейбір жекелеген құрамдастарын қарастырайық.
Тауардың бәсекеге қабілеттілігі оның нарықта ұсынылған осындай тауарлармен салыстырғанда сатып алушылардың сұранысына толығырақ жауап беру қабілетін білдіреді. Ол бір жағынан, бәсекелестік артықшылықпен, яғни тауардың сапасымен, оның техникалық деңгейімен, тұтынушылық қасиеттерімен, тауарды дәл мерзімінде жеткізумен, ал екінші жағынан, тауарды сатушылар белгілейтін бағамен және тауарды пайдалану құнымен байланысты болады. Сонымен бірге, бәсекеге қабілеттілікке кепілді және кепілді мерзімнен кейінгі қызмет көрсету, жарнама, тауарды өндірушінің беделі, нарықтағы жағдай де, сұраныстың ауытқуы да ықпал етеді. Тауардың бәсекеге қабілеттілігінің жоғары деңгейі оны өндірудің орындылығы мен тиімді сату мүмкіндігін растайды.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі - бұл бәсекелі нарық жағдайында меншікті және қарызға алынған ресурстарды тиімді пайдалану мүмкіндігі [26]. Кәсіпорын бәсекеге қабілетті болу үшін ол бәсекеге қабілетті тауар өндіріп, оны сатуы тиіс. Толығырақ айтқанда, бәсекеге қабілеттілікті қамтамасыз ету үшін бүкіл өндірістік-шаруашылық циклдегі жүйелі жұмыста, өндіріс, басқару, қаржы, маркетинг және т.б. салаларда бәсекелестік артықшылыққа жету қажет.
Саланың бәсекеге қабілеттілігі тұтынушылардың нақты тобының талаптарын қанағаттандыратын жоғары сапалы өнім жасау, өндіру және оны сату үшін техникалық, экономикалық және ұйымдастыру жағдайларының болуымен анықталады. Сала бәсекеге қабілетті болу үшін шетелдегі осындай салалармен салыстырғанда оның бәсекелестік артықшылықтары болуы, яғни саланың құрылымы ұтымды, саланың басқа кәсіпорындарын өзінің деңгейіне дейін тартатын жоғары бәсекелес көшбасшы фирмалардың тобы, ретке келтірілген тәжірибелік-конструкторлық және озық өндірістік-технологиялық база, дамыған салалы инфрақұрылым, сала ішінде, сонымен бірге елдегі және одан тысқарыдағы басқа салалармен ғылыми-техникалық, өндірістік, материалдық-техникалық және коммерциялық ынтымақтастық жасасатын оралымды жүйе, сондай-ақ өнімді тиімді бөлетін жүйе жұмыс істеуге тиіс. Саланың бәсекеге қабілеттілік деңгейіне кәсіпорынның бәсекелестік артықшылықтарына құрамдастардың да, сонымен бірге олар өзара іс-әрекет жасайтын жүйелердің есебінен де жетуге болады.
Ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігі - бұл өте күрделі ұғым. Бір жағынан, ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігі бәсекелес шетелдік тауарлар мен қызметтерге ішкі де, сондай-ақ сыртқы нарықта ойдағыдай төтеп беретін сатылатын тауарлар мен қызметтердегі экономикалық, ғылыми-техникалық, өндірістік, басқарушылық, маркетингтік және өзге де мүмкіндіктердің шоғырлануымен анықталады, екінші жағынан, экономиканың бәсекеге қабілеттілігі - бұл елдің мемлекеттік және қоғамдық құрылым жүйесінің, қоғамның қоғамдық өмірінің барлық қырларын саяси-құқықтық ұйымдастыру мен реттеудің артықшылығы, мемлекеттің ұлттық экономиканың тұрақты, серпінді дамуын қамтамасыз етуі, сондай-ақ қоғам мүшелерінің осымен байланысты әлемдік стандарттарға сәйкес материалдық әл-ауқаты.
Қазақстан үшін біздің мемлекетіміздің 2005 жылдан бастап Дүниежүзілік экономикалық форумда ғаламдық бәсекеге қабілеттілігі бағаланатыны айрықша маңызды факт болып табылады.[2]
Бәсекеге қабілеттілік проблемасы әлемнің барлық мемлекеттерін алаңдатады: елдің бәсекеге қабілеттілігі елдің әлемдік нарықтағы жағдайын талдап қорытатын әрі сипаттайтын көрсеткіш. Экономикасы әлсіз елдің бәсекеге қабілеттілігінің деңгейі жоғары болмайды.
2015 жылға дейін Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігі мен экономиканың жаңа деңгейіне жетуі біршама күрделі процесс. Осы процесті бәсекеге қабілеттілікті бағалауды үйренбей, оны өлшейтін көрсеткіштерді білмей басқаруға болмайды. Әлемдік практикада ұлттық экономиканың дамуын бағалаудың әр түрлі әдістемелері қолданылады. Қазақстан сол немесе басқа әдістемені таңдағанда нақты әдіске басымдық бермейді. Басқаша айтқанда, экономиканың бәсекеге қабілеттілігін бағалаудың ұлттық әдістемесін қалыптастыру үшін қолданылатын әдістемелердің интеграциясын қамтамасыз ету қажет.
Сондықтан Қазақстанның 2008 жылы Халықаралық менеджментті дамыту институтының (IMD) рейтингіне қатысуы айтулы әрі дер кезінде орын алған оқиға болды.
IMD рейтингі Дүниежүзілік экономикалық форумның беделінен төмен емес. Рейтинг 1989 жылдан бастап өткізіліп келеді және әлеуметтік-экономикалық реформалар тиімді жүргізілетін әлемнің ең дамушы елдерін қамтиды.
IMD рейтингі әрбір көрсеткіштің стандартталған мағынасы алынғаннан кейін олардың әрқайсысы бойынша елдердің рейтингтері, яғни елдердің рейтингтері, елдердің бәсекеге қабілеттілік бойынша қорытынды рейтингі, елдердің өндіріс (қарапайым саладан бастап жоғары технологиялық өндіріске дейін) орналастыру үшін тартымдылығы бойынша рейтингі біріктірілген факторлар мен қосымша факторлар бойынша құрылады және бәсекеге қабілеттілік модельденеді.
Қазақстан IMD нәтижесі бойынша, Әлемдік бәсекеге қабілеттілік жөніндегі жылнамаға (ӘБЖ) 2008 сәйкес әлемнің 56 бәсекеге қабілетті елі ішінен 39-орын алды. Қазақстан экономикалық қызмет факторы бойынша 50 орында, үкіметтің тиімділігі бойынша - 24, бизнестің тиімділігі бойынша - 31, инфрақұрылым бойынша - 46-орында.
Қазақстан Республикасының қызметі халықаралық және ұлттық көздерден алынған статистикалық деректердің 23-не негізделген 331 көрсеткіш бойынша талданды. Осы статистика бәсекеге қабілеттіліктің деңгейін бұдан да дұрыс анықтау үшін қазақстандық бизнес-қауымдастықтарға жолданған ӘБЖ анкеталарының деректерімен толықтырылды [3].
Қазіргі уақытта Қазақстан үшін экономикалық өсудің сапасын арттыру мәселесі өте маңызды болып отыр, өйткені республика өз азаматтарының экономикалық әл-ауқатын шикізат ресурстарын өндіру мен экспорттау арқылы да арттыра алады. Сонымен бірге осындай модель республиканың экономикасын дамыған ретінде жіктеуге, ал экономикалық өсуді бәсекеге қабілеттілікті арттыруға негізделген тұрақты өсу деп атауға болмайды.
Қазақстандық экономиканың ұлттық бәсекеге қабілеттіліктің өсуі ойдағыдай басқарылатын тиімді моделін құру көп жағдайда ғаламдық экономикада елдің келешектегі дамуының басымдықтарын таңдауға байланысты болады. Бәсекеге қабілеттіліктің келешектегі өсу векторын таңдау проблемасы бәсекеге қабілеттілікті өрістету процесіндегі ең өзекті мәселе болып табылады.
Әлемдік шаруашылық елдерінің бәсекеге қабілеттілігі мен оны құрайтын факторларды зерттеген жылдары IMD мамандары бәсекеге қабілеттілік ережелерін әзірледі. Елдер осы ережелерді басшылыққа ала отырып, өзінің бәсекеге қабілеттілігін арттырады немесе сақтайды. Ережелер келесі тәртіппен қалыптастырылған: тұрақты және болжанған заңнама; экономиканың оралымды құрылымы; дәстүрлі және технологиялық инфрақұрылымға жасалатын инвестициялар; жеке меншік жинақ ақша мен ішкі инвестицияларды ынталандыру; шетелдік тікелей инвестицияларды тартумен қатар экспорттың ұлғаюына ерекше назар аудару; басқару мен әкімшілік етудің сапасы мен жеделдігін, айқындылығын қамтамасыз ету; еңбекақының, еңбек өнімділігі мен салықтардың өзара байланысты болуы; елдегі ең жоғары және ең төмен еңбекақының арасындағы алшақтықты жою және орта тапты нығайту; білім беруге қомақты инвестиция салу, сондай-ақ қызметкерлердің біліктілігін арттыру.
1.2 Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігіне әсер ететін факторлар
Бәсекеге қабілеттілікті анықтайтын барлық факторларды мына топтарға бөліп көрсетуге болады:
:: Өнім және қызмет сапасы;
:: Өнім және қызмет бағасы;
:: Персоналдың квалификациялық деңгейі;
:: Өндірістің технологиялық деңгейі;
:: Қаржыландыру көздерінің қол жетерлігі;
:: Нарықтың қаныққандығы, сұраныс және ұсыныс. Енді бұл факторларды ашып талдайық.
Өнім сапасы. Сапа - өнімнің ең маңызды сипаттамасы. өнім белгілі бір сапаға ие болғаннан кейін ғана аналогтар қатарында лайықты оры алуы мүмкін. Сапаның түсінігіне мыналар кіреді: ұзак уақыт бойы қолдану, сенімділік, нақтылық, қолданудағы қарапайымдылығы, сонымен қатар ақаулардың болмауы. Бірақ әрбір өнімге сапаның аталған қасиеттер сай келе бермеуі мүмкін. Мысалы, бір рет қолда-натын стақаннан ұзақ уақыт қолдануын талап ете алмаймыз. Сондықтан, сапаның стандарттарға сәйкес келу деген маңызды көрсеткіші бар.[11-14] Бұдан басқа өнім тұтынушылардың мына қажеттіліктерін қанағаттандыруы тиіс:
:: Физикалық;
:: Техникалық;
:: Сенімділік;
:: Эксплуатациялық;
:: Эстетикалық;
:: Қауіпсіздік;
:: Экологиялык;
:: Шығынды (эксплуатациямен байланысты шығындар), т.б.
Өнімнің бөсекеге қабілеттіліктің бұл факторлардың маңыздылығын түсініп, біз оны кейінрек толығырақ қарастырамыз. [22]
Өнімнің бағасы. Баға -- өнімнің құндық ақшалай сипаттамасы болып табылатын экономикалык категория. Ол өнім өндірісіне кеткен жұмыс уақытының жанама өлшемі. Өнім бағасын анықтайтын факторлар:
1.өндіріс жалпы шығыны;
2. қоғамдық еңбек шығыны;
3. өнім саны;
4. өнім қызметі мен қасиеті;
5. персоналдың квалификациясы;
6. өндірістің технологиялық деңгейі;
7. Мемлекеттің салық туралы заңы;
8. Өнімді тасымалдау және сақтаумен байланысты шығындар;
9. Өнімді өткізу үшін ғимараттар арендасымен байланысты шығындар;
10. Өнімнің орамы;
11. Фирманың танымалдылығы;
12. Сервистік және кепілдік қызмет көрсетуінің деңгейі;
13. Фирманың маркетингтік қызметі;
14. Өнімге сұраныс пен ұсыныс;
15. Фирманың Феникс анық баға стратегиясы. [17-19]
Кәсіпорынның баға саясатын жетілдіру бағыты нақты өндіріс орындарының тиімділігі нәтижесінде ғана жүзеге асуы мүмкін. Оның себебі де бар, өйткені нарықтық баға бәсекесі кезінде қандай да бір өнімнің құнын төмендету (ең төмен мөлшерде табыс таба отырып) үшін кәсіпорын өзі шығаратын басқа да өнім түрлерінен немесе қызметтерден тұрақты табыс алуы қажет. Онсыз баға бәсекесінде нәтижелі күресу мүмкін емес. Жалпы баға саясатының қалыптасу реті мен оған әсер ететін факторлардың сипатын сурет-3 көруге болады.[5]
Баға қалыптасу стратегиясын таңдағанда белгілі бір өнім үшін қандай мақсат қойылатынын анықтау керек. Негізінде келесі мақсаттар қойылады: [8]
:: Фирманың өміршеңдігін қамтамасыз ету, мысалы, қатал бәсекелестік кезінде;
:: Ағымдағы пайданы максимилизациялау;
:: Көрсеткіштік үлесі бойынша нарықты жаулап алу;
:: Өнім сапасының көрсеткіштері бойынша жаулап алу, яғни белгілі бір өнімнің имиджін қалыптастыру. Бұл жағдайда баға жоғары болады.
Бағаның өзгеруі факторлар эсер ететін уақыттың ұзақтығына қарай үш кезеңге бөлінеді:
:: Баға қозғалысының ұзак мерзімдік тенденциясы ғылыми-техникалық жетістіктердің, мемлекеттік және монополиялык саясаттың, табиғи құбылыстардың әсері нәтижесінде тауардың және ақша құнының өзгеруін көрсетеді;
:: Орта мерзімдік циклдік бағаның ауытқуы сұраныс пен ұсыныстың салыстырмалы қалпының түрлі кезең циклдары бойынша өзгеруі нәтижесінде пайда болады;
:: Қыска мерзімдік бағаның өзгеруі әр түрлі маусымдық және кездейсоқ факторлардың әсерінен туындайды.
Ішкі нарықтағы бағаларға ақшаның сатып алу қабілетінің өзгеруі, ал сыртқы сауда бағаларына ұлттық ақшаның валюталық курсының өзгеруі әсер етеді. [11-16]
Бағаның түрлері:
1.Көтерме баға - кәсіпорын үлкен мөлшерде басқа кәсіпорындарға, сауда ұйымдарына өткізеді;
2. Контракты баға сатушылар мен сатып алушылар арасында келіссөздер барысында тағайындалатын баға;
3. Дайындау бағасы - ауылшаруашылық өнімдерін сатып алу;
4. Бөлшек сауда бағасы - тұрғындарға сату бағасы;
5.Өзгермелі баға дайындалатын бұымдарға сауда мәмілесінде ұзақ уақыт белгіленетін баға, осы бұйымдарды дайындау үшін қажетті уақыт ішінде өндіріс шығынының өзгеруін есепке алуға мүмкіндік беретін өзгермелі принципке негізделген.
Практикада қолданылатын баға стратегиялары:
1.Жоғары баға стратегиясы. Алғашқы өндіріс шығындары жоғары болады, одан кейін ол төмендейді. Бұған жаңа тауарлар жатады. Сапасы жоғары тауарлардың бағасы да жоғары болады[2].
2.Төменгі баға стратегиясы немесе нарыққа өту стратегиясы. Бұл сұранысты ынталандыру мақсатында жүзеге асады.
3.Сараланған баға стратегиясы сатып алушылармен жұмыс істеу, яғни кәсіпорынға деген ынтасынарттыру үшін оларға тауар жеңілдетілген бағамен сатылады.
4. Икемді баға стратегиясы. Бағалар сатып алушылардың мүмкіндіктеріне қарай белгіленеді. [7]
5. Тұрақты, стандартты, өзгермейтін баға стратегиясы.
6. Дөңгелексіз баға стратегиясы, яғни сатып алушы 100 теңгенің тауарын 99 теңгеге сатып алады.
7. Жаппай көтере сатып алу стратегиясы, яғни көтерме баға.
Баға бәсекесінің пайда болуы және оның әрекет етуі мынадан байқалады:
1.Бір түрлі немесе ұқсас тауарды ең төменгі бағада сату мен басқа да тауар сатушыларды нарықтан ығыстырып шығаруға және соның есебінен өзіне бул салада ыңғайлы жағдай туғызуға бағытталға бәсеке.
2.Тауар алушының ұсынылған тауарға деген қажеті қанағаттандырмау салдарынан тартатын шығынын салыстыр арқылы тауар бағасын көтеру бәсекесі.
3.Тауар алушы мен сатушының, бірінің арзан алуға, екіншісінің қымбат сатуға ынталылығы аралығындағы бәсеке. Нәтиже екеуінің қайсысының жеңіп шығатынына байланысты болады.
4.Тауар алушылардың бірыңғай қажеттерін қанағаттандыратын субститут - тауар өндіретін бәсекелес салалардың үлгісі ретінде пайда болатын салааралық бәсеке.
Персоналдың квалификациялық деңгейі. Квалификациялык жұмысшылардың бар болуы минималды шығындармен жоғарғы сапалы өнімді шығаруға мүмкіндік береді. Өнімнің ұлғаймалы катары жоғары квалификациялық персоналсыз өндірілуі мүмкін емес. Сонымен бірге, жоғары квалификациялық менеджмент те соңғы рольді атқармайды. Өйткені, жақсы білікті жүмысшылар бар болғанымен жоғары даярланған технологтар мен инженерлерсіз бәсекеге қабілетті өнім қалыптастыру өте қиын, сонымен катар, тәжірибелі маркетологтардың алдын-ала есебінсіз өнімнің өткізілуі қиынға соғады. [14-15]
Өндірістің технологиялық деңгейі. Квалификациялық персоналдың деңгейімен бірге өндірістің технологиялық деңгей төмен шығынды және қысқа уақытта жоғары сапалы өнім өндіруіне мүмкіндік береді. Осыған орай, өнімнің өзіндік құнын төмендетіп, сапалы өнім шығаруға болады. Технологиялық өндірісті үнемі алдыңғы қатарлы технологиямен қайта каруландыру жағдайында көп өнім шығару мүмкін емес, бұл жағдайда қаржыландырудың қол жетерлігі маңызды болып келеді[11].
Қаржыландыру көздерінің қол жетерлігі. Негізінде қаржыландырудың 2 түрі бар:
:: Несиелік;
::Құнды қағаздарды орналастыру (биржада акцияларды шығару және котировкалау).
Кәсіпорынның акционерлік капиталы арқылы қаржыландыруды қамтамасыз ету ең дұрысы болып келеді. Бірақ, кәсіпорын басшыларымен акцияларды шығару мен орналастыруына шешім қабылдауына бірнеше мәселелер қиындық туғызады. Біріншіден, кәсіпорын басшылары кәсіпорын капиталында улкен үлеске ие болып, акционерлік меншікпен қолдана алады. Бұл жағдайда акцияларды орналастыру арқылы кәсіпорынды қаржыландырғанда менеджмент пен инвестордың қызығушылыктары дауға әкелуі мүмкін. Екіншіден, бүл әдістен бас тарту себебі, бұл кәсіпорын менеджменті өз қызметтерін дүрыс атқармауы жағдайында жаңа акционер басқарушылардың ауыстырылуын талап ете алады. Үшіншіден, акцияларды орналастыру шешімін кабылдаудағы кедергі инвестор каржылық есебінің толық мөлдірлілігін талап етеді. Мұндағы қиыншылық басшылар табысты салық салудан жасырып, шынайы есепті инвесторға көрсете алмайтындығы.
Акцияларды орналастыру жолымен капиталды тарту талай жігер, уакыт пен ақшаны кажет ететіні сөзсіз. [14]
Нарықтың қаныққындығы, сұраныс пен ұсыныс. Нарықтағы өнімнің бәсекеге қабілеттілігі мен кәсіпорынның тиімді қызметінің негізгі мәселелердің бірі -- сұраныс пен ұсыныстың қатынасы.оны толығырақ қарастырайык.
Тұтынушының қажеттілігі көптеген факторларға тәуелді. Тұтынушының қажеттілігін біліп тану білікті маркетологтардың жұмысы екенін ескертіп кетейік. Басқаша айтқанда, тұтынушының қажеттілігі - бұл белгілі бір тауар үшін төлейтін ақшаның даярлығы. Нарықтағы сұраныс берілген тауарды сатып алушылардың саны, сонымен бірге кажеттілік пен табысқа байланысты. Кәсіпорын бірінші факторға әсер ете алады, ал өнімді өткізу бойынша шаралар (мысалы, жарнама) арқылы ол тұтынушының қажеттілігін ауыстыруы мүмкін. Мысалы, қазір көптеген видеомагнитофондар ОУО ойнатқыштарына ауыстырылып жатыр. Бұл қажеттіліктердің дамуының ғана емес, сонымен бірге тауарды прогресс стандартына, мәртебеге байланысты жарнамалық шаралардың нәтижесі. Сонымен, сұраныс жоғарыда аталған үш факторларға тәуелді. [9]
Бәсекеге қабілеттілік - Қазақстанның әлемдік экономика мен қоғамдастыққа табысты кірігуінің кілті. Және мұның қажетті шарты -Қазақстан тауарлары мен қызметтерінің озық халықаралық стандарттардың сапалық деңгейіне шығуы, деп айтқан Қазақстан Республикасының Президенті өзінің халқына жолдауында осы жылы. [2]
Нарықтық жағдайда егер кәсіпорын өз өнімнің немесе қызметтің бәсеке қабілеттілігін қамтамасыз ете алмаса, онда бұл кәсіпорынды ешқандай инвестициялар құтқара алмайды. Бәсеке қабілеттіліктің негізі сапа болып табылады. Бәсеке қабілеттіліктің құрамына сападан басқа баға, жеткізу уақыты, кепілдік, сервистік қызмет көрсету және тағы басқа көрсеткіштер кіргенімен сатып алушылар мен тапсырыс берушілер өнімді таңдағанда сапаны басқа қасиеттерден жоғары бағалайды.
Бәсекеге қабілетті өнім кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігін қамтамасыз етеді, ал мұның өзі экономиканың жалпы дамуына оң әсерін тигізеді. Кейбір өндірушілер үшін өнім сапасы жеке мәселе ғана емес. Ол біртіндеп халықтың өмірінің жалпыұлттық сапа мәселесіне айналып келеді. Мұны сапа саласында жетекші болып табылатын соғыстан кейінгі уақытта Жапония экономикасының даму мысалында көруге болады. [14]
Өнімнің сапасы -- бұл белгілі мұқтаждықты қанағаттандыруға үлкен себепші болатын өнімнің пайдалылығының жиынтық ерекшелігі мен кәсіпорынның маңызды көрсеткіштерінің бірі болып саналады. Өнімнің сапалығы тек техникалық, тауар тану ғана емес, сонымен қатар ең маңызды экономикалық санаты болып табылады. Экономикалық санаты ретінде ол тұтыну құнына тығыз байланысты. Егер де тұтыну құны -- бұл жалпы алғанда тауардың пайдалылығы болса, ал өнімнің сапалылығы -- бұл оны пайдаланудағы нақтылы жағдайда тұтыну кұнының деңгейінің көрінуі.
Өнімнің сапасы -- өндіріс тиімділігінің жогарлауының, кәсіпорынның бәсеке қабілетінің, елдің өмірлік деңгейінің өсуінің маңызды факторы, көптеген әлеуметтік мәселелердің шешілуінің амалы. Сонымен қатар, ол қоғамдық еңбектің өнімділігінің өсуіне, қор қайтымына, материалдық ресурстардың үнемделуіне ықпалын тигізеді. [15]
Сапа қасиеттерінің бірнеше көрсеткіштері бар:
Сапа көрсеткіштерінің номенклатурасының талғамы мыналар есебімен негізделеді:
:: өнімнің тағайындауы және қолдану шарттары;
:: тұтынушылардың талаптарын талдау;
:: сапа көрсеткіштерінің негізгі талаптары;
:: сипатталатын қасиеттердің құрамы мен кұрылымы;
:: өнім сапасын басқару мәселелері.
Сипатталатын қасиеттердің құрылымы мен құрамын анықтаудың негізгі бағыттары өнімнің сапа деңгейін бағалауда қолданылатын көрсеткіштер классификациясын көрсетеді.[13] Сипатталатын қасиеттер бойынша олар:
:: жеке ;
:: комплексті (топтық, жалпы, интегралды).
Өлшем бірліктері:
:: натуралды (килограмм, метр, литр)
:: құндық бірлікте.
Сапа деңгейін бағалау бойынша:
:: базалық;
:: қатысты көрсеткіштер.
Анықтау сатысы бойынша:
:: болжанатын;
:: жобаланатын
:: өндірістік;
:: эксплуатациялық көрсеткіштер. [19]
Сипатталатын қасиеттер бойынша келесі көрсеткіштер топтары қолданылады:
:: тағайындау;
:: сенімділік;
:: технологиялық;
:: стандарттау және сәйкестендіру;
:: экономикалық
:: эргономикалық;
:: эстетикалық;
:: тасымалдау;
:: патенттік-құқықтық;
:: экологиялық; қауіпсіздік.
Тағайындау көрсеткіштері өнімді белгілі бір бағыт бойынша қолданудан алынған экономикалық пайдалы тиімділікті көрсетеді. Өндірістік-техникалық өнімдер үшін негізгі көрсеткіш ретінде өнімділік көрсеткіші алынады. Ол бағаланатын өнімнің көмегі арқылы шығарылатын өнімнің жалпы көлемін анықтауға қажет.
Сенімділік көрсеткіштері өнімдердің төзімділігін, ұзақ уақыт сақталуын, жөндеуге жарамдылығын көрсетеді.
Технологиялық көрсеткіштер өнімдерді шығарудағы және жөндеудегі еңбек өнімділігін арттырудың конструкторлық-технологиялық шешімдердің тиімділігін көрсетеді. Бұл көрсеткіштер арқылы жаппай өнім шығаруға, өндірісті технологиялық дайындау, өнімді шығару және сату барысында материалдар мен еңбек құралдарын, уақытты тиімді пайдалануға жағдай жасайды. Технологиялық көрсеткіштеріне жатады:
:: өнім дайындаудың салыстырмалы еңбек сыйымдылығы;
:: өнім дайындаудың салыстырмалы материал сыйымдылығы;
:: материалды қолданудың коэффициенті;
::өнім дайындаудың салыстырмалы энергия сыйымдылығы, т.б. Стандарттау және сәйкестендіру көрсеткіштері шығарылған өнімдердің стандартталған және сәйкестендірілген бөліктерінен тұрады. [23]
Экономикалық көрсеткіштер сатып алушының сатып алуға немесе эксплуатацияға кеткен толық шығындарды сипаттайды және тұтыну баға элементтерін ұсынады. Жалпы түрде тұтыну бағасы келесі элементтерді құрайды:
:: тауар бағасы;
:: қолдану орнына дейін тауардың транспорттауына кеткен шығын;
:: орнату, монтаждау құны;
:: қызмет көрсетуші персалды оқытып үйрету;
:: электроэнергия, отын шығындары;
:: қызмет көрсетуші персоналдың еңбекақысы;
:: салықтар;
:: алдын-ала көзделмеген шығындар.
Эргономикалық көрсеткіштер адамдар мен заттардың арасындағы арақатынастар, адамдардың заттарды қолданудағы психологиялық, физиологиялық, гигиеналық қасиеттерін көрсетеді. (Температураның, шудың, вибрацияның, газдың, будың және т.б. ылғалдылықтың әсерлері).
Эстетикалық көрсеткіштер өнімнің сыртқы орындалуын, формасын, тауарлық түрін қамтамасыз етеді.
Тасымалдауға шыдамдылық көрсеткіштері өнімнің тасымалдауға бейімділігін, шыдамдылығын көрсетеді. Тасымалдау көрсеткіштеріне жатады:
:: тасымалдауға өнімді дайындаудың орташа ұзақтығы;
:: тасымалдауға өнімді дайындаудың орташа еңбек сыйымдылыгы;
:: тасымалдау құралының көлемін қолданудың коэффициенті;
:: тасымалдау құралынан өнім партиясын түсіруінің орташа ұзақтығы. Патенттік-құқықтық көрсеткіштер -- патенттік тазалық, патенттік қорғалымдылықты, өнімдердегі жаңа техникалык шешімдерді, тауарлық белгі мен өндірістік үлгіні тіркеуді көрсетеді.
Экологиялық көрсеткіштер -- өнімдерді іске косқанда және қолданғанда қоршаған ортаға тигізетін кері әсерінің деңгейін көрсетеді. (Мысалы: өнімді сақтағанда, тасымалдаганда және іске косқанда, қауіпті қоспалардың, газдардың, радиациялық сәулелердің болу мүмкіндігі). Экологиялық көрсеткіштер есебі қамтамасыз ету керек:
:: табиғатқа, қоршаған ортаға өнеркәсіптік, тасымалдау заттардың, ағын сулардың шектеулі көлемде лақтырылуы;
:: биологиялық ресурстардың рационалды қолданылуы және оларды сақтау;
:: өсімдік пен жануар әлемінің геоқорын сақтау.
Қауіпсіздік көрсеткіштер (өнімді жөндеу, сақтау,тасымалдау, шығару, қолдану кезіндегі қауіпсіздікті сақтау)[5-12].
Осы көрсеткіштердің жиынтығы өнімнің сапасын құрайды. Сапаны жобалау, сақтау және қолдану процестері сапаны басқару жүйесіне кіреді.
Сапа көрсеткіштері келесі негізгі талаптарға жауап беруі тиіс:
:: халық шаруашылығ мен халық қажеттіліктеріне өнім сапасының сәйкес келуін қамтамасыз ету;
:: тұрақты болуы керек;
:: өндіріс тиімділігінің жоспарлы өсуіне жағдай жасау керек;
:: халық шаруашылық салаларындағы техника, ғылым, техникалық прогрестің бағыттарының қазіргі замандағы жетістіктерін ескеруі қажет;
:: оның тағайындауымен байланысты белгілі бір қажеттіліктерді қанағаттандыратын өнімнің барлық қасиеттерін сипаттау.
Өнім сапа көрсеткіштерінің номенклатурасын таңдау реті алдын- ала анықталады:
:: өнім топтарының түрі;
:: өнімнің сапа көрсеткішінің номенклатурасын қолдану мақсаттары;
:: сапа көрсеткіштерінің бастапқы номенклатура топтары;
:: әрбір топ бойынша сапа көрсеткіштерінің бастапқы номенклатурасы;
:: сапа көрсеткішінің номенклатурасын таңдау әдісі.
Бәсеке қабілеттіліктің деңгейін бағалау үшін өнімнің параметрлерін сандық анықтау маңызды мәселе болып табылады. Сандық анықтау әдісі бойынша қатты және жұмсақ параметрлер ажыратылады.[26]
Қатты параметрлердің белгілі бір бірлікте көрсетілген табиғи физикалық өлшемі бар, конструктивті принциппен берілген өнімнің негізгі функцияларын көрсетеді. Мысалы, қуаттық, мөлшер, дәлдік, т.б.
Жұмсақ параметрлердің әдетте табиғи физикалық өлшемі жоқ, сондықтан оны сандық бағалау өте қиын. Жұмсақ параметрлерге өнімнің эстетикалық, эргономикалық қасиеттерін сипаттайтын көрсеткіштер, ұйымдастырушылық-коммерциялық көрсеткіштер жатады. Бұл көрсеткіштерді анықтау үшін сандық бағалау әдісін таңдау керек. Ол кезде адамның өнімнің белгілі бір қасиеттерін қабылдауына негізделген органолептикалык әдіс немесе балдық жүйе қолданылуы мүмкін. Одан басқа, жұмсақ параметрлерін бағалау кезінде экспер топтары өткізетін квалиметрикалық әдістер де пайдаланылады. Ол кезде эксперттер тек өнімнің қасиеттерін қабылдауына ғана емес, сонымен қатар нарықтағы жүмыс тәжірибесіне, сатып алушының қажеттіліктерін қанағаттандыратын өнімнің қасиеттеріне бағытталады. Квалиметрикалык әдістер өнімнің әртүрлі қасиеттерінің өлшемі мен эксперттік бағалар талдауына негізделеді.
Нарықтық экономика жағдайында сапаның дамуы бәсекелестікпен анықталады. Қазіргі заманғы тенденциялар кәсіпорын қызметінің барлық сфераларында сапа жүйесін құруды қарастырады. Сапаны басқару жүйесі халықаралық стандарттарға сай жэне кәсіпорын кызметінің есебімен дайындалу керек, сол кезде ғана ол өнімнің бәсекеге қабілеттілігін жоғарылауын қамтамасыз ете алады.[20-23]
1.3 Кондитерлік кәсіпорындарының бәсекеге икемділігін бағалау ерекшеліктері
Ұйымның бәсекеге қабілеттілігі оның қазіргі жағдайын талдау нәтижелерінің негізінде талданады. Осы талдау процесінде бәсекелестік артықшылық көздері, бәсекеге қабілеттілікті, жұмыстың тиімділігі мен тұрақтылығын, сондай-ақ бәсекелестік ортасының даму жағдайы мен оның даму үрдістерін арттыру факторлары анықталады. Экономикалық әдебиетте ұйымның бәсекеге қабілеттілігін талдау мен бағалаудың әр түрлі тәсілдемелері баяндалған.
6-кесте - Ұйымның бәсекеге қабілеттілігін талдау мен бағалаудың негізгі әдістемелік тәсілдемелері
Тәсілдемелер, авторлар
Бәсекеге қабілеттілік өлшемі
Талдау нәтижесінде алынған ақпарат
Д. Рикардоның Салыстыр - малы артықшылықтар тео - риясы [31]
Барынша төмен салыстыр - малы шығын
Бәсекелестердің еңбек өнім - ділігінің деңгейі
А. Маршалдың Фирма мен саланың тепе-теңдік тео - риясы [22]
Өндіріс факторларын пай - даланудың жоғары өнім - ділігі
Өндіріс факторларының өнімділік деңгейі
Э. Хекшер мен Б. Олиннің Өндіріс факторларының ара - қатынасының теориясы [27]
Барынша төмен факторлық шығын
Өндіріс факторларының са - лыстырмалы құны
Тиімді бәсекелестік тео - риясы [32]
Фирманың бәсекелестігінің қарқындылығы. Жоғары эко - номикалық қызмет көрсет - кіштері
Саланың монополиялылы - ғы. Нарықтағы ағымдағы және келешектегі бәсеке - лестік ахуал
6-кестенің жалғасы
Ұйымның бәсекеге қабілет - тілігін өнімнің сапасы бойынша анықтау (Бейін - дер әдісі) [25]
Өнімнің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
I.Өнеркәсіптік кәсіпорындардың бәсеке қәбілеттілігін арттырудың теориялық мәселелері
1.1Кондитер кәсіпорындарының бәсекеге қабілеттілігін арттырудың қазіргі кезеңдегі тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігіне әсер ететін факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3Кондитерлік кәсіпорындарының бәсекеге икемділігін
бағалау ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
II.ИП Пашаева кондитер цехының техникалық-экономикалық көрсеткіштерін талдау.
2.1 ИП Пашаева кондитер фабрикасының экономикалық көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.2 Қазақстан Республикасындағы кондитер нарығының бәсекелестік қәбілеттілігінің нарықтық экономикадағы алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
III-бөлім Нарықтық экономикада ИП Пашаева кондитер цехының бәсекелестік қәбілеттін арттыру жолдары.
3.1ИП Пашаева кондитер цехының бәсекелестік қәбілеттін арттыруда өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің экономикалық параметрлерін жақсарту ... ... ... ... ... ..67
3.2 ИП Пашаева кондитер цехының бәсекелестікті жоғарылату мақсатында өнім ассортиментін кеңейту және өндірістік қуаттылықты пайдалануды жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .82
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .84
Кіріспе.
Қазақстан Республикасы экономикалық даму кезеңінің жаңа белесіне аяқ басты.Нарықтық талаптардың ерекшеліктерін ескере отырып,мемлекеттің ішлі экономикалық мұмкіндіктері мен өндірістік ахуалын одан ары жақсарту мақсатында жаңа бағыттар белгіленуде.Өндірісті жаңаша құрудың,шығарылатын өнімдердің сұранысын арттырудың маңыздылығы да артуда.Мемлекеттің экономикалық тұрақтылығын қалыптастырудың негізгі бағыты ішкі өндірісті өркендету екені белгілі.Бұл тұрғыда,өнім өндеудің түпкі кезеңіне дейінгі жұмыстарды қамтитын өндірістік кәсіпорындарға деген жауапкершілік те ұлғая түспек.Осы тектес кәсіпорындардың қатарына тамақ өнеркәсібіндегі кондитерлік өнімдерді өңдеумен айналысатын өндіріс орындарын жатқызуға болады.Аталған саланың ел экономикасындағы маңызы оның ішкі азық-түлік қәуіпсіздік сақтауда,мемлекеттің экспорттық мүмкіндіктерін ұлғайтуда,және олардың сыртқы өндірушілерге тәуелділігін төмендетуге,бәсекеге қәбілетті өнімдер шығару арқылы мемлекеттің нарықтағы беделін арттыруға көрініс табады. Мемлекеттің экономикалық тұрақтылығын қалыптастырудың негізгі бағыты ішкі өндірісті өркендету екені белгілі. Индустриалды-инновациялық даму бағдарламасының негізгі міндеттері: ғылыми көлемді және жоғары технологиялық экспортты өндірістердің құрылуына жағдай жасау; жоғары құнды кызмет көрсету мен тауарлар пайдасына сай елдің экспортты деңгейін диверсификациялау инновациялык үрдістермен бірігіп, әлемдік шаруашылық жүйесіне интеграциялау.
Қазіргі заманғы кәсіпорындар өздерінің бәсеке бағытын нығайту үшін әлемдік нарықтың жоғарылап келе жатқан талаптары, тұтынушылық сұраныстың дифференциялануы, инновациялық айналымдардың азаю қажеттілігі және өндіріске ғылыми-техникалық жетістіктерді енгізу мәселелерімен бетпе-бет кездесуде.
Әйтсе де, ғаламдық даму үдерімінің қазіргі кезеңінде колда бар жетістіктерге канағаттану жеткіліксіз. Тынымсыз ізденіс пен нәтижелі іс-әрекетті арқау еткен әлемдік нарык өндірушілері барынша жаңа нарықтарды игеруге, ондағы тұтынушыларды жаулауға белсене кірісуде. Нарықтың бұл қатал шарты отандық өнім өндірушілердің бәсекелік кауқарын нығайтуды, кәсіпорындардың бәсекелік қыспақтарға төтеп берерлік қабілетін арттыруды, ішкі және сыртқы нарықтарда сұранысы жоғары өнім өндіруге тиімді әсері бар тетіктерді айқындауды кажет етеді. Бұл жағдай Республика Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында айтылғандай: Экономика біздің дамуымыздың басты басымдығы, ал экономикалық өсімнің барынша жоғары қарқынына қол жеткізу - негізгі міндетіміз болып қала береді.
Біз бұған өз экономикамыздың бәсекелік қабілетін арттыру арқылы, ...қол жеткіземіз.
Диплом жұмысының теориялық және әдістемелік негізін кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыру мәселелері бойынша отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері, монографиялары, оқулыктары мен оқу құралдары, мерзімді баспасөздегі мәліметтер мен ақпатраттар, сондай-ақ арнайы заңдар, заңнамалық кұжаттар, нормативтік-құқықтық актілер мен Қазақстан Республикасының Президенті мен Үкіметінің бұйрықтары, қаулылары мен жарлықтары, ҚР-сы статистикалық агенттігінің мәліметтері жылдық есептемелік кұжаттары құрайды.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, үш бөлімен, қорытынды мен пайдалынылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диплом жұмысының кіріспесінде тақырыптың өзектілігі, мақсаты, зерттеу объектісі, теориялык және әдістемелік негізі қарастырылган.
Бірінші бөлімінде кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінін теориялык жақтары, қазіргі нарыктық экономикадағы орны қарастырылған.
Ал, екінші бөлімінде ИП Пашаева кондитер цехының қызметіне өндірістік-шаруашылық және сол кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі бойынша талдау жасалады. Яғни, сол кәсіпорын қаншалықты бәсекеге кабілетті екендігі және қаржылық жағдайы талданады.
Үшінші бөлімінде нарықтық жағдайындағы өнімнің бәсекеге қабілеттілігіне қол жеткізу жолдарына арналған тәжірейбелік ұсыныстар қарастырылған.
I. ӨНЕРКӘСІПТІК КӘСІПОРЫНДАРЫНЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
0.1 Өнеркәсіптік кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігін
арт - тырудың қазіргі кезеңдегі тәсілдері
Бәсеке негізгі ұғымдардың арасында ең танымал әрі іргелі эконо - микалық санат болып табылады. Бәсекемен ұйымның бәсекелік жайғасымы, бәсекелестік стратегиясы мен ұйымның бәсекеге қабілеттілігі сияқты ұғымдар тығыз байланысты. Осы ұғымдардың арасында белгілі себеп-салдары бар өзара байланыс орнаған. Ұйымның нарық жағдайындағы бәсекелестік теориясы мен практикасы осы ұғымдардың жиынтығына сүйенеді.[6]
Меркантилистерден бастап монополияға қарсы саясат саласындағы қазіргі заңнама ережелерінде дәстүрлі нарық экономикалы мемлекеттер нарықтың белгіленген бәсекелі ортасын қамтамасыз ете отырып, оны реттеуге тырысады. Ең басынан бастап бәсекеге нарықты реттеуші ғана емес, сонымен бірге ынталандырушы функция да берілген болатын. Басқаша айтқанда бәсеке өндірісті және тауар массасының сапасын дамыту, жетілдіру факторы ретінде қарастырылды.
Бәсеке деген ұғымды сан қырынан қарастыруға болады, сондықтан ол әр түрлі мағынада қолданылады. Классикалық саяси экономиканың негізін қалаушылар бәсекені нарықтың міндетті атрибуты деп білді. Мәселен, А. Смит бәсекені нарықтық тепе-теңдікті, тиімділікті, нарықтық экономиканың барабарлығы мен серпінділігін автоматты түрде қамтамасыз ететін нарықтың жасырын қолымен салыстырады [7]. Д. Риккардоның ойынша бәсеке тауар өндіруге ықпал етеді. Дж. С. Милльдің пікірінше бәсеке бағаны, еңбекақыны, рентаны жалғыз өзі реттейді, сондай-ақ реттеудің ережелерін белгілейтін заң болып табылады. Сөйтіп, экономист-классиктер кемеліне жеткен бәсекеге ерекше назар аударған [7-8]. Неоклассикалық мектептің өкілдері классикалық бәсеке теориясын дамыта келе кемеліне жетпеген бәсекенің моделін жасады. А. Маршалл [9] бәсекенің және шекті пайдалылық пен шекті өнімділік заңдарын қолданудың көмегімен нарықта тепе-теңдіктің өздігінен орнау механизмін толықтырады. Ф. Найт [10] бәсекені бәсекелес бірлік көп және олар тәуелсіз болатын жағдай ретінде қарастырды. Ол сондай-ақ бәсеке - жеке тұлғалардың басқа жеке тұлғалармен іскерлік қатынаста болып, ұсынылған шарттардың ішінен ең жақсысын таңдау бостандығы деп атап өтті. И. Шумпетер, бәсекені экономикалық өсу жағынан қарастыра отырып, бәсеке ескінің жаңа тауарлармен, технологиялармен, қажеттілікті қамтамасыз ету көздерімен, ұйымдардың түрлерімен бақталастығы деген пікірді ұсынды [8-10].
Бәсекені ғылыми зерттеудің дербес санаты ретінде ерекшелеген Вильфредо Паретоны бәсеке сияқты қажетті атрибуты бар нарықтық экономиканың идеологы деп санауға болады. Ол нарықты жақтай отырып, нарықты мінсіз жағынан, яғни нарыққа еркін кіріп, шыға алатын көп тәуелсіз сатушылар мен сатып алушылар жұмыс істейтін таза бәсекелі нарық ретінде қарастырды. Тек осы жағдайда ғана жеке мүддеге, жеке бас пайдасына ынталандыратын күшті энергия сақталады.
Сондықтан бәсеке экономикадағы ең басты реттеуші элемент болып табылады. Бәсеке неғұрлым қарқынды болса, тұтынушыға солғұрлым жақсы. Осыдан Парето принципі ретінде белгілі, яғни нарықта жұмыс істейтін тұлға өзіне пайда таба отырып, нарыққа басқа қатысушылардың пайдасын азайтпаған жағдайда ғана қоғамның барлық мүшелері пайда табады деген принцип туындайды. Басқаша айтқанда, егер қоғамның барлық мүшелері жеңіске жетсе қоғам байиды және бір топ адам пайда тапқанда басқа топтардың пайдасы осының салдарынан азайса, бұл жағдайда байлық молаймайды.
Сөйтіп, XX ғасырдың ортасында кемелденген (таза) бәсеке, монополиялық, олигополиялық бәсеке және таза монополия деп аталатын төрт модельде көрініс тапқан бәсекенің мәні мен оны негізгі жылжытушы күш жөніндегі жалпы түсінік қалыптасты.
1990-шы жылдары бәсекенің мүлдем басқа анықтамасына негізделген теориялық тұжырымдамалар пайда болды. Бұған шаруашылық жүргізуші субъектілердің бір мақсатқа жету жолындағы күресте олардың мүдделерінің бетпе-бет келуін білдіретін экономикалық құбылыс ретіндегі бәсеке мәнінің өзгеруі себеп болды.
Бұрын тұрақты болған салалар күрт өзгеріп, жаңа өнімнің пайда болуына орай бірігіп, қайта құрылады, ал фирманың келешектегі дамуы бүгінгі күннің өлшемімен емес алдағы уақыттың нарықтағы жетістіктеріне байланысты болады. Г. Хэмел мен К. К. Прахалад бұл жағдайды интеллектуалдық көшбасшылық деп атады [11].
Бәсеке ұғымының дамуына ресейлік және қазақстандық ғалымдар айтарлықтай үлес қосты [12-20]. Бұған Қазақстанда шаруашылық жүргізу жағдайларының түбегейлі өзгеруі мен оның әлемдік интеграциялық процестерге қатысуы себеп болды.
Бәсекемен бәсеке пайда болып дамитын жерде пайда болатын бәсекелестік артықшылықтар тығыз байланысты. Бәсекелестік артықшылықтар ұйымның экономикалық көрсеткіштерімен (қосымша пайда, жоғары пайдалылық, нарық үлесі, сату көлемі) өлшеуге болатын қызметінің техникалық, ұйымдастыру саласындағы бәсекелестерге үстемдік жасау арқылы білінеді. Бизнес практикасында бәсекелестік артықшылықтар кәсіпкерлік қызметтің басты мақсаты әрі оның тиімділігінің көрсеткіші болып табылады.
Бәсекелестік артықшылықтың негізін Д. Рикардо қалады, ол XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың басында саудада балама шығынды аз жұмсап өнім шығаратын елдер артықшылық алады деген идеяға негізделген салыстырмалы шығындар тұжырымдамасын қалыптастырды. XX ғасырдың басында швед экономистері Э. Хекшер мен Б. Олин Д. Рикардоның идеясын дамытып, факторлық артықшылық теориясын ұсынды. Осы теорияға сәйкес өндірістің артық факторлары тиімді пайдаланылатын тауарларды экспорттайтын және өндірістің тапшы факторлары бар тауарларды импорттайтын ел артықшылыққа ие болады [21].
Соңғы ондаған жылдарда әлемдік экономиканың дамуы классикалық теорияларды қайта қарауды қажет етті. 1990-шы жылдары бәсекелестік артықшылық теориясын әзірлеген [5, 75-80 б.], сондай-ақ ұйымның ішкі де, әлемдік нарықтағы бәсекелестік артықшылығы елде қалыптасқан жағдайға байланысты екенін тұжырымдаған М. Портердің зерттеулерінің маңызы зор. М. Портердің пікірінше, осы жағдайларға факторлық жағдайлар; сұраныс жағдайы; стратегия, фирмалардың құрылымы мен бақталастығы; салалас және қолдайтын салалардың даму деңгейі жатады. Бәсекелестік артықшылыққа өнімнің өзіндік құнын төмендетіп, тауарларды жоғары деңгейде әртараптандырып немесе нарықты орынды сегменттеу арқылы қол жеткізуге болады. Г.Л. Азоев осы тізімге ұйымның бәсекелестік артықшылықты қалыптастыру талаптарына жаңалық енгізуді, нарықтың қажеттілігіне жылдам ден қоюды қосты [22].
Нәтижесінде бәсекелестік артықшылықтың барлық көздерін сыртқы және ішкі көздерге бөліп [23], ұйымның бәсекелестік артықшылықтарының түрлері мен олардың пайда болу көздерінің түрлерін салыстыруға болады (1-кесте).
1-кесте - Ұйымның бәсекелестік артықшылықтарының түрлерін пайда болу көзіне байланысты жіктеу
Сыртқы көздер
1
2
Ұйымның бәсекелестік артықшылығының түрі
Ұйымның бәсекелестік артықшылығының көздері
1. Экономикалық фактор - ларға негізделген бәсеке - лестік артықшылықтар
Нарықтардың жалпы экономикалық ахуалы; үкіметтің инвестиция көлемі, талданатын тауарлық саладағы кредиттік, салық және кеден ставкалары саласындағы ынталандырушы саясаты, сұранысты ынталандыратын объективтік факторлар.
2. Нормативтік-құқықтық ак - тілерге негізделген бәсеке - лестік артықшылықтар
Өңірге немесе жекелеген кәсіпорындарға билік және басқару органдары берген жеңілдіктер мен өзге де артықшылықтар, тауарларды әкімшілік-аумақтық құрылым шектерінен тыс кедергісіз әкелу-әкету мүмкіндігі, интеллектуалдық меншікке айрықша құқық.
5. Саланың ғылыми-техни - калық дамуына байланысты бәсекелестік артықшылықтар
Саладағы қолданбалы ғылымның, технология мен техниканың жоғары даму деңгейі.
6. Географиялық факторлар- - ға негізделген бәсекелестік артықшылықтар
Нарықтың географиялық шекарасын (жергілікті, өңірлік, ұлттық, әлемдік) экономикалық жағынан жеңу мүмкіндігі, кәсіпорындардың тиімді географиялық орналасуы.
1-кестенің жалғасы
7. Демографиялық фактор-ларға негізделген бәсеке-лестік артықшылықтар
Нарықтың мақсатты бөлігіндегі демографиялық өзгерістер және олар ұсынатын өнімнің көлемі мен сұраныс құрылымына оң ықпал ету, халықтың мақсатты тобының сан жағынан ұлғаюы, халықтың көшіп-қонуының жынысы мен жас құрамының өзгеруі, сондай-ақ білім мен кәсіби деңгейінің өзгеруі.
8. Құқықтан тыс сипаттағы бәсекелестік артықшылық - тар
Арам бәсекелестік; республикалық және жергілікті билік органдарының өз міндеттерін нашар орындауы, бюрократизм, істерді қараумен байланысты жөнсіз әуре-сарсаң, парақорлық, сыбайлас жемқорлық, қылмыстық іс-әрекеттер.
Ішкі көздер
1. Ішкі экономикалық фак - торларға негізделген бәсеке - лестік артықшылықтар
Ауқымның әсері; тәжірибенің әсері; кәсіпорынның экономикалық әлеуеті; қаржыландыру көздерін іздестіру және оны тиімді пайдалану мүмкіндігі.
2. Технологиялық сипаттағы бәсекелестік артықшылықтар
Тауар шығаруда пайдаланылатын машиналар мен жабдықтардың арнайы техникалық сипаттамалары, шикізат пен материалдардың технологиялық ерек - шеліктері; өнімнің техникалық параметрлері.
3. Құрылымдық сипаттағы бәсекелестік артықшылықтар
Компанияда өндіріс пен сату процесі интеграциясының жоғары деңгейі, нарықтың бос сегменттерін жылдам басып алу.
4. Логистикалық сипаттағы бәсекелестік артықшылықтар
Кәсіпорында өнім шығару және клиентке қызмет көрсету уақытын қысқартуға, ресурс үнемдеу про - цесінің тиімділігін арттыруға мүмкіндік беретін логистикалық тұжырымдамалар енгізу.
Ескерту-[22]
Қазақстан экономикасының дамуының қазіргі кезеңінде ресурстардың сиректігі мен тұтынушының қолында бар ақпараттың шектеулі болуына байланысты бәсекелестік артықшылыққа жету қиындап келеді. Бизнестегі жағдайдың жылдам өзгеруіне орай ұйым қалыптастырып іске асыратын бәсекелестік артықшылық ұзақ уақыт бойы сақталмайды.
Қазіргі кезеңде ұйымның негізгі ресурсына технология, маркетинг және стратегия ғана емес, адам мен оның білімі де айналып отыр. Адамдардың экономикалық психологиясы мен тиісті мінез-құлқына жермен, капиталмен және еңбекпен қатар өндірістің төртінші факторына, яғни өте маңызды экономикалық ресурсқа айналған экономикалық ақпараттың күшейіп келе жатқан ықпалы арқылы қалыптасады. С. Долговтың пікірінше [24] бұған келесі жағдайлар себеп болды:
1) қазіргі уақытта шығармашылықпен айналысатын адам мен ізденіске толы ең негізгі экономикалық, өндіруші ресурс болып табылады;
2) адамның тауарды, қызметті және материалдық емес құндылықтарды тұтынушы ретіндегі экономикалық функциясының маңызы күннен-күнге арта бастады.
Бәсекелестік артықшылықтардың сатыластығының деңгейі әр түрлі және олар кәсіпкерліктің әр түрлі объектілері мен субъектілеріне (тауарға, кәсіпорынға, салаға, жалпы экономикаға) жатады, олар баға және баға емес факторларға негізделуі, сондай-ақ орта мерзімді және қысқа мерзімді, тұрақты және тұрақсыз және бәсекелестерге еліктеуі мүмкін.
Бүгінгі күні бәсекеге қабілеттілік ұғымы өнеркәсіпте, экономика мен кәсіпкерлікте кең қолданылады. Мемлекеттердің, кәсіпорындардың, өнімдер мен қызметтердің бәсекеге қабілеттілігі - бұл негізінде тұтынушылардың артықшылығы қалыптасатын көрсеткіштер жиынтығымен анықталатын кешенді қасиет [25]. М. Портердің пікірінше, бәсекеге қабілеттілік деп ресурстарды тиімді басқару мүмкіндігін түсінген орынды [5], демек, ресурс үнемдеу бәсекеге қабілеттіліктің маңызды факторы болып табылады.
Бәсекеге қабілеттілік бәсекелік артықшылықтардың барын белгілейтін нәтиже болып табылады, тауар, кәсіпорын, сала, экономика қолданылатын объектіге байланысты оны әрқалай түсіндіруге болады. Сөйтіп, бәсекеге қабілеттілік - бұл экономика мен кәсіпкерлік объектісінің немесе субъектісінің жеке қасиетерінен құралатын кешенді қасиет. Бәсекеге қабілеттілікті бағалау үшін кешенді көрсеткіш немесе тиісті жекелеген көрсеткіштер жиынтығын пайдалануға болады.
Бәсекеге қабілеттіліктің кешенді ұғымының кейбір жекелеген құрамдастарын қарастырайық.
Тауардың бәсекеге қабілеттілігі оның нарықта ұсынылған осындай тауарлармен салыстырғанда сатып алушылардың сұранысына толығырақ жауап беру қабілетін білдіреді. Ол бір жағынан, бәсекелестік артықшылықпен, яғни тауардың сапасымен, оның техникалық деңгейімен, тұтынушылық қасиеттерімен, тауарды дәл мерзімінде жеткізумен, ал екінші жағынан, тауарды сатушылар белгілейтін бағамен және тауарды пайдалану құнымен байланысты болады. Сонымен бірге, бәсекеге қабілеттілікке кепілді және кепілді мерзімнен кейінгі қызмет көрсету, жарнама, тауарды өндірушінің беделі, нарықтағы жағдай де, сұраныстың ауытқуы да ықпал етеді. Тауардың бәсекеге қабілеттілігінің жоғары деңгейі оны өндірудің орындылығы мен тиімді сату мүмкіндігін растайды.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі - бұл бәсекелі нарық жағдайында меншікті және қарызға алынған ресурстарды тиімді пайдалану мүмкіндігі [26]. Кәсіпорын бәсекеге қабілетті болу үшін ол бәсекеге қабілетті тауар өндіріп, оны сатуы тиіс. Толығырақ айтқанда, бәсекеге қабілеттілікті қамтамасыз ету үшін бүкіл өндірістік-шаруашылық циклдегі жүйелі жұмыста, өндіріс, басқару, қаржы, маркетинг және т.б. салаларда бәсекелестік артықшылыққа жету қажет.
Саланың бәсекеге қабілеттілігі тұтынушылардың нақты тобының талаптарын қанағаттандыратын жоғары сапалы өнім жасау, өндіру және оны сату үшін техникалық, экономикалық және ұйымдастыру жағдайларының болуымен анықталады. Сала бәсекеге қабілетті болу үшін шетелдегі осындай салалармен салыстырғанда оның бәсекелестік артықшылықтары болуы, яғни саланың құрылымы ұтымды, саланың басқа кәсіпорындарын өзінің деңгейіне дейін тартатын жоғары бәсекелес көшбасшы фирмалардың тобы, ретке келтірілген тәжірибелік-конструкторлық және озық өндірістік-технологиялық база, дамыған салалы инфрақұрылым, сала ішінде, сонымен бірге елдегі және одан тысқарыдағы басқа салалармен ғылыми-техникалық, өндірістік, материалдық-техникалық және коммерциялық ынтымақтастық жасасатын оралымды жүйе, сондай-ақ өнімді тиімді бөлетін жүйе жұмыс істеуге тиіс. Саланың бәсекеге қабілеттілік деңгейіне кәсіпорынның бәсекелестік артықшылықтарына құрамдастардың да, сонымен бірге олар өзара іс-әрекет жасайтын жүйелердің есебінен де жетуге болады.
Ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігі - бұл өте күрделі ұғым. Бір жағынан, ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігі бәсекелес шетелдік тауарлар мен қызметтерге ішкі де, сондай-ақ сыртқы нарықта ойдағыдай төтеп беретін сатылатын тауарлар мен қызметтердегі экономикалық, ғылыми-техникалық, өндірістік, басқарушылық, маркетингтік және өзге де мүмкіндіктердің шоғырлануымен анықталады, екінші жағынан, экономиканың бәсекеге қабілеттілігі - бұл елдің мемлекеттік және қоғамдық құрылым жүйесінің, қоғамның қоғамдық өмірінің барлық қырларын саяси-құқықтық ұйымдастыру мен реттеудің артықшылығы, мемлекеттің ұлттық экономиканың тұрақты, серпінді дамуын қамтамасыз етуі, сондай-ақ қоғам мүшелерінің осымен байланысты әлемдік стандарттарға сәйкес материалдық әл-ауқаты.
Қазақстан үшін біздің мемлекетіміздің 2005 жылдан бастап Дүниежүзілік экономикалық форумда ғаламдық бәсекеге қабілеттілігі бағаланатыны айрықша маңызды факт болып табылады.[2]
Бәсекеге қабілеттілік проблемасы әлемнің барлық мемлекеттерін алаңдатады: елдің бәсекеге қабілеттілігі елдің әлемдік нарықтағы жағдайын талдап қорытатын әрі сипаттайтын көрсеткіш. Экономикасы әлсіз елдің бәсекеге қабілеттілігінің деңгейі жоғары болмайды.
2015 жылға дейін Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігі мен экономиканың жаңа деңгейіне жетуі біршама күрделі процесс. Осы процесті бәсекеге қабілеттілікті бағалауды үйренбей, оны өлшейтін көрсеткіштерді білмей басқаруға болмайды. Әлемдік практикада ұлттық экономиканың дамуын бағалаудың әр түрлі әдістемелері қолданылады. Қазақстан сол немесе басқа әдістемені таңдағанда нақты әдіске басымдық бермейді. Басқаша айтқанда, экономиканың бәсекеге қабілеттілігін бағалаудың ұлттық әдістемесін қалыптастыру үшін қолданылатын әдістемелердің интеграциясын қамтамасыз ету қажет.
Сондықтан Қазақстанның 2008 жылы Халықаралық менеджментті дамыту институтының (IMD) рейтингіне қатысуы айтулы әрі дер кезінде орын алған оқиға болды.
IMD рейтингі Дүниежүзілік экономикалық форумның беделінен төмен емес. Рейтинг 1989 жылдан бастап өткізіліп келеді және әлеуметтік-экономикалық реформалар тиімді жүргізілетін әлемнің ең дамушы елдерін қамтиды.
IMD рейтингі әрбір көрсеткіштің стандартталған мағынасы алынғаннан кейін олардың әрқайсысы бойынша елдердің рейтингтері, яғни елдердің рейтингтері, елдердің бәсекеге қабілеттілік бойынша қорытынды рейтингі, елдердің өндіріс (қарапайым саладан бастап жоғары технологиялық өндіріске дейін) орналастыру үшін тартымдылығы бойынша рейтингі біріктірілген факторлар мен қосымша факторлар бойынша құрылады және бәсекеге қабілеттілік модельденеді.
Қазақстан IMD нәтижесі бойынша, Әлемдік бәсекеге қабілеттілік жөніндегі жылнамаға (ӘБЖ) 2008 сәйкес әлемнің 56 бәсекеге қабілетті елі ішінен 39-орын алды. Қазақстан экономикалық қызмет факторы бойынша 50 орында, үкіметтің тиімділігі бойынша - 24, бизнестің тиімділігі бойынша - 31, инфрақұрылым бойынша - 46-орында.
Қазақстан Республикасының қызметі халықаралық және ұлттық көздерден алынған статистикалық деректердің 23-не негізделген 331 көрсеткіш бойынша талданды. Осы статистика бәсекеге қабілеттіліктің деңгейін бұдан да дұрыс анықтау үшін қазақстандық бизнес-қауымдастықтарға жолданған ӘБЖ анкеталарының деректерімен толықтырылды [3].
Қазіргі уақытта Қазақстан үшін экономикалық өсудің сапасын арттыру мәселесі өте маңызды болып отыр, өйткені республика өз азаматтарының экономикалық әл-ауқатын шикізат ресурстарын өндіру мен экспорттау арқылы да арттыра алады. Сонымен бірге осындай модель республиканың экономикасын дамыған ретінде жіктеуге, ал экономикалық өсуді бәсекеге қабілеттілікті арттыруға негізделген тұрақты өсу деп атауға болмайды.
Қазақстандық экономиканың ұлттық бәсекеге қабілеттіліктің өсуі ойдағыдай басқарылатын тиімді моделін құру көп жағдайда ғаламдық экономикада елдің келешектегі дамуының басымдықтарын таңдауға байланысты болады. Бәсекеге қабілеттіліктің келешектегі өсу векторын таңдау проблемасы бәсекеге қабілеттілікті өрістету процесіндегі ең өзекті мәселе болып табылады.
Әлемдік шаруашылық елдерінің бәсекеге қабілеттілігі мен оны құрайтын факторларды зерттеген жылдары IMD мамандары бәсекеге қабілеттілік ережелерін әзірледі. Елдер осы ережелерді басшылыққа ала отырып, өзінің бәсекеге қабілеттілігін арттырады немесе сақтайды. Ережелер келесі тәртіппен қалыптастырылған: тұрақты және болжанған заңнама; экономиканың оралымды құрылымы; дәстүрлі және технологиялық инфрақұрылымға жасалатын инвестициялар; жеке меншік жинақ ақша мен ішкі инвестицияларды ынталандыру; шетелдік тікелей инвестицияларды тартумен қатар экспорттың ұлғаюына ерекше назар аудару; басқару мен әкімшілік етудің сапасы мен жеделдігін, айқындылығын қамтамасыз ету; еңбекақының, еңбек өнімділігі мен салықтардың өзара байланысты болуы; елдегі ең жоғары және ең төмен еңбекақының арасындағы алшақтықты жою және орта тапты нығайту; білім беруге қомақты инвестиция салу, сондай-ақ қызметкерлердің біліктілігін арттыру.
1.2 Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігіне әсер ететін факторлар
Бәсекеге қабілеттілікті анықтайтын барлық факторларды мына топтарға бөліп көрсетуге болады:
:: Өнім және қызмет сапасы;
:: Өнім және қызмет бағасы;
:: Персоналдың квалификациялық деңгейі;
:: Өндірістің технологиялық деңгейі;
:: Қаржыландыру көздерінің қол жетерлігі;
:: Нарықтың қаныққандығы, сұраныс және ұсыныс. Енді бұл факторларды ашып талдайық.
Өнім сапасы. Сапа - өнімнің ең маңызды сипаттамасы. өнім белгілі бір сапаға ие болғаннан кейін ғана аналогтар қатарында лайықты оры алуы мүмкін. Сапаның түсінігіне мыналар кіреді: ұзак уақыт бойы қолдану, сенімділік, нақтылық, қолданудағы қарапайымдылығы, сонымен қатар ақаулардың болмауы. Бірақ әрбір өнімге сапаның аталған қасиеттер сай келе бермеуі мүмкін. Мысалы, бір рет қолда-натын стақаннан ұзақ уақыт қолдануын талап ете алмаймыз. Сондықтан, сапаның стандарттарға сәйкес келу деген маңызды көрсеткіші бар.[11-14] Бұдан басқа өнім тұтынушылардың мына қажеттіліктерін қанағаттандыруы тиіс:
:: Физикалық;
:: Техникалық;
:: Сенімділік;
:: Эксплуатациялық;
:: Эстетикалық;
:: Қауіпсіздік;
:: Экологиялык;
:: Шығынды (эксплуатациямен байланысты шығындар), т.б.
Өнімнің бөсекеге қабілеттіліктің бұл факторлардың маңыздылығын түсініп, біз оны кейінрек толығырақ қарастырамыз. [22]
Өнімнің бағасы. Баға -- өнімнің құндық ақшалай сипаттамасы болып табылатын экономикалык категория. Ол өнім өндірісіне кеткен жұмыс уақытының жанама өлшемі. Өнім бағасын анықтайтын факторлар:
1.өндіріс жалпы шығыны;
2. қоғамдық еңбек шығыны;
3. өнім саны;
4. өнім қызметі мен қасиеті;
5. персоналдың квалификациясы;
6. өндірістің технологиялық деңгейі;
7. Мемлекеттің салық туралы заңы;
8. Өнімді тасымалдау және сақтаумен байланысты шығындар;
9. Өнімді өткізу үшін ғимараттар арендасымен байланысты шығындар;
10. Өнімнің орамы;
11. Фирманың танымалдылығы;
12. Сервистік және кепілдік қызмет көрсетуінің деңгейі;
13. Фирманың маркетингтік қызметі;
14. Өнімге сұраныс пен ұсыныс;
15. Фирманың Феникс анық баға стратегиясы. [17-19]
Кәсіпорынның баға саясатын жетілдіру бағыты нақты өндіріс орындарының тиімділігі нәтижесінде ғана жүзеге асуы мүмкін. Оның себебі де бар, өйткені нарықтық баға бәсекесі кезінде қандай да бір өнімнің құнын төмендету (ең төмен мөлшерде табыс таба отырып) үшін кәсіпорын өзі шығаратын басқа да өнім түрлерінен немесе қызметтерден тұрақты табыс алуы қажет. Онсыз баға бәсекесінде нәтижелі күресу мүмкін емес. Жалпы баға саясатының қалыптасу реті мен оған әсер ететін факторлардың сипатын сурет-3 көруге болады.[5]
Баға қалыптасу стратегиясын таңдағанда белгілі бір өнім үшін қандай мақсат қойылатынын анықтау керек. Негізінде келесі мақсаттар қойылады: [8]
:: Фирманың өміршеңдігін қамтамасыз ету, мысалы, қатал бәсекелестік кезінде;
:: Ағымдағы пайданы максимилизациялау;
:: Көрсеткіштік үлесі бойынша нарықты жаулап алу;
:: Өнім сапасының көрсеткіштері бойынша жаулап алу, яғни белгілі бір өнімнің имиджін қалыптастыру. Бұл жағдайда баға жоғары болады.
Бағаның өзгеруі факторлар эсер ететін уақыттың ұзақтығына қарай үш кезеңге бөлінеді:
:: Баға қозғалысының ұзак мерзімдік тенденциясы ғылыми-техникалық жетістіктердің, мемлекеттік және монополиялык саясаттың, табиғи құбылыстардың әсері нәтижесінде тауардың және ақша құнының өзгеруін көрсетеді;
:: Орта мерзімдік циклдік бағаның ауытқуы сұраныс пен ұсыныстың салыстырмалы қалпының түрлі кезең циклдары бойынша өзгеруі нәтижесінде пайда болады;
:: Қыска мерзімдік бағаның өзгеруі әр түрлі маусымдық және кездейсоқ факторлардың әсерінен туындайды.
Ішкі нарықтағы бағаларға ақшаның сатып алу қабілетінің өзгеруі, ал сыртқы сауда бағаларына ұлттық ақшаның валюталық курсының өзгеруі әсер етеді. [11-16]
Бағаның түрлері:
1.Көтерме баға - кәсіпорын үлкен мөлшерде басқа кәсіпорындарға, сауда ұйымдарына өткізеді;
2. Контракты баға сатушылар мен сатып алушылар арасында келіссөздер барысында тағайындалатын баға;
3. Дайындау бағасы - ауылшаруашылық өнімдерін сатып алу;
4. Бөлшек сауда бағасы - тұрғындарға сату бағасы;
5.Өзгермелі баға дайындалатын бұымдарға сауда мәмілесінде ұзақ уақыт белгіленетін баға, осы бұйымдарды дайындау үшін қажетті уақыт ішінде өндіріс шығынының өзгеруін есепке алуға мүмкіндік беретін өзгермелі принципке негізделген.
Практикада қолданылатын баға стратегиялары:
1.Жоғары баға стратегиясы. Алғашқы өндіріс шығындары жоғары болады, одан кейін ол төмендейді. Бұған жаңа тауарлар жатады. Сапасы жоғары тауарлардың бағасы да жоғары болады[2].
2.Төменгі баға стратегиясы немесе нарыққа өту стратегиясы. Бұл сұранысты ынталандыру мақсатында жүзеге асады.
3.Сараланған баға стратегиясы сатып алушылармен жұмыс істеу, яғни кәсіпорынға деген ынтасынарттыру үшін оларға тауар жеңілдетілген бағамен сатылады.
4. Икемді баға стратегиясы. Бағалар сатып алушылардың мүмкіндіктеріне қарай белгіленеді. [7]
5. Тұрақты, стандартты, өзгермейтін баға стратегиясы.
6. Дөңгелексіз баға стратегиясы, яғни сатып алушы 100 теңгенің тауарын 99 теңгеге сатып алады.
7. Жаппай көтере сатып алу стратегиясы, яғни көтерме баға.
Баға бәсекесінің пайда болуы және оның әрекет етуі мынадан байқалады:
1.Бір түрлі немесе ұқсас тауарды ең төменгі бағада сату мен басқа да тауар сатушыларды нарықтан ығыстырып шығаруға және соның есебінен өзіне бул салада ыңғайлы жағдай туғызуға бағытталға бәсеке.
2.Тауар алушының ұсынылған тауарға деген қажеті қанағаттандырмау салдарынан тартатын шығынын салыстыр арқылы тауар бағасын көтеру бәсекесі.
3.Тауар алушы мен сатушының, бірінің арзан алуға, екіншісінің қымбат сатуға ынталылығы аралығындағы бәсеке. Нәтиже екеуінің қайсысының жеңіп шығатынына байланысты болады.
4.Тауар алушылардың бірыңғай қажеттерін қанағаттандыратын субститут - тауар өндіретін бәсекелес салалардың үлгісі ретінде пайда болатын салааралық бәсеке.
Персоналдың квалификациялық деңгейі. Квалификациялык жұмысшылардың бар болуы минималды шығындармен жоғарғы сапалы өнімді шығаруға мүмкіндік береді. Өнімнің ұлғаймалы катары жоғары квалификациялық персоналсыз өндірілуі мүмкін емес. Сонымен бірге, жоғары квалификациялық менеджмент те соңғы рольді атқармайды. Өйткені, жақсы білікті жүмысшылар бар болғанымен жоғары даярланған технологтар мен инженерлерсіз бәсекеге қабілетті өнім қалыптастыру өте қиын, сонымен катар, тәжірибелі маркетологтардың алдын-ала есебінсіз өнімнің өткізілуі қиынға соғады. [14-15]
Өндірістің технологиялық деңгейі. Квалификациялық персоналдың деңгейімен бірге өндірістің технологиялық деңгей төмен шығынды және қысқа уақытта жоғары сапалы өнім өндіруіне мүмкіндік береді. Осыған орай, өнімнің өзіндік құнын төмендетіп, сапалы өнім шығаруға болады. Технологиялық өндірісті үнемі алдыңғы қатарлы технологиямен қайта каруландыру жағдайында көп өнім шығару мүмкін емес, бұл жағдайда қаржыландырудың қол жетерлігі маңызды болып келеді[11].
Қаржыландыру көздерінің қол жетерлігі. Негізінде қаржыландырудың 2 түрі бар:
:: Несиелік;
::Құнды қағаздарды орналастыру (биржада акцияларды шығару және котировкалау).
Кәсіпорынның акционерлік капиталы арқылы қаржыландыруды қамтамасыз ету ең дұрысы болып келеді. Бірақ, кәсіпорын басшыларымен акцияларды шығару мен орналастыруына шешім қабылдауына бірнеше мәселелер қиындық туғызады. Біріншіден, кәсіпорын басшылары кәсіпорын капиталында улкен үлеске ие болып, акционерлік меншікпен қолдана алады. Бұл жағдайда акцияларды орналастыру арқылы кәсіпорынды қаржыландырғанда менеджмент пен инвестордың қызығушылыктары дауға әкелуі мүмкін. Екіншіден, бүл әдістен бас тарту себебі, бұл кәсіпорын менеджменті өз қызметтерін дүрыс атқармауы жағдайында жаңа акционер басқарушылардың ауыстырылуын талап ете алады. Үшіншіден, акцияларды орналастыру шешімін кабылдаудағы кедергі инвестор каржылық есебінің толық мөлдірлілігін талап етеді. Мұндағы қиыншылық басшылар табысты салық салудан жасырып, шынайы есепті инвесторға көрсете алмайтындығы.
Акцияларды орналастыру жолымен капиталды тарту талай жігер, уакыт пен ақшаны кажет ететіні сөзсіз. [14]
Нарықтың қаныққындығы, сұраныс пен ұсыныс. Нарықтағы өнімнің бәсекеге қабілеттілігі мен кәсіпорынның тиімді қызметінің негізгі мәселелердің бірі -- сұраныс пен ұсыныстың қатынасы.оны толығырақ қарастырайык.
Тұтынушының қажеттілігі көптеген факторларға тәуелді. Тұтынушының қажеттілігін біліп тану білікті маркетологтардың жұмысы екенін ескертіп кетейік. Басқаша айтқанда, тұтынушының қажеттілігі - бұл белгілі бір тауар үшін төлейтін ақшаның даярлығы. Нарықтағы сұраныс берілген тауарды сатып алушылардың саны, сонымен бірге кажеттілік пен табысқа байланысты. Кәсіпорын бірінші факторға әсер ете алады, ал өнімді өткізу бойынша шаралар (мысалы, жарнама) арқылы ол тұтынушының қажеттілігін ауыстыруы мүмкін. Мысалы, қазір көптеген видеомагнитофондар ОУО ойнатқыштарына ауыстырылып жатыр. Бұл қажеттіліктердің дамуының ғана емес, сонымен бірге тауарды прогресс стандартына, мәртебеге байланысты жарнамалық шаралардың нәтижесі. Сонымен, сұраныс жоғарыда аталған үш факторларға тәуелді. [9]
Бәсекеге қабілеттілік - Қазақстанның әлемдік экономика мен қоғамдастыққа табысты кірігуінің кілті. Және мұның қажетті шарты -Қазақстан тауарлары мен қызметтерінің озық халықаралық стандарттардың сапалық деңгейіне шығуы, деп айтқан Қазақстан Республикасының Президенті өзінің халқына жолдауында осы жылы. [2]
Нарықтық жағдайда егер кәсіпорын өз өнімнің немесе қызметтің бәсеке қабілеттілігін қамтамасыз ете алмаса, онда бұл кәсіпорынды ешқандай инвестициялар құтқара алмайды. Бәсеке қабілеттіліктің негізі сапа болып табылады. Бәсеке қабілеттіліктің құрамына сападан басқа баға, жеткізу уақыты, кепілдік, сервистік қызмет көрсету және тағы басқа көрсеткіштер кіргенімен сатып алушылар мен тапсырыс берушілер өнімді таңдағанда сапаны басқа қасиеттерден жоғары бағалайды.
Бәсекеге қабілетті өнім кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігін қамтамасыз етеді, ал мұның өзі экономиканың жалпы дамуына оң әсерін тигізеді. Кейбір өндірушілер үшін өнім сапасы жеке мәселе ғана емес. Ол біртіндеп халықтың өмірінің жалпыұлттық сапа мәселесіне айналып келеді. Мұны сапа саласында жетекші болып табылатын соғыстан кейінгі уақытта Жапония экономикасының даму мысалында көруге болады. [14]
Өнімнің сапасы -- бұл белгілі мұқтаждықты қанағаттандыруға үлкен себепші болатын өнімнің пайдалылығының жиынтық ерекшелігі мен кәсіпорынның маңызды көрсеткіштерінің бірі болып саналады. Өнімнің сапалығы тек техникалық, тауар тану ғана емес, сонымен қатар ең маңызды экономикалық санаты болып табылады. Экономикалық санаты ретінде ол тұтыну құнына тығыз байланысты. Егер де тұтыну құны -- бұл жалпы алғанда тауардың пайдалылығы болса, ал өнімнің сапалылығы -- бұл оны пайдаланудағы нақтылы жағдайда тұтыну кұнының деңгейінің көрінуі.
Өнімнің сапасы -- өндіріс тиімділігінің жогарлауының, кәсіпорынның бәсеке қабілетінің, елдің өмірлік деңгейінің өсуінің маңызды факторы, көптеген әлеуметтік мәселелердің шешілуінің амалы. Сонымен қатар, ол қоғамдық еңбектің өнімділігінің өсуіне, қор қайтымына, материалдық ресурстардың үнемделуіне ықпалын тигізеді. [15]
Сапа қасиеттерінің бірнеше көрсеткіштері бар:
Сапа көрсеткіштерінің номенклатурасының талғамы мыналар есебімен негізделеді:
:: өнімнің тағайындауы және қолдану шарттары;
:: тұтынушылардың талаптарын талдау;
:: сапа көрсеткіштерінің негізгі талаптары;
:: сипатталатын қасиеттердің құрамы мен кұрылымы;
:: өнім сапасын басқару мәселелері.
Сипатталатын қасиеттердің құрылымы мен құрамын анықтаудың негізгі бағыттары өнімнің сапа деңгейін бағалауда қолданылатын көрсеткіштер классификациясын көрсетеді.[13] Сипатталатын қасиеттер бойынша олар:
:: жеке ;
:: комплексті (топтық, жалпы, интегралды).
Өлшем бірліктері:
:: натуралды (килограмм, метр, литр)
:: құндық бірлікте.
Сапа деңгейін бағалау бойынша:
:: базалық;
:: қатысты көрсеткіштер.
Анықтау сатысы бойынша:
:: болжанатын;
:: жобаланатын
:: өндірістік;
:: эксплуатациялық көрсеткіштер. [19]
Сипатталатын қасиеттер бойынша келесі көрсеткіштер топтары қолданылады:
:: тағайындау;
:: сенімділік;
:: технологиялық;
:: стандарттау және сәйкестендіру;
:: экономикалық
:: эргономикалық;
:: эстетикалық;
:: тасымалдау;
:: патенттік-құқықтық;
:: экологиялық; қауіпсіздік.
Тағайындау көрсеткіштері өнімді белгілі бір бағыт бойынша қолданудан алынған экономикалық пайдалы тиімділікті көрсетеді. Өндірістік-техникалық өнімдер үшін негізгі көрсеткіш ретінде өнімділік көрсеткіші алынады. Ол бағаланатын өнімнің көмегі арқылы шығарылатын өнімнің жалпы көлемін анықтауға қажет.
Сенімділік көрсеткіштері өнімдердің төзімділігін, ұзақ уақыт сақталуын, жөндеуге жарамдылығын көрсетеді.
Технологиялық көрсеткіштер өнімдерді шығарудағы және жөндеудегі еңбек өнімділігін арттырудың конструкторлық-технологиялық шешімдердің тиімділігін көрсетеді. Бұл көрсеткіштер арқылы жаппай өнім шығаруға, өндірісті технологиялық дайындау, өнімді шығару және сату барысында материалдар мен еңбек құралдарын, уақытты тиімді пайдалануға жағдай жасайды. Технологиялық көрсеткіштеріне жатады:
:: өнім дайындаудың салыстырмалы еңбек сыйымдылығы;
:: өнім дайындаудың салыстырмалы материал сыйымдылығы;
:: материалды қолданудың коэффициенті;
::өнім дайындаудың салыстырмалы энергия сыйымдылығы, т.б. Стандарттау және сәйкестендіру көрсеткіштері шығарылған өнімдердің стандартталған және сәйкестендірілген бөліктерінен тұрады. [23]
Экономикалық көрсеткіштер сатып алушының сатып алуға немесе эксплуатацияға кеткен толық шығындарды сипаттайды және тұтыну баға элементтерін ұсынады. Жалпы түрде тұтыну бағасы келесі элементтерді құрайды:
:: тауар бағасы;
:: қолдану орнына дейін тауардың транспорттауына кеткен шығын;
:: орнату, монтаждау құны;
:: қызмет көрсетуші персалды оқытып үйрету;
:: электроэнергия, отын шығындары;
:: қызмет көрсетуші персоналдың еңбекақысы;
:: салықтар;
:: алдын-ала көзделмеген шығындар.
Эргономикалық көрсеткіштер адамдар мен заттардың арасындағы арақатынастар, адамдардың заттарды қолданудағы психологиялық, физиологиялық, гигиеналық қасиеттерін көрсетеді. (Температураның, шудың, вибрацияның, газдың, будың және т.б. ылғалдылықтың әсерлері).
Эстетикалық көрсеткіштер өнімнің сыртқы орындалуын, формасын, тауарлық түрін қамтамасыз етеді.
Тасымалдауға шыдамдылық көрсеткіштері өнімнің тасымалдауға бейімділігін, шыдамдылығын көрсетеді. Тасымалдау көрсеткіштеріне жатады:
:: тасымалдауға өнімді дайындаудың орташа ұзақтығы;
:: тасымалдауға өнімді дайындаудың орташа еңбек сыйымдылыгы;
:: тасымалдау құралының көлемін қолданудың коэффициенті;
:: тасымалдау құралынан өнім партиясын түсіруінің орташа ұзақтығы. Патенттік-құқықтық көрсеткіштер -- патенттік тазалық, патенттік қорғалымдылықты, өнімдердегі жаңа техникалык шешімдерді, тауарлық белгі мен өндірістік үлгіні тіркеуді көрсетеді.
Экологиялық көрсеткіштер -- өнімдерді іске косқанда және қолданғанда қоршаған ортаға тигізетін кері әсерінің деңгейін көрсетеді. (Мысалы: өнімді сақтағанда, тасымалдаганда және іске косқанда, қауіпті қоспалардың, газдардың, радиациялық сәулелердің болу мүмкіндігі). Экологиялық көрсеткіштер есебі қамтамасыз ету керек:
:: табиғатқа, қоршаған ортаға өнеркәсіптік, тасымалдау заттардың, ағын сулардың шектеулі көлемде лақтырылуы;
:: биологиялық ресурстардың рационалды қолданылуы және оларды сақтау;
:: өсімдік пен жануар әлемінің геоқорын сақтау.
Қауіпсіздік көрсеткіштер (өнімді жөндеу, сақтау,тасымалдау, шығару, қолдану кезіндегі қауіпсіздікті сақтау)[5-12].
Осы көрсеткіштердің жиынтығы өнімнің сапасын құрайды. Сапаны жобалау, сақтау және қолдану процестері сапаны басқару жүйесіне кіреді.
Сапа көрсеткіштері келесі негізгі талаптарға жауап беруі тиіс:
:: халық шаруашылығ мен халық қажеттіліктеріне өнім сапасының сәйкес келуін қамтамасыз ету;
:: тұрақты болуы керек;
:: өндіріс тиімділігінің жоспарлы өсуіне жағдай жасау керек;
:: халық шаруашылық салаларындағы техника, ғылым, техникалық прогрестің бағыттарының қазіргі замандағы жетістіктерін ескеруі қажет;
:: оның тағайындауымен байланысты белгілі бір қажеттіліктерді қанағаттандыратын өнімнің барлық қасиеттерін сипаттау.
Өнім сапа көрсеткіштерінің номенклатурасын таңдау реті алдын- ала анықталады:
:: өнім топтарының түрі;
:: өнімнің сапа көрсеткішінің номенклатурасын қолдану мақсаттары;
:: сапа көрсеткіштерінің бастапқы номенклатура топтары;
:: әрбір топ бойынша сапа көрсеткіштерінің бастапқы номенклатурасы;
:: сапа көрсеткішінің номенклатурасын таңдау әдісі.
Бәсеке қабілеттіліктің деңгейін бағалау үшін өнімнің параметрлерін сандық анықтау маңызды мәселе болып табылады. Сандық анықтау әдісі бойынша қатты және жұмсақ параметрлер ажыратылады.[26]
Қатты параметрлердің белгілі бір бірлікте көрсетілген табиғи физикалық өлшемі бар, конструктивті принциппен берілген өнімнің негізгі функцияларын көрсетеді. Мысалы, қуаттық, мөлшер, дәлдік, т.б.
Жұмсақ параметрлердің әдетте табиғи физикалық өлшемі жоқ, сондықтан оны сандық бағалау өте қиын. Жұмсақ параметрлерге өнімнің эстетикалық, эргономикалық қасиеттерін сипаттайтын көрсеткіштер, ұйымдастырушылық-коммерциялық көрсеткіштер жатады. Бұл көрсеткіштерді анықтау үшін сандық бағалау әдісін таңдау керек. Ол кезде адамның өнімнің белгілі бір қасиеттерін қабылдауына негізделген органолептикалык әдіс немесе балдық жүйе қолданылуы мүмкін. Одан басқа, жұмсақ параметрлерін бағалау кезінде экспер топтары өткізетін квалиметрикалық әдістер де пайдаланылады. Ол кезде эксперттер тек өнімнің қасиеттерін қабылдауына ғана емес, сонымен қатар нарықтағы жүмыс тәжірибесіне, сатып алушының қажеттіліктерін қанағаттандыратын өнімнің қасиеттеріне бағытталады. Квалиметрикалык әдістер өнімнің әртүрлі қасиеттерінің өлшемі мен эксперттік бағалар талдауына негізделеді.
Нарықтық экономика жағдайында сапаның дамуы бәсекелестікпен анықталады. Қазіргі заманғы тенденциялар кәсіпорын қызметінің барлық сфераларында сапа жүйесін құруды қарастырады. Сапаны басқару жүйесі халықаралық стандарттарға сай жэне кәсіпорын кызметінің есебімен дайындалу керек, сол кезде ғана ол өнімнің бәсекеге қабілеттілігін жоғарылауын қамтамасыз ете алады.[20-23]
1.3 Кондитерлік кәсіпорындарының бәсекеге икемділігін бағалау ерекшеліктері
Ұйымның бәсекеге қабілеттілігі оның қазіргі жағдайын талдау нәтижелерінің негізінде талданады. Осы талдау процесінде бәсекелестік артықшылық көздері, бәсекеге қабілеттілікті, жұмыстың тиімділігі мен тұрақтылығын, сондай-ақ бәсекелестік ортасының даму жағдайы мен оның даму үрдістерін арттыру факторлары анықталады. Экономикалық әдебиетте ұйымның бәсекеге қабілеттілігін талдау мен бағалаудың әр түрлі тәсілдемелері баяндалған.
6-кесте - Ұйымның бәсекеге қабілеттілігін талдау мен бағалаудың негізгі әдістемелік тәсілдемелері
Тәсілдемелер, авторлар
Бәсекеге қабілеттілік өлшемі
Талдау нәтижесінде алынған ақпарат
Д. Рикардоның Салыстыр - малы артықшылықтар тео - риясы [31]
Барынша төмен салыстыр - малы шығын
Бәсекелестердің еңбек өнім - ділігінің деңгейі
А. Маршалдың Фирма мен саланың тепе-теңдік тео - риясы [22]
Өндіріс факторларын пай - даланудың жоғары өнім - ділігі
Өндіріс факторларының өнімділік деңгейі
Э. Хекшер мен Б. Олиннің Өндіріс факторларының ара - қатынасының теориясы [27]
Барынша төмен факторлық шығын
Өндіріс факторларының са - лыстырмалы құны
Тиімді бәсекелестік тео - риясы [32]
Фирманың бәсекелестігінің қарқындылығы. Жоғары эко - номикалық қызмет көрсет - кіштері
Саланың монополиялылы - ғы. Нарықтағы ағымдағы және келешектегі бәсеке - лестік ахуал
6-кестенің жалғасы
Ұйымның бәсекеге қабілет - тілігін өнімнің сапасы бойынша анықтау (Бейін - дер әдісі) [25]
Өнімнің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz