Ислам философиясы және Әл-Ғазали
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.6
І. Ислам философиясы және Әл.Ғазали
1.1 Әл.Ғазалидің дүниеге келуі және қысқаша өмір.баяны ... ... ... ... ... ...7.13
1.2 Әл.Ғазалидің өзге мұсылман философтарынан
ерекшелігі және оларды сынға алу мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13.20
ІІ. Әл.Ғазалидің діни.философиялық көзқарасы
2.1 Әл.Ғазалидің скептицизмнің арқасында діни ақиқатты тануы ... ... ... .21.28
ІІІ Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
І. Ислам философиясы және Әл.Ғазали
1.1 Әл.Ғазалидің дүниеге келуі және қысқаша өмір.баяны ... ... ... ... ... ...7.13
1.2 Әл.Ғазалидің өзге мұсылман философтарынан
ерекшелігі және оларды сынға алу мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13.20
ІІ. Әл.Ғазалидің діни.философиялық көзқарасы
2.1 Әл.Ғазалидің скептицизмнің арқасында діни ақиқатты тануы ... ... ... .21.28
ІІІ Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
Зерттеудің өзектілігі: Әлем жұртшылығына белгілі Әбу Хамид Әл-Ғазали бүкіл Ислам әлеміне танымал болғаны құсап батыс философиясына да өзінің еңбектері арқылы кеңінен тамыл екені мәлім. Меніңше дін ғылымына деген сұраныс арта бастаған өлкемізде ислам философиясының соның ішінде Әл-Ғазалидің діни философиялық көзқарастарын тану, оның арап, түркі тілдеріндегі шығармаларын мейлінше аудару ләзім. Сонымен қатар Әл-Ғазалидің заманымен ілгергі ислам философиясының даму деңгейін, сондай-ақ, Әл-Ғазалидің Мұсылман Аристотизммен Жаңаплатоншыл философиялық мектептерге деген сыни позициясын анықтау жұмыстың өзекті арқауы болып отыр.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-6
І. Ислам философиясы және Әл-Ғазали
1.1 Әл-Ғазалидің дүниеге келуі және қысқаша өмір-баяны ... ... ... ... ... ...7- 13
1.2 Әл-Ғазалидің өзге мұсылман философтарынан
ерекшелігі және оларды сынға алу мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13-20
ІІ. Әл-Ғазалидің діни-философиялық көзқарасы
2.1 Әл-Ғазалидің скептицизмнің арқасында діни ақиқатты тануы ... ... ... .21-28
ІІІ Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Әлем жұртшылығына белгілі Әбу Хамид Әл-Ғазали бүкіл Ислам әлеміне танымал болғаны құсап батыс философиясына да өзінің еңбектері арқылы кеңінен тамыл екені мәлім. Меніңше дін ғылымына деген сұраныс арта бастаған өлкемізде ислам философиясының соның ішінде Әл-Ғазалидің діни философиялық көзқарастарын тану, оның арап, түркі тілдеріндегі шығармаларын мейлінше аудару ләзім. Сонымен қатар Әл-Ғазалидің заманымен ілгергі ислам философиясының даму деңгейін, сондай-ақ, Әл-Ғазалидің Мұсылман Аристотизммен Жаңаплатоншыл философиялық мектептерге деген сыни позициясын анықтау жұмыстың өзекті арқауы болып отыр.
Иә, бай тарихы бар Ислам мәдениетінің өркендеген сонау ҮІІІ-ХІІІ ғасырлар әлем тарихының ғибратты терең тарауларын қамтиды. Ислам мәдениетінің адамзат үшін әкелгені шаш етектен. Оған мысалды алыстан іздеудің қажеті жоқ. Қарапайым Ислам тарихына көз жүгірткен адам Исламның адамзатты надандықтың қою қараңғылығынан құтқарып алып, бақыттың таңын аттырып, адамшылықтың асыл мұраттарын көрсеткеніне куә болады. Солардың бірі Мұсылман философтары. Олар бүкіл Шығыспен Батысқа адами асыл мұраттардың жаршысы болған. Айталық, Әл-Фараби, Ибн Сина сынды данышпандардың Ежелгі Грециядағы ұмыт қалған философиялық дүниелерді тарих қойнауынан аршып алып, оларға жаңаша өң беріп түсініктемелер жазғаны жаһан тарихына мағлұм.
Cондай-ақ, Әл-Фарабимен Ибн Синаның жасап кеткен шындық іздеу жолын жалықпай сын елегінен өткізген, шынайы сыни көзқарасқа ие мұсылман философтардың да болғанын білеміз. Солардың ең басында Исламның төл құжаты деген атқа ие болып, атағы жаһанға жайылған Ислам ойшылы Әбу Хамид Мұхаммед б. Мұхаммед Әл-Ғазали келеді.
Әл-Ғазалидің Ислам философиясының дамуына қосқан үлесі қандай болса, сопылық ғылымының да белгілі бір жүйеге келіп, қалыптасуына еңбегі сондай сіңген. Әһлі-Сүннәт ғалымдарының көпшілігі сопылыққа айтарлықтай көңіл бөлмегеніне қарамастан, Әл-Ғазалидің сопылықты қолдауы, әрине сопылық ғылымының Исламға жат емес екендігін көрсетеді. Сопылық ғылымы оның еңбегі арқасында жаңа дәуірге қайта келді Сөйтіп, сопылық ғылымы Ислам мәдениетінде ресми бір мәртебеге ие болды.
Әл-Ғазалидің Кәләм ғылымындағы алар орнына қысқаша тоқталар болсам. Оның өмір сүрген ХІ.ХІІ.ғғ. кәләм тарихындағы өте маңызды кезең болатын. Бұл дәуірде кәләм ғылымында орын алған пікір-таластар кәләмның ғылыми әдістемесінің қалыптасуына негіз болды. Атақты ұстазы Харамайн Әл-Жүвәйни, ең алғаш болып логика әдісін кәләм ғылымына енгізді. Кейіннен Әл-Ғазали логиканы кәләм ғылымының бір бөлігі деп, Ұстазы әл-Жүвәйнидің логикадағы бастаған еңбегін әрі қарай дамытты. Сонымен қатар, логикада кемшіліктің болмағандығын, бұрынғы өткен кәләмшылардың түрлі жолдарымен логика әдісін қолдағандарын айтқан. Иә,Әл-Ғазали кәләм ғылымына жетік болатын. Ол, бұл салада бір қатар еңбектер жазды. Соның ішінде Ихиа Ғұлумуддин нің Дін ғылымының жандануы кейбір бөлімдерінде және басқа кітаптарында кәләм ғылымына қатысты ойлары кеңінен айтылған. Философтың кәләм тарихындағы ең үлкен ерекшелігі методологиялық жаңалықтар енгізуі болып табылады. Ол, жалпы кәләм ғылымын үйрену керектігін айтумен қатар, оның қатерлі тұстарын да ескертіп кеткен. Оның ойынша, фықых, тәпсір ғылымдары азық болса, кәләм ғылымы дәрі сияқты. Ал, азықтың зиянынан қорқуға болмайды. Бірақ та дәрінің адам денесінің кейбір ағзаларына зиян келтіруінен сақтану керектігін еске салады.
Әл-Ғазалидің философиясы-күдікшілдік философиясы ретінде танылып, күдіктен арылу арқылы иманға қол жеткізуімен мәлім болған. Ол, Бағдаттағы Низамия медресесінде сабақ беріп жүріп, бос уақытында философиямен айналысты.Соның нәтижесінде, небәрі екі жыл ішінде философия ғылымын меңгерді.
Әл-Ғазали философтарды үш топқа бөлген:
1. Дехриун: (Материалистер) Бұлар, әлем бұрыннан бар, оны ешкім жаратқан жоқ және ешқашан жоқ болмақ емес, уақыт пен материя мәңгі. Олар табиғат заңымен әрекет етеді, - дейді. Бұларға материялист - десек болады.
2. Табиғиун: (Табиғатшылар) Бір құдыретке сенеді. Бірақ, жанның бар екендігін қабылдамаған. Жанның мәңгілік екенін қабылдамай, ақырет сенімін жоққа шығарады.
3. Иләһиун: (Теологтар) Ғазали. Бұл топқа Платон, Аристотель сияқты грек философтарын жатқызады.
Философияның атақты тұлғалары Платон, Аристотель және солардың соңынан ерген Әл-Кинди, Әл-Фараби, Ибн Сина сынды Ислам фиософтарының ұстанымдарына ғылыми түрде сын таққан Әл-Ғазали екендігі жалпыға белгілі.Әл-Ғазалидің бұндай іске баруының бірден бір себебі, философтардың Исламның наным-сеніміне, Құран мен хадиске теріс көзқарастар айтуы болып саналады.Әл-Ғазалидің Адасудан арылу атты еңбегінде, өзінен бұрынғы философияны сынға алғандар бұл істі жетік білмеген дейді. Демек, философияны жақсы меңгермеген кәләмшылардың философтарға таққан сындарының айтарлықтай нәтиже бермеуі де осыдан болар. Шын мәнісінде философияға тағылған бұл сындарда ғылыми негізге сүйенгеннен гөрі қаралау мен кінәмшілдік басым деп ойлаймын.
Философияны екі жыл ішінде меңгерген Әл-Ғазали, оны сынға ала отырып Тәхәфатул фәләсифә (философияны терістеу) атты еңбек жазды. Алайда, бұл еңбектен бұрын философияның мақсатын оның міндетін анықтайтын, Мәқасидул Фәләсифә (философияның мақсаты) атты үлкен еңбек жазған болатын. Әсілінде, оның таққан сыны өзінен бұрынғы, немесе кейінгі сыншылдарда кездеспейтін, өзіндік ерекше үлгіде жасалып, анағұрлым ой-санаға жатық болды. Әл-Ғазалиден кейін философияға сын таққандардың арасында одан озғандары болмаған. Сондықтан да Оның Тәхәфатул фәләсифә атты еңбегі ерекше бағаланды. Бұл еңбек, ғасырлар бойы биік тұғырдан түспей, күнімізге жетті Аталмыш еңбекте, Әл-Ғазали, философтарды терістеу барысында көзқарастарын жиырма бір бапта тізбектеген.
Әл-Ғазалидің Батыс пәлсапасына ықпалы жайында нақты дәйектер мол екенін айтуға болады. Әсіресе орта ғасыр Латын дүниясында Ибн Рушдтің немесе астарлы атпен мәлім болған Ибн Синаның ізбасарлары сияқты, Әл-Ғазалидың соңынан ерген Ғазалишілдер бар. Оның пікірлерінің көпшілігі (Терістеуді терісту) еңбегінің авторы Ибн Рушдтің дәнекерлігімен Батысқа жетті. Ибн Рушд, Әл-Ғазалиге қарсы, Қарсылыққа қарсылық деген еңбек жазған.Ол, бүкіл Европа елдеріне тарап зор әсер етті, деп жазады атақты Фарабитанушы А. Машани.Бұған дәлел ретінде бір қатар өрнек келтірейік.Мысалы: Наполидың патшасы Robert d Anjjouдың бұйрығымен Calonymos ben Calonymos 1328 жылы Ибн Рушдтың Тахафатут тахафа(Терістеуді терістеу) атты еңбегін Ибрани тіліне аударды. Арада аз уақыт өтісімен сол жан ұядан шыққан Calоnymos ben Tordos осы еңбекті Латын тіліне аударып шықты.Сөйтіп, Латын дүниясы Әл-Ғазалидың Тахафатул Фәласифа атты еңбегімен осылайша танысты. 1486 жылы дүниеден өткен Bar Hiya Levi ben Lsaac Тахафатул Фәләсифа еңбегін Ибрани тіліне аударды. Қазір бұл аудармалардың біреуі Голландияда, екеуі Парижде және біреуі Италияда сақталып күнімізге жеткен.Сонымен қатар Әл-Ғазалидің атақты Мақасидул фәләсифа атты еңбегі ХІІ ғасырда Dominik Gundissаlviдің басшылығымен Латын тіліне аударылып, Logika et philosohuicaina al Gazzalis деген атпен 1506-шы жылы басылған. Бұл еңбек кейінірек Ибрани тіліне аударылған. Орта ғасырдағы Батыс ойшылдарының көпшілігіне Әл-Ғазали таныс тұлға.Ең алғаш Dante Aliqieri бастап Орта ғасырда еңбек жазған батыстың елуге жақын ойшылы Әл-Ғазалидың көзқарасынан сусындап, өз еңбектерінде оның атын тілге тиек еткен. Сондықтан да Әл-Ғазалидің Батыс философиясына үлкен ықпалы болғандығын еркін айта аламыз.
Жоғарыда айтқанымыздай, Әл-Ғазали философтарды сынға алғанда философияның негізгі саласы логика ғылымына өте көңіл бөлген. Ол ақылмен нақылға бірдей жүгініп,Исламның ортасын ұстанған. Сондай-ақ,Фарабидің логикасына өзінше өң беріп, логиканы Ислам сенімдерін қорғаудың бірден-бір құралына айналдырды.Әл-Ғазали бұндай құндылықты Әһлі-Сүннәт сенімін сақтау үшін болсын, немесе қарсыластарынан басым түсу үшін болсын қолдан шығармақ емес. Ол, логиканың арқасында кәләмшылар мен философтар арасындағы ғылыми пікір-таласта, жеңісті Әһли-Сүннәт кәләмшыларының қанжығасына ілді. Осылайша, Ол, исламда этика философиясының негізін қалады.
Зерттеудің мақсат-міндеті: Жұмысқа кірісер алдында мына жайларды ескерген болатынмын. Әрқандай істің өзіне тән өлшемімен безбені, мақсаты мен мұраты болатынын білеміз.Өлшеусіз өнер, мақсатсыз жұмыс оңбайды. Сондықтан осы жұмысты жазуда белгілі бір өлшемдердің, қағида мақсаттардың болатынын ескерсек;
* Әл-Ғазалидің діни философиялық көзқарасын, философиялық, этикалық,педогогикалық тұрғыдан талдау;
* Әл-Ғазали мұсылман фиолософы болғандықтан оның фиолософиясын Ислами тұрғыдан қарастыру;
* Әл-Ғазалидің Исламның ойшылдық тарихындағы орнын, оның логика ғылымына, кәләм ғылымына, философияға, сопылыққа, этикаға қосқан үлесін анықтау арқылы көрсету;
* Қолданған әдебиеттердің көпшілігін Әл-Ғазалидің өз қаламынан туған негізгі еңбектер болу;
* Әл-Ғазалидің санғасыр өтседе өзектілігін жоймаған еңбектеріндегі көзқарасын көрсету. Жалпы философия әлеміне әкелген жаңалықтарын философиялық-этикалық тұрғыдан талдау және оны қарастыру;
* Қысқаша айтар болсақ Әл-Ғазали сан-саланы меңгерген жан-жақты философ. Сондықтан оны қай жағынан қарастырсақ та таусылмайтын теңіз сияқты. Мен өзіме, осы магистрлік жұмысым барысында Әл-Ғазалидің философияға, кәләм ғылымына, этикаға, логикаға қосқан үлесін қарастыра отырып, оның өзінен бұрынғы мұсылман философтарға деген діни философиялық сыни позициясын көрсетуді және осылайша оның Ислам философиясындағы алар орнын анықтауды мақсатқып қойдым.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:Әл-Ғазалидің әлем философиясына және ислам философиясына қосқан жаңалықтарын ғылыми тұрғыдан көрсету.
Зерттеудің құрылымы: Зерттеудің әдеттегідей кіріспеден, бірінші тарау үш бөлімнен, екінші тарау үш бөлімнен және қорытынды пайдаланған әдебиеттер тізімінен құралағн.
І. Ислам философиясы және Әл-Ғазали.
1.1. Әл-Ғазалидің дүниеге келуі және қысқаша өмір-баяны
Әл-Ғазали, хижри 450\милади 1059 жылдарында Хорасанның Туси уәләятында дүниеге келіп, 505\1111жылдарда туған жерінде дүние салған.Ол 1085\473 жылында Тус қаласының бір топ жастарымен Нишапур қаласына барып Низамия медресесіне оқуға қабылданады. Ол жерде атақты кәләмшы Имам Харамайн Әл-Жүвайниден сабақ алады. Ұстазы дүние салғаннан кейін, 1092485 Селжұқ Сұлтаны Мәлікшахтың данышпан уәзірі Низамул Мүліктің қасына барып, оның қадағалауындағы фықых (Ислам құқығы) кәләм (Ислам теологиясы) ғылымдарының ғылыми пікірталасына қатысады. Бұл жер ғылымға, өнерге құмар Низамул Мүліктің небір дүлділдерімен, ғылымның қаймағын қалқып ішкен ғұламалардың бас қосатын, ғылымның ордасы болатын.
Әл-Ғазали Низамия медресесінде ұстаз, қазіргі тілмен айтсақ мәртебелі ректор секілді абыройлы қызметтер атқарды. Ол, көптеген ғылым саласын терең меңгерген жоғары ғылыми дәрежеге лайық, халықтың мақтанар бір туар тұлғасы. Ғұмыры қысқа болғанымен де Ибн Сина сияқты артында философия, астраномия, ислам шариғатына қатысты жүздеген еңбек қалдырған ірі тұлға. Оған ғалымдығымен қоса Ислам дініне сіңірген ерен еңбегі үшін "Хужжатул Ислам" (Ислам айғағы) деген әділ бағасы берілген.
Әл-Ғазалидің Ислам философиясының дамуына қосқан үлесі қандай болса, сопылық ғылымының да белгілі бір жүйеге келіп, қалыптасуына еңбегі сондай сіңген. Әһлі-Сүннәт ғалымдарының көпшілігі сопылыққа айтарлықтай көңіл бөлмегеніне қарамастан, Әл-Ғазалидің сопылықты қолдауы, әрине сопылық ғылымының Исламға жат емес екендігін көрсетеді. Сопылық ғылымы оның еңбегі арқасында жаңа дәуірге қайта келді Сөйтіп, сопылық ғылымы Ислам мәдениетінде ресми бір мәртебеге ие болды.
Әл-Ғазалидің Кәләм ғылымындағы алар орнына қысқаша тоқталар болсам. Оның өмір сүрген ХІ.ХІІ.ғғ. кәләм тарихындағы өте маңызды кезең болатын. Бұл дәуірде кәләм ғылымында орын алған пікір-таластар кәләмның ғылыми әдістемесінің қалыптасуына негіз болды. Атақты ұстазы Харамайн Әл-Жүвәйни, ең алғаш болып логика әдісін кәләм ғылымына енгізді. Кейіннен Әл-Ғазали логиканы кәләм ғылымының бір бөлігі деп, Ұстазы әл-Жүвәйнидің логикадағы бастаған еңбегін әрі қарай дамытты. Сонымен қатар, логикада кемшіліктің болмағандығын, бұрынғы өткен кәләмшылардың түрлі жолдарымен логика әдісін қолдағандарын айтқан. Иә,Әл-Ғазали кәләм ғылымына жетік болатын. Ол, бұл салада бір қатар еңбектер жазды. Соның ішінде Ихиа Ғұлумуддин нің Дін ғылымының жандануы кейбір бөлімдерінде және басқа кітаптарында кәләм ғылымына қатысты ойлары кеңінен айтылған. Философтың кәләм тарихындағы ең үлкен ерекшелігі методологиялық жаңалықтар енгізуі болып табылады. Ол, жалпы кәләм ғылымын үйрену керектігін айтумен қатар, оның қатерлі тұстарын да ескертіп кеткен. Оның ойынша, фықых, тәпсір ғылымдары азық болса, кәләм ғылымы дәрі сияқты. Ал, азықтың зиянынан қорқуға болмайды. Бірақ та дәрінің адам денесінің кейбір ағзаларына зиян келтіруінен сақтану керектігін еске салады.
Әл-Ғазалидің философиясы-күдікшілдік философиясы ретінде танылып, күдіктен арылу арқылы иманға қол жеткізуімен мәлім болған. Ол, Бағдаттағы Низамия медресесінде сабақ беріп жүріп, бос уақытында философиямен айналысты.Соның нәтижесінде, небәрі екі жыл ішінде философия ғылымын меңгерді.
Әл-Ғазали философтарды үш топқа бөлген:
4. Дехриун: (Материалистер) Бұлар, әлем бұрыннан бар, оны ешкім жаратқан жоқ және ешқашан жоқ болмақ емес, уақыт пен материя мәңгі. Олар табиғат заңымен әрекет етеді, - дейді. Бұларға материялист - десек болады.
5. Табиғиун: (Табиғатшылар) Бір құдыретке сенеді. Бірақ, жанның бар екендігін қабылдамаған. Жанның мәңгілік екенін қабылдамай, ақырет сенімін жоққа шығарады.
6. Иләһиун: (Теологтар) Ғазали. Бұл топқа Платон, Аристотель сияқты грек философтарын жатқызады.
Философияның атақты тұлғалары Платон, Аристотель және солардың соңынан ерген Әл-Кинди, Әл-Фараби, Ибн Сина сынды Ислам фиософтарының ұстанымдарына ғылыми түрде сын таққан Әл-Ғазали екендігі жалпыға белгілі.Әл-Ғазалидің бұндай іске баруының бірден бір себебі, философтардың Исламның наным-сеніміне, Құран мен хадиске теріс көзқарастар айтуы болып саналады.Әл-Ғазалидің Адасудан арылу атты еңбегінде, өзінен бұрынғы философияны сынға алғандар бұл істі жетік білмеген дейді. Демек, философияны жақсы меңгермеген кәләмшылардың философтарға таққан сындарының айтарлықтай нәтиже бермеуі де осыдан болар. Шын мәнісінде философияға тағылған бұл сындарда ғылыми негізге сүйенгеннен гөрі қаралау мен кінәмшілдік басым деп ойлаймын.
Философияны екі жыл ішінде меңгерген Әл-Ғазали, оны сынға ала отырып Тәхәфатул фәләсифә (философияны терістеу) атты еңбек жазды. Алайда, бұл еңбектен бұрын философияның мақсатын оның міндетін анықтайтын, Мәқасидул Фәләсифә (философияның мақсаты) атты үлкен еңбек жазған болатын. Әсілінде, оның таққан сыны өзінен бұрынғы, немесе кейінгі сыншылдарда кездеспейтін, өзіндік ерекше үлгіде жасалып, анағұрлым ой-санаға жатық болды. Әл-Ғазалиден кейін философияға сын таққандардың арасында одан озғандары болмаған. Сондықтан да Оның Тәхәфатул фәләсифә атты еңбегі ерекше бағаланды. Бұл еңбек, ғасырлар бойы биік тұғырдан түспей, күнімізге жетті Аталмыш еңбекте, Әл-Ғазали, философтарды терістеу барысында көзқарастарын жиырма бір бапта тізбектеген.
Әл-Ғазалидің Батыс пәлсапасына ықпалы жайында нақты дәйектер мол екенін айтуға болады. Әсіресе орта ғасыр Латын дүниясында Ибн Рушдтің немесе астарлы атпен мәлім болған Ибн Синаның ізбасарлары сияқты, Әл-Ғазалидың соңынан ерген Ғазалишілдер бар. Оның пікірлерінің көпшілігі (Терістеуді терісту) еңбегінің авторы Ибн Рушдтің дәнекерлігімен Батысқа жетті. Ибн Рушд, Әл-Ғазалиге қарсы, Қарсылыққа қарсылық деген еңбек жазған.Ол, бүкіл Европа елдеріне тарап зор әсер етті, деп жазады атақты Фарабитанушы А. Машани.Бұған дәлел ретінде бір қатар өрнек келтірейік.Мысалы: Наполидың патшасы Robert d Anjjouдың бұйрығымен Calonymos ben Calonymos 1328 жылы Ибн Рушдтың Тахафатут тахафа(Терістеуді терістеу) атты еңбегін Ибрани тіліне аударды. Арада аз уақыт өтісімен сол жан ұядан шыққан Calоnymos ben Tordos осы еңбекті Латын тіліне аударып шықты.Сөйтіп, Латын дүниясы Әл-Ғазалидың Тахафатул Фәласифа атты еңбегімен осылайша танысты. 1486 жылы дүниеден өткен Bar Hiya Levi ben Lsaac Тахафатул Фәләсифа еңбегін Ибрани тіліне аударды. Қазір бұл аудармалардың біреуі Голландияда, екеуі Парижде және біреуі Италияда сақталып күнімізге жеткен.Сонымен қатар Әл-Ғазалидің атақты Мақасидул фәләсифа атты еңбегі ХІІ ғасырда Dominik Gundissаlviдің басшылығымен Латын тіліне аударылып, Logika et philosohuicaina al Gazzalis деген атпен 1506-шы жылы басылған. Бұл еңбек кейінірек Ибрани тіліне аударылған. Орта ғасырдағы Батыс ойшылдарының көпшілігіне Әл-Ғазали таныс тұлға.Ең алғаш Dante Aliqieri бастап Орта ғасырда еңбек жазған батыстың елуге жақын ойшылы Әл-Ғазалидың көзқарасынан сусындап, өз еңбектерінде оның атын тілге тиек еткен. Сондықтан да Әл-Ғазалидің Батыс философиясына үлкен ықпалы болғандығын еркін айта аламыз.
Жоғарыда айтқанымыздай, Әл-Ғазали философтарды сынға алғанда философияның негізгі саласы логика ғылымына өте көңіл бөлген. Ол ақылмен нақылға бірдей жүгініп,Исламның ортасын ұстанған. Сондай-ақ,Фарабидің логикасына өзінше өң беріп, логиканы Ислам сенімдерін қорғаудың бірден-бір құралына айналдырды.Әл-Ғазали бұндай құндылықты Әһлі-Сүннәт сенімін сақтау үшін болсын, немесе қарсыластарынан басым түсу үшін болсын қолдан шығармақ емес. Ол, логиканың арқасында кәләмшылар мен философтар арасындағы ғылыми пікір-таласта, жеңісті Әһли-Сүннәт кәләмшыларының қанжығасына ілді. Осылайша, Ол, исламда этика философиясының негізін қалады.
Ислам тарихында, Мұхаммед пайғамбар дүние салғаннан кейін саяси-әлеуметтік жағдайлардың нәтижесінде көптеген мәселелер туындады. Осы проблемалардың анық-қанығына жету мақсатында мұсылмандар Құран мен хадистерден жауаптар іздей бастайды. Сондай-ақ, сол кездегі ислам жеңістерінің арқасында бөтен елдердің мәдениетімен, дүниетанымымен бетпе-бет келуі секілді мәселелер жиналып келіп, исламда философияның немесе ақылшылдық секілді түсініктердің пайда болуына негіз болды.
Тіпті, сонау пайғамбардың заманында Құран мен хадистердегі тарихи жағдайларға, рухтың мәнісі, хашир(қайта тірілу) мен ахирет күніне, Аллаһтың барлығы мен бірлігіне, тіпті қаза-қадар(тағдыр) сияқты мәселелерге деген барынша қызығушылық танытқанын байқауға болады.
Алайда, енді бірлігі бекіп, аяққа тұрып келе жатқан мұсылман қоғамының ара-жігінің бөлінбеуі үшін Мұхаммед пайғамбар(с.ғ) Құран аяттарын орынсыз жорамалдауға, талас-тартысқа тиым салды.
Сондай-ақ, халифа Османның өлтірілуінен кейін халифалық үшін болған саяси таластарда, жамал, сыффын секілді соғыстардағы мұсылмандардың бір-біріне қол жұмсаған қаралы оқиғалардан кейін, Исламды жаңа қабылдаған өлкелердегі христиан немесе басқа дін өкілдерімен болған пікір таластарда, сондай-ақ, исламды жаңа қабыл еткен кісілердің жаңа діндегі мәселелерді үйренгенге дейін, сонымен қатар, ҮІІ-ғасырда ислам қоғамында белең алған діни-саяси толқулар арқасында әртүрлі пікірлер жанданды.
ҮІІІ, ІХ ғасырларда мұсылмандардың Басра қаласы, Куфа қаласы, Бағдат қаласы сияқты, сол дәуірдің атақты мәдениет ошақтарында, Христиан, Яһуди көзқарастарымен грек философиясының ықпалынан мұсылмандардың араларына жік түсуіне байланысты жаңа пікірлер, жаңа мектептер қалыптаса бастайды. Әсіресе, ҮІІІ.ІХ ғасырлардағы Мансур және Меймунның халифалық кезінде жасалған аудармалардың нәтижесінде Аристотел, Платон секілді философтардың тақылеттестері мұсылмандар арасынан шыға бастады.
Түйіндеп айтар болсақ, ҮІІІ, ІХ-ғасырларда мұсылмандар арасында кәләм,сопылық секілді философиялық мәндегі ғылымдармен қатар жүйелі философиялық ағымдар да қалыптаса бастаған болатын.
Ислам фәлсафасының анықтамасына тоқталар болсам. Ислам фәлсафасы деп, тар және кең мағынада мұсылман фәлсафашылардың фәлсафалық көзқарастарының жиынтығын білдіретін ұғымға айтамыз. Ислам фәлсафасының Үнді философиясынан, Қазіргі заман философиясынан ешқандай айырмашылық жағы жоқ. Алайда кез-келген философия өзінің географиялық аймағындағы саяси-әлеуметтік, діни көзқарастың жүгін арқалағандықтан кейбір өзіне тән мінезі, ерекшелігі болуы заңдылық. Осы тұрғыдан қарастыратын болсақ, Ислам фәлсафасы философиялық жағынан өзгелерден айырмасы болмағанымен, болмыс-бітімі жағынан олардан оқшауланып тұратын тұстары да жоқ емес.
Философия тарихында кезкелген бір философияның аты аталып, түрі түстелген кезде, пайда болған жері, өлкесі, немесе философтың этностық ерекшелігімен ұлтына назар аударылған. Мысалы, Грек философиясы, Қытай философиясы, немесе кезеңіне дәуіріне сай Антикалық дәуірдегі философия, Жаңа заман философиясы немесе Философияның діни мәдени ерекшелігіне қарай да аталып жатады. Кейде философтың атын ескеріп Аристотел философиясы, Конфуци философиясы, Ибн Сина философиясы деп те аталады. Сол секілді Ислам фәлсафасын да осындай атаулардың біреуі дей аламыз. Бұл философия мұсылман ойшылдардың дүние танымын өз ішінде қамтиды.
Кейде Ислам философиясы деген атауды қате түсініп, Қалайша иламда философия болады? - деген сын айтушылар да табылып жатады. Себебі, олар сөйлемдегі ислам сөзінің мағынасын дін сөзімен алмастырып отыр. Сөйтіп ,Исламның, Құранның, сүннеттің де бір философия екен деген ойға келеді, бұл қате түсінік. Ислам философиясы дегенімізде, Ислам діні мақсұт емес. Әрине, Исламға дін ретінде философия дей алмаймыз. Өйткені, Ислам діні адамзаттың ақылдан ойлап тапқан нәрсесі емес. Сондықтан Ислам сөзі жоғарыда атап өткеніміздей философия сөзін анықтау үшін, яғни философия кімнің? Ненің? екендігін анықтау үшін қолданылған анықтауыш ретінде білген дұрыс.
Ислам философиясының пайда болып, оның қалыптасуына ықпал еткен элементтерге Ислам философиясының негізгі көздері немесе Исламда ойшылдықтың негізгі бұлағы десек те болады. Бұларды өз ара ішкі және сыртқы негізгі көздер деп қарастырамыз.
Ішкі әдебиеттер деп Құран мен пайғамбардың хадистерін айтамыз. Мұсылман философтары ғана емес, сондай-ақ әулиелердің,әсіресе, сопылардың барлығы Құранның аятынан нәр алып, өздерінің салаларында бітпес бұлақ уахиден(Құран) сусындағандары, қалдырған еңбектерінен көрініп-ақ тұр. Әйтсе де Батыстық ғалым Хенри Горбинның айтуынша; бертінге дейінгі көптеген шығыстанушылар Исламдағы философияның, тасаууфтың қалыптасуына Құран мен хадистің ешқандай әсер етуші факторлық орны жоқ деп келген болатын. Батыстық шығыстанушылардың толығымен осындай қателікке баруларының басты себебі олардың Ислам жайындағы үстірт пікірлері болып табылады.Олардың ойынша, Құранда адамды философияға бейімдейтін ешқандай нәрсе жоқ, және де олар Ислам философиясының өзіндік ерекшелігі болмағанын айтқан. Олардың айтуынша: Ислам философиясы ежелгі грек философиясының қалдығы, мұсылман философтардың жасаған қарапайым жорамалдарымен аудармалары ғана дейді. Алайда, атын атаған Х.Горбин бастаған қазіргі Исламтанушылардың көпшілігі, бұрынғы көзқарасты теріске шығарып, Құран мен хадистің мұсылман философтары үшін илхам көзі болғанын, олар осы көздерден барынша сусындаған деген ойда.\1.71-75\
Шындығында мұсылман философтардың еңбектерін осы тұрғыдан қарастыратын болсақ, сопыларға қарағанда аз қолданса да Құран мен хадиске сүйенгендіктері анық байқалады. Бұл сөздерді қуаттау үшін мысал келтірейік: Атақты мұсылман философы Ибн Рушд, өзінің Китабул-фаслил-мақал еңбегінде философияны насихаттау мақсатында, мұсылмандарға философияны айта отырып Құраннан бірқатар аяттар келтіреді. Олар көктермен жердегі Алланың мүліктеріне, және Алланың жаратқан нәрселеріне, Сондай-ақ өздерінің ажалдарының жақын болуының мүмкін екендігін ойламай ма?\Ғалия,17-20\; Аллаһ көктермен жерлердің нұры. Оның нұрының мысалы: Ішінде жарық бір қуыс(немесе қуыста жанған жарық) сияқты. Жарық әйнектің ішінде. Ал әйнек; бейне інжу жұлдыздай бір жұлдыз. Шығыста болмаған берекетті зейтін майымен тамызады. Тіпті от тимей-ақ оның майы жарық болады Ағраф, 185.
Демек, Құран аятына көз жүгірткен адам, Құраннан адамды терең ойға жетелейтін аяттарды көре алады екен.
Басқа философтарға қарайтын болсақ,мысалы: Ибн Мискеуйһ Китаб-фаузул акбар атты еңбегінде рухтың өлмейтіндігін мына аятқа негіздеген Ешкім қылмысы жаққандықтан өздеріне көмес сақтаулы қуанышты, силықты білмейдіСажде,17. Мінеки, осы секілді мысалдардан, философтардың көзқарасына Құранмен хадистің негіз болғанын көру қиын емес.
Құран мен хадистің ислам философиясының негізгі көзі болғанына тағы бір дәлел, мұсылман философтардың, бөтен философтардағы кездесетін Құран принципіне қайшы тұстарын исламиландыруға тырысып баққандығы. Мысалы: Фараби мен Ибн Сина әлемнің жаратылуы жөнінде, жаңаплатоншылдардың эмонация теориясын құп көрседе, олардағы әлем бірқатар механикалық функциялардың нәтижесінде өзінен-өзі пайда болған деген жаңа платоншылдардың алғашқы принцип деген түсінігін, Исламдағы Аллаһ ұғымымен ұштастыруға дейін барған. Егер осылай істемесе араларында кереғарлық болар еді. Осылайша, жаңа платоншылдардың эмонация теориясын Исламның жаратылыс пікірі арқылы түсіндіріп ұйқастық тауып отырды. Әрине бұл Фараби мен Ибн Синаның мұсылман болғандықтарынан, сондай-ақ мұсылмандықтың олардың өн бойларынан табылғандығынан болар.
Сыртқы әдебиеттердің негізін, Ислам философиясының қалыптасуына ықпалы болған, басқа мәдениеттердегі философиялық дүниетаным қамтиды. Сондай-ақ сол философиядағы еңбектердің көпшілігі негізгі әдебиет қызметін атқарады.
Тарихта, Ислам діні аз уақыт ішінде Арабстанның айналасын қоршаған басқа мемлекеттерге қанат жая бастады. Осылайша, ол жердің тұрғындарымен мұсылмандар арасында мәдени алмасулар болды. Сөйтіп, ҮІІІ ғасырдан бастап, осы ғылымдарға қатысты құнды еңбектерді аудару жұмысы басталды.
Алайда ол кезде, бұл ғылымдардың көпшілігі аралас-құралас, барлығы бір философияның шеңберіне кіргендіктен жанамалы түрде, сол білімдердің арқасында философия ғылымы Ислам дүниесіне аяқ баса бастайды. Нақты ғылымдармен қатар философияға да аудармалар жасалады. Аудармалар нәтижесінде мұсылмандар ескі философиялық дүниетаным мен танысады.
Осылайша сыртқы философиялық көзқарастар Исламда философияның келіп шығуына себеп болады. Олардың қатарына мыналарды жатқызса болады:Антикалық грек философиясы, Иран Сасани философиясы, Үнді философиясы. \2.72-76\
Мұсылмандардың бөтен философтардан әсерленуіне ең басты себеб - аударма жолы болды. Екінші жол - Ислам дінін қабыл етіп, оның мәдениетіне, бұрынғы жасаған ғылымдағы үлесін қайта жалғастырып үлес қосуы.Үшінші жол - саяхаттар. Әсіресе Үндістан секілді ұзақ мемлекеттерге жасалған саяхаттар болып табылады. Сол саяхаттар барысында ғылыми зерттеулер жасағандығы. Мысалы: Бирунидің Үндістанды шарлап жүріп жасаған зерттеулерін, осы үшінші жолға жатқызуға болады. Аталмыш, әсер етуші факторлардың арасында ең құндысы Антикалық грек философиясы, сондай-ақ оның жаңаплатоншылдар дәуіріндегі көрінісі.
Ислам философиясының ерекшелігі неде? деген сұраққа жауапты Мұсылман философтардың Құран принциптері әсерінде қалғанына олардың еңбектерінде жиі кездесетін Құран мен хадистен-ақ байқауға болады. Жалпы Ислам философтарынан уахидің(Құран) лебі сезіледі. Егер біреулер, Ислам философтарының Құран аяттарына қайшы тұстарын айтса, философтар өз көзқарастарының Құранға қайшы келмейтіндігін уағыздайды.
Ислам философиясы материалистік философия емес. Мәселе түсінікті болуы үшін; Ислам философиясында жаратылыс ұғымы бар. Әрине бұл ұғымның түбі Исламнан келеді. Ислам философиясында болғандай, грек философиясында да кездесуі мүмкін, алайда олардың түр-түсі мүлде басқа; мысалы, Аристотелдің ойынша, Аллаһ табиғаттың ішіндегі күш-қуат, алатын орны материяның алғашқы қозғаушысы ғана.
Ал, Фарабидің философиясында, Аллаһ материадан бөлек, ұлы бір болмыс. Ол материяға пішін беру мен шектелмейді, қашанда жаратқандармен қоян-қолтық араласып отырады.\3.76-79\ Мінеки, Фарабидің Аристотельден мұндай айырмашылығының болуы оның мұсылман философы болғандығының дәлелі дей аламыз.
1.2 Әл-Ғазалидің өзге мұсылман философтарынан ерекшелігі және
оларды сынға алу мәселесі
Исламның дүние танымдық тарихында Фәлсафашылармен кәләмшылар арасындағы пікірталастың басы, Әл-Ғазалимен бастады дей алмаймыз. Негізі ақыл мен Уахиді салыстырудан басталған, Әл-Ғазалиден бұрын 300-жылдық тарихы бар бұл бәсекенің басы, Ислами білімдермен сырттан енген білімдер немесе жалпы алғанда жергілікті салт дәстүрмен, сырттан енген дәстүрлердің өз ара бәсекесінен бастау алғандығы, соңында бұның ой-пікір бәсекесіне айналғанын айтуға болады.Тек қана, бұрынғы кәләмшылардың(мұсылман теологтар) қауіпті деп қараған және солайша танытқан философияны терең біліп ұғынбастан, белгілі бір деңгейде әдіс қалыптастырмастан жарым-жартылай біліммен оған шабуыл жасауына қарсы, өзінің айтқанындай, ең алғаш Әл-Ғазали өз дәуірінде кең тараған Аристотелшілдік - жаңаплотоншыл Ислам философиясына тікелей зерттеу жасап, оны басынан соңына дейін түбегейлі қарастыруға қайрат танытты. Өйткені, Әл-Ғазали, ескі кәләмшылардың философтарға қарсы бағыттағы сындары кереғарлығымен қатесі ап-анық, таяз, бас аяқсыз айтылғн сөздер екенін, бұл айтылғандармен білімді адамды былай қойғанда, қарапайым кезкелген бір адамның өзін сендіре білу, нандырудың өзі мүмкін еместігіне көз жеткізген.\19.16\
Алайда түрлі ағымдардың көзқарастарымен ұстанымдарын, олардың өздерінің әдіс-тәсілдерімен үйренбесең қателескен жақтарын анықтап зерттеу мүмкін болмайды және бұның зерттеушіні үлкен қателікке ұрындырары анық еді. Мысалы, Әл-Ғазали өзінің зерттеу әдісінің арқасында, классикалық философияның негізгі дисциплинасынан логика, математика және әртүрлі тәжірибелік алаңды, әсіресе логикадағы дәлелдеу методының Сунни кәләмында қолдануына басшылық қылды.
Әл-Ғазали ұстазы Әл-Жүвайниден сабақ алған кездерінде философияның бір қатар тақырыптарын оқып білсе де, негізгі философияны салихалы түрде зерттеуін х484 жылында Бағдат қаласында ұстаздық қылып жүргенінде бастады. Бұл жерде Әл-Мунқиз еңбегіне жүгінсек, шамамен 2 жылдың ішінде философияны жүйелі түрде меңгеруге мүмкіндік тапты. Айрықша, Ислам философиясының дәстүрлі Ислам наным-сенімінің арасын біріктіретін, яки ара жігін ажырататын тұстардың не екенін білуге шамамен 1 жыл уақыт жұмсады.
Кейіннен ол философия жайында оның обьективтік анықтамасы ретінде Мақасидуль-фаласифа(философияны ң мақсаттары) еңбегін жазды. Автордың бәсекелес ағымдарын дұрыс тану керектігін ескерткен еңбегі барынша шебер жазылған, ІХ ғасырдағы латынша аудармасында еңбектің кіріспе беті болмағандықтан, бұл еңбекті Батыстың схолостик ғалымдары біраз жылдар бойы Ибн Синаның шәкірттерінің қаламынан туған еңбек деп келді.\20.217\
Әл-Ғазали өзінің Мақасидуль-фаласифа атты еңбегінде айтқанындай, осы еңбегінің артынан кейбір мағлұматтарға қарағанда х484 жылда (21 қаңтар 1095 жыл) аяқталған кәләмшылдар мен философтардың есептесу кезеңінің ең маңызды жемісі болып табылатын Таһафатуль-фаласифа еңбегін жазып шықты. Оның бұл еңбекті жазудағы асыл мақсаты, негізгі жиырма бір мәселеге қатысты сыни көзқарасын назарға ала отырып, фәлсәфалашыларды Ислам сенімдері тұрғысынан олардың алар орнын анықтау еді. Қолданған еңбектер өз тілімізде болмағандықтан аудару барысында түсініксіздеу көрінетін тұстары болуы мүмкін.\21.218\
1. Философтардың, Ғаламның (әзәли) бастауы мен(қадим) соңы жоқ- деп айтулары теріс, құдайсыздыққа апарады. Ғалам бастаусыз емес, ол (махлұқ) жаралған және кейіннен(хадис) болған, дейді.
2. Философтардың, Аллаһ ұсақ-түйек нәрселерді(жүззият) егжей-тегжейлі емес, жалпылама түрде біледі. Ғазали бұған да қосылмайды .
3. Хашир (өлгеннен кейін қайта тірілу) материялды түрде емес, рухани түрде, яғни рух қана тіріледі деген сөздері де Құдайсыздыққа жетелейтін теріс пікір дейді.
4. Философтардың, Аллаһ (мүжибун биззат) не қаласаң соны орындаушы, (фағилы мухтар) яғни өз қалауымен жасаушы емес-деген сөздері де қате, дейді.
5. Философтардың, Ғаламның мәңгі екендігін білдіретін көзқарастары шындыққа жанаспайды.
6. Философтардың, Аллаһ әлемнің жасаушысы, мынау ғаламшар оның өнерінің туындысы деген сөздері, негізгі көзқарастары мен наным-сенімдерін жасыру мақсатында айламен айтылған.
7. Философтар, Әлемнің саниғын (жасаушысын) және жаратушысын дәлелдеуге дәрменсіз. Олардың имкан (мүмкіндік) дәлелдері Алланың барлығын дәлелдеуде жеткілікті емес.
8. Аллаһтың бірлігі жайында философтардың дәлелдері жоқ. Бұл тақырыпта берік, нақты дәлелдер ұсына алмаған, дейді.
9.Философтардың, Аллаһтың сипаттарын қабылдамаулары да дұрыс емес, хақиқатқа еш жанаспайды, -дейді.
10. Философтардың, Заты-Әууәл (Аллаһ), жинс (дене, тән,) және фасылға (бөлшектерге) тәуелді емес деген пікірімен келіспейді
11. Философтардың, Әууәл (алғашқы), маһиетсіз (мәнсіз) саф вужуд (дене) деулері де дұрыс емес.
12. Философтар, Аллаһтың материя болғандығы туралы ойларын дәлелдей алмайды дейді.
13. Философтардың көзқарастарының нәтижесі, Аллаһты жоққа шығаруға әкеп соғады .
14. Философтар, Аллаһтың өзі-өзін білетіндігін нақты дәлелдей алмайды.
15. Аллаһтың өзінен басқаларды білетіндігін дәлелдеуге философтардың шамалары жетпейді.
16. Философтардың Сәмә (ғарыш) өз ирадасымен ( қалауымен ) әрекет етуде деп айтулары да қате .
17. Философтардың Аспанның өз қалауымен әрекет етуінің бір мұраты, мақсаты бар деген пікірлері негізсіз.
18. Сәмәуй (ғарыштың) тіршілік иелері мына әлемдегі барлық нәрселерді егжей-тегжейлі біледі деулері теріс.
19. Философтардың, таңғажайып жағдайларды, яғни муғжиза мен кереметтерді қабылдамаулары дұрыс емес.
20. Адам, өзінен өзі (нәпси) пайда болған бір субстанция (жауһар) деген философтардың бұған нақты дәлелдері жоқ.
21. Философтардың, Адам мен рухтардың пәнилігі мүмкіндік сыртында деген көзқарасын жөнсіздік, дейді.
Әл-Ғазали, осы жиырма бір мәселенің алғашқы үшеуін қабылдаған философтарды дінсізге теңейді. Қалған он сегіз мәселенің дінсіздікке апармайтынын, алайда, бұл пікірлердің де Муғтәзилә**** (мутәкәллимшілерден)-ның көзқарасындай адасушылыққа жетелейтінін айтады.\22.218\
Әрине, бұл жерде Әл-Ғазалидің Ислам философы екендігін ұмытпауымыз керек. Оның барлық философиясы Құран мен сүннетке негізделген. Фарабитанушы Ақжан Машани өз еңбегінде, Әл-Фараби мен Әл-Ғазалидің еңбектерін зерттеген Ш. Марджанидің мынадай қортындыға келгенін айтады. Әл-Фарабимен Әл-Ғазали ғылымда, адамдық жолында, ғадалатта, шындық іздеуде біріне-бірі ұқсас, бірін-бірі толықтыратын ғұламалар. Екеуі де бағыттары басқа бола тұрса да ұлы ұстаздар. Әл-Ғазалидің Әл-Фарабиге тым қатаң сөздер айтуы, оның жеке тұлғасына емес, философиясы атына деп білу керек, дейді.\23.220\
Бір ғажабы,Әл-Ғазалидің Мизану-л ағмал(іс-әрекет өлшемі)атты еңбегіне кіріспе жазған Сүлеймен Дүния өз сөзінде былай деген. Әл-Ғазали, еңбектерінде философтардың кейбір пікірлерін жатсынбаған.Оның Мизану-л әғмал, Әл мазнүн атты еңбектерінен дінсіздікке апарады деген жоғардағы қатаң пікірлерін жұмсартқанын көруге болады. Әл-Ғазалиді филосфияның тамырына балта шапты десек те, ол философияға деген ынтаны оятып, Сүнниттіктердің философияға ынталы түрде қызығуларына себеп болған.Міне соның нәтижесінде философияны барлық нәзік жақтарымен бірге Сүнниттік ғалымдар тарапынан өте қарқынды түрде зерттеу қолға алынған.Әл-Ғазали философияны сынап, оған қарсы бола отырып философияға зор қызмет көрсеткен, деп жазды А.Машани.\24.88-89\
Қандай болғанда да Әл-Ғазали Таһафатуль-фаласифа және Әл-Мунқиз кітабында Ислам философтарының дінтану және метофизикаға қарасты тақырыптарға қате көзқарасты себепті күпірлік және бидағатшылдықпен айып тақса да, бұл жердегі күпір ұғымы діни мағынамен бірге, философтардың салт-дәстүрге қайшы санадағы көзқарастарымен, мұсылман қоғамының шегінен шыққанын анықтайтын социологиялық бір мағынаны білдіреді. Аталмыш Әл-Мунқиз, Таһафатул-фаласифа еңбектерінің соңындағы қорытынды бөлімдерінде айтылғандай, бұл еңбектер ақыл қабілетінің артықшылығынан өздерін басқалардан жоғары қойған, соның үшін Ислам сенім саласында теріс пікірлерге ұрынған, ғибадат пен этикалық құралдарды жеңіл санап, жамандаудан тайынбаған, ермелікті көзқарақтылық деп есептеп, ескі атақты философтардың ізбасарының жолына қызығып, солардың маңынан мекен алу арманына батқан, халық пен қоғамның арасында жүруді қор санап, ата-бабаның дінін ұстануды ар санаған, түйіндеп айтсақ, өз ортасының наным-сенім дәстүр-салтына мұрнын шүйіріп қарауды өнерлік, өрерлік деп санаған ағартушыларды терістеу мәнде жазылған.
XII ғасырдағы мұсылмандардың әлеуметтік тұрмыс тіршілігі реформаға мұқтаж екеніне шүбә жоқ. Әл-Ғазалидің ойынша, бұл тығырықтан шығудың жолы, христиандар мен яхудилерге бас-көз жоқ ере берумен, солардың сөзін қайталай берумен бітпейтін еді. Өйткені олардың туып-өскен жері Ислам дінінен шалғай жатқан қоғамнан болған. Сондықтан бұл жөндеудің жөні, зерттеушіні шындықты табудан ұзақтататын, ақылды адастыратын теориялық еңбектерді зерттеумен аяқталмалмаған болар еді.
Әл-Ғазали Ислам қоғамын наным-сенімде, итағат-құлшылықта жеке және жалпы этикада, жалпы алғанда моралдық өмірдің барлық саласында жөндеудің жолын мұсылмандардың өз білімін, ақыл, зейін, санасын және мәдиниетін қалыптастырып келген, тарихтың тартқан мирасында деп тапты. Аталмыш мирасты және оның қамтыған жөндеу жолдарын кейіннен жазған Ихияу-Ғұлумуддин атты еңбегінде егжей-тегжей баяндаған болатын.
Осы себепті өзінің ерекше ескерткеніндей Таһафатуль - Фаласифада фәлсәфышылардың нәрсенің шындығы туралы танымға қатысты ойларын нақты айғақтармен дәлелдеп беруге шамалары жетпейтінін алдарына жайып салып, оларды өздерінің ұстамындары хақында күдікке түсіру мақсат болған. Ең атақты жетекшілер Фараби мен Ибн Сина болып саналатын фәлсәфаны сынға алумен шектелген Әл-Ғазалидің бұл айтқанынан, оның осы екі мұсылман философты ортаға қою арқылы, Аритотель фәлсәфәсын сынға алған еді. Бұл айтылған дүниелер күн сайын көбейіп келе жатқан пікірге қарсы, жалпы алғанда фәлсәфаға қарсы дұшпан болмағандығын білдіру жағынан өте маңызды. Әл-Ғазали таяз ақылды, қыңыр көзқарасты аз топтан басқа фәлсәфашылардың барлық пайғамбарлардың ортақ үйреткені Аллаһқа, ахирет күніне сенім мәселесінде түйісетінін, кереғарлықтың тек айырмашылықта екенін тұжырды.\25.37-39\ Барлық пайғамбарлардың ортақ үйреткені Аллаһқа, ахирет күніне сенім мәселесінде түйісетінін, кереғарлықтың тек айырмашылықта екенін тұжырды
Әл-Ғазалидің философияға жасаған сыни философияның сол кезеңдегі тәртібі жағынан шектеулі болатын. Өз сынының теориясын жасағанда бұл фәлсәфадағы сынға лайық тақырыптарды немесе сынға қажетсіз бөлімдерін былайша анықтайды:
1) Логика және математика дін тұрғысынан толығымен бейтарап және нақты дәлелдерге ие тәртіптің бір түрі. Дінді жақтау қорғау ойымен фәлсафаға жатқызып бұлардың сынға алынуы дінге жасалған жауыздық болып дінді әлсіреткеннен басқа ешқандай нәтиже де жоқ.
Тегінде, бұл білімдер нақты дәлелдерге сүйенгендіктен, дінді қуатттандыру мақсатымен бұлар жайында күдік оятуға тырысқан кісі, соңында дінді күдік ішінде қамайды. Жаңылыс жолмен дінге сүйеу боламын дегендердің дінге тигізген зияны, жөні дұрыс әдіс тәсілмеен дінді сынға алғандардың әкелген зияннынан әлдеқайда зиян болмақ.\26.22-23\
Cонымен қатар Әл-Ғазали философтардың дін тұрғысынан зиянсыз болған білімдердегі жетістікке иланып, олардың метафизикалық тақырыптарда да еш жаңылыс жасамауы тиіс деген секілді, қандайда бір жаңылысқа түспеуі керектігі жөнінде оқушыларына ерекше ескертеді. Себебі бір салада маман кісінің басқа бір салада да маман болуы қиын іс.
2)Табиғат білімдерінде (жаратылыстану) медецина,химия, астрономия, метеорология, зология, өсімдіктану секілді позитифтік білімдерді теріске шығару дұрыс болмайды.\27.21-22\
Себеп-салдар(иллат маьлүл) қатынасы және сондай-ақ мұғжиза мәселесі, жан мен тән қатынасы, жанның мәңгілігі және өлімнен кейін қайтып келмейтіндігі сияқты классикалық философияда табиғат тәртібі негізінде қарастырылған метафизикалық мәселелермен илаһиятқа бейімді мәселелер философтардың айтқан көзқарастары һәм діни һәм филосфиялық тұрғыдан пікірталасқа жол ашады.
Әл-Ғазалидің түп мақсаты, қорғаушысы Низамул Мүліктің, міндеттеген Әшғариликті қуаттандырумен бірге, философтардың Әһлі-Сүннет наным-сенімімен ұйқаспаған жоғарыдағы мәселелерге қатысты ғылыми теорияларын терістеу еді. Алайда, Әл-Ғазали философтарды дінсіздік, бидғатшылық бейнесіндегі діни айып, кінә таққанмен де, бұрынғы Кәләмшылардан өзгешелене отырып философияға қарасты сындарын олардың айғақтарымен, яғни логикадағы жасаған өлшемдермен философиялық негіздерге сүйене отырып жүргізді.\28.27-28\
Әсіресе, филорсофтарды өздерінің жасаған дәлелдеу әдістемелері логика, математика сияқты тәртіпке берік бола тұра, дінтану мәселелерінде ойша жорамалдар жасап, қате шешім шығарғандықтары үшін айыптайды.\29.40-53\
Қандай болған күйде де, алғашқыда оның осы айтқандарынан фәлсәфашыларды, дінтану тақырыптар төңірегінде осалдық байқатқандығы үшін терістеді дегендей мағына шығатын болса да, таһафатул фалсафа ның негізгі ұстанымы, философтар дінтану мәселелерін рационалды дәлелдермен шеше алмайды деген тұжырымға саяды. Егер, фәлсафашылардың дінтану саласындағы білімдері матиматикадағыдай нақты дәлелге сүйеніп, ойша жорамалдаудан аулақ болғанында араларында кереғарлықтар болмас еді. Демек бұл кереғарлықтардың түп себебі, логиканың түрлі бөлімдері үшін міндетті қылған рационалды нақты өлшемдерін дінтану мәселесінде қолдануға келгенде мүмкіндіктері шектеулі болғаннан деуге болады. Мысалы, Әл-Ғазали философтардың көзқарасын сынға алған жиырма мәселенің кезкелгенінде, олардың дәлелдерін жиі-жиі бос қиял, теріс, батыл деген секілді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-6
І. Ислам философиясы және Әл-Ғазали
1.1 Әл-Ғазалидің дүниеге келуі және қысқаша өмір-баяны ... ... ... ... ... ...7- 13
1.2 Әл-Ғазалидің өзге мұсылман философтарынан
ерекшелігі және оларды сынға алу мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13-20
ІІ. Әл-Ғазалидің діни-философиялық көзқарасы
2.1 Әл-Ғазалидің скептицизмнің арқасында діни ақиқатты тануы ... ... ... .21-28
ІІІ Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Әлем жұртшылығына белгілі Әбу Хамид Әл-Ғазали бүкіл Ислам әлеміне танымал болғаны құсап батыс философиясына да өзінің еңбектері арқылы кеңінен тамыл екені мәлім. Меніңше дін ғылымына деген сұраныс арта бастаған өлкемізде ислам философиясының соның ішінде Әл-Ғазалидің діни философиялық көзқарастарын тану, оның арап, түркі тілдеріндегі шығармаларын мейлінше аудару ләзім. Сонымен қатар Әл-Ғазалидің заманымен ілгергі ислам философиясының даму деңгейін, сондай-ақ, Әл-Ғазалидің Мұсылман Аристотизммен Жаңаплатоншыл философиялық мектептерге деген сыни позициясын анықтау жұмыстың өзекті арқауы болып отыр.
Иә, бай тарихы бар Ислам мәдениетінің өркендеген сонау ҮІІІ-ХІІІ ғасырлар әлем тарихының ғибратты терең тарауларын қамтиды. Ислам мәдениетінің адамзат үшін әкелгені шаш етектен. Оған мысалды алыстан іздеудің қажеті жоқ. Қарапайым Ислам тарихына көз жүгірткен адам Исламның адамзатты надандықтың қою қараңғылығынан құтқарып алып, бақыттың таңын аттырып, адамшылықтың асыл мұраттарын көрсеткеніне куә болады. Солардың бірі Мұсылман философтары. Олар бүкіл Шығыспен Батысқа адами асыл мұраттардың жаршысы болған. Айталық, Әл-Фараби, Ибн Сина сынды данышпандардың Ежелгі Грециядағы ұмыт қалған философиялық дүниелерді тарих қойнауынан аршып алып, оларға жаңаша өң беріп түсініктемелер жазғаны жаһан тарихына мағлұм.
Cондай-ақ, Әл-Фарабимен Ибн Синаның жасап кеткен шындық іздеу жолын жалықпай сын елегінен өткізген, шынайы сыни көзқарасқа ие мұсылман философтардың да болғанын білеміз. Солардың ең басында Исламның төл құжаты деген атқа ие болып, атағы жаһанға жайылған Ислам ойшылы Әбу Хамид Мұхаммед б. Мұхаммед Әл-Ғазали келеді.
Әл-Ғазалидің Ислам философиясының дамуына қосқан үлесі қандай болса, сопылық ғылымының да белгілі бір жүйеге келіп, қалыптасуына еңбегі сондай сіңген. Әһлі-Сүннәт ғалымдарының көпшілігі сопылыққа айтарлықтай көңіл бөлмегеніне қарамастан, Әл-Ғазалидің сопылықты қолдауы, әрине сопылық ғылымының Исламға жат емес екендігін көрсетеді. Сопылық ғылымы оның еңбегі арқасында жаңа дәуірге қайта келді Сөйтіп, сопылық ғылымы Ислам мәдениетінде ресми бір мәртебеге ие болды.
Әл-Ғазалидің Кәләм ғылымындағы алар орнына қысқаша тоқталар болсам. Оның өмір сүрген ХІ.ХІІ.ғғ. кәләм тарихындағы өте маңызды кезең болатын. Бұл дәуірде кәләм ғылымында орын алған пікір-таластар кәләмның ғылыми әдістемесінің қалыптасуына негіз болды. Атақты ұстазы Харамайн Әл-Жүвәйни, ең алғаш болып логика әдісін кәләм ғылымына енгізді. Кейіннен Әл-Ғазали логиканы кәләм ғылымының бір бөлігі деп, Ұстазы әл-Жүвәйнидің логикадағы бастаған еңбегін әрі қарай дамытты. Сонымен қатар, логикада кемшіліктің болмағандығын, бұрынғы өткен кәләмшылардың түрлі жолдарымен логика әдісін қолдағандарын айтқан. Иә,Әл-Ғазали кәләм ғылымына жетік болатын. Ол, бұл салада бір қатар еңбектер жазды. Соның ішінде Ихиа Ғұлумуддин нің Дін ғылымының жандануы кейбір бөлімдерінде және басқа кітаптарында кәләм ғылымына қатысты ойлары кеңінен айтылған. Философтың кәләм тарихындағы ең үлкен ерекшелігі методологиялық жаңалықтар енгізуі болып табылады. Ол, жалпы кәләм ғылымын үйрену керектігін айтумен қатар, оның қатерлі тұстарын да ескертіп кеткен. Оның ойынша, фықых, тәпсір ғылымдары азық болса, кәләм ғылымы дәрі сияқты. Ал, азықтың зиянынан қорқуға болмайды. Бірақ та дәрінің адам денесінің кейбір ағзаларына зиян келтіруінен сақтану керектігін еске салады.
Әл-Ғазалидің философиясы-күдікшілдік философиясы ретінде танылып, күдіктен арылу арқылы иманға қол жеткізуімен мәлім болған. Ол, Бағдаттағы Низамия медресесінде сабақ беріп жүріп, бос уақытында философиямен айналысты.Соның нәтижесінде, небәрі екі жыл ішінде философия ғылымын меңгерді.
Әл-Ғазали философтарды үш топқа бөлген:
1. Дехриун: (Материалистер) Бұлар, әлем бұрыннан бар, оны ешкім жаратқан жоқ және ешқашан жоқ болмақ емес, уақыт пен материя мәңгі. Олар табиғат заңымен әрекет етеді, - дейді. Бұларға материялист - десек болады.
2. Табиғиун: (Табиғатшылар) Бір құдыретке сенеді. Бірақ, жанның бар екендігін қабылдамаған. Жанның мәңгілік екенін қабылдамай, ақырет сенімін жоққа шығарады.
3. Иләһиун: (Теологтар) Ғазали. Бұл топқа Платон, Аристотель сияқты грек философтарын жатқызады.
Философияның атақты тұлғалары Платон, Аристотель және солардың соңынан ерген Әл-Кинди, Әл-Фараби, Ибн Сина сынды Ислам фиософтарының ұстанымдарына ғылыми түрде сын таққан Әл-Ғазали екендігі жалпыға белгілі.Әл-Ғазалидің бұндай іске баруының бірден бір себебі, философтардың Исламның наным-сеніміне, Құран мен хадиске теріс көзқарастар айтуы болып саналады.Әл-Ғазалидің Адасудан арылу атты еңбегінде, өзінен бұрынғы философияны сынға алғандар бұл істі жетік білмеген дейді. Демек, философияны жақсы меңгермеген кәләмшылардың философтарға таққан сындарының айтарлықтай нәтиже бермеуі де осыдан болар. Шын мәнісінде философияға тағылған бұл сындарда ғылыми негізге сүйенгеннен гөрі қаралау мен кінәмшілдік басым деп ойлаймын.
Философияны екі жыл ішінде меңгерген Әл-Ғазали, оны сынға ала отырып Тәхәфатул фәләсифә (философияны терістеу) атты еңбек жазды. Алайда, бұл еңбектен бұрын философияның мақсатын оның міндетін анықтайтын, Мәқасидул Фәләсифә (философияның мақсаты) атты үлкен еңбек жазған болатын. Әсілінде, оның таққан сыны өзінен бұрынғы, немесе кейінгі сыншылдарда кездеспейтін, өзіндік ерекше үлгіде жасалып, анағұрлым ой-санаға жатық болды. Әл-Ғазалиден кейін философияға сын таққандардың арасында одан озғандары болмаған. Сондықтан да Оның Тәхәфатул фәләсифә атты еңбегі ерекше бағаланды. Бұл еңбек, ғасырлар бойы биік тұғырдан түспей, күнімізге жетті Аталмыш еңбекте, Әл-Ғазали, философтарды терістеу барысында көзқарастарын жиырма бір бапта тізбектеген.
Әл-Ғазалидің Батыс пәлсапасына ықпалы жайында нақты дәйектер мол екенін айтуға болады. Әсіресе орта ғасыр Латын дүниясында Ибн Рушдтің немесе астарлы атпен мәлім болған Ибн Синаның ізбасарлары сияқты, Әл-Ғазалидың соңынан ерген Ғазалишілдер бар. Оның пікірлерінің көпшілігі (Терістеуді терісту) еңбегінің авторы Ибн Рушдтің дәнекерлігімен Батысқа жетті. Ибн Рушд, Әл-Ғазалиге қарсы, Қарсылыққа қарсылық деген еңбек жазған.Ол, бүкіл Европа елдеріне тарап зор әсер етті, деп жазады атақты Фарабитанушы А. Машани.Бұған дәлел ретінде бір қатар өрнек келтірейік.Мысалы: Наполидың патшасы Robert d Anjjouдың бұйрығымен Calonymos ben Calonymos 1328 жылы Ибн Рушдтың Тахафатут тахафа(Терістеуді терістеу) атты еңбегін Ибрани тіліне аударды. Арада аз уақыт өтісімен сол жан ұядан шыққан Calоnymos ben Tordos осы еңбекті Латын тіліне аударып шықты.Сөйтіп, Латын дүниясы Әл-Ғазалидың Тахафатул Фәласифа атты еңбегімен осылайша танысты. 1486 жылы дүниеден өткен Bar Hiya Levi ben Lsaac Тахафатул Фәләсифа еңбегін Ибрани тіліне аударды. Қазір бұл аудармалардың біреуі Голландияда, екеуі Парижде және біреуі Италияда сақталып күнімізге жеткен.Сонымен қатар Әл-Ғазалидің атақты Мақасидул фәләсифа атты еңбегі ХІІ ғасырда Dominik Gundissаlviдің басшылығымен Латын тіліне аударылып, Logika et philosohuicaina al Gazzalis деген атпен 1506-шы жылы басылған. Бұл еңбек кейінірек Ибрани тіліне аударылған. Орта ғасырдағы Батыс ойшылдарының көпшілігіне Әл-Ғазали таныс тұлға.Ең алғаш Dante Aliqieri бастап Орта ғасырда еңбек жазған батыстың елуге жақын ойшылы Әл-Ғазалидың көзқарасынан сусындап, өз еңбектерінде оның атын тілге тиек еткен. Сондықтан да Әл-Ғазалидің Батыс философиясына үлкен ықпалы болғандығын еркін айта аламыз.
Жоғарыда айтқанымыздай, Әл-Ғазали философтарды сынға алғанда философияның негізгі саласы логика ғылымына өте көңіл бөлген. Ол ақылмен нақылға бірдей жүгініп,Исламның ортасын ұстанған. Сондай-ақ,Фарабидің логикасына өзінше өң беріп, логиканы Ислам сенімдерін қорғаудың бірден-бір құралына айналдырды.Әл-Ғазали бұндай құндылықты Әһлі-Сүннәт сенімін сақтау үшін болсын, немесе қарсыластарынан басым түсу үшін болсын қолдан шығармақ емес. Ол, логиканың арқасында кәләмшылар мен философтар арасындағы ғылыми пікір-таласта, жеңісті Әһли-Сүннәт кәләмшыларының қанжығасына ілді. Осылайша, Ол, исламда этика философиясының негізін қалады.
Зерттеудің мақсат-міндеті: Жұмысқа кірісер алдында мына жайларды ескерген болатынмын. Әрқандай істің өзіне тән өлшемімен безбені, мақсаты мен мұраты болатынын білеміз.Өлшеусіз өнер, мақсатсыз жұмыс оңбайды. Сондықтан осы жұмысты жазуда белгілі бір өлшемдердің, қағида мақсаттардың болатынын ескерсек;
* Әл-Ғазалидің діни философиялық көзқарасын, философиялық, этикалық,педогогикалық тұрғыдан талдау;
* Әл-Ғазали мұсылман фиолософы болғандықтан оның фиолософиясын Ислами тұрғыдан қарастыру;
* Әл-Ғазалидің Исламның ойшылдық тарихындағы орнын, оның логика ғылымына, кәләм ғылымына, философияға, сопылыққа, этикаға қосқан үлесін анықтау арқылы көрсету;
* Қолданған әдебиеттердің көпшілігін Әл-Ғазалидің өз қаламынан туған негізгі еңбектер болу;
* Әл-Ғазалидің санғасыр өтседе өзектілігін жоймаған еңбектеріндегі көзқарасын көрсету. Жалпы философия әлеміне әкелген жаңалықтарын философиялық-этикалық тұрғыдан талдау және оны қарастыру;
* Қысқаша айтар болсақ Әл-Ғазали сан-саланы меңгерген жан-жақты философ. Сондықтан оны қай жағынан қарастырсақ та таусылмайтын теңіз сияқты. Мен өзіме, осы магистрлік жұмысым барысында Әл-Ғазалидің философияға, кәләм ғылымына, этикаға, логикаға қосқан үлесін қарастыра отырып, оның өзінен бұрынғы мұсылман философтарға деген діни философиялық сыни позициясын көрсетуді және осылайша оның Ислам философиясындағы алар орнын анықтауды мақсатқып қойдым.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:Әл-Ғазалидің әлем философиясына және ислам философиясына қосқан жаңалықтарын ғылыми тұрғыдан көрсету.
Зерттеудің құрылымы: Зерттеудің әдеттегідей кіріспеден, бірінші тарау үш бөлімнен, екінші тарау үш бөлімнен және қорытынды пайдаланған әдебиеттер тізімінен құралағн.
І. Ислам философиясы және Әл-Ғазали.
1.1. Әл-Ғазалидің дүниеге келуі және қысқаша өмір-баяны
Әл-Ғазали, хижри 450\милади 1059 жылдарында Хорасанның Туси уәләятында дүниеге келіп, 505\1111жылдарда туған жерінде дүние салған.Ол 1085\473 жылында Тус қаласының бір топ жастарымен Нишапур қаласына барып Низамия медресесіне оқуға қабылданады. Ол жерде атақты кәләмшы Имам Харамайн Әл-Жүвайниден сабақ алады. Ұстазы дүние салғаннан кейін, 1092485 Селжұқ Сұлтаны Мәлікшахтың данышпан уәзірі Низамул Мүліктің қасына барып, оның қадағалауындағы фықых (Ислам құқығы) кәләм (Ислам теологиясы) ғылымдарының ғылыми пікірталасына қатысады. Бұл жер ғылымға, өнерге құмар Низамул Мүліктің небір дүлділдерімен, ғылымның қаймағын қалқып ішкен ғұламалардың бас қосатын, ғылымның ордасы болатын.
Әл-Ғазали Низамия медресесінде ұстаз, қазіргі тілмен айтсақ мәртебелі ректор секілді абыройлы қызметтер атқарды. Ол, көптеген ғылым саласын терең меңгерген жоғары ғылыми дәрежеге лайық, халықтың мақтанар бір туар тұлғасы. Ғұмыры қысқа болғанымен де Ибн Сина сияқты артында философия, астраномия, ислам шариғатына қатысты жүздеген еңбек қалдырған ірі тұлға. Оған ғалымдығымен қоса Ислам дініне сіңірген ерен еңбегі үшін "Хужжатул Ислам" (Ислам айғағы) деген әділ бағасы берілген.
Әл-Ғазалидің Ислам философиясының дамуына қосқан үлесі қандай болса, сопылық ғылымының да белгілі бір жүйеге келіп, қалыптасуына еңбегі сондай сіңген. Әһлі-Сүннәт ғалымдарының көпшілігі сопылыққа айтарлықтай көңіл бөлмегеніне қарамастан, Әл-Ғазалидің сопылықты қолдауы, әрине сопылық ғылымының Исламға жат емес екендігін көрсетеді. Сопылық ғылымы оның еңбегі арқасында жаңа дәуірге қайта келді Сөйтіп, сопылық ғылымы Ислам мәдениетінде ресми бір мәртебеге ие болды.
Әл-Ғазалидің Кәләм ғылымындағы алар орнына қысқаша тоқталар болсам. Оның өмір сүрген ХІ.ХІІ.ғғ. кәләм тарихындағы өте маңызды кезең болатын. Бұл дәуірде кәләм ғылымында орын алған пікір-таластар кәләмның ғылыми әдістемесінің қалыптасуына негіз болды. Атақты ұстазы Харамайн Әл-Жүвәйни, ең алғаш болып логика әдісін кәләм ғылымына енгізді. Кейіннен Әл-Ғазали логиканы кәләм ғылымының бір бөлігі деп, Ұстазы әл-Жүвәйнидің логикадағы бастаған еңбегін әрі қарай дамытты. Сонымен қатар, логикада кемшіліктің болмағандығын, бұрынғы өткен кәләмшылардың түрлі жолдарымен логика әдісін қолдағандарын айтқан. Иә,Әл-Ғазали кәләм ғылымына жетік болатын. Ол, бұл салада бір қатар еңбектер жазды. Соның ішінде Ихиа Ғұлумуддин нің Дін ғылымының жандануы кейбір бөлімдерінде және басқа кітаптарында кәләм ғылымына қатысты ойлары кеңінен айтылған. Философтың кәләм тарихындағы ең үлкен ерекшелігі методологиялық жаңалықтар енгізуі болып табылады. Ол, жалпы кәләм ғылымын үйрену керектігін айтумен қатар, оның қатерлі тұстарын да ескертіп кеткен. Оның ойынша, фықых, тәпсір ғылымдары азық болса, кәләм ғылымы дәрі сияқты. Ал, азықтың зиянынан қорқуға болмайды. Бірақ та дәрінің адам денесінің кейбір ағзаларына зиян келтіруінен сақтану керектігін еске салады.
Әл-Ғазалидің философиясы-күдікшілдік философиясы ретінде танылып, күдіктен арылу арқылы иманға қол жеткізуімен мәлім болған. Ол, Бағдаттағы Низамия медресесінде сабақ беріп жүріп, бос уақытында философиямен айналысты.Соның нәтижесінде, небәрі екі жыл ішінде философия ғылымын меңгерді.
Әл-Ғазали философтарды үш топқа бөлген:
4. Дехриун: (Материалистер) Бұлар, әлем бұрыннан бар, оны ешкім жаратқан жоқ және ешқашан жоқ болмақ емес, уақыт пен материя мәңгі. Олар табиғат заңымен әрекет етеді, - дейді. Бұларға материялист - десек болады.
5. Табиғиун: (Табиғатшылар) Бір құдыретке сенеді. Бірақ, жанның бар екендігін қабылдамаған. Жанның мәңгілік екенін қабылдамай, ақырет сенімін жоққа шығарады.
6. Иләһиун: (Теологтар) Ғазали. Бұл топқа Платон, Аристотель сияқты грек философтарын жатқызады.
Философияның атақты тұлғалары Платон, Аристотель және солардың соңынан ерген Әл-Кинди, Әл-Фараби, Ибн Сина сынды Ислам фиософтарының ұстанымдарына ғылыми түрде сын таққан Әл-Ғазали екендігі жалпыға белгілі.Әл-Ғазалидің бұндай іске баруының бірден бір себебі, философтардың Исламның наным-сеніміне, Құран мен хадиске теріс көзқарастар айтуы болып саналады.Әл-Ғазалидің Адасудан арылу атты еңбегінде, өзінен бұрынғы философияны сынға алғандар бұл істі жетік білмеген дейді. Демек, философияны жақсы меңгермеген кәләмшылардың философтарға таққан сындарының айтарлықтай нәтиже бермеуі де осыдан болар. Шын мәнісінде философияға тағылған бұл сындарда ғылыми негізге сүйенгеннен гөрі қаралау мен кінәмшілдік басым деп ойлаймын.
Философияны екі жыл ішінде меңгерген Әл-Ғазали, оны сынға ала отырып Тәхәфатул фәләсифә (философияны терістеу) атты еңбек жазды. Алайда, бұл еңбектен бұрын философияның мақсатын оның міндетін анықтайтын, Мәқасидул Фәләсифә (философияның мақсаты) атты үлкен еңбек жазған болатын. Әсілінде, оның таққан сыны өзінен бұрынғы, немесе кейінгі сыншылдарда кездеспейтін, өзіндік ерекше үлгіде жасалып, анағұрлым ой-санаға жатық болды. Әл-Ғазалиден кейін философияға сын таққандардың арасында одан озғандары болмаған. Сондықтан да Оның Тәхәфатул фәләсифә атты еңбегі ерекше бағаланды. Бұл еңбек, ғасырлар бойы биік тұғырдан түспей, күнімізге жетті Аталмыш еңбекте, Әл-Ғазали, философтарды терістеу барысында көзқарастарын жиырма бір бапта тізбектеген.
Әл-Ғазалидің Батыс пәлсапасына ықпалы жайында нақты дәйектер мол екенін айтуға болады. Әсіресе орта ғасыр Латын дүниясында Ибн Рушдтің немесе астарлы атпен мәлім болған Ибн Синаның ізбасарлары сияқты, Әл-Ғазалидың соңынан ерген Ғазалишілдер бар. Оның пікірлерінің көпшілігі (Терістеуді терісту) еңбегінің авторы Ибн Рушдтің дәнекерлігімен Батысқа жетті. Ибн Рушд, Әл-Ғазалиге қарсы, Қарсылыққа қарсылық деген еңбек жазған.Ол, бүкіл Европа елдеріне тарап зор әсер етті, деп жазады атақты Фарабитанушы А. Машани.Бұған дәлел ретінде бір қатар өрнек келтірейік.Мысалы: Наполидың патшасы Robert d Anjjouдың бұйрығымен Calonymos ben Calonymos 1328 жылы Ибн Рушдтың Тахафатут тахафа(Терістеуді терістеу) атты еңбегін Ибрани тіліне аударды. Арада аз уақыт өтісімен сол жан ұядан шыққан Calоnymos ben Tordos осы еңбекті Латын тіліне аударып шықты.Сөйтіп, Латын дүниясы Әл-Ғазалидың Тахафатул Фәласифа атты еңбегімен осылайша танысты. 1486 жылы дүниеден өткен Bar Hiya Levi ben Lsaac Тахафатул Фәләсифа еңбегін Ибрани тіліне аударды. Қазір бұл аудармалардың біреуі Голландияда, екеуі Парижде және біреуі Италияда сақталып күнімізге жеткен.Сонымен қатар Әл-Ғазалидің атақты Мақасидул фәләсифа атты еңбегі ХІІ ғасырда Dominik Gundissаlviдің басшылығымен Латын тіліне аударылып, Logika et philosohuicaina al Gazzalis деген атпен 1506-шы жылы басылған. Бұл еңбек кейінірек Ибрани тіліне аударылған. Орта ғасырдағы Батыс ойшылдарының көпшілігіне Әл-Ғазали таныс тұлға.Ең алғаш Dante Aliqieri бастап Орта ғасырда еңбек жазған батыстың елуге жақын ойшылы Әл-Ғазалидың көзқарасынан сусындап, өз еңбектерінде оның атын тілге тиек еткен. Сондықтан да Әл-Ғазалидің Батыс философиясына үлкен ықпалы болғандығын еркін айта аламыз.
Жоғарыда айтқанымыздай, Әл-Ғазали философтарды сынға алғанда философияның негізгі саласы логика ғылымына өте көңіл бөлген. Ол ақылмен нақылға бірдей жүгініп,Исламның ортасын ұстанған. Сондай-ақ,Фарабидің логикасына өзінше өң беріп, логиканы Ислам сенімдерін қорғаудың бірден-бір құралына айналдырды.Әл-Ғазали бұндай құндылықты Әһлі-Сүннәт сенімін сақтау үшін болсын, немесе қарсыластарынан басым түсу үшін болсын қолдан шығармақ емес. Ол, логиканың арқасында кәләмшылар мен философтар арасындағы ғылыми пікір-таласта, жеңісті Әһли-Сүннәт кәләмшыларының қанжығасына ілді. Осылайша, Ол, исламда этика философиясының негізін қалады.
Ислам тарихында, Мұхаммед пайғамбар дүние салғаннан кейін саяси-әлеуметтік жағдайлардың нәтижесінде көптеген мәселелер туындады. Осы проблемалардың анық-қанығына жету мақсатында мұсылмандар Құран мен хадистерден жауаптар іздей бастайды. Сондай-ақ, сол кездегі ислам жеңістерінің арқасында бөтен елдердің мәдениетімен, дүниетанымымен бетпе-бет келуі секілді мәселелер жиналып келіп, исламда философияның немесе ақылшылдық секілді түсініктердің пайда болуына негіз болды.
Тіпті, сонау пайғамбардың заманында Құран мен хадистердегі тарихи жағдайларға, рухтың мәнісі, хашир(қайта тірілу) мен ахирет күніне, Аллаһтың барлығы мен бірлігіне, тіпті қаза-қадар(тағдыр) сияқты мәселелерге деген барынша қызығушылық танытқанын байқауға болады.
Алайда, енді бірлігі бекіп, аяққа тұрып келе жатқан мұсылман қоғамының ара-жігінің бөлінбеуі үшін Мұхаммед пайғамбар(с.ғ) Құран аяттарын орынсыз жорамалдауға, талас-тартысқа тиым салды.
Сондай-ақ, халифа Османның өлтірілуінен кейін халифалық үшін болған саяси таластарда, жамал, сыффын секілді соғыстардағы мұсылмандардың бір-біріне қол жұмсаған қаралы оқиғалардан кейін, Исламды жаңа қабылдаған өлкелердегі христиан немесе басқа дін өкілдерімен болған пікір таластарда, сондай-ақ, исламды жаңа қабыл еткен кісілердің жаңа діндегі мәселелерді үйренгенге дейін, сонымен қатар, ҮІІ-ғасырда ислам қоғамында белең алған діни-саяси толқулар арқасында әртүрлі пікірлер жанданды.
ҮІІІ, ІХ ғасырларда мұсылмандардың Басра қаласы, Куфа қаласы, Бағдат қаласы сияқты, сол дәуірдің атақты мәдениет ошақтарында, Христиан, Яһуди көзқарастарымен грек философиясының ықпалынан мұсылмандардың араларына жік түсуіне байланысты жаңа пікірлер, жаңа мектептер қалыптаса бастайды. Әсіресе, ҮІІІ.ІХ ғасырлардағы Мансур және Меймунның халифалық кезінде жасалған аудармалардың нәтижесінде Аристотел, Платон секілді философтардың тақылеттестері мұсылмандар арасынан шыға бастады.
Түйіндеп айтар болсақ, ҮІІІ, ІХ-ғасырларда мұсылмандар арасында кәләм,сопылық секілді философиялық мәндегі ғылымдармен қатар жүйелі философиялық ағымдар да қалыптаса бастаған болатын.
Ислам фәлсафасының анықтамасына тоқталар болсам. Ислам фәлсафасы деп, тар және кең мағынада мұсылман фәлсафашылардың фәлсафалық көзқарастарының жиынтығын білдіретін ұғымға айтамыз. Ислам фәлсафасының Үнді философиясынан, Қазіргі заман философиясынан ешқандай айырмашылық жағы жоқ. Алайда кез-келген философия өзінің географиялық аймағындағы саяси-әлеуметтік, діни көзқарастың жүгін арқалағандықтан кейбір өзіне тән мінезі, ерекшелігі болуы заңдылық. Осы тұрғыдан қарастыратын болсақ, Ислам фәлсафасы философиялық жағынан өзгелерден айырмасы болмағанымен, болмыс-бітімі жағынан олардан оқшауланып тұратын тұстары да жоқ емес.
Философия тарихында кезкелген бір философияның аты аталып, түрі түстелген кезде, пайда болған жері, өлкесі, немесе философтың этностық ерекшелігімен ұлтына назар аударылған. Мысалы, Грек философиясы, Қытай философиясы, немесе кезеңіне дәуіріне сай Антикалық дәуірдегі философия, Жаңа заман философиясы немесе Философияның діни мәдени ерекшелігіне қарай да аталып жатады. Кейде философтың атын ескеріп Аристотел философиясы, Конфуци философиясы, Ибн Сина философиясы деп те аталады. Сол секілді Ислам фәлсафасын да осындай атаулардың біреуі дей аламыз. Бұл философия мұсылман ойшылдардың дүние танымын өз ішінде қамтиды.
Кейде Ислам философиясы деген атауды қате түсініп, Қалайша иламда философия болады? - деген сын айтушылар да табылып жатады. Себебі, олар сөйлемдегі ислам сөзінің мағынасын дін сөзімен алмастырып отыр. Сөйтіп ,Исламның, Құранның, сүннеттің де бір философия екен деген ойға келеді, бұл қате түсінік. Ислам философиясы дегенімізде, Ислам діні мақсұт емес. Әрине, Исламға дін ретінде философия дей алмаймыз. Өйткені, Ислам діні адамзаттың ақылдан ойлап тапқан нәрсесі емес. Сондықтан Ислам сөзі жоғарыда атап өткеніміздей философия сөзін анықтау үшін, яғни философия кімнің? Ненің? екендігін анықтау үшін қолданылған анықтауыш ретінде білген дұрыс.
Ислам философиясының пайда болып, оның қалыптасуына ықпал еткен элементтерге Ислам философиясының негізгі көздері немесе Исламда ойшылдықтың негізгі бұлағы десек те болады. Бұларды өз ара ішкі және сыртқы негізгі көздер деп қарастырамыз.
Ішкі әдебиеттер деп Құран мен пайғамбардың хадистерін айтамыз. Мұсылман философтары ғана емес, сондай-ақ әулиелердің,әсіресе, сопылардың барлығы Құранның аятынан нәр алып, өздерінің салаларында бітпес бұлақ уахиден(Құран) сусындағандары, қалдырған еңбектерінен көрініп-ақ тұр. Әйтсе де Батыстық ғалым Хенри Горбинның айтуынша; бертінге дейінгі көптеген шығыстанушылар Исламдағы философияның, тасаууфтың қалыптасуына Құран мен хадистің ешқандай әсер етуші факторлық орны жоқ деп келген болатын. Батыстық шығыстанушылардың толығымен осындай қателікке баруларының басты себебі олардың Ислам жайындағы үстірт пікірлері болып табылады.Олардың ойынша, Құранда адамды философияға бейімдейтін ешқандай нәрсе жоқ, және де олар Ислам философиясының өзіндік ерекшелігі болмағанын айтқан. Олардың айтуынша: Ислам философиясы ежелгі грек философиясының қалдығы, мұсылман философтардың жасаған қарапайым жорамалдарымен аудармалары ғана дейді. Алайда, атын атаған Х.Горбин бастаған қазіргі Исламтанушылардың көпшілігі, бұрынғы көзқарасты теріске шығарып, Құран мен хадистің мұсылман философтары үшін илхам көзі болғанын, олар осы көздерден барынша сусындаған деген ойда.\1.71-75\
Шындығында мұсылман философтардың еңбектерін осы тұрғыдан қарастыратын болсақ, сопыларға қарағанда аз қолданса да Құран мен хадиске сүйенгендіктері анық байқалады. Бұл сөздерді қуаттау үшін мысал келтірейік: Атақты мұсылман философы Ибн Рушд, өзінің Китабул-фаслил-мақал еңбегінде философияны насихаттау мақсатында, мұсылмандарға философияны айта отырып Құраннан бірқатар аяттар келтіреді. Олар көктермен жердегі Алланың мүліктеріне, және Алланың жаратқан нәрселеріне, Сондай-ақ өздерінің ажалдарының жақын болуының мүмкін екендігін ойламай ма?\Ғалия,17-20\; Аллаһ көктермен жерлердің нұры. Оның нұрының мысалы: Ішінде жарық бір қуыс(немесе қуыста жанған жарық) сияқты. Жарық әйнектің ішінде. Ал әйнек; бейне інжу жұлдыздай бір жұлдыз. Шығыста болмаған берекетті зейтін майымен тамызады. Тіпті от тимей-ақ оның майы жарық болады Ағраф, 185.
Демек, Құран аятына көз жүгірткен адам, Құраннан адамды терең ойға жетелейтін аяттарды көре алады екен.
Басқа философтарға қарайтын болсақ,мысалы: Ибн Мискеуйһ Китаб-фаузул акбар атты еңбегінде рухтың өлмейтіндігін мына аятқа негіздеген Ешкім қылмысы жаққандықтан өздеріне көмес сақтаулы қуанышты, силықты білмейдіСажде,17. Мінеки, осы секілді мысалдардан, философтардың көзқарасына Құранмен хадистің негіз болғанын көру қиын емес.
Құран мен хадистің ислам философиясының негізгі көзі болғанына тағы бір дәлел, мұсылман философтардың, бөтен философтардағы кездесетін Құран принципіне қайшы тұстарын исламиландыруға тырысып баққандығы. Мысалы: Фараби мен Ибн Сина әлемнің жаратылуы жөнінде, жаңаплатоншылдардың эмонация теориясын құп көрседе, олардағы әлем бірқатар механикалық функциялардың нәтижесінде өзінен-өзі пайда болған деген жаңа платоншылдардың алғашқы принцип деген түсінігін, Исламдағы Аллаһ ұғымымен ұштастыруға дейін барған. Егер осылай істемесе араларында кереғарлық болар еді. Осылайша, жаңа платоншылдардың эмонация теориясын Исламның жаратылыс пікірі арқылы түсіндіріп ұйқастық тауып отырды. Әрине бұл Фараби мен Ибн Синаның мұсылман болғандықтарынан, сондай-ақ мұсылмандықтың олардың өн бойларынан табылғандығынан болар.
Сыртқы әдебиеттердің негізін, Ислам философиясының қалыптасуына ықпалы болған, басқа мәдениеттердегі философиялық дүниетаным қамтиды. Сондай-ақ сол философиядағы еңбектердің көпшілігі негізгі әдебиет қызметін атқарады.
Тарихта, Ислам діні аз уақыт ішінде Арабстанның айналасын қоршаған басқа мемлекеттерге қанат жая бастады. Осылайша, ол жердің тұрғындарымен мұсылмандар арасында мәдени алмасулар болды. Сөйтіп, ҮІІІ ғасырдан бастап, осы ғылымдарға қатысты құнды еңбектерді аудару жұмысы басталды.
Алайда ол кезде, бұл ғылымдардың көпшілігі аралас-құралас, барлығы бір философияның шеңберіне кіргендіктен жанамалы түрде, сол білімдердің арқасында философия ғылымы Ислам дүниесіне аяқ баса бастайды. Нақты ғылымдармен қатар философияға да аудармалар жасалады. Аудармалар нәтижесінде мұсылмандар ескі философиялық дүниетаным мен танысады.
Осылайша сыртқы философиялық көзқарастар Исламда философияның келіп шығуына себеп болады. Олардың қатарына мыналарды жатқызса болады:Антикалық грек философиясы, Иран Сасани философиясы, Үнді философиясы. \2.72-76\
Мұсылмандардың бөтен философтардан әсерленуіне ең басты себеб - аударма жолы болды. Екінші жол - Ислам дінін қабыл етіп, оның мәдениетіне, бұрынғы жасаған ғылымдағы үлесін қайта жалғастырып үлес қосуы.Үшінші жол - саяхаттар. Әсіресе Үндістан секілді ұзақ мемлекеттерге жасалған саяхаттар болып табылады. Сол саяхаттар барысында ғылыми зерттеулер жасағандығы. Мысалы: Бирунидің Үндістанды шарлап жүріп жасаған зерттеулерін, осы үшінші жолға жатқызуға болады. Аталмыш, әсер етуші факторлардың арасында ең құндысы Антикалық грек философиясы, сондай-ақ оның жаңаплатоншылдар дәуіріндегі көрінісі.
Ислам философиясының ерекшелігі неде? деген сұраққа жауапты Мұсылман философтардың Құран принциптері әсерінде қалғанына олардың еңбектерінде жиі кездесетін Құран мен хадистен-ақ байқауға болады. Жалпы Ислам философтарынан уахидің(Құран) лебі сезіледі. Егер біреулер, Ислам философтарының Құран аяттарына қайшы тұстарын айтса, философтар өз көзқарастарының Құранға қайшы келмейтіндігін уағыздайды.
Ислам философиясы материалистік философия емес. Мәселе түсінікті болуы үшін; Ислам философиясында жаратылыс ұғымы бар. Әрине бұл ұғымның түбі Исламнан келеді. Ислам философиясында болғандай, грек философиясында да кездесуі мүмкін, алайда олардың түр-түсі мүлде басқа; мысалы, Аристотелдің ойынша, Аллаһ табиғаттың ішіндегі күш-қуат, алатын орны материяның алғашқы қозғаушысы ғана.
Ал, Фарабидің философиясында, Аллаһ материадан бөлек, ұлы бір болмыс. Ол материяға пішін беру мен шектелмейді, қашанда жаратқандармен қоян-қолтық араласып отырады.\3.76-79\ Мінеки, Фарабидің Аристотельден мұндай айырмашылығының болуы оның мұсылман философы болғандығының дәлелі дей аламыз.
1.2 Әл-Ғазалидің өзге мұсылман философтарынан ерекшелігі және
оларды сынға алу мәселесі
Исламның дүние танымдық тарихында Фәлсафашылармен кәләмшылар арасындағы пікірталастың басы, Әл-Ғазалимен бастады дей алмаймыз. Негізі ақыл мен Уахиді салыстырудан басталған, Әл-Ғазалиден бұрын 300-жылдық тарихы бар бұл бәсекенің басы, Ислами білімдермен сырттан енген білімдер немесе жалпы алғанда жергілікті салт дәстүрмен, сырттан енген дәстүрлердің өз ара бәсекесінен бастау алғандығы, соңында бұның ой-пікір бәсекесіне айналғанын айтуға болады.Тек қана, бұрынғы кәләмшылардың(мұсылман теологтар) қауіпті деп қараған және солайша танытқан философияны терең біліп ұғынбастан, белгілі бір деңгейде әдіс қалыптастырмастан жарым-жартылай біліммен оған шабуыл жасауына қарсы, өзінің айтқанындай, ең алғаш Әл-Ғазали өз дәуірінде кең тараған Аристотелшілдік - жаңаплотоншыл Ислам философиясына тікелей зерттеу жасап, оны басынан соңына дейін түбегейлі қарастыруға қайрат танытты. Өйткені, Әл-Ғазали, ескі кәләмшылардың философтарға қарсы бағыттағы сындары кереғарлығымен қатесі ап-анық, таяз, бас аяқсыз айтылғн сөздер екенін, бұл айтылғандармен білімді адамды былай қойғанда, қарапайым кезкелген бір адамның өзін сендіре білу, нандырудың өзі мүмкін еместігіне көз жеткізген.\19.16\
Алайда түрлі ағымдардың көзқарастарымен ұстанымдарын, олардың өздерінің әдіс-тәсілдерімен үйренбесең қателескен жақтарын анықтап зерттеу мүмкін болмайды және бұның зерттеушіні үлкен қателікке ұрындырары анық еді. Мысалы, Әл-Ғазали өзінің зерттеу әдісінің арқасында, классикалық философияның негізгі дисциплинасынан логика, математика және әртүрлі тәжірибелік алаңды, әсіресе логикадағы дәлелдеу методының Сунни кәләмында қолдануына басшылық қылды.
Әл-Ғазали ұстазы Әл-Жүвайниден сабақ алған кездерінде философияның бір қатар тақырыптарын оқып білсе де, негізгі философияны салихалы түрде зерттеуін х484 жылында Бағдат қаласында ұстаздық қылып жүргенінде бастады. Бұл жерде Әл-Мунқиз еңбегіне жүгінсек, шамамен 2 жылдың ішінде философияны жүйелі түрде меңгеруге мүмкіндік тапты. Айрықша, Ислам философиясының дәстүрлі Ислам наным-сенімінің арасын біріктіретін, яки ара жігін ажырататын тұстардың не екенін білуге шамамен 1 жыл уақыт жұмсады.
Кейіннен ол философия жайында оның обьективтік анықтамасы ретінде Мақасидуль-фаласифа(философияны ң мақсаттары) еңбегін жазды. Автордың бәсекелес ағымдарын дұрыс тану керектігін ескерткен еңбегі барынша шебер жазылған, ІХ ғасырдағы латынша аудармасында еңбектің кіріспе беті болмағандықтан, бұл еңбекті Батыстың схолостик ғалымдары біраз жылдар бойы Ибн Синаның шәкірттерінің қаламынан туған еңбек деп келді.\20.217\
Әл-Ғазали өзінің Мақасидуль-фаласифа атты еңбегінде айтқанындай, осы еңбегінің артынан кейбір мағлұматтарға қарағанда х484 жылда (21 қаңтар 1095 жыл) аяқталған кәләмшылдар мен философтардың есептесу кезеңінің ең маңызды жемісі болып табылатын Таһафатуль-фаласифа еңбегін жазып шықты. Оның бұл еңбекті жазудағы асыл мақсаты, негізгі жиырма бір мәселеге қатысты сыни көзқарасын назарға ала отырып, фәлсәфалашыларды Ислам сенімдері тұрғысынан олардың алар орнын анықтау еді. Қолданған еңбектер өз тілімізде болмағандықтан аудару барысында түсініксіздеу көрінетін тұстары болуы мүмкін.\21.218\
1. Философтардың, Ғаламның (әзәли) бастауы мен(қадим) соңы жоқ- деп айтулары теріс, құдайсыздыққа апарады. Ғалам бастаусыз емес, ол (махлұқ) жаралған және кейіннен(хадис) болған, дейді.
2. Философтардың, Аллаһ ұсақ-түйек нәрселерді(жүззият) егжей-тегжейлі емес, жалпылама түрде біледі. Ғазали бұған да қосылмайды .
3. Хашир (өлгеннен кейін қайта тірілу) материялды түрде емес, рухани түрде, яғни рух қана тіріледі деген сөздері де Құдайсыздыққа жетелейтін теріс пікір дейді.
4. Философтардың, Аллаһ (мүжибун биззат) не қаласаң соны орындаушы, (фағилы мухтар) яғни өз қалауымен жасаушы емес-деген сөздері де қате, дейді.
5. Философтардың, Ғаламның мәңгі екендігін білдіретін көзқарастары шындыққа жанаспайды.
6. Философтардың, Аллаһ әлемнің жасаушысы, мынау ғаламшар оның өнерінің туындысы деген сөздері, негізгі көзқарастары мен наным-сенімдерін жасыру мақсатында айламен айтылған.
7. Философтар, Әлемнің саниғын (жасаушысын) және жаратушысын дәлелдеуге дәрменсіз. Олардың имкан (мүмкіндік) дәлелдері Алланың барлығын дәлелдеуде жеткілікті емес.
8. Аллаһтың бірлігі жайында философтардың дәлелдері жоқ. Бұл тақырыпта берік, нақты дәлелдер ұсына алмаған, дейді.
9.Философтардың, Аллаһтың сипаттарын қабылдамаулары да дұрыс емес, хақиқатқа еш жанаспайды, -дейді.
10. Философтардың, Заты-Әууәл (Аллаһ), жинс (дене, тән,) және фасылға (бөлшектерге) тәуелді емес деген пікірімен келіспейді
11. Философтардың, Әууәл (алғашқы), маһиетсіз (мәнсіз) саф вужуд (дене) деулері де дұрыс емес.
12. Философтар, Аллаһтың материя болғандығы туралы ойларын дәлелдей алмайды дейді.
13. Философтардың көзқарастарының нәтижесі, Аллаһты жоққа шығаруға әкеп соғады .
14. Философтар, Аллаһтың өзі-өзін білетіндігін нақты дәлелдей алмайды.
15. Аллаһтың өзінен басқаларды білетіндігін дәлелдеуге философтардың шамалары жетпейді.
16. Философтардың Сәмә (ғарыш) өз ирадасымен ( қалауымен ) әрекет етуде деп айтулары да қате .
17. Философтардың Аспанның өз қалауымен әрекет етуінің бір мұраты, мақсаты бар деген пікірлері негізсіз.
18. Сәмәуй (ғарыштың) тіршілік иелері мына әлемдегі барлық нәрселерді егжей-тегжейлі біледі деулері теріс.
19. Философтардың, таңғажайып жағдайларды, яғни муғжиза мен кереметтерді қабылдамаулары дұрыс емес.
20. Адам, өзінен өзі (нәпси) пайда болған бір субстанция (жауһар) деген философтардың бұған нақты дәлелдері жоқ.
21. Философтардың, Адам мен рухтардың пәнилігі мүмкіндік сыртында деген көзқарасын жөнсіздік, дейді.
Әл-Ғазали, осы жиырма бір мәселенің алғашқы үшеуін қабылдаған философтарды дінсізге теңейді. Қалған он сегіз мәселенің дінсіздікке апармайтынын, алайда, бұл пікірлердің де Муғтәзилә**** (мутәкәллимшілерден)-ның көзқарасындай адасушылыққа жетелейтінін айтады.\22.218\
Әрине, бұл жерде Әл-Ғазалидің Ислам философы екендігін ұмытпауымыз керек. Оның барлық философиясы Құран мен сүннетке негізделген. Фарабитанушы Ақжан Машани өз еңбегінде, Әл-Фараби мен Әл-Ғазалидің еңбектерін зерттеген Ш. Марджанидің мынадай қортындыға келгенін айтады. Әл-Фарабимен Әл-Ғазали ғылымда, адамдық жолында, ғадалатта, шындық іздеуде біріне-бірі ұқсас, бірін-бірі толықтыратын ғұламалар. Екеуі де бағыттары басқа бола тұрса да ұлы ұстаздар. Әл-Ғазалидің Әл-Фарабиге тым қатаң сөздер айтуы, оның жеке тұлғасына емес, философиясы атына деп білу керек, дейді.\23.220\
Бір ғажабы,Әл-Ғазалидің Мизану-л ағмал(іс-әрекет өлшемі)атты еңбегіне кіріспе жазған Сүлеймен Дүния өз сөзінде былай деген. Әл-Ғазали, еңбектерінде философтардың кейбір пікірлерін жатсынбаған.Оның Мизану-л әғмал, Әл мазнүн атты еңбектерінен дінсіздікке апарады деген жоғардағы қатаң пікірлерін жұмсартқанын көруге болады. Әл-Ғазалиді филосфияның тамырына балта шапты десек те, ол философияға деген ынтаны оятып, Сүнниттіктердің философияға ынталы түрде қызығуларына себеп болған.Міне соның нәтижесінде философияны барлық нәзік жақтарымен бірге Сүнниттік ғалымдар тарапынан өте қарқынды түрде зерттеу қолға алынған.Әл-Ғазали философияны сынап, оған қарсы бола отырып философияға зор қызмет көрсеткен, деп жазды А.Машани.\24.88-89\
Қандай болғанда да Әл-Ғазали Таһафатуль-фаласифа және Әл-Мунқиз кітабында Ислам философтарының дінтану және метофизикаға қарасты тақырыптарға қате көзқарасты себепті күпірлік және бидағатшылдықпен айып тақса да, бұл жердегі күпір ұғымы діни мағынамен бірге, философтардың салт-дәстүрге қайшы санадағы көзқарастарымен, мұсылман қоғамының шегінен шыққанын анықтайтын социологиялық бір мағынаны білдіреді. Аталмыш Әл-Мунқиз, Таһафатул-фаласифа еңбектерінің соңындағы қорытынды бөлімдерінде айтылғандай, бұл еңбектер ақыл қабілетінің артықшылығынан өздерін басқалардан жоғары қойған, соның үшін Ислам сенім саласында теріс пікірлерге ұрынған, ғибадат пен этикалық құралдарды жеңіл санап, жамандаудан тайынбаған, ермелікті көзқарақтылық деп есептеп, ескі атақты философтардың ізбасарының жолына қызығып, солардың маңынан мекен алу арманына батқан, халық пен қоғамның арасында жүруді қор санап, ата-бабаның дінін ұстануды ар санаған, түйіндеп айтсақ, өз ортасының наным-сенім дәстүр-салтына мұрнын шүйіріп қарауды өнерлік, өрерлік деп санаған ағартушыларды терістеу мәнде жазылған.
XII ғасырдағы мұсылмандардың әлеуметтік тұрмыс тіршілігі реформаға мұқтаж екеніне шүбә жоқ. Әл-Ғазалидің ойынша, бұл тығырықтан шығудың жолы, христиандар мен яхудилерге бас-көз жоқ ере берумен, солардың сөзін қайталай берумен бітпейтін еді. Өйткені олардың туып-өскен жері Ислам дінінен шалғай жатқан қоғамнан болған. Сондықтан бұл жөндеудің жөні, зерттеушіні шындықты табудан ұзақтататын, ақылды адастыратын теориялық еңбектерді зерттеумен аяқталмалмаған болар еді.
Әл-Ғазали Ислам қоғамын наным-сенімде, итағат-құлшылықта жеке және жалпы этикада, жалпы алғанда моралдық өмірдің барлық саласында жөндеудің жолын мұсылмандардың өз білімін, ақыл, зейін, санасын және мәдиниетін қалыптастырып келген, тарихтың тартқан мирасында деп тапты. Аталмыш мирасты және оның қамтыған жөндеу жолдарын кейіннен жазған Ихияу-Ғұлумуддин атты еңбегінде егжей-тегжей баяндаған болатын.
Осы себепті өзінің ерекше ескерткеніндей Таһафатуль - Фаласифада фәлсәфышылардың нәрсенің шындығы туралы танымға қатысты ойларын нақты айғақтармен дәлелдеп беруге шамалары жетпейтінін алдарына жайып салып, оларды өздерінің ұстамындары хақында күдікке түсіру мақсат болған. Ең атақты жетекшілер Фараби мен Ибн Сина болып саналатын фәлсәфаны сынға алумен шектелген Әл-Ғазалидің бұл айтқанынан, оның осы екі мұсылман философты ортаға қою арқылы, Аритотель фәлсәфәсын сынға алған еді. Бұл айтылған дүниелер күн сайын көбейіп келе жатқан пікірге қарсы, жалпы алғанда фәлсәфаға қарсы дұшпан болмағандығын білдіру жағынан өте маңызды. Әл-Ғазали таяз ақылды, қыңыр көзқарасты аз топтан басқа фәлсәфашылардың барлық пайғамбарлардың ортақ үйреткені Аллаһқа, ахирет күніне сенім мәселесінде түйісетінін, кереғарлықтың тек айырмашылықта екенін тұжырды.\25.37-39\ Барлық пайғамбарлардың ортақ үйреткені Аллаһқа, ахирет күніне сенім мәселесінде түйісетінін, кереғарлықтың тек айырмашылықта екенін тұжырды
Әл-Ғазалидің философияға жасаған сыни философияның сол кезеңдегі тәртібі жағынан шектеулі болатын. Өз сынының теориясын жасағанда бұл фәлсәфадағы сынға лайық тақырыптарды немесе сынға қажетсіз бөлімдерін былайша анықтайды:
1) Логика және математика дін тұрғысынан толығымен бейтарап және нақты дәлелдерге ие тәртіптің бір түрі. Дінді жақтау қорғау ойымен фәлсафаға жатқызып бұлардың сынға алынуы дінге жасалған жауыздық болып дінді әлсіреткеннен басқа ешқандай нәтиже де жоқ.
Тегінде, бұл білімдер нақты дәлелдерге сүйенгендіктен, дінді қуатттандыру мақсатымен бұлар жайында күдік оятуға тырысқан кісі, соңында дінді күдік ішінде қамайды. Жаңылыс жолмен дінге сүйеу боламын дегендердің дінге тигізген зияны, жөні дұрыс әдіс тәсілмеен дінді сынға алғандардың әкелген зияннынан әлдеқайда зиян болмақ.\26.22-23\
Cонымен қатар Әл-Ғазали философтардың дін тұрғысынан зиянсыз болған білімдердегі жетістікке иланып, олардың метафизикалық тақырыптарда да еш жаңылыс жасамауы тиіс деген секілді, қандайда бір жаңылысқа түспеуі керектігі жөнінде оқушыларына ерекше ескертеді. Себебі бір салада маман кісінің басқа бір салада да маман болуы қиын іс.
2)Табиғат білімдерінде (жаратылыстану) медецина,химия, астрономия, метеорология, зология, өсімдіктану секілді позитифтік білімдерді теріске шығару дұрыс болмайды.\27.21-22\
Себеп-салдар(иллат маьлүл) қатынасы және сондай-ақ мұғжиза мәселесі, жан мен тән қатынасы, жанның мәңгілігі және өлімнен кейін қайтып келмейтіндігі сияқты классикалық философияда табиғат тәртібі негізінде қарастырылған метафизикалық мәселелермен илаһиятқа бейімді мәселелер философтардың айтқан көзқарастары һәм діни һәм филосфиялық тұрғыдан пікірталасқа жол ашады.
Әл-Ғазалидің түп мақсаты, қорғаушысы Низамул Мүліктің, міндеттеген Әшғариликті қуаттандырумен бірге, философтардың Әһлі-Сүннет наным-сенімімен ұйқаспаған жоғарыдағы мәселелерге қатысты ғылыми теорияларын терістеу еді. Алайда, Әл-Ғазали философтарды дінсіздік, бидғатшылық бейнесіндегі діни айып, кінә таққанмен де, бұрынғы Кәләмшылардан өзгешелене отырып философияға қарасты сындарын олардың айғақтарымен, яғни логикадағы жасаған өлшемдермен философиялық негіздерге сүйене отырып жүргізді.\28.27-28\
Әсіресе, филорсофтарды өздерінің жасаған дәлелдеу әдістемелері логика, математика сияқты тәртіпке берік бола тұра, дінтану мәселелерінде ойша жорамалдар жасап, қате шешім шығарғандықтары үшін айыптайды.\29.40-53\
Қандай болған күйде де, алғашқыда оның осы айтқандарынан фәлсәфашыларды, дінтану тақырыптар төңірегінде осалдық байқатқандығы үшін терістеді дегендей мағына шығатын болса да, таһафатул фалсафа ның негізгі ұстанымы, философтар дінтану мәселелерін рационалды дәлелдермен шеше алмайды деген тұжырымға саяды. Егер, фәлсафашылардың дінтану саласындағы білімдері матиматикадағыдай нақты дәлелге сүйеніп, ойша жорамалдаудан аулақ болғанында араларында кереғарлықтар болмас еді. Демек бұл кереғарлықтардың түп себебі, логиканың түрлі бөлімдері үшін міндетті қылған рационалды нақты өлшемдерін дінтану мәселесінде қолдануға келгенде мүмкіндіктері шектеулі болғаннан деуге болады. Мысалы, Әл-Ғазали философтардың көзқарасын сынға алған жиырма мәселенің кезкелгенінде, олардың дәлелдерін жиі-жиі бос қиял, теріс, батыл деген секілді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz