Толстаухов көтерілісі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ЗЫРЯН ЖӘНЕ ӨСКЕМЕН АУДАНЫ Ф.Д.ТОЛСТОУХОВ БАСТАҒАН ШАРУАЛАР КӨТЕРІЛІСІ ҚАРСАҢЫНДА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.1Ірі бай және кулак шаруашылықтарын тәркілеу (конфискация) ... ... ... ... ... .8
1.2 Көтеріліс себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3 1920.31 жылдардағы Бұқтырма өлкесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2 Ф.Д.ТОЛСТОУХОВ БАСТАҒАН ШАРУАЛАР КӨТЕРІЛІСІ ... ... ... ... ... ..32
2.1 Көтеріліс барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.2 Көтерілістің жеңілуі және салдарлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ЗЫРЯН ЖӘНЕ ӨСКЕМЕН АУДАНЫ Ф.Д.ТОЛСТОУХОВ БАСТАҒАН ШАРУАЛАР КӨТЕРІЛІСІ ҚАРСАҢЫНДА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.1Ірі бай және кулак шаруашылықтарын тәркілеу (конфискация) ... ... ... ... ... .8
1.2 Көтеріліс себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3 1920.31 жылдардағы Бұқтырма өлкесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2 Ф.Д.ТОЛСТОУХОВ БАСТАҒАН ШАРУАЛАР КӨТЕРІЛІСІ ... ... ... ... ... ..32
2.1 Көтеріліс барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.2 Көтерілістің жеңілуі және салдарлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
КІРІСПЕ
Қазақстан тәуелсіз, егеменді мемлекет болғаннан бері, шындық толыққанды мағынада айтыла бастады. Егер осыған дейін бұйрықшыл, әміршіл-әкімшіл социализм, бюрократтық жүйе жағдайында біздің өмір сүріп, еңбек еткенімізді, яғни шындықты жартыкеш, екіұшты ғана айта алғанымызды ескерсек, тарихымыздағы "ақтандақтарға" деген халықтың қазіргі ерен ынтасын түсінуге болады.
Бірақ, сонау 20-жылдардың соңынан бастап, сталинизм орнықтырған қатал да қатыгез тәртіп тарихшы ғаламдарымыз бен қоғамтанушыларымызға ақиқатты ашық және ашып айтуға ешбір мүмкіндік бермей келеді. Тарихтың қасіретті беттерін жарыққа шығаруға талаптанғандардың тұмсығы тасқа тіреліп, тарихтың шыңғырған шындығы мүлде құпия архив қойнауында ғана қатталып, жарық дүниені көре алмай қалған заман еді ол заман.
Рас, жоғарыдағыдай себептермен тарихымыз біржақты, негізінен әміршіл-әкімшіл коммунистік құрылыс тарихын марапаттау, оған көпшілік қойып көтермелеу тұрғысынан жазылды. Бірақ, бүған тарихшылар кінәлі емес, оған кінәлі - сыңар езу коммунистік идеологияның тарихымызға көпе-көрнеу өктемдік жасауы, оған тізесін батырып, жаныштап бар даусымен сөйлеуге мүмкіндік бермеуі.
Бітіру жұмысының өзектілігі. Бұнда Қазақстан тарихындағы қайгылы да, күрделі кезеңі қарастырылады. Бұл кезең: күштеп ұйымдастыру, тәркілеу нәтижесінде шаруалардың шыдамы шегіне жетті, ақырында ол бұқаралық қарулы көтеріліске әкелді. Шаруалар көтерілістерінің өрті Қазақстан территориясының көп бөлігін қамтыды. 1929-31 жылдары 372 көтеріліс болды, оларға 80 мыңга жуық адам қатысты.
Тарихшы - зерттеушілердің арасында, Ф.Д.Толстоухов бастаған көтеріліске біржақты баға беру кең тарады, "кулак бүлігі", "кулактық бандитизм", "қарулы кулактық контрреволюция" және т.б.
Осындай әділетсіз баға және көзқарастардың біржақтылығы, Ф.Д.Толстоухов бастаған көтеріліс Қазақстан тарихында аса шиеленіскен және күрделі екендігін бекіте түседі.
Бұл бітіру жұмысы аймақтық зерттеу, оның объектісі. Өскемен және Зырян аудандарындағы Ф.Д.Толстоухов бастаған шаруалар көтерілісі.
Хронологиялық шектері. 1928-1931 жылдары тарих датаның төменгі шегі, Қазақстанда ірі шаруаларды және байларды тәркілеудің бастауымен байланысты. Жоғарғы шегі: Ф.Д.Толстоухов көтерілісінің жеңілуі және өзінің қаза болуымен байланысты.
Зерттеудің территориялық шегі. Өскемен, Зырян және Самар аудандары.
Бітіру жұмысының тақырыбының алынуының негізгі себептері. қарастырылып отырған оқиғаның біржақты және көмескі зерттелінуі, туған өлке тарихына жеке қызығушылығым және ең бастысы тарихшы тұрғысынан ғылыми қызығушылығым.
Бітіру жұмысының мақсаттары:
- Зерттеу тақырыбын толық және шынайы ашып көрсету;
- Сол кездегі болған оқиғаларға, бұрын берілген бағаларды сараптай отырып, лайықты баға беру;
- Шаруалардың көтеріліске шығу себептерін тарихи фактілер арқылы көрсету;
- Ф.Д.Толстоухов бастаған шаруалар көтерілісісінің, сол жылдары, Қазақстанның басқа аймақтарында болған халық наразылықтарына үқсастықтары мен айырмашылықтарын дәлелдеу.
Бітіру жұмысының міндеті. Бұл мәселеге байланысты архивтердегі барлық құпия құжаттарды жарыққа шығару, ондай оқиғаға жаңа, объективті, ғылыми баға беру, оны ұлттық санасы оянып, ұлттық намысы қозып келе жатқан халқымыздың рухани кажетіне жарату.
Бітіру жұмысы екі бөлімнен тұрады.
Бірінші бөлімде аудан тұрғындарының көтеріліске шығуына әсер еткен себептер, көтеріліс қарсаңындағы жалпы ахуал баяндалады.
1920-30 жылдары Бұқтырма өлкесіне, Зырян ауданына жалпы сипаттама: оның географиялық орналасуы және табиғи - климаттық жағдайы, тұргындардың әлеуметтік құрамы және экономикалық дамуы.
Көтеріліске дайындық барысы толық қарастырылған.
Кулақтарға, орташа шаруаларға зорлық-зомбылық тарихи деректермен дәлелденіп көрсетілген.
Екінші бөлімде көтерілістің жүру барысы баяндалған. Көтерілістің басталуы, көтерілісшілердің қимылы, жазалаушы отрядтардың, көтерілісшілермен келіссөз жүргізбестен, оларды қаталдықпен басып-жаншуы. Ф.Д.Толстоуховтың Қытайға қашуы. Оның Зырян ауданына қайтып оралған кезде өлтірілуі. Бұл көтерілістің салдарлары жан-жақты ашылып көрсетілген.
Бітіру жұмысының тақырыбына арналған әдебиеттер саны өте аз.
Жалпы тарихи зерттеулерден, жерлесіміз А.Кратенко еңбегіне назар аударуға болады. Ол көтерілісті көзімен көрген адамдардың естеліктерін келтіреді. Астық дайындау, тәркілеу, зорлық - зомбылықтарын ресми мәліметтермен дәлелдеп көрсетеді.
Сонымен қатар, белгілі тарихшы Т.Омарбековтың еңбегін айрықша көрсетуге болады. Архив деректері бойынша көтерілістің барысын және себептерін ашып көрсетті. Көтерілістің қозғаушы күші мен сипатына анықтама берді. Күштеп ұжымдастыру мен тәркілеудің ауыр зардаптарын көрсетті.
Көтеріліске шаруалардың (ауқатты шаруалар) әділетті наразылығы деген лайықты баға берді.
Г.Ф.Дахшлейгер, К.Нұрпейісов еңбектерінен Қазақстанда ұжымдастыру қалай жүргізілгені туралы мәліметтер берілген. Бұл зерттеушілер колхоз құрылысының дамуын, статистикалық мәліметтер бойынша қарастырды. Мұнда қанша кулак-бай шаруашылықтары жойылды, қанша сомадағы мүлкі, мал басы тәркіленді, осының бәрі цифр тілімен айқын көрсетілген. Шаруа бас көтерулеріне, олар антиколхоздық, контрреволюциялық көтеріліс деп баға берді.
А.Изотовтың еңбегінде Ф.Д.Толстоухов есімі кездеседі. Нақты мәліметтер мұнда көп емес. Онда, жераударылған эсер Ф.Д.Толстоухов он жыл бойы Зырян ауданының Пихтовый ключ селосында мұғалім болғаны баяндалады. "Солнечная" пролетарлық коммуна тарихын жаза отырып, автор Ф.Д.Толстоухов тарихи тұлғасына назар аударды, себебі: оның шаруа мәселесін шешуде, эсерлік көзқарасын большевиктік А.Климкевич және К.Михалкович көзқарасымен салыстырады.
Әсерлердің идеалы – аграрлық-шаруа мемлекеті, онда жалдамалы еңбек болмайды. "Осының арқасында,- деп жазды А.Изотов - Толстоухов патша жандармдар қудалауына ұшырады, Сібірге жер аударылды" - Ф.Д.Толстоухов, деревняның қозғаушы күші ауқатты шаруалар деп есептеді. А. Изотовтың бұл еңбегінде эсер Ф.Д.Толстоуховтың көзқарасы толық берілген.
Мынандай жергілікті мерзімді басылымдарда, "Семь дней", "Рудный Алтай", "Заря Востока", "Алтайский строитель", жергілікті өлкетанушылар: М.Мусин, А.И.Дроздов, С.Д.Ханников, С.Комов, В.Никифоров, А.Кратенко мақалалары жарияланды. Бұларда негізінен көтеріліс барысы жазылған. Ф.Д.Толстоуховтың жеке басына тоқталады. Әсіресе, Меңғали Мусиннің мақаласын айрықша айтуға болады. Ол көтерілістің қарсаңын, басталуын және барысын толық, әдеби тілмен жазған.
Көтерілістің куәгерлері А.И.Дроздов, С.Д.Ханников естеліктері де қызығушылық тудырады.
Республикалық мерзімді басылымдарда: "Ақиқат", "Егемен Қазақстан", "Қазақ тарихы", "Арай", "Қазақ әдебиеті", "Қазақстан коммунисі" және т.б. Т.Омарбековтың, М.Қозыбаевтың, т.б. тарихшылардың статьялары басылған. Онда жалпы Қазақстандағы тәркілеу мен ұжымдастыру жүргізілу барысы көрсетілген.
Бітіру жұмысын жазу барысында архив құжаттарын табу өте қиын болды. Мұның себебі: көп құжаттар ҮҚК (Ұлттық Қауіпсіздік комитеті) архив қорларында "құпия" белгісімен сақтаулы.
Бірақ, соған қарамастан, Алматы қаласындағы Қазақстан Республикасы орталық мемлекеттік архивтен тарихи құжаттар табылды.
141-қор, 1-т., 5191-істе 1930-жылы жазаланған шаруашылықтар саны көрсетілген.
Шығыс Қазақстан облыстық мемлекеттік архивінің Зыряндағы бөлімшесінен, сол жылдардағы оқиғаларды көз алдымызға көрсететін кұжаттар табылды. 277-қордан, 1 - тізбе, 349 –іс бойынша өлкенің 1920ж. кейінгі әлеуметтік-экономикалық дамуы мен саяси жағдайы туралы құжаттар алынды.
Бітіру жұмысының іс жүзіндегі маңызы: тарихымызға әлі күнге дейін зерттелмей келген осы "ақтандақты" зерттеу, одан тарихи тағылымдар алу кейінгі ұрпаққа қажет.
Қазақстан тәуелсіз, егеменді мемлекет болғаннан бері, шындық толыққанды мағынада айтыла бастады. Егер осыған дейін бұйрықшыл, әміршіл-әкімшіл социализм, бюрократтық жүйе жағдайында біздің өмір сүріп, еңбек еткенімізді, яғни шындықты жартыкеш, екіұшты ғана айта алғанымызды ескерсек, тарихымыздағы "ақтандақтарға" деген халықтың қазіргі ерен ынтасын түсінуге болады.
Бірақ, сонау 20-жылдардың соңынан бастап, сталинизм орнықтырған қатал да қатыгез тәртіп тарихшы ғаламдарымыз бен қоғамтанушыларымызға ақиқатты ашық және ашып айтуға ешбір мүмкіндік бермей келеді. Тарихтың қасіретті беттерін жарыққа шығаруға талаптанғандардың тұмсығы тасқа тіреліп, тарихтың шыңғырған шындығы мүлде құпия архив қойнауында ғана қатталып, жарық дүниені көре алмай қалған заман еді ол заман.
Рас, жоғарыдағыдай себептермен тарихымыз біржақты, негізінен әміршіл-әкімшіл коммунистік құрылыс тарихын марапаттау, оған көпшілік қойып көтермелеу тұрғысынан жазылды. Бірақ, бүған тарихшылар кінәлі емес, оған кінәлі - сыңар езу коммунистік идеологияның тарихымызға көпе-көрнеу өктемдік жасауы, оған тізесін батырып, жаныштап бар даусымен сөйлеуге мүмкіндік бермеуі.
Бітіру жұмысының өзектілігі. Бұнда Қазақстан тарихындағы қайгылы да, күрделі кезеңі қарастырылады. Бұл кезең: күштеп ұйымдастыру, тәркілеу нәтижесінде шаруалардың шыдамы шегіне жетті, ақырында ол бұқаралық қарулы көтеріліске әкелді. Шаруалар көтерілістерінің өрті Қазақстан территориясының көп бөлігін қамтыды. 1929-31 жылдары 372 көтеріліс болды, оларға 80 мыңга жуық адам қатысты.
Тарихшы - зерттеушілердің арасында, Ф.Д.Толстоухов бастаған көтеріліске біржақты баға беру кең тарады, "кулак бүлігі", "кулактық бандитизм", "қарулы кулактық контрреволюция" және т.б.
Осындай әділетсіз баға және көзқарастардың біржақтылығы, Ф.Д.Толстоухов бастаған көтеріліс Қазақстан тарихында аса шиеленіскен және күрделі екендігін бекіте түседі.
Бұл бітіру жұмысы аймақтық зерттеу, оның объектісі. Өскемен және Зырян аудандарындағы Ф.Д.Толстоухов бастаған шаруалар көтерілісі.
Хронологиялық шектері. 1928-1931 жылдары тарих датаның төменгі шегі, Қазақстанда ірі шаруаларды және байларды тәркілеудің бастауымен байланысты. Жоғарғы шегі: Ф.Д.Толстоухов көтерілісінің жеңілуі және өзінің қаза болуымен байланысты.
Зерттеудің территориялық шегі. Өскемен, Зырян және Самар аудандары.
Бітіру жұмысының тақырыбының алынуының негізгі себептері. қарастырылып отырған оқиғаның біржақты және көмескі зерттелінуі, туған өлке тарихына жеке қызығушылығым және ең бастысы тарихшы тұрғысынан ғылыми қызығушылығым.
Бітіру жұмысының мақсаттары:
- Зерттеу тақырыбын толық және шынайы ашып көрсету;
- Сол кездегі болған оқиғаларға, бұрын берілген бағаларды сараптай отырып, лайықты баға беру;
- Шаруалардың көтеріліске шығу себептерін тарихи фактілер арқылы көрсету;
- Ф.Д.Толстоухов бастаған шаруалар көтерілісісінің, сол жылдары, Қазақстанның басқа аймақтарында болған халық наразылықтарына үқсастықтары мен айырмашылықтарын дәлелдеу.
Бітіру жұмысының міндеті. Бұл мәселеге байланысты архивтердегі барлық құпия құжаттарды жарыққа шығару, ондай оқиғаға жаңа, объективті, ғылыми баға беру, оны ұлттық санасы оянып, ұлттық намысы қозып келе жатқан халқымыздың рухани кажетіне жарату.
Бітіру жұмысы екі бөлімнен тұрады.
Бірінші бөлімде аудан тұрғындарының көтеріліске шығуына әсер еткен себептер, көтеріліс қарсаңындағы жалпы ахуал баяндалады.
1920-30 жылдары Бұқтырма өлкесіне, Зырян ауданына жалпы сипаттама: оның географиялық орналасуы және табиғи - климаттық жағдайы, тұргындардың әлеуметтік құрамы және экономикалық дамуы.
Көтеріліске дайындық барысы толық қарастырылған.
Кулақтарға, орташа шаруаларға зорлық-зомбылық тарихи деректермен дәлелденіп көрсетілген.
Екінші бөлімде көтерілістің жүру барысы баяндалған. Көтерілістің басталуы, көтерілісшілердің қимылы, жазалаушы отрядтардың, көтерілісшілермен келіссөз жүргізбестен, оларды қаталдықпен басып-жаншуы. Ф.Д.Толстоуховтың Қытайға қашуы. Оның Зырян ауданына қайтып оралған кезде өлтірілуі. Бұл көтерілістің салдарлары жан-жақты ашылып көрсетілген.
Бітіру жұмысының тақырыбына арналған әдебиеттер саны өте аз.
Жалпы тарихи зерттеулерден, жерлесіміз А.Кратенко еңбегіне назар аударуға болады. Ол көтерілісті көзімен көрген адамдардың естеліктерін келтіреді. Астық дайындау, тәркілеу, зорлық - зомбылықтарын ресми мәліметтермен дәлелдеп көрсетеді.
Сонымен қатар, белгілі тарихшы Т.Омарбековтың еңбегін айрықша көрсетуге болады. Архив деректері бойынша көтерілістің барысын және себептерін ашып көрсетті. Көтерілістің қозғаушы күші мен сипатына анықтама берді. Күштеп ұжымдастыру мен тәркілеудің ауыр зардаптарын көрсетті.
Көтеріліске шаруалардың (ауқатты шаруалар) әділетті наразылығы деген лайықты баға берді.
Г.Ф.Дахшлейгер, К.Нұрпейісов еңбектерінен Қазақстанда ұжымдастыру қалай жүргізілгені туралы мәліметтер берілген. Бұл зерттеушілер колхоз құрылысының дамуын, статистикалық мәліметтер бойынша қарастырды. Мұнда қанша кулак-бай шаруашылықтары жойылды, қанша сомадағы мүлкі, мал басы тәркіленді, осының бәрі цифр тілімен айқын көрсетілген. Шаруа бас көтерулеріне, олар антиколхоздық, контрреволюциялық көтеріліс деп баға берді.
А.Изотовтың еңбегінде Ф.Д.Толстоухов есімі кездеседі. Нақты мәліметтер мұнда көп емес. Онда, жераударылған эсер Ф.Д.Толстоухов он жыл бойы Зырян ауданының Пихтовый ключ селосында мұғалім болғаны баяндалады. "Солнечная" пролетарлық коммуна тарихын жаза отырып, автор Ф.Д.Толстоухов тарихи тұлғасына назар аударды, себебі: оның шаруа мәселесін шешуде, эсерлік көзқарасын большевиктік А.Климкевич және К.Михалкович көзқарасымен салыстырады.
Әсерлердің идеалы – аграрлық-шаруа мемлекеті, онда жалдамалы еңбек болмайды. "Осының арқасында,- деп жазды А.Изотов - Толстоухов патша жандармдар қудалауына ұшырады, Сібірге жер аударылды" - Ф.Д.Толстоухов, деревняның қозғаушы күші ауқатты шаруалар деп есептеді. А. Изотовтың бұл еңбегінде эсер Ф.Д.Толстоуховтың көзқарасы толық берілген.
Мынандай жергілікті мерзімді басылымдарда, "Семь дней", "Рудный Алтай", "Заря Востока", "Алтайский строитель", жергілікті өлкетанушылар: М.Мусин, А.И.Дроздов, С.Д.Ханников, С.Комов, В.Никифоров, А.Кратенко мақалалары жарияланды. Бұларда негізінен көтеріліс барысы жазылған. Ф.Д.Толстоуховтың жеке басына тоқталады. Әсіресе, Меңғали Мусиннің мақаласын айрықша айтуға болады. Ол көтерілістің қарсаңын, басталуын және барысын толық, әдеби тілмен жазған.
Көтерілістің куәгерлері А.И.Дроздов, С.Д.Ханников естеліктері де қызығушылық тудырады.
Республикалық мерзімді басылымдарда: "Ақиқат", "Егемен Қазақстан", "Қазақ тарихы", "Арай", "Қазақ әдебиеті", "Қазақстан коммунисі" және т.б. Т.Омарбековтың, М.Қозыбаевтың, т.б. тарихшылардың статьялары басылған. Онда жалпы Қазақстандағы тәркілеу мен ұжымдастыру жүргізілу барысы көрсетілген.
Бітіру жұмысын жазу барысында архив құжаттарын табу өте қиын болды. Мұның себебі: көп құжаттар ҮҚК (Ұлттық Қауіпсіздік комитеті) архив қорларында "құпия" белгісімен сақтаулы.
Бірақ, соған қарамастан, Алматы қаласындағы Қазақстан Республикасы орталық мемлекеттік архивтен тарихи құжаттар табылды.
141-қор, 1-т., 5191-істе 1930-жылы жазаланған шаруашылықтар саны көрсетілген.
Шығыс Қазақстан облыстық мемлекеттік архивінің Зыряндағы бөлімшесінен, сол жылдардағы оқиғаларды көз алдымызға көрсететін кұжаттар табылды. 277-қордан, 1 - тізбе, 349 –іс бойынша өлкенің 1920ж. кейінгі әлеуметтік-экономикалық дамуы мен саяси жағдайы туралы құжаттар алынды.
Бітіру жұмысының іс жүзіндегі маңызы: тарихымызға әлі күнге дейін зерттелмей келген осы "ақтандақты" зерттеу, одан тарихи тағылымдар алу кейінгі ұрпаққа қажет.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Борисов Ю.С. Эти трудные 20-е - 30-е годы.-Страницы истории советского
общества / Ю.С.Борисов. - М.: Наука, 1989. – 452 с.
2. Дахшлейгер Г.Ф. История крестьянства Советского Казахстана / Г.Ф.Дахшлейгер, К.Нурпеисов. - А.: Қазақстан, 1985. – 456 с.
3. Ивницкий И.А. Классовая борьба в деревне и ликвидация кулачества как
класса /И.А.Ивницкий. - М.:Просвещение, 1972. – 421 с.
4. История Советского крестьянства. 2ч., Советское крестьянство в период
социалистической реконструкции народного хозяйства. Конец 1927-37г.г.
М.: Наука, 1986. – 785 с.
5. История КПСС. 4т. 2 книга. М.: Наука, 1970. – 452 с.
6. Изотов А. Красное беловодье / А.Изотов. - А.: Наука, 1978. – 225 с.
7. Кратенко А. Почему вернулся атаман? / А.Кратенко. - Усть-Каменогорск, 1991. – 124 с .
8. Коллективизация сельского хозяйства. – А.: Наука, 1978. – 654 с.
9. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (очерк) / Құраст. К.Акишев. - А.: Рауан,1994. – 310 бет.
10. Қазақ ССР тарихы. 4т. А.: Ғылым, 1978. – 658 бет.
11. Омарбеков Т. Зобалаң. Күштеп ұжымдастыруға қарсылық / Т.Омарбеков Алматы: Рауан, 1994. – 387 бет.
12. Солопов А. Трудные вопросы истории. Поиски, размышления. Новый
взгляд на события и факты / А.Солопов. - М.: Просвещение, 1991. – 478 с.
13. Сталин И.В. Полное собрание сочинений / И..Сталин. - М., 1955. – 742 с.
14. Дроздов А.И. Мне на плечи бросается век -волкодав.../ А.И.Дроздов //Алтайский строитель. – 1992. - 6-июня.
15. Из истории коллективизации Зыряновского района (1928-1938) / 3аря Востока. – 1988. – 19 ноября. – С.4.
16. Костоломная коллективизация //Рудный Алтай. – 1997. - 11 марта. – С.4.
17. Кратенко А. Толстоуховский мятеж / А.Кратенко //Ленинская смена.- 1989. - 19 июля. – С.3.
18. Комов С. Атаман Толстоухов /С.Комов //Новая жизнь. – 1993. – 19 февраля. – С.5.
19. Кулак примазывается / Риддерский рабочий. – 1930. - 17 марта. – С.4.
20. Мусин М. Толстоуховский мятеж / М.Мусин //Семь дней. – 1997. - 6 февраля - 10 апреля. - С.15-18.
21. Никифоров В. Тайное захоронение / В.Никифоров //Рудный Алтай. – 1996. – 6 апреля.- С.4.
22. Омарбеков Т. Шаруаларға шабуыл қалай басталды? /Т.Омарбеков //Ақиқат. – 1993. - №6. – 54-58 бет.
23. Омарбеков Т. Меншік иелері қалай жойылды? / Т.Омарбеков //Ақиқат. - 1993. - №3. – 25-29бет.
24. Омарбеков Т. Коллективтендіру: өкініш пен үміт жылдары / Т.Омарбеков //Қазақстан коммунисі. – 1990. - №10. - №4. – 4 бет.
25. Ханников С.Д. В те годы / С.Д.Ханников //Заря востока. - 1989. - 6 июня.
26. ШҚОМА Зыряндағы бөлімшесі., 277 қ, 1 т., 349 іс.
27. ҚРОМА 1380 қ., 1 т., 243 іс, 1 п.
28. ҚРОМА 1380 қ., 2 т., 342 іс, 99 п.
29. ҚРОМА 1380 қ., 1 т., 243 іс, 16 п.
30. ҚРОМА 1380 қ., 2 т., 384 іс, 22 п.
31. ҚРОМА 141 қ., 1 т., 5191 іс, 1-2 п.
32. ҚРОМА 141 қ., 1 т., 464 іс. 61 п.
33. ҚРОМА 141 қ., 17 т., 464 іс, 66 п.
34. ҚРОМА 141 қ., 17 т., 464 іс, 232 п.
35. ҚРОМА 141 қ., 1 т., 471 іс, 267 п.
36. ҚРОМА 141 қ., 1 т., 471 іс, 283 п.
37. ҚРОМА 141 қ., 1 т., 464 іс, 60 п.
38. ҚРОМА 141 қ., 1 т., 465 іс, 16 п.
39. ҚРОМА 141 қ., 1 т., 464 іс, 39 п.
40. ҚРОМА 141 қ., 1 т., 464 іс, 39 п.
41. ҚРОМА 141 қ., 1 т., 471 іс, 232 п.
1. Борисов Ю.С. Эти трудные 20-е - 30-е годы.-Страницы истории советского
общества / Ю.С.Борисов. - М.: Наука, 1989. – 452 с.
2. Дахшлейгер Г.Ф. История крестьянства Советского Казахстана / Г.Ф.Дахшлейгер, К.Нурпеисов. - А.: Қазақстан, 1985. – 456 с.
3. Ивницкий И.А. Классовая борьба в деревне и ликвидация кулачества как
класса /И.А.Ивницкий. - М.:Просвещение, 1972. – 421 с.
4. История Советского крестьянства. 2ч., Советское крестьянство в период
социалистической реконструкции народного хозяйства. Конец 1927-37г.г.
М.: Наука, 1986. – 785 с.
5. История КПСС. 4т. 2 книга. М.: Наука, 1970. – 452 с.
6. Изотов А. Красное беловодье / А.Изотов. - А.: Наука, 1978. – 225 с.
7. Кратенко А. Почему вернулся атаман? / А.Кратенко. - Усть-Каменогорск, 1991. – 124 с .
8. Коллективизация сельского хозяйства. – А.: Наука, 1978. – 654 с.
9. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (очерк) / Құраст. К.Акишев. - А.: Рауан,1994. – 310 бет.
10. Қазақ ССР тарихы. 4т. А.: Ғылым, 1978. – 658 бет.
11. Омарбеков Т. Зобалаң. Күштеп ұжымдастыруға қарсылық / Т.Омарбеков Алматы: Рауан, 1994. – 387 бет.
12. Солопов А. Трудные вопросы истории. Поиски, размышления. Новый
взгляд на события и факты / А.Солопов. - М.: Просвещение, 1991. – 478 с.
13. Сталин И.В. Полное собрание сочинений / И..Сталин. - М., 1955. – 742 с.
14. Дроздов А.И. Мне на плечи бросается век -волкодав.../ А.И.Дроздов //Алтайский строитель. – 1992. - 6-июня.
15. Из истории коллективизации Зыряновского района (1928-1938) / 3аря Востока. – 1988. – 19 ноября. – С.4.
16. Костоломная коллективизация //Рудный Алтай. – 1997. - 11 марта. – С.4.
17. Кратенко А. Толстоуховский мятеж / А.Кратенко //Ленинская смена.- 1989. - 19 июля. – С.3.
18. Комов С. Атаман Толстоухов /С.Комов //Новая жизнь. – 1993. – 19 февраля. – С.5.
19. Кулак примазывается / Риддерский рабочий. – 1930. - 17 марта. – С.4.
20. Мусин М. Толстоуховский мятеж / М.Мусин //Семь дней. – 1997. - 6 февраля - 10 апреля. - С.15-18.
21. Никифоров В. Тайное захоронение / В.Никифоров //Рудный Алтай. – 1996. – 6 апреля.- С.4.
22. Омарбеков Т. Шаруаларға шабуыл қалай басталды? /Т.Омарбеков //Ақиқат. – 1993. - №6. – 54-58 бет.
23. Омарбеков Т. Меншік иелері қалай жойылды? / Т.Омарбеков //Ақиқат. - 1993. - №3. – 25-29бет.
24. Омарбеков Т. Коллективтендіру: өкініш пен үміт жылдары / Т.Омарбеков //Қазақстан коммунисі. – 1990. - №10. - №4. – 4 бет.
25. Ханников С.Д. В те годы / С.Д.Ханников //Заря востока. - 1989. - 6 июня.
26. ШҚОМА Зыряндағы бөлімшесі., 277 қ, 1 т., 349 іс.
27. ҚРОМА 1380 қ., 1 т., 243 іс, 1 п.
28. ҚРОМА 1380 қ., 2 т., 342 іс, 99 п.
29. ҚРОМА 1380 қ., 1 т., 243 іс, 16 п.
30. ҚРОМА 1380 қ., 2 т., 384 іс, 22 п.
31. ҚРОМА 141 қ., 1 т., 5191 іс, 1-2 п.
32. ҚРОМА 141 қ., 1 т., 464 іс. 61 п.
33. ҚРОМА 141 қ., 17 т., 464 іс, 66 п.
34. ҚРОМА 141 қ., 17 т., 464 іс, 232 п.
35. ҚРОМА 141 қ., 1 т., 471 іс, 267 п.
36. ҚРОМА 141 қ., 1 т., 471 іс, 283 п.
37. ҚРОМА 141 қ., 1 т., 464 іс, 60 п.
38. ҚРОМА 141 қ., 1 т., 465 іс, 16 п.
39. ҚРОМА 141 қ., 1 т., 464 іс, 39 п.
40. ҚРОМА 141 қ., 1 т., 464 іс, 39 п.
41. ҚРОМА 141 қ., 1 т., 471 іс, 232 п.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
Қазақстан және шет елдер тарихы кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
тақырыбы: ТОЛСТАУХОВ КӨТЕРІЛІСІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ЗЫРЯН ЖӘНЕ ӨСКЕМЕН АУДАНЫ Ф.Д.ТОЛСТОУХОВ БАСТАҒАН ШАРУАЛАР КӨТЕРІЛІСІ
ҚАРСАҢЫНДА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.1Ірі бай және кулак шаруашылықтарын тәркілеу
(конфискация) ... ... ... ... ... .8
1.2 Көтеріліс
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...14
1.3 1920-31 жылдардағы Бұқтырма
өлкесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2 Ф.Д.ТОЛСТОУХОВ БАСТАҒАН ШАРУАЛАР КӨТЕРІЛІСІ ... ... ... ... ... ..32
2.1 Көтеріліс
барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..32
2.2 Көтерілістің жеңілуі және
салдарлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..48
КІРІСПЕ
Қазақстан тәуелсіз, егеменді мемлекет болғаннан бері, шындық
толыққанды мағынада айтыла бастады. Егер осыған дейін бұйрықшыл, әміршіл-
әкімшіл социализм, бюрократтық жүйе жағдайында біздің өмір сүріп, еңбек
еткенімізді, яғни шындықты жартыкеш, екіұшты ғана айта алғанымызды
ескерсек, тарихымыздағы "ақтандақтарға" деген халықтың қазіргі ерен
ынтасын түсінуге болады.
Бірақ, сонау 20-жылдардың соңынан бастап, сталинизм орнықтырған қатал
да қатыгез тәртіп тарихшы ғаламдарымыз бен қоғамтанушыларымызға ақиқатты
ашық және ашып айтуға ешбір мүмкіндік бермей келеді. Тарихтың қасіретті
беттерін жарыққа шығаруға талаптанғандардың тұмсығы тасқа тіреліп, тарихтың
шыңғырған шындығы мүлде құпия архив қойнауында ғана қатталып, жарық дүниені
көре алмай қалған заман еді ол заман.
Рас, жоғарыдағыдай себептермен тарихымыз біржақты, негізінен әміршіл-
әкімшіл коммунистік құрылыс тарихын марапаттау, оған көпшілік қойып
көтермелеу тұрғысынан жазылды. Бірақ, бүған тарихшылар кінәлі емес, оған
кінәлі - сыңар езу коммунистік идеологияның тарихымызға көпе-көрнеу
өктемдік жасауы, оған тізесін батырып, жаныштап бар даусымен сөйлеуге
мүмкіндік бермеуі.
Бітіру жұмысының өзектілігі. Бұнда Қазақстан тарихындағы қайгылы да,
күрделі кезеңі қарастырылады. Бұл кезең: күштеп ұйымдастыру, тәркілеу
нәтижесінде шаруалардың шыдамы шегіне жетті, ақырында ол бұқаралық қарулы
көтеріліске әкелді. Шаруалар көтерілістерінің өрті Қазақстан
территориясының көп бөлігін қамтыды. 1929-31 жылдары 372 көтеріліс болды,
оларға 80 мыңга жуық адам қатысты.
Тарихшы - зерттеушілердің арасында, Ф.Д.Толстоухов бастаған
көтеріліске біржақты баға беру кең тарады, "кулак бүлігі", "кулактық
бандитизм", "қарулы кулактық контрреволюция" және т.б.
Осындай әділетсіз баға және көзқарастардың біржақтылығы,
Ф.Д.Толстоухов бастаған көтеріліс Қазақстан тарихында аса шиеленіскен және
күрделі екендігін бекіте түседі.
Бұл бітіру жұмысы аймақтық зерттеу, оның объектісі. Өскемен және
Зырян аудандарындағы Ф.Д.Толстоухов бастаған шаруалар көтерілісі.
Хронологиялық шектері. 1928-1931 жылдары тарих датаның төменгі шегі,
Қазақстанда ірі шаруаларды және байларды тәркілеудің бастауымен байланысты.
Жоғарғы шегі: Ф.Д.Толстоухов көтерілісінің жеңілуі және өзінің қаза
болуымен байланысты.
Зерттеудің территориялық шегі. Өскемен, Зырян және Самар аудандары.
Бітіру жұмысының тақырыбының алынуының негізгі себептері.
қарастырылып отырған оқиғаның біржақты және көмескі зерттелінуі, туған өлке
тарихына жеке қызығушылығым және ең бастысы тарихшы тұрғысынан ғылыми
қызығушылығым.
Бітіру жұмысының мақсаттары:
- Зерттеу тақырыбын толық және шынайы ашып көрсету;
- Сол кездегі болған оқиғаларға, бұрын берілген бағаларды сараптай
отырып, лайықты баға беру;
- Шаруалардың көтеріліске шығу себептерін тарихи фактілер арқылы
көрсету;
- Ф.Д.Толстоухов бастаған шаруалар көтерілісісінің, сол жылдары,
Қазақстанның басқа аймақтарында болған халық наразылықтарына үқсастықтары
мен айырмашылықтарын дәлелдеу.
Бітіру жұмысының міндеті. Бұл мәселеге байланысты архивтердегі барлық
құпия құжаттарды жарыққа шығару, ондай оқиғаға жаңа, объективті, ғылыми
баға беру, оны ұлттық санасы оянып, ұлттық намысы қозып келе жатқан
халқымыздың рухани кажетіне жарату.
Бітіру жұмысы екі бөлімнен тұрады.
Бірінші бөлімде аудан тұрғындарының көтеріліске шығуына әсер еткен
себептер, көтеріліс қарсаңындағы жалпы ахуал баяндалады.
1920-30 жылдары Бұқтырма өлкесіне, Зырян ауданына жалпы сипаттама:
оның географиялық орналасуы және табиғи - климаттық жағдайы, тұргындардың
әлеуметтік құрамы және экономикалық дамуы.
Көтеріліске дайындық барысы толық қарастырылған.
Кулақтарға, орташа шаруаларға зорлық-зомбылық тарихи деректермен
дәлелденіп көрсетілген.
Екінші бөлімде көтерілістің жүру барысы баяндалған. Көтерілістің
басталуы, көтерілісшілердің қимылы, жазалаушы отрядтардың,
көтерілісшілермен келіссөз жүргізбестен, оларды қаталдықпен басып-жаншуы.
Ф.Д.Толстоуховтың Қытайға қашуы. Оның Зырян ауданына қайтып оралған кезде
өлтірілуі. Бұл көтерілістің салдарлары жан-жақты ашылып көрсетілген.
Бітіру жұмысының тақырыбына арналған әдебиеттер саны өте аз.
Жалпы тарихи зерттеулерден, жерлесіміз А.Кратенко еңбегіне назар
аударуға болады. Ол көтерілісті көзімен көрген адамдардың естеліктерін
келтіреді. Астық дайындау, тәркілеу, зорлық - зомбылықтарын ресми
мәліметтермен дәлелдеп көрсетеді.
Сонымен қатар, белгілі тарихшы Т.Омарбековтың еңбегін айрықша
көрсетуге болады. Архив деректері бойынша көтерілістің барысын және
себептерін ашып көрсетті. Көтерілістің қозғаушы күші мен сипатына анықтама
берді. Күштеп ұжымдастыру мен тәркілеудің ауыр зардаптарын көрсетті.
Көтеріліске шаруалардың (ауқатты шаруалар) әділетті наразылығы деген
лайықты баға берді.
Г.Ф.Дахшлейгер, К.Нұрпейісов еңбектерінен Қазақстанда ұжымдастыру
қалай жүргізілгені туралы мәліметтер берілген. Бұл зерттеушілер колхоз
құрылысының дамуын, статистикалық мәліметтер бойынша қарастырды. Мұнда
қанша кулак-бай шаруашылықтары жойылды, қанша сомадағы мүлкі, мал басы
тәркіленді, осының бәрі цифр тілімен айқын көрсетілген. Шаруа бас
көтерулеріне, олар антиколхоздық, контрреволюциялық көтеріліс деп баға
берді.
А.Изотовтың еңбегінде Ф.Д.Толстоухов есімі кездеседі. Нақты
мәліметтер мұнда көп емес. Онда, жераударылған эсер Ф.Д.Толстоухов он жыл
бойы Зырян ауданының Пихтовый ключ селосында мұғалім болғаны баяндалады.
"Солнечная" пролетарлық коммуна тарихын жаза отырып, автор Ф.Д.Толстоухов
тарихи тұлғасына назар аударды, себебі: оның шаруа мәселесін шешуде,
эсерлік көзқарасын большевиктік А.Климкевич және К.Михалкович көзқарасымен
салыстырады.
Әсерлердің идеалы – аграрлық-шаруа мемлекеті, онда жалдамалы еңбек
болмайды. "Осының арқасында,- деп жазды А.Изотов - Толстоухов патша
жандармдар қудалауына ұшырады, Сібірге жер аударылды" - Ф.Д.Толстоухов,
деревняның қозғаушы күші ауқатты шаруалар деп есептеді. А. Изотовтың бұл
еңбегінде эсер Ф.Д.Толстоуховтың көзқарасы толық берілген.
Мынандай жергілікті мерзімді басылымдарда, "Семь дней", "Рудный
Алтай", "Заря Востока", "Алтайский строитель", жергілікті өлкетанушылар:
М.Мусин, А.И.Дроздов, С.Д.Ханников, С.Комов, В.Никифоров, А.Кратенко
мақалалары жарияланды. Бұларда негізінен көтеріліс барысы жазылған.
Ф.Д.Толстоуховтың жеке басына тоқталады. Әсіресе, Меңғали Мусиннің
мақаласын айрықша айтуға болады. Ол көтерілістің қарсаңын, басталуын және
барысын толық, әдеби тілмен жазған.
Көтерілістің куәгерлері А.И.Дроздов, С.Д.Ханников естеліктері де
қызығушылық тудырады.
Республикалық мерзімді басылымдарда: "Ақиқат", "Егемен Қазақстан",
"Қазақ тарихы", "Арай", "Қазақ әдебиеті", "Қазақстан коммунисі" және
т.б. Т.Омарбековтың, М.Қозыбаевтың, т.б. тарихшылардың статьялары басылған.
Онда жалпы Қазақстандағы тәркілеу мен ұжымдастыру жүргізілу барысы
көрсетілген.
Бітіру жұмысын жазу барысында архив құжаттарын табу өте қиын болды.
Мұның себебі: көп құжаттар ҮҚК (Ұлттық Қауіпсіздік комитеті) архив
қорларында "құпия" белгісімен сақтаулы.
Бірақ, соған қарамастан, Алматы қаласындағы Қазақстан Республикасы
орталық мемлекеттік архивтен тарихи құжаттар табылды.
141-қор, 1-т., 5191-істе 1930-жылы жазаланған шаруашылықтар саны
көрсетілген.
Шығыс Қазақстан облыстық мемлекеттік архивінің Зыряндағы
бөлімшесінен, сол жылдардағы оқиғаларды көз алдымызға көрсететін кұжаттар
табылды. 277-қордан, 1 - тізбе, 349 –іс бойынша өлкенің 1920ж. кейінгі
әлеуметтік-экономикалық дамуы мен саяси жағдайы туралы құжаттар алынды.
Бітіру жұмысының іс жүзіндегі маңызы: тарихымызға әлі күнге дейін
зерттелмей келген осы "ақтандақты" зерттеу, одан тарихи тағылымдар алу
кейінгі ұрпаққа қажет.
1 ЗЫРЯН ЖӘНЕ ӨСКЕМЕН АУДАНЫ Ф.Д.ТОЛСТОУХОВ
БАСТАҒАН ШАРУАЛАР КӨТЕРІЛІСІ ҚАРСАҢЫНДА
1. Ірі бай және кулак шаруашылықтарын тәркілеу (конфискация)
1927 жылы қараша айында Қазақстан Партиясының VI конференциясы
байларды экспроприациялау туралы мәселені талқылап, "ірі байлардың малы мен
құрал-сайманның бір бөлігін тартып алуға жол беруге" болады, мұның өзі
"ауылды орташыландырып, оның өңдіргіш күштерін дамытуына және
пролетариаттың ауылдағы еңбекші бұқарамен одан бүрыңғыдан да нығайта
түсіруге" жеткізуі тиіс деп санады.
1927 жылы желтоқсан айында ірі байлардың шаруашылықтарын тәркілеу
туралы заң жобасын әзірлеу үшін комиссия құрылды. Ол қазақ өлкелік
комитетінің бюросында қаралып, нақтылына түскеннен кейін оны БК(б)П Орталық
комитет пен Бүкілодақтың Орталық Атқару комитеті мақұлдады. 1928 жылы 15
тамызда өлкелік комитет науқанға тікелей басшылық ету үшін комиссия құрды.
27 тамызда республиканың Орталық Атқару Комитеті мен Халық
Комиссарлары Кеңесінің мәжілісінде "байлардың шаруашылықтарын тәркілеу
туралы" қаулы қабылданды. Республика округтерінде тіркелеуді жүргізу
жөніндегі уәкілдер тағайындалды. Науқан қортындылары туралы деректі
материалдарға қарағанда, іс жүзінде 696 шаруашылық тәркіленіп, олардың 619-
ы өздері тұратын округтен тыс жерлерге және аударылған. Олардан 145 мың мал
(ірі караға шыққанда) экспроприацияланған. 114 мыңға шуық мал колхоздар (29
мың, яғни 26 %) мың кедей-батырақ қожалықтары (85 мың, ягни 74 %) арасында
қайта бөлісіне түскен. Малдан басқа 633 киіз үй, 475 үй, 44 қамба, басқа да
534 қора-қопсы, 108 соқы, 113 тырма, 248 пішен шапқыш, 1367 арба т.т.
экспроприацияланған. Келесі, 1928-1929 салық төлеу жылы, салық негізі
елеулі түрде өспесе де, 1927-1928 жылмен салыстырғанда салық ауыртпалығы
98,8% артты.
Егер 1927-1928 жылы 9,6% ауқатты-кулак шаруашылықтары ауыл шаруашылық
салығы жалпы сомасының 57,3% өтесе, 1928-1929 жылы - 76,2% өтеді, салық
салу нормасының күрт өсуі әсерінен шаруашылықтардың едәуір бөлінгенде, сол
жылдардагы терминологияны қолдансақ, "кулактар өздігінен тәркіленді" немесе
қалаға кетіп немесе табыс көздері мен қызмет формаларын өзгертіп,
шаруашылықтың азат болды.
Ұжымдастырудың төтенше сипаты кулактар мен байларды жоюдың
мемлекеттік бағытын жүзеге асыру ауқымында өрістеген шараларда ерекше
күшпен көрінді. Жергілікті органдарга жіберген деревняларда жойылатын кулак
шаруашылықтарының үлес салмағы шаруашылықтың жалпы көлемінде қарағанда 3-5%
аспау керектігі айтылған. Бірақ көптеген аудандарда кулактардың саны бұған
жетпей калды. Сондықтан, кулакқа жатқызу саны барлық жерде жаппай ең жоғары
шекті деңгейге "көтерілді". Мұндай "жетістікке" жетудің сырын түсіндіру оп-
оңай: нағыз қанаушы элементтермен қоса дәулетті және орта шаруалар да
кулакқа жатқызылды. 1930-1931 жылдары "кулактың жер аударуға" жіберілген
Қазақстан шаруаларының саны толық емес деректер бойынша 6765 адамға жеткені
мәлім.
Бұған қосымша болған тағы бір нәрсе, жаңа экономикалық саясат
жылдарында бай мен кулакқа шаруалардың қандай әлеуметтік топтары жатады? -
деген нақты сұраққа жоғарғы кеңес өкіметі органдарының айқын жауап бере
алмай, бұл мәселенің өз шешімін таппай келуі еді [12, 8].Бай – кулактарды
қожалылықтарының белгілерін анықтау мәселесі алғаш ССРО ОАК мен ХКК 1929
жылы 20 ақпандағы "Еңбек туралы заңдар кодексін кулактар шаруашылықтарында
колдану тәртібі туралы" және ССРО ХКК 2000 жылдың 21 мамырындагы
"Еңбек туралы зандар кодексі қолдануға тиісті кулактар шаруашылықтарының
белгілері туралы" қаулыларында алғаш рет айтылды. Осы екі қаулының
негізінде ҚАССР ХКК 1929 жылының 10 қазанда соңғысына аттас каулы
қабылдады. Бұл заңдар бойынша Қазақстанда бай-кулактар қожалығына
төмендегідей белгілері бар шаруашылықтар жатқызылады:
а) жеке ауыл шаруашылығы салықтары салынса;
б) жалдамалы еңбек үздіксіз пайдаланылса;
в) диірмендері, майшайқағыш, жарма тартатын машиналары немесе тары
ақтайтын диірмені және тағы басқа кәсіпорындары барлар;
г) Мүшелері саудамен, алыпсатарлықпен, дәлдалдық сауда-саттықпен және
тағы басқа еңбексіз табыс табу мен айналысса, соның ішінде дінге қызмет
етсе.
Осы белгілердің бірі байқалған кез келген шаруа шаруашылығы, бірыңғай
ауыл шаруашылығы салығын салған кезде ондағы жан басына шаққандағы табыс
300 сомнан, ал әр шаруашылыққа бөлгендегі - 1500 сомнан асатын болса бай-
кулак шаруашылығына жатқызылды.
Осылайша аталған заңдар шын мәнінде меншігінде мал-мүлкі бар кез
келген шаруа шаруашылығын бай-кулакқа жатқызып айыптауға негіз қалап берді.
Шаруалардың әлеуметтік құрамынан кулакты ерекше жау тап ретінде бөліп алып
көрсету - И.Сталиннің осы жылдары ұстанған нақты мақсаты міне осындай. [23,
27] БК(б)П ОК мен орталық бақылау комиссиясың пленумында 1929 ж. сәуірде
сөйленген сөзінде ол: "Кедей-жұмысшы табының тірігі, орташа-одағы, кулак —
тап дұшпаны" [13, 43], деген тезисті ұсынса, ол өзінің осы жылғы 27
желтоқсанда марксист аграршылар конференциясында сөйлеген сөзінде
кулактарға ашық шабуыл жасауға шақырып, бұл "дегеніміз - кулактарды қирату
және оларды тап ретінде жою деген сөз" екенін атап көрсетті [13, 184 б.].
Сөйтіп И.Сталин осылайша кеңес үкіметі басшылығының "соңғы уақытта
кулактардың қанаушылық тенденцияларын тежеу саясатын кулактарды тап ретінде
жою саясатына" көшкенін алғаш рет айқын мәлімдеді [13, 186 б.].
Кулактарды тап ретінде жоюға байланысты нақты шараларды белгілеу үшін
БК(б)П ОК 1930 жылы 15 қаңтарда В.М.Молотов басқарған арнайы комиссия
ұйымдастырды [4, 206 б.].
1930 жылы 30 қаңтарда БК(б)П саяси бюросының "Жаппай колликтивтендіру
аудандарындағы кулактар қаулысы жарық көрді және ол дәл осы күні телеграф
арқылы барлық жергілікті партия ұйымдарына жіберілді" [5, 54 б.].
Бұл қаулыда жаппай ұжымдастыру аудандарында арендаға, жалдамалы
еңбекті пайдалануға тиым салынды, кулактардың мал-мүлкін кәпескелеуге
рұқсат берілді.
Кулактар үш топқа бөлініп жазаланатын болды. Алғ, яғни
контрреволюциялық актив тұтқындалып сотқа берілуі, ал ірі кулактар жаппай
ұжымдастыру аудандарынан солтүстікке немесе алыс аудандарға жер аударылуы
және соңгы топ - қалған кулактар отбасылары өздерінің аудандарында
колхоздар бөлген жаңа жерлерге қоныстандырылуы тиіс болып белгіленеді.
Қаулылар басқа да мемлекеттік органдардың әсіресе сот жазалау
органдарының ерекше белсенділігін туғызады. Олар өз кезегінде өздерінің
округтік, аудандық органдарына бай-кулактарды жоюға байланысты жаппай жедел
тапсырмалар бере бастады. Назар аударар нәрсе, сот - жазалау органдарының
жергілікті жерлерге жөнелтілген жабық нұсқаулары өздерінің шектен тыс
қаталдығымен, кейде тіптен адамгершілік қасиеттерден жұрдайлығымен
ерекшеленді.
Мысалы, ССРО Заң халқалы Н.Янсеннің өзі қол қойған, барлық өлкелік,
облыстық прокурорларға және автономиялық республикалардың Заң халкомдарына
1930 жылы З ақпанда жолданған көлемді нұсқауда кулактардың бірінші
категориясын - "контрреволюцияшыл кулак белсенділерін оларды концлагерге
қамау арқылы жедел жою" ұсынылса, ол қастандық актілерін ұйымдастырушыларға
контрреволюциялық бас көтерулер мен көтерілісшілер ұйымдарына дем
берушілерге ату жазасын қолдану ұсынады [27,12 б.].
Кулактарды жазалау колхоз мүшелерінің жалпы жиналысында, батырақтар
мен кедейлер жиналыстарында жүзеге асырылатыны атап көрсетіле тұрса да,
кулактардың бірінші категориясына қарсы шаралар өзіне өлкелік партия
комитеті өкілі мен өлкелік прокурор мүше ОГПУ жанындағы Ерекше мәжіліс
сеніп тапсырған құқтар негізінде ПП ОГПУ арқылы жүргізілетін болды.
Жасырын нұсқау прокурорға қарсылық білдіру құқын аса абайлап
пайдалануды ұсынып, мұның өз шаруалардың кедейлер мен орташалар бөлігінің
мүддесін білдірсе ғана мүмкін екендігін ескертті. Яғни, жазалауға ұшыраған
шаруалардың ауқатты бөлігі өзінің конституциясында белгіленген азаматтық
құқтарын пайдалану мүмкіндігінен айрылды.
Осы жабық нұсқауда концлагерге айдалған кулактар отбасыларының өздері
бұрын мекендеген жерлерде қалдырулары мүмкін екендігі де айтылды. Бірақ
оларды құдалаудан қорғау туралы ешқандай да шаралар белгіленген жоқ. Яғни,
бай кулак отбасы мүшелері алдында ешқандай кінәлары болмаса да қорғансыз
калдырылды.
Ал енді кулактардың мал-мүлкін кәмпескелеуді міндетті түрде ауылдық
кеңес төрағасы және колхоздың, батырақ-кедейлер тобының және батырақ
комитеттерінің өкілдерінің қатысуымен аудандық атқару комитетінің ерекше
уәкілі жүргізуі тиіс болды. Кәмпескеленуге 500 сомнан жоғары қарай барлық
қаражат жатты. Кәмпескеленген дүние колхоздың бөлінбес қорына берілетін
болды.
Кулактарға өз беттерінше көшуге, мал - мүліктерін сатуға тиым
салынды.
Қазақстанның өлкелік прокуратурасы 1930 ж. 25 наурызда өзінің
жергілікті жерлердегі прокуратура органдарына жолдаған жабық нұсқау хатында
"кулактарды кәмпескелеудің жергілікті жерлерде партия мен үкіметтің 1930ж.
1 ақпандағы нұсқауларын көпе - көрнеу бұрмалау түріне ие болып бара
жатқанын ескертті. Бай - кулактар ғана емес, агрономдар, дәрігерлер,
орманшылар, мектеп қызметкерлері де кулакқа жатқызылып, кәмпескелене
бастады" [28, 14 б.] .
Кулакқа жатқызу идеологиясы кейіннен шаруаларды бұрын – соңды болып
көрмеген кең көлемде жазалауға ұласқанын айту керек. Мәселен, 1932ж. 7
тамызда "Мемлекеттік кәсіпорындардың, колхоздар мен кооперативтердің мүмкін
қорғау және қоғамдық (социалистік) меншікті нығайту туралы" Заң қабылданды.
Заңда ату жазасы, ал жеңілдікті жағдайда мүмкін тәркілеп, 10 жыл түрмегс
қамау жазасы көзделді. Конституцияга қарсы осы норма колданылған алғашқы
жылдың өзінде Қазақстанда 33345 адам сотталды.
КСРО Халық Комиссарлары кеңесі жанындағы мемлекеттік біріккен саяси
басқарма ПП-сының органдары 5 жыл ішінде, яғни 1929-1933 жылдары Қазақ АКСР-
інде, толық емес деректерге карағанда, 9805 - і қарап, 22933 адам жөнінде
шешім қабылдады, соның ішінде 3386 адам - ату жазасына, 13151 адам 3 жылдан
10 жыл мерзімге дейін тұтқын лагерьлерінде ұстау жазасына кесілді.
Асыра сілтеулер ОГПУ жанында жұмыс істейтін үштіктер жұмысында да аз
болған жоқ. Сондықтан да бұған РСФСР Заң Халкомы Н.Янсеннің өзі және ОГпу
прокуроры орынбасары Ланда бірнеше рет назар аударып, жергілікті жерлерде
орын алған олқылықтарды жөндеу туралы арнайы нұсқау хаттар жолдауға мәжбүр
болды. Олардың 1930ж. 3 сәуірдегі осындай нұсқауында ОГПУ үштіктері
концлагерге қамауға үкім шығарғандар арасында "орташалардың тіптен
кедейлердің жоғарғы процентін байқалғаны" атап көрсетіліп, бұл істе абай
болу қажеттілігі ескертілді, сондай-ақ "қаулыларды қайта қарау және
қамалғандарды мерзімінен бұрын босату" ұсынылды [29,15б.].
Келесі, 1930 жылы 8 мамырда жергілікті жерлерге жөнелтілген нұсқау-
хатта жоғарыда аталған кісілер ПП ОГПУ үштіктер жұмысында орын алган және
тексеру барысында ашылған кемшіліктерді тіптен нақтырақ көрсетті. Бұлардың
кейбірі төмендегідей.
Кеңес өкіметіне қарсы насихат жүргізді (ҚК 58-10 тармагы) деген бір
ғана іс бойынша бірнеше адамды соттау әдетке айналған;
Олардың контрреволюциялық топтар немесе ұйымдар кұрғанын дәлелдейтін
мәліметтер жоқ болса да олар ҚК 58-11 тармағымен айыпталған;
Оның үстіне бұлардың бәріне дәлел жеткіліксіз бола тұрса да
әлеуметтік қорғаудың жоғарғы шарасы (ату) қолданылған (сонда, 25-П).
Кулактарды тап ретінде жою науқанында асыра сілтеушілер эжуалаған
И.Сталин сонымен қатар кулактарға қарсы күшейте түсуді талап етті.
"Кулак - Совет өкіметінің қас жауы", - деген өзінің белгілі тезисін берік
басшылыққа алған ол, "бұдан былай ол бүйірлерге, қанішерлерге шыдаудың
қажеттілігі жоқ", - дей келе кулактарды жою саясатын большевиктерден
"табандылықпен, дәйектілікпен жүргізуді" талап етті [13, 244-245 б.].
И.Сталиннің осы нұсқауын орындауға немқүрайлы қарағандар жергілікті
жерлерде жаппай жазаланды. Мысалы, Балқашин, Ертіс, Баянауыл, Атбасар,
Социалистік, Преснегорков аудандарының прокурорлары "кулактар, байлар және
ауқаттылар элементтерін" сот және әкімшілік жолмен жазаға тартпағандары
үшін республика заң халкомының және прокуратурасының шешімімен баспа сөзде
ашық сынға алынып, жазаланды [30,65 б.].
Мұндай бағыт түрмелер мен концлагерлердің бай-кулак ретінде
айыпталғандарға лық толуына алып келді. Қазақстанда қамаудағылар саны 22000
адамға жетті.
1.2 Көтеріліс себептері
Күштеп коллективтендіру бағытының бірінші кезекте ауқатты шаруалар
тарапынан ашық қарсылыққа кездесетінін 1929 жылы тәжірибесі нақты көрсетіп
берді. Дәл осы жылы бүкіл КСРО-да кеңес үкіметіне қарсы 1300 бұқаралық
шаруалар көтерілістері болды. КСРО-ның 5 аудандарында (Орта Еділ,
Социалистік Кавказ, Орал, Сібір, Орта Азия).
2 мыңнан астам кеңес өкіметінің өкілдері мен қызметкерлеріне қарсы
қастандық әрекеттер жасалды [4, 206 б.].
Шаруалардың әсіресе олардың ауқатты бөлігінің кеңес үкіметіне назары
екенін Қазақстандағы жағдай да дәлелдей түсті. Бір жылдың ішінде ғана
Қазақстанда кеңес өкіметі мен большевиктік партия белсенділеріне қарсы 143
қастандық жасау актілері, 54 бұқаралық бас көтерулер (бандиттік бас
көтерулерді және ауа көшулерді шығарып тастағанда), 17 рет колхоз және
совхоз мүліктерін әдейі өртеу орын алған [31].
Мұның өзі кеңес өкіметінің шаруалардың ауқатты бөлігіне қарсы
жүргізіп отырған ашықтан - ашық жаулық саясатының нақты нәтижесі еді. КСРО
ОАК мен ХКК 1929 ж. 16 қарашада қабылдаған "кулактар зомбылығынан жапа
шеккен адамдарға және _шаруашылықтарға көмек беру туралы" қаулысының
тілімен айтсақ, “кулактарды кеңестерден ығыстыру, астық дайындауларда
қоғамдық ыкпал (зорлық-зомбылық - т.ж.) жасау, ол Қазақстан жағдайында
қазақ байларын жаппай, асқан қатігездікпен тәлкілеу және оларды заңды
меншіктен күштеп айыру, ал өздерін жер аударып, қуғын-сүргінге ұшырату
шаруалардың ауқатты бөлігінің "күшті қарсылыгын туғызды".
Қазақстанның шығысындағы шаруалардың қатал тағдыры туралы көп мысал
келтіруге болады.
Өскемендік П.Ильин өзінің атасынын қайғылы тағдырын былайша
әңгімелейді. Федотовтар от басы Заульбинкада тұрды. Федот Степанович күн
бағыс өсіріп, өнімін май зауытына өткізіп кәсіп қылды. Ауқатты тұрды, бірақ
1930 жылы Федотовтардың бұл "өмірі" аякталды. Ата кәмпескеленді және
жалдамалы еңбек эксплуататоры ретінде сайлау құқысынан айрылды. Жан ұясының
мүлкі тұтқындалды. Архив жазбаларында, оны 515 сом 50 тиынға бағалады.
Қулактардың өндірістері және мүліктері колхоз қорларына өткізілді.
Сол, 1930 жылы Ф.Федотовты тұтқындады және Риддерге жер аударды. 1933
жылы ол түрме бөлмесінде, аштан өлді. Оның барлық кінәсі қоғам алдындағы,
күнбағыс жинау науқанында батрактар жалдаған. Тіпті сол кездің өзінде бұл
қылмысқа жатпайтын.
Сол кездері бұндай оқиғалар сирек емес еді. Орташаларда кулактар
қатарына жатқызылды. Мысалы: Андрей Кириллович және Мария Яковлевна
Фурсовтар Украина тумалары. Таврия селосында бұл семья орташа деп
есептелді. Бірақ 1929 жылы селода колхоз ұйымдастырылғанда, оларды колхозға
қабылдамады. Бірақ ескерусіз де қалдырмады. Үлкен мөлшерде азық -түлік
салығы салынды.
"Отец поле - то засеял, - дейді Елизавета Фурсова, - но не все. И в
конце года необходимое количество зерна сдать не смогли". 1930 жылы Казанда
Андрей Фурсов азық-түлік салығын орындамаған үшін, тұтқындалып бір жылдан
кейін атылды. Әйелі және балаларын үйден қуды, мүліктерін талап әкетті.
Жерлестеріміздің көңіл - күйін, сол жылдардағы газеттен көруге
болады. 1930 ж. 17 наурыздағы "Риддерский рабочий" газетінде Бутаково
селосының мұғалімі Попов, кулактарды тәркелеуге карсы шыққаны жазылған.
Сол газетте "Кулак примазывается" мақаласында Ворощинко жайлы
жазылган, ол былай депті: "Советская власть плохая, так как она
раскулачивает деревню и не дает жить крестьянам".
Қазақстанның шығысында жағдай қалай болғанын Семей ВКП(б)
өлкеліккомның аппараттық бөлімінің жинаған фактілерінен білуге болады.
"Өскемен ауданы. Бобровка селосында, егін егуге өкілдері, тұқым
қорына астық өткізбегендерді суық амбарға қамап, жазалаймыз деп қорқытқан,
бірнеше оқиға тіркелді.
Пролетар, Донской, Бурасинск және Ново-Одесск селолық советтер.
Өкілдер және сельсоветтер тұқым қорына өткізбегендерге заңсыздық көрсеткен.
Барлық қарсыласқандарды қамауға алды (28 оқиға). Барлық мүліктері жазылып
алынды, одан кейін олар колхозға өткізілді. Бұндай шараларға, орташалар мен
қызылармияшылар семьясы да ұшырады (6 оқиға). Барлық тұрғындарға, үйлерінен
қуылған кулак жанұясын, пәтерлеріне кіргізуге тиым салынды".
"Богословка. Өкіл Богомолов тапаншасымен қорқытты, мүліктерді тартып
алды. Тіпті тауықтарды тартып алып, сельсовет ауласына қамады, жем
бөлмегеннен олар қырыла бастады. Тартып алушылық кезінде, партия мүшесі
Дордей, ауқатты Крутозеровты ұрып-соқты. Ол (парртия мүшесі) кулактан бір
қап кепкен нан (сахар) тартып алып, сонымен бірге оны ұра бастады".
"Шемонаиха ауданы. Красный Яр селосында 30 орташа сатылды.
Шемонаихада 2 кедей сатылды" (распроданы).
"Акгукинский сельсовет. Өкіл Улибаев тұрғындармен жандармша
сөйлеседі, тұқымды талап еткенде, адамдарды иттер деп атады".
"Бұрасинский ауданы, с. Сосновка. Өкіл Макаренко тұгқын корына астық
өткізбеген сегіз орташаны тұтқындады. Коммунистер пісірілген үйректерді
және тіпті балалар ойыншықтарын тартып алды."
"Сосновка. Бірқатар кулактарды тұтқындағаннан кейін, партия ұялары
бір апта бойы қосымша тінтулер жүргізді. Барлық азық - түлікті алды. Кулак
Платоновтан 7 пұт ет алынды. 23 кг колхозшыларға тегін таратылды. Етті
және картопты бөліске салғанда, тең бөлінбеді. Бұл мәселе тіпті сельсовет
жиналысында көтерілді".
Сол жылдары кулактарға қарсы күрестің аяусыз жүргізілгенін, сол
жылдардаға газет материалдарынан көруге болады. "Советская степь"
газетінде, 1929 жылы 27 қыркүйектегі нөмірде былай деп жазылған: "Бой
начался ... Хлебозажимщики - кулаки зверски оскалились на
хлебозаготовительную работу. Новое в компании - доведение планов заготовок
до отдельного кулака и зажиточного вызывает свирепое сопротивление
антисоветской части деревни. Классовый бой в деревне вокруг нового хлеба
разгорается..." Сол газеттің тағы бір мақаласынан үзінді: "Кулаки и
спекулянты - самые злейшие и самые опасные враги в борьбе с нами не может
быть никаких церемонии. Мы не можем сейчас допускать, чтобы кучка
отьяленных врагов Советской власти набивала себе карманы, играя на срыве
хлебозаготовок".
Көріп отырғанымыздай, деревнядағы еңбекқор халықты, большевиктер
кулактар қатарына жатқызды.
Оның үстіне, Қазақстан Совнарком председателі Исаевтің указы шықты,
бұның мәтінін аудармай сол күйінде беруді жөн деп санады: "Каждая байское,
кулацкое, зажиточное хозяйство должно сдать все излишки хлеба не позднее 1
ноября 1929 года. На несдатчиков будет наложен штраф в пределах
пятикратного размера лоимости подлежащего сдаче хлеба. Если не заплатить и
штраф, то осудят по статье 61-й".
10000 орташа шаруашылықтар кулак шаруашылық қатарына қосылды. 1929
жылы ұйымдастырудың алғашқы сәтінде ғана 56498 шаруа жауапқа тартылды, оның
34 мыңы сотталды, сотталғандардың 8% кулактар еді.
Жағдайдың ушығы түсуіне И.Сталиннің 1929 жылы Бухарин тобына соққы
берген БК(б)П Орталық Комитеті сәуір Пленумында сөзі де қамшы болды.
"Мысалы, - деп атап көрсетті И.Сталин, - Қазақстанда біздің үгітшілсіз
елімізді қамтамасыз ету үшін астық беріңдер деп астық ұстаушыларға екі
сағаттай үгіт айтқанда, аузына трубкасын тістеген кулак түрегеліп: "Сен
билеп жібер, шырақ, сонсын мен саған бір-екі пұт астық берейін" депті.
Бай-кулактарды сұмпайы етіп көрсеткен И.Сталиннің бұлсөзі
Голощекиннің Қазақстандағы байлар мен кулактарға қарсы жартылай әскери
сипаттағы төтенше жорығын нақты мақұлдаумен бірдей еді. Сөйтіп,
Қазақстанның өлкелік партия комитетінің және округтік партия комитеттерінің
жандарынан байлар мен кулактарды қысқа мерзімде тап ретінде жоюды
басқаратын арнайы "үштіктер" құрылды. Өлкелік партия комитеті жанындағы
үштіктің 1930 жылы қаңтардың 23-інде өткен алғашқы мәжілесінде-ақ
Қазақстанның жаппай ұжымдастыру аудандарының 20000 бай мен кулакты
семьяларымен шұғыл түрде елсіз, жапан далаға жер аудару туралы шешім
қабылдаған.
Кулактар мен байларға мұндай қатал шабуылдың басталуына 1929 жылы
қарашада болып өткен БК(б)П Орталық Комитеті Пленуымында негіз қаланды.
Онда қабылданған "колхоз кұрылысының қортындылары және алда тұрған
міндеттері туралы" каулыда кейбір облыстарды жаппай ұжымдастыру жолына
түсіру кажеттілігі ашық айтылып, сондай-ақ колхоз қозғалысының кеңінен
өрістеуі деревнядағы тап күресінің өршуі жағдайында жүргізілетіні
ескертілді. Қаулыда енді кулактардың тікелей терроры мен қатар күрестің
жасырын, колхоздарды іштен ірітетін әдістерін де пайдаланатыны, сондықтан
да оларға қарсы шешуші күрестің қажеттігі атап көрсетілді. [24, 16-23 б.]
Мал иелерінен малды жаппай тартып алу, әсіресе, КСРО Орталық Атқару
Комитеті (ОАК) мен Халық Комиссарлар Кеңесі (ХКК) 1930 жылы 16 қаңтарда
бірігіп қабылдаған "Малды жыртқыштықпен сойып тастауға қарсы күресу
шаралары туралы" қаулысынан кейін күшейе түсті. Қаулыда аудандық атқару
комитеттеріне "өздері малды жыртқыштықпен өлтіріп жатқан немесе осыған
басқаларды арамдатушы кулактарды" жерден айыруға және олардың мал-мүлкін
түгелдей кәмпескелеуге рүқсат берілді. Сонымен қатар осы кәмпескеленген мал
иелері соттың шешімімен екі жылға дейін бас еріктерінен айырылатынын болды.
Қаулы жеке шаруалар қожалықтарын ғана емес, колхоз мүшелерін жазықсыз
жазалауға да жол ашып берді. Онда "өздерінің малдарын сойып алған немесе
сатып жіберген" шаруаларды колхоздарға қабылдауға тиым салынды. Оның үстіне
осындай әрекеттерге барған колхоз мүшелері колхоздан шығарылуы тиіс болды.
Жағдайдың шиеленісіп, халықтың, әсіресе, шаруалардьщ тарапынан
қарсылықтың күшеюінде БК(б)П мен Кеңес мемлекетінің дінге қарсы, атеистік
саясаты илеулі роль атқарды. Мемлекет азаматтарына ождан және діни сенім
бостандығын салтанатты түрде жариялай отырып, сонымен қатар, ымырасыз
атеистік саясат жүргізді, оны дінге қарсы тағылықтың шектен шыққан үлгісіне
айналдырды, мораль мен құқықтық барлық нормалары ашықтан-ашық аяққа
басылды. Мәселен, Қазақстанда қысқа мерзім ішінде мешіттердің, шіркеулердің
көпшілігі қиратылды.
Күштеп қысым жасау мен дөрекі озбарлыққа қарсылық ауыл шаруашылық
өндірісінің күрт құлдырауынан ғана көрініп қойған жоқ. Бүкіл КСРО-ғы
сияқты, Қазақстанда да халық ашықтан-ашық наразылық көрсетті, ол бірсыпыра
реттерде шаруалардың қарулы қимылдарына ұласты.
1.3 1920-31 жылдардағы Бұқтырма өлкесі
Бұқтырма өлкесі 83-87° шығыс бойлық және 50-51° солтүстік ендікте
орналасқан. Оның құрамына, үш уезд бөліктері кірді: Өскемен, Змеиногорск,
Зайсан.
Батыста, бұл өлке Өскемен уездімен шектеседі, солтүстік және
солтүстік-шығыста Томск губерниясымен, оңтүстікте Зайсан уездімен, оңтүстік-
шығыста Қытаймен шектеседі. Бұқтырма өлкесінің территориясы - 27046 верст2.
Табиғи жағынан таулы өлке (88% территория). Алтай тауының тау
жүйелері бар: Холзун, Листвяга, Нарым, Сарымсақты, Тарбағатай.
Өлке территориясымен, Ертістің оң жағалы салары ағады: Бұқтарма,
Ақбұлақ - Ақ Берел, Ақсу - Белая, Өрел, Нарым, Тургусын. Көктемде және күз
айларында су тасығанда қатынас екі айга үзіледі.
Бұқтырма өлкесі Батыс Сібірдегі ең бай жерлердің бірі болып
-табылады. Тау жоталары қалың орманмен көмкерілген, бағалы ағаштары мол:
сібір бал қарағайы, шырма, қарағай, аққарағай, самырсын, өзендер мен көл
жағаларында қайың, терек, үйеңкі өседі.
Ормандарда аңдар көп болады: марал, бұғы, аю, бұлғын, норка т.б.,
өзендерде бағалы балықтар өте мол: харнус, форель, таймен, сазан т.б.
Бұқтырма өлкесі қоңыржай климаттық белдеуде орналасқан. Жазы жылы,
жауын-шашын мол жауады, қысы - - аязды және қарлы. Жылы кезеңнін үзақтығы
90 күннен 150 күнге дейін.
Өлкенің жазық және тау бөктері территориялары астықты аудандар болып
табылады. Жердің қара топырағы, қүнарлығы, жылы кезеңнін ұзақтығы, жауын-
шашын молдығы ауыл шаруашылық дақылдарының мол өнімін алуга жағдай жасайды.
Өлкеде табиғи жайылым мен шабындық алқаптар бар. Шабындықтар таулы
-орманды зонада, жайылымдық таулы-далалы зонада орналасқан.
Бұқтырма өлкесі ежелден "Арасан" ыстық бүлақтарымен әйгілі, теңіз
деңгейінен 2000 метр биіктікте орналасқан. Рахманов бұлақтарының емдік
қасиеттері мол.
Бұқтырма өлкесі полиметалл рудаларына, әсіресе алтынға өте бай, бұл
жағдай тау-кен өндірісінің дамуына себеп болды.
Бұқтырма ревком инструкторы Ф.Д.Комаров, Бүкілресейлік Кеңестердің 8-
ші съезіндегі баяндамасында былай деді: "В общем, Бухтарминский край из
себя представляет чуть не вторую Калифорнию".
1920 жылы Бұқтырма өлкесінде 125000 адам тұрды, оның ішінде орыстар
67115 адам, қазақтар 33975 адам. Тұрғындардың орташа тығыздығы: 1 квадрат
верст - 216 адам.
Тұрғындардың көпшілігі: егіншілікпен, мал өсірумен, ара ұстаумен,
аңшылықпен, балықшылықпен айналысты.
Жер шаруашылығымен, негізінен орыстар ішінара қазақ тұрғындары да
айналысты. Бидай, арпа, сұлу, тары, картоп, бақша дақылдарын өсірді. Мал
шаруашылығымен көбінде қазақтар айналысты, отырықша тұрғындарда үй
жануарларын ұстады. Негізгі өсірген малдары: жылқы, ірі қара, қой, ешкі, аз
мөлшерде түйе болды. Шаруалар мен казактардың көпшілігі, Бұқтырма
өлкесінде, бай және еркін өмір сүрді. Бұл өлкеге 18 э. қоныстанған олар
помещиктерді білмеді. Революцияға дейін олар әртүрлі кооперацияларға
бірікті: тұтынушы, несиелік т.б. кооперация арқылы олар май айыратын
зауыттар, диірмендер тұрғызды, ауылшаруашылық машиналарын сатып алды.
Өлкеде, ірі шарушылықтары бар, бай шаруа-кулактар аз болмады. Қызыл
партизан В.Ф.Шевченконың естеліктері арқылы, алтай кулактарының жағдайын
көз алдымызға елестетуге болады: "... в селах Зыряновского района
преобладало на 60-70% кулачества, которое имело в своих хозяйствах по 50 и
более лошадей, по 40-50 коров, до 500 ульев пчел, имели маралов, содержали
годовых работников до 5 человек, а в летний сезон до 15-20 человек,
преимущественно казахов, так как это была даровая сила. Более выдающиеся
кулаки: в с.Сенном - Бобровы, в с.Быково - Быковы, в с.Соловьево
Гановичевы, в с.Снегирево - Табаковы, Снегиревы" [26].
Орташа-шаруалардың табыстары өздеріне жетерліктей болды, тіпті
кулактарға ұқсас болды. Демек, кулактық әсерге бейім болды. Өз
шаруашылықтарын жүргізу арқылы олар өздерін қамтамасыз етті, артылғанын
базарға апарып сатты.
Селоларда кедей шаруашылықтар да болды, өмір сүру үшін табысты
шаруашылыққа жалданды. Бірақ олардың бүкіл шаруашылықтағы үлесі аз болды.
Өлкенің байырғы халқы қазақтар арасынан бай топтар шықты. Өз
шаруашылықтарында бірнеше табын малдары, шұрайлы жайлаулары және қыстаулары
болды. Қарапайым малшылардың да мықты шаруашылықтары болды. Өздерін
қамтамасыз етіп, қалған мал өнімдерін сатты және нанға, өнеркәсіп
тауарларына айырбастады. Кедей қазақтар (жатақтар, байқұстар) байлар мен
кулактарға жалданжы, рудниетерде жүмыс істеді.
Малдардың көп болуына байланысты, Бұқтырма өлкесі, Сібірді етпен,
маймен т.б. шикізаттармен жабдықтап тұрды.
Табиғи қазба байлықтардың көптігінен, мұнда алты рудник істеді.
Ішіндегі ең атақтысы Зряновск руднигі. Ол әлемге өзінің алтынымен,
күмісімен, қалайсымен, сынабымен т.б. метелдарымен белгілі.
Зырян ауданы 1928 жылы 1 шілдеде құрылды. 1929 жылы 1 қаңтарда 48634
адам өмір сүрді, көпшілігі шаруалар, тек 2% жұмысшылар мен қызметкерлер. 30
ауылдық кеңес болды.
1928 жылы 1 маусымда шаруалардың 1,8% колхоздарға кірді. 10
шаруашылықты біріктірген 17 колхоз болды. 1929 жылдың аяғында 46 колхоз
болды, әрқайсысында 24 шаруашылық болды.
1934 жылы 10 шілде де 84 колхоз ұйымдастырылды, 8078 шаруашылық
біріктірілді, бұл барлық шаруашылықтың 71%-і.
Зырян ауданында табыс және астық еңбек күн бойынша бөлінді.
1931 жылы 1 ақпанда ауданда 73 колхоз болды, 3750 шаруашылықты
біріктірді немесе 33,5%.
Зырянда ұйымдастыру 1941 жылы 1 қаңтарда аяқталды – 97,9%. Ауданда 54
колхоз, соның ішінде 3 қазақ колхозы болды [15,1-2 б.].
1929 жылы мамырда Зырян поселкасына Федор Толстухов көшіп келді.
Уезд, одан кейін аудан чекистеріне, Толстухов өзінің кулактық көңіл-күйімен
белгілі еді. Деревняда коммуна, артел, колхоз құруға қарсы болды. Бірақ ол
қулықпен, жасырын әрекет етті. Әйтпесе, чекисттер оны бұрынғы қызметіне
қарамастан, алысқа жер аудар еді.
Бірақ көптеген жерден, ол өзін-өзі "жер аударды" - Қиыр Шығысқа.
Барлық жиған тергенін әйеліне қалдырып, өзі бұрын болмаған өлкеге қоныс
аударды. Ол Қиыр Шығысқа, Николаевск на Амур қаласына текке барған жоқ.
Онда керекті адамдармен кездесу үшін барды. Бұл жерде Зинковский Владимир
Дмитриевич және Глухов Павелмен танысты. Олар Бұқтырма өлкесінде
көтерілісті бастау жөнінде ақылдасты. Полковник Зинковский Бүқтырмаға
баруды шешті. Алғашында қыркүйек айында Троеглазовка селосына қоныстанады.
Одан кейін қажетті адам оны районға жібереді.
Толстухов және Зинковский Маньчжурияға баруға тырысты. Онда әскерлер
көсемдерінің бірі, атаман Семенов және Сазоновтармен кездеспекші болды. Сол
үшін, Амурдың жоғарғы ағысымен, пароходпен сапар шекті. Бірақ мақсаттарына
жете алмады, шекарашылар кедергі жасады.
Мамырға дейін портта, Толстухов жұмыс істеп, Бұқтырмага кейін қайтты.
Багажында қысқа стволды 3 жапон винтовкасы және оған 100 патрон болды. Дәл
осындай қару-жарақты, Өскеменге Зинковскийда жеткізді.
Жарты жыл ішінде, контрреволюциялық ұйымдар жүйесін қүрды, Қытай
шекарасынан Новосибирскіге дейін [7, 5 б. ].
Ф.Д.Толстоуховтың күтпеген жерден қайтып оралуы, чекистерге тосын
оқиға болмады. Сібірге кеткен, Ф.Д.Толстоуховтың Николаевск на Амуре
қаласында қоныстанғанын, зыряндықтардан ең бірінші болып аудандық ОГПУ
бөлімі білді. Оның Пихтовый ключтегі көршісі кулак Родион Бородулинге
жазган хатын ОГПУ қолына түсірді. Ф.Д.Толстоуховтың хат жолдарынан,
шаруаларға қиын заман келе жатқанын, соған дайындалу керектігін оқуға
болады. Оған келген хаттарда да өмірдің ауырлығы жазылған. Әр селолардан
келген екі-үш хаттарда: Толстоуховтың қайтып оралуын өтінген. Қалай
болғанда да, Федор Дорофеевич өзін көп тостырмады.
Жұмысқа орналасу үшін еш жерге сұранбады. ОГПУ - дың аудандық
бөлімінің бастығы Семен Низюлько, райком бюросының мүшесі Михаил Федорович
Ивановпен ақылдасып, Толстоуховқа заготживсырья конторасының директор
қызметін ұсынды. Федор Дорофеевич былай деді: "Мемлекеттік қызметті
қаламаймын. Жалпы кызметке келгім келмейді. Шаршадым. Өз хуторыма оралуға
бел будым. Ара ұстаймын, тыныш өмір сүремін" [20, 5 б.].
Пихтовый ключ деревнясында оның бес қабырғалы үйі болды. Бұнда
бірнеше жыл тұрды, ұстаздық етті. Әйелі Ангелина Германовна Михайловамен
айырылысқаннан кейін, тұрғылықты жерін ауыстыруға шешім қабылдады.
Ангелина Германовна, балалары үш - қызы және ұлымен Зырянға қайтып
оралды. Оны аудандық білім беру меңгерушісі етіп тағайындады. Оның
күйеуінен айырмашылығы - коммунист еді.
Бұрынғы эсер Толстоухов өзінің пікірлерінен, патша режимінен жапа
шекті және Закавказьеден батыс Сібірге жер аударылды. Большевиктердің "жер
- шаруаларға" ұранын қолдап, соларға қосылды. Бұл ұран эсерлердің идеялық
мүдделеріне сәйкес келді. Қызылдар жағында, "шаруалар ісі үшін"
колчакшылармен күрескен Федор Дорофеевич, жерге қожайын шаруа емес,
коммуна, артель, колхоз болатынын күтпеп еді.
1929 жылы қыркүйек айында Толстоуховты қолдаушылардың үлкен бөлігі
жиналды. Енді, бірінші съезд шақыру қажеттігі туындады.
Екінші, соңғы съезді жаздың алғашқы айында өткізу жоспарланды.
Съезд Ерофеевка селосында өткізілді. Съезде жан-жақтан келген
делегаттар өз ауыр жағдайларын ашына баяндады. Орловкадан келген Прокофьев
өз селосындағы көктемгі "нан дайындау" жайлы айтты. Селоға партияның
аудандық комитетінің өкілі Краснобородкин келді, село адамдарын жинап,
мемлекетке 2000 пұт астық өткізуді міндеттеді. Екі апта ішінде
өткізбесеңдер сотқа тартыласыңдар деп қорқытты.
Съезде Зенковский сөз сөйлеп, большевиктердің іс-әрекеті жайында
айтып, газет материалынан дәлел келтірді.
Съезд іс-әрекет тактикасын жасады. Құпиялыққа назар аударылды.
Қозғалыс штабын сайлады, "Азаматтарға", "Коммунистерге",
"Қызылармияшыларға", "Қытайға" үндеулер қабылданды.
Бұл үндеулер архив материалдарынан табылды.
№9460 10-шілде, 1930 ж.
БК(б)П өлке комитетінің жауапты хатшысы жолдас Рошалға.
Біздер 30-ші мамырда Семей округінің Зайсан қ., Зайсан қалалық
кеңесінің есепшісі Дериглазов Василий басқаратын Толстоуховтың қазіргі
ұйымының бөлімін жойдық. Бөлім өзінің ықпалымен Зайсан қаласы мен Қаратал,
Кендірлік және Мұжықсу поселкаларын қамтыған. Іс бойынша 32 адам
тұтқындалды. Тінту барысында әр түрлі оқ дәрілер мен атылатын 9 қару,
Тостоуховтын бандасынан азық-түлік алу үшін алынған 117 сом кеңес ақшасы
және көшірмесі төменде қосымша беріліп отырған үндеу табылды. Қосымша бар,
ол 5 беттен тұрады [32,12 б.].
Бұл құжатта Қазақстан ПП ОГПУ-ның жауапты жетекші қызметкерлері
әйгілі Альшанский мен Лавров қол қойған.
Қызыл әскерлер
Халық көтерілді. Сіздердің әкелеріңіз бен ағайындарыңызда
диктаторлардың, коммунистердің езгісіне мұнан әрі төзетіндей күш жоқ.
Сіздер шаруалардың балаларысыздар ғой. Сіздердің міндеттеріңіз - халыққа
көмектесу. Сіздердің міндеттеріңіз - найзаларыңызды коммунистерге қарсы
бұру. Қызыл армия өкімет басына халықты тұншықтырушыларды алып келді. Қызыл
армияның өзі енді өзінің кінәсін түзетуге міндетті. Сіздер алдандыңыздар.
Коммунистер бостандықты уәде етті, ал, аштық пен түрмені берді. Елді о
шетінен бү шетіне дейін қайыршыландырды. Ешбір кінәләрі жоқ сіздердің
жүзмыңдаған әкелеріңіз бен туыстарыңыз түрмелер мен айдауларга және
концлагерлерге - осы "кеңестік каторгаларға" барып жатыр. Мыңдаған адамдар
ГПУ подвалдарында азап шегуде. Билікке жабысқан коммунистер Польшаға және
т.б. елдерге халықтың байлығы - алтынмен, аң терісімен төленуде. Астығы бар
елді аштыққа және өлімге ұшырата қаптарын тізіп тапсыртуда. Бұл бостандықты
тұншықтырушылар шетелдік жаулардан қорғануға қарағанда, алданған қызыл
әскерлер көмегімен қарусыз халықты таптап тастау оңай десе қатты
қателеседі.
Халық төскейге шыққан басқыншыларды жоқ қылады. Бүкіл елде көтеріліс
жалындауда.
Қызыл әскерлер, сіздер халықтың ұлысыздар, оған көмектесу - сіздердің
міндеттеріңіз.
Коммунизм езгісі жойылсын!
Азат еңбек жасасын!
Барлық халық сайлаған өкімет жасасын!
Азаматтар
1917 жылы ақпанда сіздер патша үкіметін жойдыңыздар, ал, қазанда
зорлықшыл коммунистер жерді, еркіндікті және жер бетіндегі барлық игілікті
уәде етіп, өкіметті басып алды. Барлық осы астамшылықты сіздер жеке
бастарыңыздан кешіріп жатырсыздар.
Азаттық орнына - түрме мен айдау, жер мен еркіндік орнына - өлім мен
аштық. Бір минутке де кешіктіруге болмайды. Ұлы күрестің сағаты туды.
Азаматтар ұмытпаңыздар және минут сайын естеріңізде болсын:
Зорлықшыл диктатор коммунистер жойылсын!
Өкіметті басып алушылар жойылсын!
Ұлы азат халық жасасын!
Барлық халық сайлаған өкімет жасасын!
Коммунистер
Өздеріңіздің көсемдеріңіз сіздерді сатып кетті. Тек диктатура арқылы
дүниені социализмге апаратындарыңызға сендіңіздер. Әлі де кеш болмай
тұрғанда бұл сандырақты лақтырып тастаңыздар! Қантөгіс жасаумен сіздер
дүниежүзін социализмнен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан және шет елдер тарихы кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
тақырыбы: ТОЛСТАУХОВ КӨТЕРІЛІСІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ЗЫРЯН ЖӘНЕ ӨСКЕМЕН АУДАНЫ Ф.Д.ТОЛСТОУХОВ БАСТАҒАН ШАРУАЛАР КӨТЕРІЛІСІ
ҚАРСАҢЫНДА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.1Ірі бай және кулак шаруашылықтарын тәркілеу
(конфискация) ... ... ... ... ... .8
1.2 Көтеріліс
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...14
1.3 1920-31 жылдардағы Бұқтырма
өлкесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2 Ф.Д.ТОЛСТОУХОВ БАСТАҒАН ШАРУАЛАР КӨТЕРІЛІСІ ... ... ... ... ... ..32
2.1 Көтеріліс
барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..32
2.2 Көтерілістің жеңілуі және
салдарлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..48
КІРІСПЕ
Қазақстан тәуелсіз, егеменді мемлекет болғаннан бері, шындық
толыққанды мағынада айтыла бастады. Егер осыған дейін бұйрықшыл, әміршіл-
әкімшіл социализм, бюрократтық жүйе жағдайында біздің өмір сүріп, еңбек
еткенімізді, яғни шындықты жартыкеш, екіұшты ғана айта алғанымызды
ескерсек, тарихымыздағы "ақтандақтарға" деген халықтың қазіргі ерен
ынтасын түсінуге болады.
Бірақ, сонау 20-жылдардың соңынан бастап, сталинизм орнықтырған қатал
да қатыгез тәртіп тарихшы ғаламдарымыз бен қоғамтанушыларымызға ақиқатты
ашық және ашып айтуға ешбір мүмкіндік бермей келеді. Тарихтың қасіретті
беттерін жарыққа шығаруға талаптанғандардың тұмсығы тасқа тіреліп, тарихтың
шыңғырған шындығы мүлде құпия архив қойнауында ғана қатталып, жарық дүниені
көре алмай қалған заман еді ол заман.
Рас, жоғарыдағыдай себептермен тарихымыз біржақты, негізінен әміршіл-
әкімшіл коммунистік құрылыс тарихын марапаттау, оған көпшілік қойып
көтермелеу тұрғысынан жазылды. Бірақ, бүған тарихшылар кінәлі емес, оған
кінәлі - сыңар езу коммунистік идеологияның тарихымызға көпе-көрнеу
өктемдік жасауы, оған тізесін батырып, жаныштап бар даусымен сөйлеуге
мүмкіндік бермеуі.
Бітіру жұмысының өзектілігі. Бұнда Қазақстан тарихындағы қайгылы да,
күрделі кезеңі қарастырылады. Бұл кезең: күштеп ұйымдастыру, тәркілеу
нәтижесінде шаруалардың шыдамы шегіне жетті, ақырында ол бұқаралық қарулы
көтеріліске әкелді. Шаруалар көтерілістерінің өрті Қазақстан
территориясының көп бөлігін қамтыды. 1929-31 жылдары 372 көтеріліс болды,
оларға 80 мыңга жуық адам қатысты.
Тарихшы - зерттеушілердің арасында, Ф.Д.Толстоухов бастаған
көтеріліске біржақты баға беру кең тарады, "кулак бүлігі", "кулактық
бандитизм", "қарулы кулактық контрреволюция" және т.б.
Осындай әділетсіз баға және көзқарастардың біржақтылығы,
Ф.Д.Толстоухов бастаған көтеріліс Қазақстан тарихында аса шиеленіскен және
күрделі екендігін бекіте түседі.
Бұл бітіру жұмысы аймақтық зерттеу, оның объектісі. Өскемен және
Зырян аудандарындағы Ф.Д.Толстоухов бастаған шаруалар көтерілісі.
Хронологиялық шектері. 1928-1931 жылдары тарих датаның төменгі шегі,
Қазақстанда ірі шаруаларды және байларды тәркілеудің бастауымен байланысты.
Жоғарғы шегі: Ф.Д.Толстоухов көтерілісінің жеңілуі және өзінің қаза
болуымен байланысты.
Зерттеудің территориялық шегі. Өскемен, Зырян және Самар аудандары.
Бітіру жұмысының тақырыбының алынуының негізгі себептері.
қарастырылып отырған оқиғаның біржақты және көмескі зерттелінуі, туған өлке
тарихына жеке қызығушылығым және ең бастысы тарихшы тұрғысынан ғылыми
қызығушылығым.
Бітіру жұмысының мақсаттары:
- Зерттеу тақырыбын толық және шынайы ашып көрсету;
- Сол кездегі болған оқиғаларға, бұрын берілген бағаларды сараптай
отырып, лайықты баға беру;
- Шаруалардың көтеріліске шығу себептерін тарихи фактілер арқылы
көрсету;
- Ф.Д.Толстоухов бастаған шаруалар көтерілісісінің, сол жылдары,
Қазақстанның басқа аймақтарында болған халық наразылықтарына үқсастықтары
мен айырмашылықтарын дәлелдеу.
Бітіру жұмысының міндеті. Бұл мәселеге байланысты архивтердегі барлық
құпия құжаттарды жарыққа шығару, ондай оқиғаға жаңа, объективті, ғылыми
баға беру, оны ұлттық санасы оянып, ұлттық намысы қозып келе жатқан
халқымыздың рухани кажетіне жарату.
Бітіру жұмысы екі бөлімнен тұрады.
Бірінші бөлімде аудан тұрғындарының көтеріліске шығуына әсер еткен
себептер, көтеріліс қарсаңындағы жалпы ахуал баяндалады.
1920-30 жылдары Бұқтырма өлкесіне, Зырян ауданына жалпы сипаттама:
оның географиялық орналасуы және табиғи - климаттық жағдайы, тұргындардың
әлеуметтік құрамы және экономикалық дамуы.
Көтеріліске дайындық барысы толық қарастырылған.
Кулақтарға, орташа шаруаларға зорлық-зомбылық тарихи деректермен
дәлелденіп көрсетілген.
Екінші бөлімде көтерілістің жүру барысы баяндалған. Көтерілістің
басталуы, көтерілісшілердің қимылы, жазалаушы отрядтардың,
көтерілісшілермен келіссөз жүргізбестен, оларды қаталдықпен басып-жаншуы.
Ф.Д.Толстоуховтың Қытайға қашуы. Оның Зырян ауданына қайтып оралған кезде
өлтірілуі. Бұл көтерілістің салдарлары жан-жақты ашылып көрсетілген.
Бітіру жұмысының тақырыбына арналған әдебиеттер саны өте аз.
Жалпы тарихи зерттеулерден, жерлесіміз А.Кратенко еңбегіне назар
аударуға болады. Ол көтерілісті көзімен көрген адамдардың естеліктерін
келтіреді. Астық дайындау, тәркілеу, зорлық - зомбылықтарын ресми
мәліметтермен дәлелдеп көрсетеді.
Сонымен қатар, белгілі тарихшы Т.Омарбековтың еңбегін айрықша
көрсетуге болады. Архив деректері бойынша көтерілістің барысын және
себептерін ашып көрсетті. Көтерілістің қозғаушы күші мен сипатына анықтама
берді. Күштеп ұжымдастыру мен тәркілеудің ауыр зардаптарын көрсетті.
Көтеріліске шаруалардың (ауқатты шаруалар) әділетті наразылығы деген
лайықты баға берді.
Г.Ф.Дахшлейгер, К.Нұрпейісов еңбектерінен Қазақстанда ұжымдастыру
қалай жүргізілгені туралы мәліметтер берілген. Бұл зерттеушілер колхоз
құрылысының дамуын, статистикалық мәліметтер бойынша қарастырды. Мұнда
қанша кулак-бай шаруашылықтары жойылды, қанша сомадағы мүлкі, мал басы
тәркіленді, осының бәрі цифр тілімен айқын көрсетілген. Шаруа бас
көтерулеріне, олар антиколхоздық, контрреволюциялық көтеріліс деп баға
берді.
А.Изотовтың еңбегінде Ф.Д.Толстоухов есімі кездеседі. Нақты
мәліметтер мұнда көп емес. Онда, жераударылған эсер Ф.Д.Толстоухов он жыл
бойы Зырян ауданының Пихтовый ключ селосында мұғалім болғаны баяндалады.
"Солнечная" пролетарлық коммуна тарихын жаза отырып, автор Ф.Д.Толстоухов
тарихи тұлғасына назар аударды, себебі: оның шаруа мәселесін шешуде,
эсерлік көзқарасын большевиктік А.Климкевич және К.Михалкович көзқарасымен
салыстырады.
Әсерлердің идеалы – аграрлық-шаруа мемлекеті, онда жалдамалы еңбек
болмайды. "Осының арқасында,- деп жазды А.Изотов - Толстоухов патша
жандармдар қудалауына ұшырады, Сібірге жер аударылды" - Ф.Д.Толстоухов,
деревняның қозғаушы күші ауқатты шаруалар деп есептеді. А. Изотовтың бұл
еңбегінде эсер Ф.Д.Толстоуховтың көзқарасы толық берілген.
Мынандай жергілікті мерзімді басылымдарда, "Семь дней", "Рудный
Алтай", "Заря Востока", "Алтайский строитель", жергілікті өлкетанушылар:
М.Мусин, А.И.Дроздов, С.Д.Ханников, С.Комов, В.Никифоров, А.Кратенко
мақалалары жарияланды. Бұларда негізінен көтеріліс барысы жазылған.
Ф.Д.Толстоуховтың жеке басына тоқталады. Әсіресе, Меңғали Мусиннің
мақаласын айрықша айтуға болады. Ол көтерілістің қарсаңын, басталуын және
барысын толық, әдеби тілмен жазған.
Көтерілістің куәгерлері А.И.Дроздов, С.Д.Ханников естеліктері де
қызығушылық тудырады.
Республикалық мерзімді басылымдарда: "Ақиқат", "Егемен Қазақстан",
"Қазақ тарихы", "Арай", "Қазақ әдебиеті", "Қазақстан коммунисі" және
т.б. Т.Омарбековтың, М.Қозыбаевтың, т.б. тарихшылардың статьялары басылған.
Онда жалпы Қазақстандағы тәркілеу мен ұжымдастыру жүргізілу барысы
көрсетілген.
Бітіру жұмысын жазу барысында архив құжаттарын табу өте қиын болды.
Мұның себебі: көп құжаттар ҮҚК (Ұлттық Қауіпсіздік комитеті) архив
қорларында "құпия" белгісімен сақтаулы.
Бірақ, соған қарамастан, Алматы қаласындағы Қазақстан Республикасы
орталық мемлекеттік архивтен тарихи құжаттар табылды.
141-қор, 1-т., 5191-істе 1930-жылы жазаланған шаруашылықтар саны
көрсетілген.
Шығыс Қазақстан облыстық мемлекеттік архивінің Зыряндағы
бөлімшесінен, сол жылдардағы оқиғаларды көз алдымызға көрсететін кұжаттар
табылды. 277-қордан, 1 - тізбе, 349 –іс бойынша өлкенің 1920ж. кейінгі
әлеуметтік-экономикалық дамуы мен саяси жағдайы туралы құжаттар алынды.
Бітіру жұмысының іс жүзіндегі маңызы: тарихымызға әлі күнге дейін
зерттелмей келген осы "ақтандақты" зерттеу, одан тарихи тағылымдар алу
кейінгі ұрпаққа қажет.
1 ЗЫРЯН ЖӘНЕ ӨСКЕМЕН АУДАНЫ Ф.Д.ТОЛСТОУХОВ
БАСТАҒАН ШАРУАЛАР КӨТЕРІЛІСІ ҚАРСАҢЫНДА
1. Ірі бай және кулак шаруашылықтарын тәркілеу (конфискация)
1927 жылы қараша айында Қазақстан Партиясының VI конференциясы
байларды экспроприациялау туралы мәселені талқылап, "ірі байлардың малы мен
құрал-сайманның бір бөлігін тартып алуға жол беруге" болады, мұның өзі
"ауылды орташыландырып, оның өңдіргіш күштерін дамытуына және
пролетариаттың ауылдағы еңбекші бұқарамен одан бүрыңғыдан да нығайта
түсіруге" жеткізуі тиіс деп санады.
1927 жылы желтоқсан айында ірі байлардың шаруашылықтарын тәркілеу
туралы заң жобасын әзірлеу үшін комиссия құрылды. Ол қазақ өлкелік
комитетінің бюросында қаралып, нақтылына түскеннен кейін оны БК(б)П Орталық
комитет пен Бүкілодақтың Орталық Атқару комитеті мақұлдады. 1928 жылы 15
тамызда өлкелік комитет науқанға тікелей басшылық ету үшін комиссия құрды.
27 тамызда республиканың Орталық Атқару Комитеті мен Халық
Комиссарлары Кеңесінің мәжілісінде "байлардың шаруашылықтарын тәркілеу
туралы" қаулы қабылданды. Республика округтерінде тіркелеуді жүргізу
жөніндегі уәкілдер тағайындалды. Науқан қортындылары туралы деректі
материалдарға қарағанда, іс жүзінде 696 шаруашылық тәркіленіп, олардың 619-
ы өздері тұратын округтен тыс жерлерге және аударылған. Олардан 145 мың мал
(ірі караға шыққанда) экспроприацияланған. 114 мыңға шуық мал колхоздар (29
мың, яғни 26 %) мың кедей-батырақ қожалықтары (85 мың, ягни 74 %) арасында
қайта бөлісіне түскен. Малдан басқа 633 киіз үй, 475 үй, 44 қамба, басқа да
534 қора-қопсы, 108 соқы, 113 тырма, 248 пішен шапқыш, 1367 арба т.т.
экспроприацияланған. Келесі, 1928-1929 салық төлеу жылы, салық негізі
елеулі түрде өспесе де, 1927-1928 жылмен салыстырғанда салық ауыртпалығы
98,8% артты.
Егер 1927-1928 жылы 9,6% ауқатты-кулак шаруашылықтары ауыл шаруашылық
салығы жалпы сомасының 57,3% өтесе, 1928-1929 жылы - 76,2% өтеді, салық
салу нормасының күрт өсуі әсерінен шаруашылықтардың едәуір бөлінгенде, сол
жылдардагы терминологияны қолдансақ, "кулактар өздігінен тәркіленді" немесе
қалаға кетіп немесе табыс көздері мен қызмет формаларын өзгертіп,
шаруашылықтың азат болды.
Ұжымдастырудың төтенше сипаты кулактар мен байларды жоюдың
мемлекеттік бағытын жүзеге асыру ауқымында өрістеген шараларда ерекше
күшпен көрінді. Жергілікті органдарга жіберген деревняларда жойылатын кулак
шаруашылықтарының үлес салмағы шаруашылықтың жалпы көлемінде қарағанда 3-5%
аспау керектігі айтылған. Бірақ көптеген аудандарда кулактардың саны бұған
жетпей калды. Сондықтан, кулакқа жатқызу саны барлық жерде жаппай ең жоғары
шекті деңгейге "көтерілді". Мұндай "жетістікке" жетудің сырын түсіндіру оп-
оңай: нағыз қанаушы элементтермен қоса дәулетті және орта шаруалар да
кулакқа жатқызылды. 1930-1931 жылдары "кулактың жер аударуға" жіберілген
Қазақстан шаруаларының саны толық емес деректер бойынша 6765 адамға жеткені
мәлім.
Бұған қосымша болған тағы бір нәрсе, жаңа экономикалық саясат
жылдарында бай мен кулакқа шаруалардың қандай әлеуметтік топтары жатады? -
деген нақты сұраққа жоғарғы кеңес өкіметі органдарының айқын жауап бере
алмай, бұл мәселенің өз шешімін таппай келуі еді [12, 8].Бай – кулактарды
қожалылықтарының белгілерін анықтау мәселесі алғаш ССРО ОАК мен ХКК 1929
жылы 20 ақпандағы "Еңбек туралы заңдар кодексін кулактар шаруашылықтарында
колдану тәртібі туралы" және ССРО ХКК 2000 жылдың 21 мамырындагы
"Еңбек туралы зандар кодексі қолдануға тиісті кулактар шаруашылықтарының
белгілері туралы" қаулыларында алғаш рет айтылды. Осы екі қаулының
негізінде ҚАССР ХКК 1929 жылының 10 қазанда соңғысына аттас каулы
қабылдады. Бұл заңдар бойынша Қазақстанда бай-кулактар қожалығына
төмендегідей белгілері бар шаруашылықтар жатқызылады:
а) жеке ауыл шаруашылығы салықтары салынса;
б) жалдамалы еңбек үздіксіз пайдаланылса;
в) диірмендері, майшайқағыш, жарма тартатын машиналары немесе тары
ақтайтын диірмені және тағы басқа кәсіпорындары барлар;
г) Мүшелері саудамен, алыпсатарлықпен, дәлдалдық сауда-саттықпен және
тағы басқа еңбексіз табыс табу мен айналысса, соның ішінде дінге қызмет
етсе.
Осы белгілердің бірі байқалған кез келген шаруа шаруашылығы, бірыңғай
ауыл шаруашылығы салығын салған кезде ондағы жан басына шаққандағы табыс
300 сомнан, ал әр шаруашылыққа бөлгендегі - 1500 сомнан асатын болса бай-
кулак шаруашылығына жатқызылды.
Осылайша аталған заңдар шын мәнінде меншігінде мал-мүлкі бар кез
келген шаруа шаруашылығын бай-кулакқа жатқызып айыптауға негіз қалап берді.
Шаруалардың әлеуметтік құрамынан кулакты ерекше жау тап ретінде бөліп алып
көрсету - И.Сталиннің осы жылдары ұстанған нақты мақсаты міне осындай. [23,
27] БК(б)П ОК мен орталық бақылау комиссиясың пленумында 1929 ж. сәуірде
сөйленген сөзінде ол: "Кедей-жұмысшы табының тірігі, орташа-одағы, кулак —
тап дұшпаны" [13, 43], деген тезисті ұсынса, ол өзінің осы жылғы 27
желтоқсанда марксист аграршылар конференциясында сөйлеген сөзінде
кулактарға ашық шабуыл жасауға шақырып, бұл "дегеніміз - кулактарды қирату
және оларды тап ретінде жою деген сөз" екенін атап көрсетті [13, 184 б.].
Сөйтіп И.Сталин осылайша кеңес үкіметі басшылығының "соңғы уақытта
кулактардың қанаушылық тенденцияларын тежеу саясатын кулактарды тап ретінде
жою саясатына" көшкенін алғаш рет айқын мәлімдеді [13, 186 б.].
Кулактарды тап ретінде жоюға байланысты нақты шараларды белгілеу үшін
БК(б)П ОК 1930 жылы 15 қаңтарда В.М.Молотов басқарған арнайы комиссия
ұйымдастырды [4, 206 б.].
1930 жылы 30 қаңтарда БК(б)П саяси бюросының "Жаппай колликтивтендіру
аудандарындағы кулактар қаулысы жарық көрді және ол дәл осы күні телеграф
арқылы барлық жергілікті партия ұйымдарына жіберілді" [5, 54 б.].
Бұл қаулыда жаппай ұжымдастыру аудандарында арендаға, жалдамалы
еңбекті пайдалануға тиым салынды, кулактардың мал-мүлкін кәпескелеуге
рұқсат берілді.
Кулактар үш топқа бөлініп жазаланатын болды. Алғ, яғни
контрреволюциялық актив тұтқындалып сотқа берілуі, ал ірі кулактар жаппай
ұжымдастыру аудандарынан солтүстікке немесе алыс аудандарға жер аударылуы
және соңгы топ - қалған кулактар отбасылары өздерінің аудандарында
колхоздар бөлген жаңа жерлерге қоныстандырылуы тиіс болып белгіленеді.
Қаулылар басқа да мемлекеттік органдардың әсіресе сот жазалау
органдарының ерекше белсенділігін туғызады. Олар өз кезегінде өздерінің
округтік, аудандық органдарына бай-кулактарды жоюға байланысты жаппай жедел
тапсырмалар бере бастады. Назар аударар нәрсе, сот - жазалау органдарының
жергілікті жерлерге жөнелтілген жабық нұсқаулары өздерінің шектен тыс
қаталдығымен, кейде тіптен адамгершілік қасиеттерден жұрдайлығымен
ерекшеленді.
Мысалы, ССРО Заң халқалы Н.Янсеннің өзі қол қойған, барлық өлкелік,
облыстық прокурорларға және автономиялық республикалардың Заң халкомдарына
1930 жылы З ақпанда жолданған көлемді нұсқауда кулактардың бірінші
категориясын - "контрреволюцияшыл кулак белсенділерін оларды концлагерге
қамау арқылы жедел жою" ұсынылса, ол қастандық актілерін ұйымдастырушыларға
контрреволюциялық бас көтерулер мен көтерілісшілер ұйымдарына дем
берушілерге ату жазасын қолдану ұсынады [27,12 б.].
Кулактарды жазалау колхоз мүшелерінің жалпы жиналысында, батырақтар
мен кедейлер жиналыстарында жүзеге асырылатыны атап көрсетіле тұрса да,
кулактардың бірінші категориясына қарсы шаралар өзіне өлкелік партия
комитеті өкілі мен өлкелік прокурор мүше ОГПУ жанындағы Ерекше мәжіліс
сеніп тапсырған құқтар негізінде ПП ОГПУ арқылы жүргізілетін болды.
Жасырын нұсқау прокурорға қарсылық білдіру құқын аса абайлап
пайдалануды ұсынып, мұның өз шаруалардың кедейлер мен орташалар бөлігінің
мүддесін білдірсе ғана мүмкін екендігін ескертті. Яғни, жазалауға ұшыраған
шаруалардың ауқатты бөлігі өзінің конституциясында белгіленген азаматтық
құқтарын пайдалану мүмкіндігінен айрылды.
Осы жабық нұсқауда концлагерге айдалған кулактар отбасыларының өздері
бұрын мекендеген жерлерде қалдырулары мүмкін екендігі де айтылды. Бірақ
оларды құдалаудан қорғау туралы ешқандай да шаралар белгіленген жоқ. Яғни,
бай кулак отбасы мүшелері алдында ешқандай кінәлары болмаса да қорғансыз
калдырылды.
Ал енді кулактардың мал-мүлкін кәмпескелеуді міндетті түрде ауылдық
кеңес төрағасы және колхоздың, батырақ-кедейлер тобының және батырақ
комитеттерінің өкілдерінің қатысуымен аудандық атқару комитетінің ерекше
уәкілі жүргізуі тиіс болды. Кәмпескеленуге 500 сомнан жоғары қарай барлық
қаражат жатты. Кәмпескеленген дүние колхоздың бөлінбес қорына берілетін
болды.
Кулактарға өз беттерінше көшуге, мал - мүліктерін сатуға тиым
салынды.
Қазақстанның өлкелік прокуратурасы 1930 ж. 25 наурызда өзінің
жергілікті жерлердегі прокуратура органдарына жолдаған жабық нұсқау хатында
"кулактарды кәмпескелеудің жергілікті жерлерде партия мен үкіметтің 1930ж.
1 ақпандағы нұсқауларын көпе - көрнеу бұрмалау түріне ие болып бара
жатқанын ескертті. Бай - кулактар ғана емес, агрономдар, дәрігерлер,
орманшылар, мектеп қызметкерлері де кулакқа жатқызылып, кәмпескелене
бастады" [28, 14 б.] .
Кулакқа жатқызу идеологиясы кейіннен шаруаларды бұрын – соңды болып
көрмеген кең көлемде жазалауға ұласқанын айту керек. Мәселен, 1932ж. 7
тамызда "Мемлекеттік кәсіпорындардың, колхоздар мен кооперативтердің мүмкін
қорғау және қоғамдық (социалистік) меншікті нығайту туралы" Заң қабылданды.
Заңда ату жазасы, ал жеңілдікті жағдайда мүмкін тәркілеп, 10 жыл түрмегс
қамау жазасы көзделді. Конституцияга қарсы осы норма колданылған алғашқы
жылдың өзінде Қазақстанда 33345 адам сотталды.
КСРО Халық Комиссарлары кеңесі жанындағы мемлекеттік біріккен саяси
басқарма ПП-сының органдары 5 жыл ішінде, яғни 1929-1933 жылдары Қазақ АКСР-
інде, толық емес деректерге карағанда, 9805 - і қарап, 22933 адам жөнінде
шешім қабылдады, соның ішінде 3386 адам - ату жазасына, 13151 адам 3 жылдан
10 жыл мерзімге дейін тұтқын лагерьлерінде ұстау жазасына кесілді.
Асыра сілтеулер ОГПУ жанында жұмыс істейтін үштіктер жұмысында да аз
болған жоқ. Сондықтан да бұған РСФСР Заң Халкомы Н.Янсеннің өзі және ОГпу
прокуроры орынбасары Ланда бірнеше рет назар аударып, жергілікті жерлерде
орын алған олқылықтарды жөндеу туралы арнайы нұсқау хаттар жолдауға мәжбүр
болды. Олардың 1930ж. 3 сәуірдегі осындай нұсқауында ОГПУ үштіктері
концлагерге қамауға үкім шығарғандар арасында "орташалардың тіптен
кедейлердің жоғарғы процентін байқалғаны" атап көрсетіліп, бұл істе абай
болу қажеттілігі ескертілді, сондай-ақ "қаулыларды қайта қарау және
қамалғандарды мерзімінен бұрын босату" ұсынылды [29,15б.].
Келесі, 1930 жылы 8 мамырда жергілікті жерлерге жөнелтілген нұсқау-
хатта жоғарыда аталған кісілер ПП ОГПУ үштіктер жұмысында орын алган және
тексеру барысында ашылған кемшіліктерді тіптен нақтырақ көрсетті. Бұлардың
кейбірі төмендегідей.
Кеңес өкіметіне қарсы насихат жүргізді (ҚК 58-10 тармагы) деген бір
ғана іс бойынша бірнеше адамды соттау әдетке айналған;
Олардың контрреволюциялық топтар немесе ұйымдар кұрғанын дәлелдейтін
мәліметтер жоқ болса да олар ҚК 58-11 тармағымен айыпталған;
Оның үстіне бұлардың бәріне дәлел жеткіліксіз бола тұрса да
әлеуметтік қорғаудың жоғарғы шарасы (ату) қолданылған (сонда, 25-П).
Кулактарды тап ретінде жою науқанында асыра сілтеушілер эжуалаған
И.Сталин сонымен қатар кулактарға қарсы күшейте түсуді талап етті.
"Кулак - Совет өкіметінің қас жауы", - деген өзінің белгілі тезисін берік
басшылыққа алған ол, "бұдан былай ол бүйірлерге, қанішерлерге шыдаудың
қажеттілігі жоқ", - дей келе кулактарды жою саясатын большевиктерден
"табандылықпен, дәйектілікпен жүргізуді" талап етті [13, 244-245 б.].
И.Сталиннің осы нұсқауын орындауға немқүрайлы қарағандар жергілікті
жерлерде жаппай жазаланды. Мысалы, Балқашин, Ертіс, Баянауыл, Атбасар,
Социалистік, Преснегорков аудандарының прокурорлары "кулактар, байлар және
ауқаттылар элементтерін" сот және әкімшілік жолмен жазаға тартпағандары
үшін республика заң халкомының және прокуратурасының шешімімен баспа сөзде
ашық сынға алынып, жазаланды [30,65 б.].
Мұндай бағыт түрмелер мен концлагерлердің бай-кулак ретінде
айыпталғандарға лық толуына алып келді. Қазақстанда қамаудағылар саны 22000
адамға жетті.
1.2 Көтеріліс себептері
Күштеп коллективтендіру бағытының бірінші кезекте ауқатты шаруалар
тарапынан ашық қарсылыққа кездесетінін 1929 жылы тәжірибесі нақты көрсетіп
берді. Дәл осы жылы бүкіл КСРО-да кеңес үкіметіне қарсы 1300 бұқаралық
шаруалар көтерілістері болды. КСРО-ның 5 аудандарында (Орта Еділ,
Социалистік Кавказ, Орал, Сібір, Орта Азия).
2 мыңнан астам кеңес өкіметінің өкілдері мен қызметкерлеріне қарсы
қастандық әрекеттер жасалды [4, 206 б.].
Шаруалардың әсіресе олардың ауқатты бөлігінің кеңес үкіметіне назары
екенін Қазақстандағы жағдай да дәлелдей түсті. Бір жылдың ішінде ғана
Қазақстанда кеңес өкіметі мен большевиктік партия белсенділеріне қарсы 143
қастандық жасау актілері, 54 бұқаралық бас көтерулер (бандиттік бас
көтерулерді және ауа көшулерді шығарып тастағанда), 17 рет колхоз және
совхоз мүліктерін әдейі өртеу орын алған [31].
Мұның өзі кеңес өкіметінің шаруалардың ауқатты бөлігіне қарсы
жүргізіп отырған ашықтан - ашық жаулық саясатының нақты нәтижесі еді. КСРО
ОАК мен ХКК 1929 ж. 16 қарашада қабылдаған "кулактар зомбылығынан жапа
шеккен адамдарға және _шаруашылықтарға көмек беру туралы" қаулысының
тілімен айтсақ, “кулактарды кеңестерден ығыстыру, астық дайындауларда
қоғамдық ыкпал (зорлық-зомбылық - т.ж.) жасау, ол Қазақстан жағдайында
қазақ байларын жаппай, асқан қатігездікпен тәлкілеу және оларды заңды
меншіктен күштеп айыру, ал өздерін жер аударып, қуғын-сүргінге ұшырату
шаруалардың ауқатты бөлігінің "күшті қарсылыгын туғызды".
Қазақстанның шығысындағы шаруалардың қатал тағдыры туралы көп мысал
келтіруге болады.
Өскемендік П.Ильин өзінің атасынын қайғылы тағдырын былайша
әңгімелейді. Федотовтар от басы Заульбинкада тұрды. Федот Степанович күн
бағыс өсіріп, өнімін май зауытына өткізіп кәсіп қылды. Ауқатты тұрды, бірақ
1930 жылы Федотовтардың бұл "өмірі" аякталды. Ата кәмпескеленді және
жалдамалы еңбек эксплуататоры ретінде сайлау құқысынан айрылды. Жан ұясының
мүлкі тұтқындалды. Архив жазбаларында, оны 515 сом 50 тиынға бағалады.
Қулактардың өндірістері және мүліктері колхоз қорларына өткізілді.
Сол, 1930 жылы Ф.Федотовты тұтқындады және Риддерге жер аударды. 1933
жылы ол түрме бөлмесінде, аштан өлді. Оның барлық кінәсі қоғам алдындағы,
күнбағыс жинау науқанында батрактар жалдаған. Тіпті сол кездің өзінде бұл
қылмысқа жатпайтын.
Сол кездері бұндай оқиғалар сирек емес еді. Орташаларда кулактар
қатарына жатқызылды. Мысалы: Андрей Кириллович және Мария Яковлевна
Фурсовтар Украина тумалары. Таврия селосында бұл семья орташа деп
есептелді. Бірақ 1929 жылы селода колхоз ұйымдастырылғанда, оларды колхозға
қабылдамады. Бірақ ескерусіз де қалдырмады. Үлкен мөлшерде азық -түлік
салығы салынды.
"Отец поле - то засеял, - дейді Елизавета Фурсова, - но не все. И в
конце года необходимое количество зерна сдать не смогли". 1930 жылы Казанда
Андрей Фурсов азық-түлік салығын орындамаған үшін, тұтқындалып бір жылдан
кейін атылды. Әйелі және балаларын үйден қуды, мүліктерін талап әкетті.
Жерлестеріміздің көңіл - күйін, сол жылдардағы газеттен көруге
болады. 1930 ж. 17 наурыздағы "Риддерский рабочий" газетінде Бутаково
селосының мұғалімі Попов, кулактарды тәркелеуге карсы шыққаны жазылған.
Сол газетте "Кулак примазывается" мақаласында Ворощинко жайлы
жазылган, ол былай депті: "Советская власть плохая, так как она
раскулачивает деревню и не дает жить крестьянам".
Қазақстанның шығысында жағдай қалай болғанын Семей ВКП(б)
өлкеліккомның аппараттық бөлімінің жинаған фактілерінен білуге болады.
"Өскемен ауданы. Бобровка селосында, егін егуге өкілдері, тұқым
қорына астық өткізбегендерді суық амбарға қамап, жазалаймыз деп қорқытқан,
бірнеше оқиға тіркелді.
Пролетар, Донской, Бурасинск және Ново-Одесск селолық советтер.
Өкілдер және сельсоветтер тұқым қорына өткізбегендерге заңсыздық көрсеткен.
Барлық қарсыласқандарды қамауға алды (28 оқиға). Барлық мүліктері жазылып
алынды, одан кейін олар колхозға өткізілді. Бұндай шараларға, орташалар мен
қызылармияшылар семьясы да ұшырады (6 оқиға). Барлық тұрғындарға, үйлерінен
қуылған кулак жанұясын, пәтерлеріне кіргізуге тиым салынды".
"Богословка. Өкіл Богомолов тапаншасымен қорқытты, мүліктерді тартып
алды. Тіпті тауықтарды тартып алып, сельсовет ауласына қамады, жем
бөлмегеннен олар қырыла бастады. Тартып алушылық кезінде, партия мүшесі
Дордей, ауқатты Крутозеровты ұрып-соқты. Ол (парртия мүшесі) кулактан бір
қап кепкен нан (сахар) тартып алып, сонымен бірге оны ұра бастады".
"Шемонаиха ауданы. Красный Яр селосында 30 орташа сатылды.
Шемонаихада 2 кедей сатылды" (распроданы).
"Акгукинский сельсовет. Өкіл Улибаев тұрғындармен жандармша
сөйлеседі, тұқымды талап еткенде, адамдарды иттер деп атады".
"Бұрасинский ауданы, с. Сосновка. Өкіл Макаренко тұгқын корына астық
өткізбеген сегіз орташаны тұтқындады. Коммунистер пісірілген үйректерді
және тіпті балалар ойыншықтарын тартып алды."
"Сосновка. Бірқатар кулактарды тұтқындағаннан кейін, партия ұялары
бір апта бойы қосымша тінтулер жүргізді. Барлық азық - түлікті алды. Кулак
Платоновтан 7 пұт ет алынды. 23 кг колхозшыларға тегін таратылды. Етті
және картопты бөліске салғанда, тең бөлінбеді. Бұл мәселе тіпті сельсовет
жиналысында көтерілді".
Сол жылдары кулактарға қарсы күрестің аяусыз жүргізілгенін, сол
жылдардаға газет материалдарынан көруге болады. "Советская степь"
газетінде, 1929 жылы 27 қыркүйектегі нөмірде былай деп жазылған: "Бой
начался ... Хлебозажимщики - кулаки зверски оскалились на
хлебозаготовительную работу. Новое в компании - доведение планов заготовок
до отдельного кулака и зажиточного вызывает свирепое сопротивление
антисоветской части деревни. Классовый бой в деревне вокруг нового хлеба
разгорается..." Сол газеттің тағы бір мақаласынан үзінді: "Кулаки и
спекулянты - самые злейшие и самые опасные враги в борьбе с нами не может
быть никаких церемонии. Мы не можем сейчас допускать, чтобы кучка
отьяленных врагов Советской власти набивала себе карманы, играя на срыве
хлебозаготовок".
Көріп отырғанымыздай, деревнядағы еңбекқор халықты, большевиктер
кулактар қатарына жатқызды.
Оның үстіне, Қазақстан Совнарком председателі Исаевтің указы шықты,
бұның мәтінін аудармай сол күйінде беруді жөн деп санады: "Каждая байское,
кулацкое, зажиточное хозяйство должно сдать все излишки хлеба не позднее 1
ноября 1929 года. На несдатчиков будет наложен штраф в пределах
пятикратного размера лоимости подлежащего сдаче хлеба. Если не заплатить и
штраф, то осудят по статье 61-й".
10000 орташа шаруашылықтар кулак шаруашылық қатарына қосылды. 1929
жылы ұйымдастырудың алғашқы сәтінде ғана 56498 шаруа жауапқа тартылды, оның
34 мыңы сотталды, сотталғандардың 8% кулактар еді.
Жағдайдың ушығы түсуіне И.Сталиннің 1929 жылы Бухарин тобына соққы
берген БК(б)П Орталық Комитеті сәуір Пленумында сөзі де қамшы болды.
"Мысалы, - деп атап көрсетті И.Сталин, - Қазақстанда біздің үгітшілсіз
елімізді қамтамасыз ету үшін астық беріңдер деп астық ұстаушыларға екі
сағаттай үгіт айтқанда, аузына трубкасын тістеген кулак түрегеліп: "Сен
билеп жібер, шырақ, сонсын мен саған бір-екі пұт астық берейін" депті.
Бай-кулактарды сұмпайы етіп көрсеткен И.Сталиннің бұлсөзі
Голощекиннің Қазақстандағы байлар мен кулактарға қарсы жартылай әскери
сипаттағы төтенше жорығын нақты мақұлдаумен бірдей еді. Сөйтіп,
Қазақстанның өлкелік партия комитетінің және округтік партия комитеттерінің
жандарынан байлар мен кулактарды қысқа мерзімде тап ретінде жоюды
басқаратын арнайы "үштіктер" құрылды. Өлкелік партия комитеті жанындағы
үштіктің 1930 жылы қаңтардың 23-інде өткен алғашқы мәжілесінде-ақ
Қазақстанның жаппай ұжымдастыру аудандарының 20000 бай мен кулакты
семьяларымен шұғыл түрде елсіз, жапан далаға жер аудару туралы шешім
қабылдаған.
Кулактар мен байларға мұндай қатал шабуылдың басталуына 1929 жылы
қарашада болып өткен БК(б)П Орталық Комитеті Пленуымында негіз қаланды.
Онда қабылданған "колхоз кұрылысының қортындылары және алда тұрған
міндеттері туралы" каулыда кейбір облыстарды жаппай ұжымдастыру жолына
түсіру кажеттілігі ашық айтылып, сондай-ақ колхоз қозғалысының кеңінен
өрістеуі деревнядағы тап күресінің өршуі жағдайында жүргізілетіні
ескертілді. Қаулыда енді кулактардың тікелей терроры мен қатар күрестің
жасырын, колхоздарды іштен ірітетін әдістерін де пайдаланатыны, сондықтан
да оларға қарсы шешуші күрестің қажеттігі атап көрсетілді. [24, 16-23 б.]
Мал иелерінен малды жаппай тартып алу, әсіресе, КСРО Орталық Атқару
Комитеті (ОАК) мен Халық Комиссарлар Кеңесі (ХКК) 1930 жылы 16 қаңтарда
бірігіп қабылдаған "Малды жыртқыштықпен сойып тастауға қарсы күресу
шаралары туралы" қаулысынан кейін күшейе түсті. Қаулыда аудандық атқару
комитеттеріне "өздері малды жыртқыштықпен өлтіріп жатқан немесе осыған
басқаларды арамдатушы кулактарды" жерден айыруға және олардың мал-мүлкін
түгелдей кәмпескелеуге рүқсат берілді. Сонымен қатар осы кәмпескеленген мал
иелері соттың шешімімен екі жылға дейін бас еріктерінен айырылатынын болды.
Қаулы жеке шаруалар қожалықтарын ғана емес, колхоз мүшелерін жазықсыз
жазалауға да жол ашып берді. Онда "өздерінің малдарын сойып алған немесе
сатып жіберген" шаруаларды колхоздарға қабылдауға тиым салынды. Оның үстіне
осындай әрекеттерге барған колхоз мүшелері колхоздан шығарылуы тиіс болды.
Жағдайдың шиеленісіп, халықтың, әсіресе, шаруалардьщ тарапынан
қарсылықтың күшеюінде БК(б)П мен Кеңес мемлекетінің дінге қарсы, атеистік
саясаты илеулі роль атқарды. Мемлекет азаматтарына ождан және діни сенім
бостандығын салтанатты түрде жариялай отырып, сонымен қатар, ымырасыз
атеистік саясат жүргізді, оны дінге қарсы тағылықтың шектен шыққан үлгісіне
айналдырды, мораль мен құқықтық барлық нормалары ашықтан-ашық аяққа
басылды. Мәселен, Қазақстанда қысқа мерзім ішінде мешіттердің, шіркеулердің
көпшілігі қиратылды.
Күштеп қысым жасау мен дөрекі озбарлыққа қарсылық ауыл шаруашылық
өндірісінің күрт құлдырауынан ғана көрініп қойған жоқ. Бүкіл КСРО-ғы
сияқты, Қазақстанда да халық ашықтан-ашық наразылық көрсетті, ол бірсыпыра
реттерде шаруалардың қарулы қимылдарына ұласты.
1.3 1920-31 жылдардағы Бұқтырма өлкесі
Бұқтырма өлкесі 83-87° шығыс бойлық және 50-51° солтүстік ендікте
орналасқан. Оның құрамына, үш уезд бөліктері кірді: Өскемен, Змеиногорск,
Зайсан.
Батыста, бұл өлке Өскемен уездімен шектеседі, солтүстік және
солтүстік-шығыста Томск губерниясымен, оңтүстікте Зайсан уездімен, оңтүстік-
шығыста Қытаймен шектеседі. Бұқтырма өлкесінің территориясы - 27046 верст2.
Табиғи жағынан таулы өлке (88% территория). Алтай тауының тау
жүйелері бар: Холзун, Листвяга, Нарым, Сарымсақты, Тарбағатай.
Өлке территориясымен, Ертістің оң жағалы салары ағады: Бұқтарма,
Ақбұлақ - Ақ Берел, Ақсу - Белая, Өрел, Нарым, Тургусын. Көктемде және күз
айларында су тасығанда қатынас екі айга үзіледі.
Бұқтырма өлкесі Батыс Сібірдегі ең бай жерлердің бірі болып
-табылады. Тау жоталары қалың орманмен көмкерілген, бағалы ағаштары мол:
сібір бал қарағайы, шырма, қарағай, аққарағай, самырсын, өзендер мен көл
жағаларында қайың, терек, үйеңкі өседі.
Ормандарда аңдар көп болады: марал, бұғы, аю, бұлғын, норка т.б.,
өзендерде бағалы балықтар өте мол: харнус, форель, таймен, сазан т.б.
Бұқтырма өлкесі қоңыржай климаттық белдеуде орналасқан. Жазы жылы,
жауын-шашын мол жауады, қысы - - аязды және қарлы. Жылы кезеңнін үзақтығы
90 күннен 150 күнге дейін.
Өлкенің жазық және тау бөктері территориялары астықты аудандар болып
табылады. Жердің қара топырағы, қүнарлығы, жылы кезеңнін ұзақтығы, жауын-
шашын молдығы ауыл шаруашылық дақылдарының мол өнімін алуга жағдай жасайды.
Өлкеде табиғи жайылым мен шабындық алқаптар бар. Шабындықтар таулы
-орманды зонада, жайылымдық таулы-далалы зонада орналасқан.
Бұқтырма өлкесі ежелден "Арасан" ыстық бүлақтарымен әйгілі, теңіз
деңгейінен 2000 метр биіктікте орналасқан. Рахманов бұлақтарының емдік
қасиеттері мол.
Бұқтырма өлкесі полиметалл рудаларына, әсіресе алтынға өте бай, бұл
жағдай тау-кен өндірісінің дамуына себеп болды.
Бұқтырма ревком инструкторы Ф.Д.Комаров, Бүкілресейлік Кеңестердің 8-
ші съезіндегі баяндамасында былай деді: "В общем, Бухтарминский край из
себя представляет чуть не вторую Калифорнию".
1920 жылы Бұқтырма өлкесінде 125000 адам тұрды, оның ішінде орыстар
67115 адам, қазақтар 33975 адам. Тұрғындардың орташа тығыздығы: 1 квадрат
верст - 216 адам.
Тұрғындардың көпшілігі: егіншілікпен, мал өсірумен, ара ұстаумен,
аңшылықпен, балықшылықпен айналысты.
Жер шаруашылығымен, негізінен орыстар ішінара қазақ тұрғындары да
айналысты. Бидай, арпа, сұлу, тары, картоп, бақша дақылдарын өсірді. Мал
шаруашылығымен көбінде қазақтар айналысты, отырықша тұрғындарда үй
жануарларын ұстады. Негізгі өсірген малдары: жылқы, ірі қара, қой, ешкі, аз
мөлшерде түйе болды. Шаруалар мен казактардың көпшілігі, Бұқтырма
өлкесінде, бай және еркін өмір сүрді. Бұл өлкеге 18 э. қоныстанған олар
помещиктерді білмеді. Революцияға дейін олар әртүрлі кооперацияларға
бірікті: тұтынушы, несиелік т.б. кооперация арқылы олар май айыратын
зауыттар, диірмендер тұрғызды, ауылшаруашылық машиналарын сатып алды.
Өлкеде, ірі шарушылықтары бар, бай шаруа-кулактар аз болмады. Қызыл
партизан В.Ф.Шевченконың естеліктері арқылы, алтай кулактарының жағдайын
көз алдымызға елестетуге болады: "... в селах Зыряновского района
преобладало на 60-70% кулачества, которое имело в своих хозяйствах по 50 и
более лошадей, по 40-50 коров, до 500 ульев пчел, имели маралов, содержали
годовых работников до 5 человек, а в летний сезон до 15-20 человек,
преимущественно казахов, так как это была даровая сила. Более выдающиеся
кулаки: в с.Сенном - Бобровы, в с.Быково - Быковы, в с.Соловьево
Гановичевы, в с.Снегирево - Табаковы, Снегиревы" [26].
Орташа-шаруалардың табыстары өздеріне жетерліктей болды, тіпті
кулактарға ұқсас болды. Демек, кулактық әсерге бейім болды. Өз
шаруашылықтарын жүргізу арқылы олар өздерін қамтамасыз етті, артылғанын
базарға апарып сатты.
Селоларда кедей шаруашылықтар да болды, өмір сүру үшін табысты
шаруашылыққа жалданды. Бірақ олардың бүкіл шаруашылықтағы үлесі аз болды.
Өлкенің байырғы халқы қазақтар арасынан бай топтар шықты. Өз
шаруашылықтарында бірнеше табын малдары, шұрайлы жайлаулары және қыстаулары
болды. Қарапайым малшылардың да мықты шаруашылықтары болды. Өздерін
қамтамасыз етіп, қалған мал өнімдерін сатты және нанға, өнеркәсіп
тауарларына айырбастады. Кедей қазақтар (жатақтар, байқұстар) байлар мен
кулактарға жалданжы, рудниетерде жүмыс істеді.
Малдардың көп болуына байланысты, Бұқтырма өлкесі, Сібірді етпен,
маймен т.б. шикізаттармен жабдықтап тұрды.
Табиғи қазба байлықтардың көптігінен, мұнда алты рудник істеді.
Ішіндегі ең атақтысы Зряновск руднигі. Ол әлемге өзінің алтынымен,
күмісімен, қалайсымен, сынабымен т.б. метелдарымен белгілі.
Зырян ауданы 1928 жылы 1 шілдеде құрылды. 1929 жылы 1 қаңтарда 48634
адам өмір сүрді, көпшілігі шаруалар, тек 2% жұмысшылар мен қызметкерлер. 30
ауылдық кеңес болды.
1928 жылы 1 маусымда шаруалардың 1,8% колхоздарға кірді. 10
шаруашылықты біріктірген 17 колхоз болды. 1929 жылдың аяғында 46 колхоз
болды, әрқайсысында 24 шаруашылық болды.
1934 жылы 10 шілде де 84 колхоз ұйымдастырылды, 8078 шаруашылық
біріктірілді, бұл барлық шаруашылықтың 71%-і.
Зырян ауданында табыс және астық еңбек күн бойынша бөлінді.
1931 жылы 1 ақпанда ауданда 73 колхоз болды, 3750 шаруашылықты
біріктірді немесе 33,5%.
Зырянда ұйымдастыру 1941 жылы 1 қаңтарда аяқталды – 97,9%. Ауданда 54
колхоз, соның ішінде 3 қазақ колхозы болды [15,1-2 б.].
1929 жылы мамырда Зырян поселкасына Федор Толстухов көшіп келді.
Уезд, одан кейін аудан чекистеріне, Толстухов өзінің кулактық көңіл-күйімен
белгілі еді. Деревняда коммуна, артел, колхоз құруға қарсы болды. Бірақ ол
қулықпен, жасырын әрекет етті. Әйтпесе, чекисттер оны бұрынғы қызметіне
қарамастан, алысқа жер аудар еді.
Бірақ көптеген жерден, ол өзін-өзі "жер аударды" - Қиыр Шығысқа.
Барлық жиған тергенін әйеліне қалдырып, өзі бұрын болмаған өлкеге қоныс
аударды. Ол Қиыр Шығысқа, Николаевск на Амур қаласына текке барған жоқ.
Онда керекті адамдармен кездесу үшін барды. Бұл жерде Зинковский Владимир
Дмитриевич және Глухов Павелмен танысты. Олар Бұқтырма өлкесінде
көтерілісті бастау жөнінде ақылдасты. Полковник Зинковский Бүқтырмаға
баруды шешті. Алғашында қыркүйек айында Троеглазовка селосына қоныстанады.
Одан кейін қажетті адам оны районға жібереді.
Толстухов және Зинковский Маньчжурияға баруға тырысты. Онда әскерлер
көсемдерінің бірі, атаман Семенов және Сазоновтармен кездеспекші болды. Сол
үшін, Амурдың жоғарғы ағысымен, пароходпен сапар шекті. Бірақ мақсаттарына
жете алмады, шекарашылар кедергі жасады.
Мамырға дейін портта, Толстухов жұмыс істеп, Бұқтырмага кейін қайтты.
Багажында қысқа стволды 3 жапон винтовкасы және оған 100 патрон болды. Дәл
осындай қару-жарақты, Өскеменге Зинковскийда жеткізді.
Жарты жыл ішінде, контрреволюциялық ұйымдар жүйесін қүрды, Қытай
шекарасынан Новосибирскіге дейін [7, 5 б. ].
Ф.Д.Толстоуховтың күтпеген жерден қайтып оралуы, чекистерге тосын
оқиға болмады. Сібірге кеткен, Ф.Д.Толстоуховтың Николаевск на Амуре
қаласында қоныстанғанын, зыряндықтардан ең бірінші болып аудандық ОГПУ
бөлімі білді. Оның Пихтовый ключтегі көршісі кулак Родион Бородулинге
жазган хатын ОГПУ қолына түсірді. Ф.Д.Толстоуховтың хат жолдарынан,
шаруаларға қиын заман келе жатқанын, соған дайындалу керектігін оқуға
болады. Оған келген хаттарда да өмірдің ауырлығы жазылған. Әр селолардан
келген екі-үш хаттарда: Толстоуховтың қайтып оралуын өтінген. Қалай
болғанда да, Федор Дорофеевич өзін көп тостырмады.
Жұмысқа орналасу үшін еш жерге сұранбады. ОГПУ - дың аудандық
бөлімінің бастығы Семен Низюлько, райком бюросының мүшесі Михаил Федорович
Ивановпен ақылдасып, Толстоуховқа заготживсырья конторасының директор
қызметін ұсынды. Федор Дорофеевич былай деді: "Мемлекеттік қызметті
қаламаймын. Жалпы кызметке келгім келмейді. Шаршадым. Өз хуторыма оралуға
бел будым. Ара ұстаймын, тыныш өмір сүремін" [20, 5 б.].
Пихтовый ключ деревнясында оның бес қабырғалы үйі болды. Бұнда
бірнеше жыл тұрды, ұстаздық етті. Әйелі Ангелина Германовна Михайловамен
айырылысқаннан кейін, тұрғылықты жерін ауыстыруға шешім қабылдады.
Ангелина Германовна, балалары үш - қызы және ұлымен Зырянға қайтып
оралды. Оны аудандық білім беру меңгерушісі етіп тағайындады. Оның
күйеуінен айырмашылығы - коммунист еді.
Бұрынғы эсер Толстоухов өзінің пікірлерінен, патша режимінен жапа
шекті және Закавказьеден батыс Сібірге жер аударылды. Большевиктердің "жер
- шаруаларға" ұранын қолдап, соларға қосылды. Бұл ұран эсерлердің идеялық
мүдделеріне сәйкес келді. Қызылдар жағында, "шаруалар ісі үшін"
колчакшылармен күрескен Федор Дорофеевич, жерге қожайын шаруа емес,
коммуна, артель, колхоз болатынын күтпеп еді.
1929 жылы қыркүйек айында Толстоуховты қолдаушылардың үлкен бөлігі
жиналды. Енді, бірінші съезд шақыру қажеттігі туындады.
Екінші, соңғы съезді жаздың алғашқы айында өткізу жоспарланды.
Съезд Ерофеевка селосында өткізілді. Съезде жан-жақтан келген
делегаттар өз ауыр жағдайларын ашына баяндады. Орловкадан келген Прокофьев
өз селосындағы көктемгі "нан дайындау" жайлы айтты. Селоға партияның
аудандық комитетінің өкілі Краснобородкин келді, село адамдарын жинап,
мемлекетке 2000 пұт астық өткізуді міндеттеді. Екі апта ішінде
өткізбесеңдер сотқа тартыласыңдар деп қорқытты.
Съезде Зенковский сөз сөйлеп, большевиктердің іс-әрекеті жайында
айтып, газет материалынан дәлел келтірді.
Съезд іс-әрекет тактикасын жасады. Құпиялыққа назар аударылды.
Қозғалыс штабын сайлады, "Азаматтарға", "Коммунистерге",
"Қызылармияшыларға", "Қытайға" үндеулер қабылданды.
Бұл үндеулер архив материалдарынан табылды.
№9460 10-шілде, 1930 ж.
БК(б)П өлке комитетінің жауапты хатшысы жолдас Рошалға.
Біздер 30-ші мамырда Семей округінің Зайсан қ., Зайсан қалалық
кеңесінің есепшісі Дериглазов Василий басқаратын Толстоуховтың қазіргі
ұйымының бөлімін жойдық. Бөлім өзінің ықпалымен Зайсан қаласы мен Қаратал,
Кендірлік және Мұжықсу поселкаларын қамтыған. Іс бойынша 32 адам
тұтқындалды. Тінту барысында әр түрлі оқ дәрілер мен атылатын 9 қару,
Тостоуховтын бандасынан азық-түлік алу үшін алынған 117 сом кеңес ақшасы
және көшірмесі төменде қосымша беріліп отырған үндеу табылды. Қосымша бар,
ол 5 беттен тұрады [32,12 б.].
Бұл құжатта Қазақстан ПП ОГПУ-ның жауапты жетекші қызметкерлері
әйгілі Альшанский мен Лавров қол қойған.
Қызыл әскерлер
Халық көтерілді. Сіздердің әкелеріңіз бен ағайындарыңызда
диктаторлардың, коммунистердің езгісіне мұнан әрі төзетіндей күш жоқ.
Сіздер шаруалардың балаларысыздар ғой. Сіздердің міндеттеріңіз - халыққа
көмектесу. Сіздердің міндеттеріңіз - найзаларыңызды коммунистерге қарсы
бұру. Қызыл армия өкімет басына халықты тұншықтырушыларды алып келді. Қызыл
армияның өзі енді өзінің кінәсін түзетуге міндетті. Сіздер алдандыңыздар.
Коммунистер бостандықты уәде етті, ал, аштық пен түрмені берді. Елді о
шетінен бү шетіне дейін қайыршыландырды. Ешбір кінәләрі жоқ сіздердің
жүзмыңдаған әкелеріңіз бен туыстарыңыз түрмелер мен айдауларга және
концлагерлерге - осы "кеңестік каторгаларға" барып жатыр. Мыңдаған адамдар
ГПУ подвалдарында азап шегуде. Билікке жабысқан коммунистер Польшаға және
т.б. елдерге халықтың байлығы - алтынмен, аң терісімен төленуде. Астығы бар
елді аштыққа және өлімге ұшырата қаптарын тізіп тапсыртуда. Бұл бостандықты
тұншықтырушылар шетелдік жаулардан қорғануға қарағанда, алданған қызыл
әскерлер көмегімен қарусыз халықты таптап тастау оңай десе қатты
қателеседі.
Халық төскейге шыққан басқыншыларды жоқ қылады. Бүкіл елде көтеріліс
жалындауда.
Қызыл әскерлер, сіздер халықтың ұлысыздар, оған көмектесу - сіздердің
міндеттеріңіз.
Коммунизм езгісі жойылсын!
Азат еңбек жасасын!
Барлық халық сайлаған өкімет жасасын!
Азаматтар
1917 жылы ақпанда сіздер патша үкіметін жойдыңыздар, ал, қазанда
зорлықшыл коммунистер жерді, еркіндікті және жер бетіндегі барлық игілікті
уәде етіп, өкіметті басып алды. Барлық осы астамшылықты сіздер жеке
бастарыңыздан кешіріп жатырсыздар.
Азаттық орнына - түрме мен айдау, жер мен еркіндік орнына - өлім мен
аштық. Бір минутке де кешіктіруге болмайды. Ұлы күрестің сағаты туды.
Азаматтар ұмытпаңыздар және минут сайын естеріңізде болсын:
Зорлықшыл диктатор коммунистер жойылсын!
Өкіметті басып алушылар жойылсын!
Ұлы азат халық жасасын!
Барлық халық сайлаған өкімет жасасын!
Коммунистер
Өздеріңіздің көсемдеріңіз сіздерді сатып кетті. Тек диктатура арқылы
дүниені социализмге апаратындарыңызға сендіңіздер. Әлі де кеш болмай
тұрғанда бұл сандырақты лақтырып тастаңыздар! Қантөгіс жасаумен сіздер
дүниежүзін социализмнен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz