Жетісу ақындық, жыраулық дәстүрі
КІРІСПЕ
1 ЖЕТІСУ АҚЫНДЫҚ, ЖЫРАУЛЫҚ ДӘСТҮРІНІҢ ҚАЙНАР КӨЗІ
1.1 Жыраулық дәстүр
1.2 Ақындық дәстүр
2 ЖЕТІСУ АҚЫНДЫҚ, ЖЫРАУЛЫҚ ДӘСТҮРІНІҢ НЕГІЗІН САЛУШЫЛАР
2.1 Қабан(Қабылиса) жырау өлеңдері, толғаулары
2.2 Бақтыбай Жолбарысұлы өлеңдері, толғаулары, айтыстары
2.3 Бақтыбай .айтыс шебері .
2.4 Сүйінбай Аронұлының өлеңдері, дастандары, айтыстары
3 ЖЕТІСУ АҚЫНДЫҚ, ЖЫРАУЛЫҚ ДӘСТҮРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУШЫЛАР
3.1 Жамбыл Жабаев өлеңдері, дастандары, айтыстары.
ҚОРТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1 ЖЕТІСУ АҚЫНДЫҚ, ЖЫРАУЛЫҚ ДӘСТҮРІНІҢ ҚАЙНАР КӨЗІ
1.1 Жыраулық дәстүр
1.2 Ақындық дәстүр
2 ЖЕТІСУ АҚЫНДЫҚ, ЖЫРАУЛЫҚ ДӘСТҮРІНІҢ НЕГІЗІН САЛУШЫЛАР
2.1 Қабан(Қабылиса) жырау өлеңдері, толғаулары
2.2 Бақтыбай Жолбарысұлы өлеңдері, толғаулары, айтыстары
2.3 Бақтыбай .айтыс шебері .
2.4 Сүйінбай Аронұлының өлеңдері, дастандары, айтыстары
3 ЖЕТІСУ АҚЫНДЫҚ, ЖЫРАУЛЫҚ ДӘСТҮРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУШЫЛАР
3.1 Жамбыл Жабаев өлеңдері, дастандары, айтыстары.
ҚОРТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Жұмыстың зерттеу нысаны. Ақындық, жыр айтуда өзіндік өрнегі, қолтаңбасы бар ақындық, жыр айту мектебінің бірі – Жетісу ақындық дәстүрі. Ауыз әдебиеті жанрыныңішінде айтыстың ерекше дамуы кезінде Жетісу ақындық,жыр мектебініңерекшк көрінеді. Осы тұрғыдан қарағанда Жетісу жыр айту дәстүріне сүбелі үлес қосқан дарындардың қатарында Түбек, Қабан (Қабылиса), Бақтыбай Жолбарысұлын, Сүйінбай, Жамбыл, Құлан аян Құлмамбет т.б. атауға болатын секілді. Бұлар да негізгі көңілдерін айтысқа, айтуға, сүбелі толғаулар шығаруға бұрып өздерінің ақындық,жыраулық мектептерін қалыптастырған.
1. Әуезов М. Әр жылдар ойлары. –Алматы: ҚМКӘБ, 1959. –371 б.
2. Мұқанов С. Халық мұрасы. –Алматы: Қазақстан, 1974. –236 б.
3. Ысмайылов Е. Жамбыл және халық ақындары. –Алматы: 1996. –240 б.
4.Будагов Л,3. Сравнительный словарь турецко-татарских наре¬чий. - СПб., I859. - C. I3I.
5. Жирмунский В.М.. Зарифов Х.Т. Узбекский народный героиче-ский эпос. - М.» 1947.
6. Смирнова Н.С. Очерки казахской лите¬ратуры ХУШ века. -Алма-Ата, 1951.
7.Турсынов Е. Қазақ ауыз әдебиетін жасаушылардың байырғы өкілдері. -Алматы, I974
8 Жыр атасы- Қабан жырау –Алматы: 2011. –240 б.
9. Әзірбаев К. Аңыздар сыры. –Астана: Елорда, 2000. –348 б.
10. Жолдасбеков М. Асыл арналар Алматы: 2008. –320 б.
11. Жолбарысұлы Б. Басылып жатқан қазынам Алматы: 2006. –300 б.
12. Кыдырбаева З. Сказители -Бишкек, 2001 -421с
13 Жолбарысұлы Б. Желқобыз Алматы: 1978. –312 б.
14. Айтыс Алматы: 1965. Том 2 –320 б.
15. Айтыс Алматы: 2004. Том 1 –420 б
16. Бес ғасыр жырлайды Алматы: 1989 . Том 2 –510 б
2. Мұқанов С. Халық мұрасы. –Алматы: Қазақстан, 1974. –236 б.
3. Ысмайылов Е. Жамбыл және халық ақындары. –Алматы: 1996. –240 б.
4.Будагов Л,3. Сравнительный словарь турецко-татарских наре¬чий. - СПб., I859. - C. I3I.
5. Жирмунский В.М.. Зарифов Х.Т. Узбекский народный героиче-ский эпос. - М.» 1947.
6. Смирнова Н.С. Очерки казахской лите¬ратуры ХУШ века. -Алма-Ата, 1951.
7.Турсынов Е. Қазақ ауыз әдебиетін жасаушылардың байырғы өкілдері. -Алматы, I974
8 Жыр атасы- Қабан жырау –Алматы: 2011. –240 б.
9. Әзірбаев К. Аңыздар сыры. –Астана: Елорда, 2000. –348 б.
10. Жолдасбеков М. Асыл арналар Алматы: 2008. –320 б.
11. Жолбарысұлы Б. Басылып жатқан қазынам Алматы: 2006. –300 б.
12. Кыдырбаева З. Сказители -Бишкек, 2001 -421с
13 Жолбарысұлы Б. Желқобыз Алматы: 1978. –312 б.
14. Айтыс Алматы: 1965. Том 2 –320 б.
15. Айтыс Алматы: 2004. Том 1 –420 б
16. Бес ғасыр жырлайды Алматы: 1989 . Том 2 –510 б
КІРІСПЕ
Жұмыстың зерттеу нысаны. Ақындық, жыр айтуда өзіндік өрнегі, қолтаңбасы бар ақындық, жыр айту мектебінің бірі - Жетісу ақындық дәстүрі. Ауыз әдебиеті жанрыныңішінде айтыстың ерекше дамуы кезінде Жетісу ақындық,жыр мектебініңерекшк көрінеді. Осы тұрғыдан қарағанда Жетісу жыр айту дәстүріне сүбелі үлес қосқан дарындардың қатарында Түбек, Қабан (Қабылиса), Бақтыбай Жолбарысұлын, Сүйінбай, Жамбыл, Құлан аян Құлмамбет т.б. атауға болатын секілді. Бұлар да негізгі көңілдерін айтысқа, айтуға, сүбелі толғаулар шығаруға бұрып өздерінің ақындық,жыраулық мектептерін қалыптастырған.
Түбек, Қабан (Қабылиса),XVII-XVIII ғасырлардың, Бақтыбай Жолбарысұлы, Сүйінбай - XIX ғасырдың 30-жылдарынан 80-жылдардың соңына дейін алпыс жылдан астам іркіліссіз жырлаған, айтыста жеңіліп көрмеген аса көрнекті ақын-жыраулар. Олардың өлеңдері мен айтыстарында қазақ елінің талай ғасырлық өмір-тіршілігі, арман-мұраты көрініс тапқан. Жасынан қолында билігі мен байлығы барлардың кедей- кепшікке көрсеткен зорлық-зомбылығын, әлеуметтік әділетсіздікті көріп-біліп өскен ол қара халықтың жоқшысы болды. Би мен бектің, атқа мінерлердің халыққа жасаған қиянаттарын алмастай өткір жырлармен естен кетпестей қып бетіне басты. Ел бірлігін, оның тәуелсіздігін, сол жолдағы ерлердің жанқиярлығын талмай жырлады. Ол өзінің бұл биік адамгершілік-этикалық ұстанымын жолын қуған талантты шәкірттерінің көкірегіне құйып отырған.
Жетісу ақын-жыраулары пір тұтқан атақты Қабан жырау - әрі ақан, әрі айтыскер, әрі жырау, әрі сәуегей абыз. Жырау туралы деректер мардымсыз болғанмен, көнекөз қариялардың айтқан аңыз, дәйектері сорабымен, Сүйінбай, Бақтыбай, Кенен, т.б. ақындардың жыр-толғауларындағы деректі жолдар арқылы ол туралы біршама мәліметтер жинақталған. Қабан жырау Жалайыр ішіндегі мырза деген рудан. Шамамен XVIII ғасырдың басында дүниеге келген, 90 жас жасаған. Ел есіндегі естелік аңыздарға қарағанда, Ескелді, Балпық билермен Райымбек, Өтеген батырлармен тұстас.
Қабан ақынды ұстазым деп санағандар аз емес. Соның бірі айтыс өнерінің асқан шебері, от ауызды, орақ тілді Жалайырдың Бақтыбай ақыны. Ол түсінде өзіне Қабан ақынның ақ балдақ бергенін өмір бойы мақтанышпен айтып өткен, пір тұтқан, Жамбыл атамыз секілді арқалы, әруақты ақындармен айтысарда Қабан ақынға сыйынған .
М.Әуезов айтыс өнерінің алтын діңгегі атанған Сүйінбай мен ағыны аспандағы жұлдыздай боп (Ақын Сара) өткен Бақтыбайдың бас иген адамы Қабан ақынды (Қаблиса) қадір тұтқан халайық Ақын ата, Абыз-ата, Қаблиса жырау, Әулие деп те атаған көрінеді. Күміс көмей әнші, композитор Кенен Әзірбаев өзінің Жамбыл-жыр деген өлеңінде:
Ұстазы Сүйінбайдың Қабан ақын,
Бас иген Ұлы жүзде тамам ақын.
Нағашысы жалайыр Қабан ед деп,
Жамбыл атам айтатын маған атын.
Атағың үлкен еді-ау, Қабан жырау,
Жамбылдың айтқан сөзі есте тұр-ау, -
деп тебірене толғайды. Бақтыбай Жолбарысұлы өзінің түсіне кіріп, бойына ақындық шарапатын дарытқан аруақты жырауды ғұмыр бойы аузынан тастамаған:
Қабан атам дейтұғын,
Менің пірім болады, - деп, немесе,
Атам Қабан оңласа,
Ескелді, Балпық, Нарымбай,
Асан-Сиық қолдаса, - деп арқаланып,
Асанда ақын ата әулие өткен,
Инеге қара сөзді сабақтаған, -
деп аспандата ардақ тұтып отырады екен.
М.Жолдасбеков Қабан кезінде жырау болған, айлап айтса таусылмайтын эпостарды, замана жайында терең толғауларды жырлаған. Өкініші, соның ешқайсысы да сақталып бізге жетпеген. Сыпыра жырау тәрізді, Қабанның есімі өзінен кейінгі ақындардың аузынан түспеген. Сүйінбай жасында Қабанның көшінен жеті күн қалмай, ілесіп жүріп батасын алса керек,- дейді.
Қабан жырау XVIII ғасырдағы Шал, Көтеш ақындар тәрізді айтыскерлігімен де аты шығып, кейінгі ақындарға үлгі мектебі болған. Ақынның Таутан қызбен, Тұмаршамен айтысы ел аузында жатталып, сақталып бүгінгі күнге жеткен. Қабан жырау есімі М.Әуезовтың Айтыс ақындары деген зерттеуінде кездеседі. [1, 70б]
Зерттеулердің дерек көздері. Біз бұл аты аталган ғылыми еңбектерге көзқарасымызды білдіріп , түгел талдадық деп айтудан аулақпыз.Дегенмен , М. Әуезов, М. Жолдасбеков, Н. Төреқұлов, С.Садырбаев, М.Үмбетаевтың еңбектерін жұмысымызда басшылыққа алғанымыз хақ.
Жоғарыда айтылган ғалымдардың барлығының еңбектерін біздің жүмысымыздың көлемі де, характері де талап етпейді. Әрине, оларда әр ақынның өз қолтаңбасына , ақындық талантына, стилдік ерекшеліктеріне қарай біртекті үқсастық немесе бір бірінен қарама қайшы пікірлер де , дәлелдеулер де болуы мүмкін. Олармен қатар С.Аронұлы шығармашылығы жайында әр жылдарда ғылыми пікір білдіргендер С.Садырбаев, М. Жолдасбеков,Н. Төреқұлов, Н. Оразов сынды ғалымдардың еңбектері де жүмысқа пайдаланылды.
Зерттеу жүмысының мақсаты. Қабан жырау, Бақтыбай , Сүйінбай, Жамбылдың ел аузында сақталып келген, ақын өмірінің сүрлеуінен табылганын талдай отырып , заманы және өзімен түстас ақын, шешен адамдар жайын қарастырып , өлеңдері, айтыстары мен дастандарын барынша кеңірек зерттедік.
Сондықтан біз күшті сол жагына көбірек жұмсадық. Шыгармаларын өз халімізше жан-жақты нақты нысандар мен үзінділер арқылы талдауды негізгі мақсат етіп алдық.
Зерттеудің теориялық пәні, практикалық негіздері. Біз бұл бітіру жұмысында қазақ әдебиеттану ғылымының негіздеріне сүйене отырып Қабан жырау, Бақтыбай , Сүйінбай, Жамбыл өлеңдері мен әйгілі айтыстары және батырлық жырларының идеялық -көркемдік ерекшелігіне баса назар аудардық.
Зерттеу жұмысында айтылған ғылыми пікірлерді, ой- түжырымдарды ақын-жазушылардан қалған естеліктерді басқа да еңбек жазуға, қолдануға, тереңірек пайдалануга болады.
Зерттеу әдісі. Жетісу ақын-жыраулары туралы еңбектерді және ол туралы жазылған мақалаларды саралап талдау, өзара салыстыру, пікірлерді жинастыру. Сипаттама, салыстыру, талдау әдісін қолдану.
Жұмыстың құрылымы. Кіріспе, 3 тараудан, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен түрады.
1 ЖЕТІСУ АҚЫНДЫҚ, ЖЫРАУЛЫҚ ДӘСТҮРІНІҢ ҚАЙНАР КӨЗІ
Жыраулық, ақындық, өнерде өзіндік өрнегі, қолтаңбасы бар мектептің бірі - Жетісу жыраулық, ақындық дәстүрі. Ауыз әдебиеті жанрының ішінде айтыстың ерекше дамуы кезінде жетісу жыр мектебінің кеш дамуына әсер еткен секілді. Олай дейтініміз бұл мектептің негізін салған Күсеп оның баласы Сүйінбайдың өзі тек өздері шығарған дастандарды ғана жырласа, олардың алдында жыр айтушылар туралы дерек жоқтың қасы. Осы тұрғыдан қарағанда С. Мұқановтың пайымдауынша Жетісу жыр айту дәстүріне сүбелі үлес қосқан дарындардың қатарында Түбек, Қабан, Бақтыбай Жолбарысұлын (1842-1902 ж.ж.), Сүйінбай, Жамбылды атауға болады. Бұлар а негізгі көңілдерін айтысқа бұрғанымен, жыр айтуда, толғау шығаруда өздерінің ерекше қол таңбасын қалдырған. [2,41б]
Қазақ халқының сан ғасырларға созылған рухани даму тарихында Жетісу өлкесінің алар орны ерекше. Ежелден ән мен жырдың арқауы болған өңірден талай-талай қара сөздің қаймағын қалқыған саңлақ би-шешендер, өлең сөздің өрісін кеңейткен дүлдүл ақын-жыраулар шыққаны мәлім. Халқымыздың поэзиялық мұрасын байытқан, дәстүрін жалғастырған, атадан балаға ұластырып, айтып жеткізген ақын-жыраулар мұрасында жетсулықтардың да үлесі мол. Ол мұралар ішінде жыраулар мен ақындардың төл шығармалары да, оларға әріден жеткен бағзы жырлар да, сол дәуірде туған эпостың туындылар да болуы мүмкін.
Қабан жыраудан бата алған Жетісу жеріндегі ақындық-жыраулық поэзияның аса ірі өкілі - Сүйінбай Аронұлы. Әлеуметтік маңызы зор өлеңдері мен қатар, ірі сюжетті толғау, жырлар тудырған поэзия алыбының туындыларында ХІХ ғасырда қазақ халқы басынан кешкен үлкен тарихи оқиғалар сипатталған. Ақынның ең мәнді-мағыналы, өшпес ойлы, өткір жыр, толғаулары қазақ халқының Қоқан хандығымен шайқасы үстінде туып, ерлерді ерлікке, бірлікке шақырып, ел жүрегінен берік орын тепті. Бөрілі менің байрағым, Барша жұрттың бағы үшін шығармалары азаматтық үні басым толғаулар. Ту алып жауға шықсаң сен, Сұраншы батыр атты көпке белгілі жырларында ақын ел даңқын асырған ерлердің жауынгерлік ерлік жолын көптің мұрат-мақсатымен үндестіре жырлайды.
Жетісу ақындық, жыр айту мектебін өзіндік өрнегі бар, толық қанды мектепке айналдырған Жамбыл Жабаев (1846-1945 ж.ж.). Бойына біткен ерекше дарын арқасында айтыс, дастан шығару секілді қасиеттерді толық меңгерген ол Батыс, Орталық, Оңтүстік Қазақстан территорияларына кең тараған жыр айту деп аталатын қайталанбас қасиетке қызыға мойын бұрған. Алғаш ұстазы Сүйінбай Аронұлынан (1815-1898 ж.ж.), жеткен Сұраншы батыр, Өтеген батыр дастандарын өзінше жырлап таратса, кейін Сыр бойына кең тараған Көрұғлыны он бес күн, Оңтүстік Қазақстан жыршылары айтатын Мың бір түн, Садыр патша мен Жамбыл патша, Ерназар-Бекет, Шахнама, Қыз Жібек, қырғыз жыршылары айтатын Манасты, Орталық Қазақстан жыршылары айтатын батырлық, ғашықтық жырларының біразын айлап жырлап үлкен репертуар байлығын жасаған. Бұл репертуарларға лайық эпос әуендерінің пайда болуы да Жамбыл есіміне байланысты. [3,49б] Жамбыл ұрпақтары мен оның айналысындағы өнер адамдарымен кең араласқан ол Жамбылдың жыр орындауындағы көптеген саз, мақамдарын жете меңгеріп, атасының көптеген толғау, термелерін нәшіне келтіре орындап жүр.
1.1 Жыраулық дәстүр
А. Будаговтың түсіндіруінше жырау - үндінің асыл тас мағынасындағы сөзінен тууы мүмкін дейді [4, 12б].
Жыраудың жылаумен де жақындығы бар. Қазақта өлген кісіні арнап жоқтап жылағанда пәленнің басына жырау айтты дейді, яғни жоқтау айтты. Сонымен қатар, жыраулар өмірдің ұсақ мәселесіне аз араласып, өмір, көбінесе, заман - дәуір, өткен мен келешек, адамгершілік, жақсылық, жамандық жайлы ойлар, болжаулар, қағидалы сөздер айтып отырған. Бұл тақырыптағы толғау сөздерінде сезімге ұратын лирика болмайды, көбінесе, меңзеу, мақал - мәтелдер ретінде келетін тақпақтар, термелер болып отырады.
В.Жирмунский мен Х.Зарифов та жырауды ақын, шайыр типінің ең көне түрі деп таныған [5,27б]. Бұл пікірді олардан кейін жырау туралы сөз қозғаған қазақ, қарақалпақ фольклоршылары да қостап жүр. Профессор Н.Смирнова Жырау сөзінің мағынасы-жыр айтушы деген сөз... Бұл жыр айтушылар институты қаншалықты көне болса, атауы да соншалықты көне,-деп жазады [6,40б]. Профессор Е.Ысмайылов Н.Ильминскийдің пікіріне және татар тілінде жыру, жыруче сөздерінің жыр сөзімен мағыналас екендігіне сүйене отырып, жырау сөзін жыр, жыр айтушы, жырламақ сөздерімен байланыстырып, бұл сөздің мағынасы тарихи жыр айтушы, болашақты болжаушы екендігін айтады [3, 39-40б]. Ал жырау типінің пайда болу кезеңі жайлы Е.Тұрсынов былай дейді Мұның өзі жырау типінің әскери демократия кезінде пайда болғанын аңғартады. Батырлар жырының тарихта болған батырлар, дарынды қолбасшылар, көсемдер туралы баяндайтыны белгілі. Алғашқы батырлар жырының үлгілері осы адамдардың құрметіне шығарылған мадақтау, мақтаулардан туғандығы да барлық фольклоршыларға белгілі. Алғашқы батырлар жырының әруақтарды мадақтауға арналғандығы және магиялық мақсатта орындалғандығы батырлық эпос үлгілерінің, ертегілер сияқты, әрқашан да сәтті аяқталуына себеп болды деп ойлаймыз. Демек жырау типінің пайда болуы әруақтар культінің пайда болып қалыптасуы процесімен қатар өтіп жатты [3, 175б].
Жырау-әлі қоғамдық ғылымда зерттелмеген, сыры ашылмаған күрделі ұғым. Жыраулар - қазақ этномәдени дамуының ең бір шешуші, кульминациялық кезеңі - тарих сахнасына қазақ атымен шығып дербес хандық құру кезеңін сипаттайтын терең рухани құбылыс. Ол өз жанынан өлең-жыр шығарып айтатын және эпикалық дастандар мен толғауларды орындайтын халық поэзиясының өкілі. Махмұт Қашғари жырау сөзін йарығу, өлең шығарушы, музыкант деп түсіндіреді. Орта ғасырлардағы қазақ поэзиясында жыраулар жетекші жетекші рөл атқарды. Олардың шығармалары дидактикалық сипаттағы философиялық толғаулар түрінде келеді. Жырау толғауларында өзінің замана жайындағы түйгендерін, мораль, этика хақындағы ойларын баяндайды, елеулі қоғамдық әлуметтік мәселелер көтереді. Жырау жаугершілік заманда жорықтарға қатысып, кейде батыр, елбасы бола жүріп, ел қорғау, азаматтық тақырыптарға арналған өлең - жырлар туғызған. Жыраулар қолданған көркемдік тәсілдер оның поэзиясының ішкі мазмұнына орайлас, сәуегейлік, батагөйшілдік түс көру, ырым айту, табиғат құбылыстарына т.б жайларға қарай болжамдар жасауға-көне дәуір жырауларына тән қасиет. Жырау туындылары адам көңілін дөп басар әсерлілігімен, мірдің оғындай өткірлілігімен, аз сөзге көп мағына сыйғызған мықтылығымен, қиыннан қиыстырған көркемдігі және қуатты серпінділігімен ерекшеленеді. Қазақ әдебиетінде жыраулар поэзиясының тұңғыш өкілдері ретінде XV ғасырда өмір сүрген Асан қайғы, Қазтуған есімдері аталады. XVII - XVIII ғасырларда өмір сүрген Жиембет, Марғасқа, Ақтамберді, Үмбетей жыраулардың поэзиясында отанды қорғау, жат жерді басқыншыларға қарсы күрес тақырыбы ерекше жырланды. XVIII ғасырдағы қазақ әдебиетінің көрнекті өкілі - Бұқар жырау жыраулық поэзияны жаңа биікке көтеріп, оның тақырып аясын кеңейте түсті.
XV - XVII ғасырлар этникалық тарихының негізгі мағынасы - қазақ этносының қалыптасуының аяқталуы. Ал осы бір шешуші тарихи дәуірдің рухани, мәдени саласын жетілдіруде жыраулық мәдениет зор қызмет атқарды. Олар осы этникалық бірігу процесінің рухани - идеологиялық іргетасын жасады, Ұлттық сана, менталитет мәселесіне тікелей қатысы болды. Бұл кезеңде халық алғы философия деңгейінен көтеріліп, ойлаудың сезімдік - деректік нұсқасынан арылып ақыл - ойын кемеліне келтіре бастаған. Себебі ислам өркениетіне кіргеніне бірнеше ғасыр өтті. Түркі тайпалары әл - Фараби, Иассауи, Ж.Баласағұн, М.Қашғари сынды ойшыл, философ, ғалым дәрежесіне көтерілген тұлғаларды өз орталарынан шығарып үлгірген еді. Жыраулар өмір сүрген қазақ хандығы кезінде суфизм қазақ мәдениетіне терең тамыр жайған еді. Иасауи дәстүрімен қоса осы дәуірде орталық Азия қалаларында: Бұқара, Самарқан, Хиуа сияқты білім - дін ордаларында софы бауырластығы зор белсенділік танытты. Көшпелі қазақтар да осы рухани әсерден тыс қалған жоқ.
Жыр айтуда өзіндік өрнегі, қолтаңбасы бар жыр айту мектебінің бірі- Жетісу жыр айту мектебі. Ауыз әдебиеті жанрларының ішінде айтыстың ерекше дамуы кезінде Жетісу мектебінің кеш дамуына әсер еткен секілді. Олай дейтініміз бұл мектептің негізін салған Күзеп, оның баласы Сүінбайдың өзі тек өздері шығарған дастандарды жырласа, олардың алдындағы жыр айтушылар туралы дерек жоқтың қасы. Осы тұрғыдан қарағанда Жетісу жыр айту дәстүріне сүбелі үлес қосқан дарындардың қатарында Түбек, Қабан, Бақтыбай Жолбарысұлын, Сүйінбай Аронұлын атауға болатын секілді.
Жетісу жыр айту мектебін өзіндік өрнегі бар, толық қанды мектепке айналдырған Жамбыл Жабаев. Алғаш ұстазы Сүйінбай Аронұлынан жеткен Сұраншы батыр, Өтеген батыр дастандарын өзінше жырлап таратса, кейін Сыр бойына кең тараған Көрұғлыны он бес күн, Оңтүстік қазақ жыршылары айтатын Мың бір түн, Садыр патша мен Жамбыл патша, Ерназар-Бекет, Шахнама, Қыз Жібек, қырғыз жыршылары айтатын Манасты, Орталық Қазақстан жыршылары айтатын батырлық, ғашықтық жырлардың біразын айлап жырлап, үлкен репертуар байлығын жасаған.
Жырау, ақын-жыршы, ақындар жөнінде М.Әуезов, Е.Ысмайылов, Б.Кенжебаев, Х.Сүйіншәлиев, Е.Тұрсынов, М.Мағауин, Ж.Тілепов ,М. Үмбетаев,М. Жолдасбеков, Н,Төреқұлов т.б. еңбектерінде сөз болды.
1.2 Ақындық дәстүр
С.Мұқановтың айтуына қарағанда, ақын типі жырау типінің негізінде дамыған. Демек, ақындардың ең көне түрі - жыраулар [2, 11-12б]. Бұл пікірді Е.Ысмайылов та қостайды: Тарихи деректерге қарағанда, жырауларды ақындардың ең көне типі деп есептеуге болатын сияқты [3, 43б]. Профессор Е.Ысмайыловпен бірігіп, Қазақ әдебиетінің тарихы үшін жазған тарауында Е.Тұрсынов та осы пікірді қолдаған болатын: Ақын сөзінің талдауы қазақ фольклоры үлгілерін тудырушы әрі сақтаушы - таратушыларының осы типі жыраулардан кейінгі дәуірде пайда болғанға ұқсайды. Алайда ақындар мен жыраулардың репертуары мен атқаратын міндеттеріен салыстырып қарасақ, ақындардың бойынан көне дәуір сипаттарын, ал жыраулардың бойынан одан кейінгі дәуірдің сипаттарын байқаймыз.
1. Ақындардың арасында еркектер де, әйелдер де кездеседі. Тіпті қыз бен жігіттің айтысы қызсыз өтуі мүмкін емес. Жыраулар болса, тек ер кісілер арасынан шығады. Мұның өзі жыраулардың тек патриархаттың әбден нығайған кезінде пайда болғандығын көрсетеді.
2. Ақын - рудың өкілі. Айтыс кезінде ол өз руының атынан сөйлейді. Жырау болса - бүкіл елдің, яки тайпалар одағының (жүздің, хандықтың) өкілі. Ақын ауыл ішінде жүрсе, жырау хан ордасында жүреді, бүкіл хандықтың, елдің тіршілігіне байланысты жағдайларда олханға, бүкіл елге ақыл айтады, кеңес береді, осыдан жыраулардың бұрын жеке - жеке өмір сүрген тайпалардың тайпалық одақ құрып, біріге бастаған дәуірде пайда болғандығын байқауға болады. Ақындар кейінгі дәуірде ғана пайда болып, жыраулар дәстүрін әрі қарай жалғастырған сәтте олар жыраулардың бүкіл елдің атынан сөйлеу дәстүрін де жалғастырған болар еді.
3. Бұл болжамның негізсіз емес екендігін мынадан да байқауға болады: ақын - ырыми рәсімдерді атқарысуға қатысатын адам, оның үстіне ол тек қатысушы емес, ол ырыми рәсімдерді басқарушы міндетін атқарады. Аса көңіл аударарлық жайт: бұл рәсімдер ең көне рәсімдердің қатарына жатады. Мысалы, үйлену салтына байланысты басты ырымдарды ақын атқарады. Ал жыраулардың атқаратын негізгі міндеті-өлген кісінің аруағын мадақтап, толғау, жыр айту. Аруақтар культінің әскери демократия дәуірінде қалыптасқандығын ескерсек, оның үстне, ақындардың жырауларға қарағанда синкреттік сипаттарының молдығын қоссақ, ақындардың жырауларға қарағанда көнелеу тип екендігін мойындауға мәжбүр боламыз
4. Ақын типінің көнелігін дәлелдейтін тағы бір жайт: ақындар өнері туралы ұғымдардың ішінде тотемдік ұғымдар кездеседі. Тотемдік ұғымдар ең көне наным - сенімдер қатарына жататындығы белгілі. Мысалы, Жамбылдың айтуынша, әр ақынның аң кейпіндегі жебеушісі болады - мыс. Бұл жебеуші тек ақынның көзіне ғана көрінеді.Жырауларға тотемдік ұғымдар тіпті тән емес.
5. Ақын типінің, тамырларының өте ерте дәуірдің тереңінде жатқандығын олардың негізгі жанры - айтыс жанры екендігін де байқауға болады. Жыраулар болса, айтысқа түспейді [7, 35б].
2 ЖЕТІСУ АҚЫНДЫҚ, ЖЫРАУЛЫҚ ДӘСТҮРІНІҢ НЕГІЗІН САЛУШЫЛАР
2.1 Қабан(Қабылиса) жырау өлеңдері, толғаулары
Қабан (Қабылиса) жырау қазақ халқы әдебиетінің ірі өкілі, жұлдызды жырауы, батыры ғана емес, іргелі қоғам және мемлекет қайраткері. Өзінің терең қатпарлы жалынды жыры, қара орман жұртшылықты сүттей ұйытар салмақты ойы, ұшқыр нақыл сөзі, қағидаттарымен бытыраңқылыққа ұшыраған халқымызды бір тудың астына біріктіруге, Абылай сұлтанның абыройын асыруға өлшеусіз үлес қосты. Түркістан төрінде Абылайды ақ боз атқа қондырып барша қазақтың ханы етіп сайлауға мұрындық болды. Алаштың ардақ туын көппен бірге желбіретті.
Ғасырлар бойына жаудың шетінде, желдің өтінде қылыштың жүзінде күй кешкен Жетісу жұртшылығының елдіктің аңсар арнасына түсіп, келер ұрпақтың қамын күйттеуіне сол дәуірдің тау бейнелі ерен тұлғаларымен бірге зор белсенділік танытты. Сырдың бойы, киелі Түркістан мен дулы Ташкент өңірінде қанат жайып, тұрақтанып қалған жалайырлардың басын қосып, бәтуаға келтірді. Төле бимен қатар дау шешіп, Бұқар жыраумен үзеңгі қағыстыра күй кешті, Абылаймен бір түменнің сапында жоңғарлармен шайқасты. Ата жаудың қолына да түсті. Рухын түсіріп, жігерін жасытпады. Елдіктің ұранын салды, замана тұрағын шалды. Дәуір желінің өкпеден өтіп, жанды жарақаттарын, бас біріктіріп, қолда барды базарламаса, анталаған жаудың аранында жұтылып кете беру қаупінің қай кездегіден де тажалды түрде тұрғандығын санаға құйды себелетіп.Сол себепті де ол:
Киік қайда ойнайды,
Тауда тарғын болмаса,
Балық қайда ойнайды,
Балдырлы суы болмаса,
Бұлғын қайда ойнайды,
Буалдыр сазы болмаса...[8, 40б] -
деп жүрегі қан жылап жырлай білді.
Қабылиса Асанұлының тоғыз толғам толғаулары мен өрнекті де өзекті өлең-дастандары, сондай-ақ арда болмысты айтыс үлгілері толымды әдебиетіміздің тұрлаулы мұрасы. Өз дәуірінің кемел ойының көкжиегін мейлінше шығандата кеңейте білген ол бүгінгі ұрпағымен де тонның ішкі бауындай үндесіп тұр.
Елім, жұртым сізге айтам,
Бірлікті бол, шырақтар.
Бірлікті жерде ризық көп,
Ол адам елге тұрақтар.
Ауызбірлік бар жерде,
Жететұғын мұрат бар, [8, 44б]
Осындай еркіңді баурап алар елдіктің сөзін кенен қалдырған бабамызды өлді деп қалай айтарсыз?!
Абылайдың ұлы Әділ төре Жетісу аймағын билеп тұрған мезгіл. Төрелер ұрпағының ақ дегені алғыс, қара дегені қарғыс алып жатқан тұс. Оларға қарсы келудің өзі арыстанға айбат шегумен тең дүние. Әйтсе де, Әділ төре атағы алты алашқа мәшһүр Қабан жырауды айрықша құрметтесе керек. Тіпті, кейбір өзінің қисынсыз кетер шақтарында қаймығып та отырған. Солай екен деп Қабан жырау құлақ көтерген ұсақ-түйек шаруаларға бола ел ісіне араласа бермеген екен. Бірақ, көптен бері жырауды сонау Жалайыр бабасынан бермен ұрпақтан ұрпаққа дәстүрлі түрде жалғасып келе жатқан Тарақ таңбаның тек төрелердің еншісінде қалып қойғандығы қатты толғандырыпты. Ел ішінде осы қордаланған жайттың түйінін шешіп беруді үнемі өтініп отырған ағайындар да болған.
Бұл мәселе шегіне жетті-ау деген бедерде Қабан ақын атқа қонған ғой. Әкесі Абылайдың өзі аса қадір тұтқан Қабан жырауды Әділ төре құшақ жая қабылдайды.
- Жол болсын, ақын аға!
- Әлей болсын!
Ақын ата, дайсің-ау, ақын ата,
Кір жуытпай келген ем атыма да,
Бұлт қонбаған білсеңіз басыма да.
Тарақ таңбам сендерде қалып қойды,
Бұл төрелер біхдерді басына ма?! [8, 49б]
Қаперімде не дерін білмей сасып қалған Әділ төре: Кешегі Шыңғыс бабамның кезінде Алаш мыңы арасында ұлығы тарақ таңбалы Жалайыр болған. Мұны ұмытсақ, елдігіміз қайда, теңдігіміз қайда, кеңдігіміз қайда?! - дей береді.
Сонда Қабан жырау былайша теңіздей толқиды:
Міне, міне, енді келдің жөніңе,
Шықтың байтақ шың-белесті өріңе,
Сары алтынды ер-тұрман сапқа тұрсам жарқырап,
Сүлік қара арғымақ аспан тіреп арқырап,
Шыңғыс қаған бас қойса - ақ найзам жауды тіреген,
Қанішерін інінде қорылдатып ірегем.
Марал отты арша тау ата қоныс болған-ды,
Бақыт-ырыс басыма ақ құс болып қонған-ды.
Тарақ таңба толықсып, ер бабамды түрлентіп,
ЖаҺан кешкен Шыңғыс хан келешекті шолған-ды.
Суарылған көк темір құрышқа қалай айналды,
Жалайырдан серпін ап, Бақтиярлап сайланды!
Әмірші болсаң - әділ бол, әлі де талай айтармын, [8, 49б]
Тарақ таңбамды жұртыма қайтарғын, төрем, қайтарғын!
Сөзге жығылып қана қоймаған, жыраудың осынау лебізіне әбден жан-дүниесімен ұйыған Әділ төре Тарақ таңбаның бұдан былай тұтас Жалайырға ортақ екендігіне қатысты үкімін берген екен!
Қабылиса Асанұлы кең тынысты, сан қырлы талант иесі болған. Қазақтың ақындық өнерінің қаймақ қалпын сақтаған шырайлы шығармаларының жанрлық ерекшелігі басым. Бірде эпик ақын, енді бірде терең толғаулы философиялық иірімдердің жетегінде кетеді, келесі де оқырманының санасына бірден сәуле құйған ақылман кейпіне енеді. Ал енді айтыс өнеріндегі сақталған сом шығармалары тіптен сүбелі дер едік. Қыз бен жігіт айтысы, жұмбақ айтысындағы өзіндік ерекшеліктері зерттеушілер тарапынан әлі де болса зерделену үстінде.
Қабылиса бабамыздың өнегелі өмір жолы мен сом алтындай жарқыраған шығармашылығын әр жылдарда, әр қырынан Мұхтар Әуезов, Сәкен Сейфуллин, Сәбит Мұқанов, Рахманқұл Бердібаев, Мырзатай Жолдасбекев, Ораз Исмаилов, Сәрсенбі Дәуітов және басқалары ғылыми тұрғыда пайымдады.
Қабан жырау(1733-1824) - ақын, жырау, ұлы жүздегі Жалайыр руының Мырза тармағынан шыққан. 15 жасынан ақындығымен танынын, айтысқа түскен. Жетісу өңірінің Сүйінбай Аронұлы, Бақтыбай Жолбарысұлы, Қ.Жапсарбаев, т.б. ақындары оны ұстаз түтқан. Қабан жыраудың бізге жеткен шығармалары - Тұмаршамен және Тауман қызбен (Арқадағы) айтыстары. Сондай-ақ, "Бәрің-дағы тыңдаңдар", "Ырыс алды - ынтымақ", "Арғымақжабы көрінер", "Тамшыдан теңіз молайып", "Барлы, барлы, барлы тау", "Жер ойпаңы білінбес", "Қарынбай" (хисса), т.б. шығармалары бар. 1993 жылы оның ел аузында сақталған өлең-толғаулары "Алтын қазық" деген (құраст. Т. Қаупынбайулы) жинағына енді. Көксу ауданындағы Ақтекше ауылындағы орта мектепке 300 жылдық мерейтойына орай Қабан жыраудың аты берілді, музей ашылып, ескерткіш (мүсіншілері: Молдабеков, Н.Қойшыбеков) орнатылды. Талдықорған қаласында Қабан жырау атында коше бар.
Қабан өз кезінің ірі ақыны, ол он бес жасынан бастап айтысқа түскен. Ақындығымен қоса, ағалары Ескелді, Балпық сияқты сөз бастаған шешен, ел бастаған көсем, қол бастаған батыр болған деседі.
Қабан жырау жайлы біз ең алғаш рет ұлы ғалым Мұхтар Әуезовтің айтыс ақындарын жан-жақты талдаған атақты мақаласында: "Шынында Жанақ, Сүйінбай, Шөже, Түбек, Майкөт, Қабан, Құлмамбет, Жамбыл сияқты талай елдерге атақтары жайылған ақындарды алсақ, солардың өмір бойы қолданған негізгі ақындық жанры көбінесе айтыс екенін білеміз. Бұлар ұзақ өмір жасаған ақындар болумен қатар, барлығы да айтысқа ерте араласып, он бес-он алты жастарынан ақындық өнерлерін бастайды. Олардың ел жадында сақталып қалған ірі айтыстарынан басқа, әрбір ойын-сауық, айт пен тойда, ас-мерекеде жас-желең, қыз-келіншектермен қағысып айтысқан". [1, 35б].
Осы пікір өте әділ, дәл айтылған ғылыми тұжырым деп білеміз, ақындардың асыл мұрасының қыруар мол болғаны дау тудырмаса керек. Амал не, соның бәрі де дер кезінде хатқа түспегендіктен, ұмыт қалған. Ел аузында жатталып қалғанының өзі бірден-бірге, атадан балаға ауысқандықтан көркемдігі төмендеп, ұйқас-ырғағы бұзылып, бұл күнге жұрнағы жеткен десек, қателесе қоймаспыз.
Қабан:
Шірімес алтын жерде жатқанменен,
Оқ тимес ажалсызға атқанменен.
Жаманға сөз, жалқауға таяқ өтпес,
Астарлап қаншамалап айтқанменен.
Өткен күнде белгі жоқ қанша айтсаң да,
Қызыққа бір күндері батқанменен, - [8, 51б]
десе бұл нағыз терең ойдан тамыр тартқан нәзік көңілдің туындысы дер едік, өйткені көп жасап, көпті көрген қарт жырау өз басынан өткерген нешеме қилы уақиғадан жүз тармақ таратып, тайға таңба басқандай өз көкейін анық-ашық жеткізеді. Осы бір шумақ өлеңдегі әрбір сөз, әрбір жолда шымырлаған шындық жатыр, ұрпақтан-ұрпаққа көнермей, тозбай, сын-сипаты бұзылмай, сол күйінде жететін асыл мұрат жатыр. Ол - үлкен жүректің арман-тілегі, асыл өсиеті.
Асанұлы Қабылиса (Қабан) XVІІІ ғасырда өмір сүрген. Асан артықша бай болмаған, өзіндік ауқаты бар кісі көрінеді. Мал-дәулет жинамаған, "елде бар болса, ерінге тиеді, жалпыда бар болса, жалқы аштан өлмейді" - дейді екен. Бұл кісінің туған жері Сыр бойы көрінеді. Ол жақтан Жетісуға 1767 жылы көшкен деп көрсетеді шежірешілер.
Осы арада бір айта кетейін дегеніміз, оның мол мұрасының күні бүгінге дейін толық жинала алмай келе жатқандығы. Қалың елдің ортасынан әлі де табылып жатқандары да баршылық. Мәселен, кезінде ауыз әдебиетінің жоғын жоқтап, мұңын мұңдаған Сәкен Сейфуллин Жалайыр Қабан ақын мен қоянның айтысуы деп аталатын бұған дейін назарға ілікпеген көлемді өлеңін тапқан. Бұл шығармада қаршығасын қолына ұстаған Қабылиса ақын мен көжектейін деп жүрген әлсіз қоянның тілдесуі арқылы сол әділетсіз заманның кейпі көз алдыңызға келеді. Қолында билігі бар білегі мықтының дәрменсіз пенделерге көрсетер әлімжеттігін мінейді.Көркем дүние бір тұсында былайша қайырылады:
Қабан:
Қасыңа көкше қоян барамын-ақ,
Қаршығамды көрсетіп саламын-ақ.
Қалың қара шеңгелге кіргеніңше,
Қаның судай ағызып аламын-ақ.
Қоян:
Жеген теріскен кетпейді тісімдегі,
Қызыққаның терім бе үстімдегі.
Ішімде жеті қоян көжегім бар,
Мен өлсем, ол да өледі-ау ішімдегі! [8, 109б]
Міне, осы оралымнан-ақ Қабан жыраудың ақындық өріс ауқымының қаншалықты деңгейлі екендігін аңғарсақ керек!
Алмагүл Қанағатова өзінің ғылыми зерттеу еңбегінде Бұқар жырау мен Қабан жыраудың толғауларындағы бірқатар ұқсастық пен сол заманғы зәру мәселелердің негізге айналуы, сол тақырыптарды ашудағы азаматтық үн, арналы көзқарастарына кеңінен тоқталған. Жалпы қазақ әдебиетінің жыраулық өнеріндегі қос алтын діңгекке саналатын осы екі ақынның өмірде де жолдары сан мәрте түйіскен.
Бұқар жыраудың Қабылисадан бір ғана жас үлкендігі бар.
Бірде Жетісу өлкесінен шыққан батырлар: Өтеген, Райымбек, Қараш және Қабылиса (Қабан) жырау өткен-кеткенді еске ала әңгімелесіп тұрады. Райымбек пен Өтеген құрдас. Қараштың жасы олардан сәл кіші. Бәрінен үлкені - Қабылиса.
- Өтеген! Атамыз қазақ Ел аралаған - сыншы - деген емес пе ? Тәңір қолдап өзің жер-жаһанды бір адамдай-ақ шарлап келдің. Көрмегенің де, көңілге түймегенің де шамалы деп ұғамыз елдегі біздер. Батыр атағың тағы бар. Айтшы өзің, шайтан емеспіз, ертеңгі күні мына жалғаннан бақилыққа көшеріміз хақ. Сол күйіміз қандай болмақ, қайсымызға нендей жер бұйырып тұр. Айта аласың ба? - дейді Райымбек батыр.
- Алдымызда көңілі күмбір, самаладай жарқыраған Қабан ағамыз отыр. Ол кісі тұрғанда менің сөз алғаным артық болар, сірә. Ағамыз айтсын болжамын, - дейді бұл сауалға Өтеген.
Сақалын сәл тарамдап, ойланып тұрған Қабан:
- Екеуің біріңді бірің түрткілеп, ақыры мені сөйлеттіңдер ме? Әке-шешем қойған атымды өзгертіп, ел мені Қабан атандырды. Мен бір бастаудың басында, шоқ қамыстың түбінде қалармын. Үш күн денем жерде жатады, үш күннен соң табылмайды.Өтеген, сенің мінезің ертеден жайлы, жүзің жылы еді, жылжып аққан судың жағасында жатасың, бірақ түбінде сені де жылжытып басқа жерге қояды. Райымбек, сен көпшіл ең, қиямет-қайымға дейін басыңнан дабыр, үстіңнен дүбір кетпейтін үлкен жолдың бойында боласың.
- Қабеке, құрдастығымды желеу етіп, Өтегеннен алдымен сыр суыртпақтағаныма айып ете көрмеңіз. Мына айтқан көріпкелдік болжамыңыз біздің туа бітті табиғатымызға да, жарық дүниеде пешенемізге тиесілі тіршілігімізге де дөп келіп, қиюласып тұр-ау. Қалай болғанда да алдымыз жарқын, ұрпағымыз өрісті де жеңісті, ұлағатты болғай! - деп Райымбек Қабекеңнің алдында кішілік білдіреді.
Осыдан кейін Қабылисаны нағыз әулие, көріпкел деп қалай айтпасқа?! Қалай дейсіз бе? Өтегеннің қабірі жылжып аққан су - Іле өзенінің бойында еді, беріде Қапшағай теңізінің астында қалатын болған соң ұрпақтары жылжытып, Қордай беліне қойды. Ал Райымбек Алматыдан Ташкенге қарай шығатын үлкен жолдың бойына жерленген. Ол маңай бұрын да, қазіргі таңда да нағыз дабыр-дүбірдің орны болды. Басындағы үлкен ескерткіш қасиетті мекенге айналды.
Қабылиса жырау өзі айтқанындай, Іле өзенінің бойындағы Қызылжар мекенінде жатыр!
Ұлағатты ұрпағы, өскен елі, өркенді жұртшылығының қасиетті бабамызға деген өшпес құрмет-қошеметінің арқасында кесене-күмбезі жарқырай көтерді.
Ерлерін елі енді танығандай,
Аңсаған бабалардың таңы қандай.
Ар тұтып, Азаттықты алда жүріп,
Елдікті қорғап еді жаны қалмай. -
деп ақын жырлағандай, асыл да ардақты бабаларымыз есімдерінің ел көгінде жарқырауы біздің ұлт болып одан әрі ұйысып, алдағы ұлық істерге бір қолдың саласындай жұмыла ден қойғандығымызды паш етеді!
Қабылиса, немесе халық арасында Қабан жырау деген есіммен белгілі ақын - ХУІІІ ғасырдағы қазақ даласының ең жұмбақ тұлғаларының бірі болды десек артық емес. Өзі ақын, әрі қайсар батыр, оның үстіне мемлекет және қоғам қайраткері болған бабамыздың қалдырған өсиеттері, осы күнге дейін өзектілігін жоғалтпай келеді.
Өкініші сол, Қабан жыраудың әндері мен өсиеттерінің көбісі бүгінгі күнге жеткен жоқ.
Қазақ жерінің батысы мен шығысы, өрі мен төрі де киелі. Соның ішінде Жетісудің жөні бөлек. Киелі өлкенің Іле бойындағы Көкбастау сілемінде осыдан үш ғасыр бұрын Қабан жырау өмір сүріпті. Ол - ХУІІІ ғасырдағы ақтабан шұбырынды, алқакөл сұламада ел бастаған көсем, сөз бастаған шешен, жоңғарға шапқан батыр әрі азулы ақын болды. Қасиетті тұлға көріпкел - әулие де болған..
Қабан жырау барлығын татулыққа, ымыраға сондай жақсылыққа келтірген.
Қабан жырау жөнінде ғұлама ғалым М.Әуезов: Қабан өлең айтар алдында немесе атысқа түсетінде ащы айқайға салады екен. Өзімен қағысуға, ұстасуға келген қарсылас ақынның зәре құтын сөйтіп алады екен-, деп жазған. [1,18б] Жыраудың өзіндік қасиеті де, әрбір туындысы да кейінгі ұрпақты биік парасаттылыққа, ынтымаққа, имандылыққа шақырады. Оның өлең-жырлары інжу-маржан сиқты өз халқымен бірге ұзақ жасай бермек.
Қабан жырау - өз кезінің биік ақыны. Атамыз небір ұзақ батырлар жырын таңды таңға соғып, жатқа айтады екен. Кейде бұл дастанның көлемділігі сондай, айлап жырланатын көрінеді. Соншама мол дүниені бірде-бір рет кідіріп-мүдірмей еркін толғайтын болғандықтан "жырау" аталыпты. Өз айтқаны болмаса, кісі тіліне көнбейтін, ержүрек, батыр да қайсар болғандықтан "Қабан" атаныпты. Жыраулық поэзияның түп қазығы ақыл-нақыл екені елге аян. Осы себепті Қабан жыраудың да шығармашылық туындылары көбінесе жақсылық пен жамандықтың ара-қатынасын саралауға құрылған. Ақын өзінің "Бәріңдағы тыңдаңдар" атты өлеңінде:
Болыңдар тіршілікте тату, тәтті,
Бір күні барамыз ғой көр аузына.
Дүниеде ешбір қатер жуымайды,
Әркім ие боп жүрсе өз аузына.
Басына бәле адамның тілден болар,
Сол тілден ұрынады өз дауына.
Әр адам өз аузына ие болса,
Әділдің жолығады қорғауына, - дейді. [8, 35б].
Расында, бар істің тетігі тілде екені ешқандай дау тудырмайды. Тілден келетін пайданы да, зиянды да ата-бабамыз жақсы білген. Сондықтан да: "Тіл тас жарады, тас жармаса бас жарады", - деген. Ұлықман хакім мен Дәуіт пайғамбар біраз уақыт дос болып жүріпті. Дәуіт Ұлықманды ғылымның неше алуан түрімен сусындатып, бір күні сынамаққа мал етінің ең тәтті жерін алып келіңіз депті. Ұлықман қойды сойып, тілін алып келіпті. Енді бірде мал етінің ең ащы жерін алып келіңіз депті. Ұлықман қой сойып, тағы да тілін алып келіпті. Дәуіт сұрапты: "Жақсысын әкел десем де, жаманын әкел десем де тек тілді әкеле бердіңіз" - депті дейді діни кітаптардағы бір аңыз. Әрине, бұл әңгіменің жалғасы бәрімізге белгілі, ендеше оны айтып жатудың қажеті жоқ шығар дейміз.
Жыраудың жыр-толғауларын топтап, айтыстарын іріктеп, зерттеуші Төлен Қаупынбаев "Қабан жырау" атты кітап шығарып, ел алдында үлкен еңбек жасады. Осы еңбегінде жыраудың 1733 жылы туып, 1824 жылы дүниеден өткенін айтады.
Қабан жыраудың біраз өлеңдері тәлім-тәрбиелік мән-мағынаға ие. Екінші сөзбен айтсақ, халықтың терең пәлсапалық ойы мен педагогикасы қатар аралас айтылатыны байқалады. Ақынның тауып айтқан, дер кезінде толғаған мұндай асыл дүниесі көнермейді. Бүгінде де өз мағынасын жойған жоқ. Ол:
Тіл алсаңдар шырағым,
Өсек сөзді елеме!
Үйір болғың, шырағым,
Жақсы сөзге өнеге.
Тіршілікте сыйласқың
Дүние қайтып келе ме?
Өсек-аяң сөз болса,
Жуытпағың денеңе.
Әділдің озар адымы,
Адал жан шығар төбеге, - [8, 100б]
десе елдің арасын ала тайдай бүлдіретін өсек-аяң екені айдан анық. Қазіргі заманда біреулер нанын өсекпен тауып жеп жүр десек, артық айтқандық болмас, ал діни кітаптарда "Күнәнің бірі кісінің арасына сөз тасу" депті.
Ондай жан бұл жарық дүниеде де, бақи дүниеде де қиналмақ. Біздің бүгінгі сөз етіп отырған Қабан жыраудың би мен бекке, болыс пен старшынға зіл тастап, төбесінен төніп әділетсіздігін айтқан талай-талай маржан жырлары болған-ақ шығар. Амал не, соның көбі біздің қолымызда қазір жоқ. Алайда қарт жыраудың көпті береке-бірлікке, ынтымаққа шақырған толғаулары мол:
Елі-жұртым, сізге айтам,
Бірлікті бол шырақтар.
Бірлікті жерде ырзық көп,
Жетерлік онда мұрат бар.
Ауызбірлік жоқ жерде,
Қиянатты қият бар,
Ұят-иман басы дер,
Имандыда ұят бар, - [8, 115б]
деп толғаса, халықты шариғат арқылы ауызбірлікке шақырғаны көрініп тұр. Сонымен бірге көп көріп, көп жасаған, көп тоқыған, мол тәжірибе жинаған абыздың өсиетін біз де бар жанымызбен құптай түсеміз.
Айтулы жырау тыңдаушысын алыстан орап, тереңнен тербеп баурап алады. Бір артықшылығы, Қабанның толғауларында ұйқас үшін бос тұрған жолдар кездеспейді. Тағы бір ерекшелігі - шығармасының бәрі де оқушысын ойлануға, бос жүріп, бос қыдырудан, уақытты бос өткізуден сақтандырады. Қабанның тарыдай нәрседен таудай, теңгедей істен тебінгідей дүние тудыратын ақындық құдіреті аса ірі талант екендігін де мойындауымыз керек. Ол:
Тамшыдан теңіз зорайып,
Тарыдай тастан зорайып,
Бірігіп үлкен тау болмақ,
Аз сөзден шатақ молайып.
Бара-бара зорайып,
Ұлғайып түбі дау болмақ, - [8, 116б]
деп толғаса, ел-жұртты елірмеліктен, өркөкіректіктен сақтандырып, кішілік пен кісілікке шақырып тұр. Жамандық атаулы аяқ астында жақсылық жолы - қия тас. Оған жетуге ердің ері, егеудің сынығы керек дейтіндей. Халқымызда "тамшы тас теседі" деген ұлағатты сөз бар. Бар нәрсенің түбі сол бір болымсыз нәрседен басталмақ. Қабан ақынның ендігі бір керемет туындысы "Бақыт қайдан келе - сің?" және "Бақыт қайда барасың?" деп аталатын қарапайым тіршілік көзінен алынған драмалық тартысқа толы, бас-аяғы жұп-жұмыр әдемі дүниесі дер едік. Бір қызығы, келе жатқан бақыттың жолы кетіп бара жатқан бақыттың жолымен қарама қайшы. Ынтымағы қашқан елден кетіп бара жатқан бақыт, ынтымағы жарасқан елге келе жатады. Қариясын сыйламас, дүниені ойламас жерден қашқан бақыт, қариясын сыйлаған, ертеңгісін ойлаған жерге келе жатыр. Қабанның бұл туындысының қымбаттығы сонда, кім-кімге де түсініктілігінде ғой дейміз.
Біз жоғарыда Қабанды ешкімнен жеңілмеген дедік. Бізге ол кісінің үш айтысы ғана жеткен. Біріншісі, жастау кезінде ол Құмаршамен айтысып, оны жеңген. Одан кейін Таужан қызбен сөз сайысына түскен, осы айтыста арабша, парсыша, шағатайша сөзі көп, ол сөздің терең мағыналары бар. Өзінше бір әлем, өте күрделі айтыс. Ал үшіншісі бір қызбен қағысқаны да:
Өлеңді айта алмайсың кешеулесең,
Болар ең Қабан ақын мені жеңсең.
Алдыңа ақын болсаң сал айтайын,
Жұлдыздар төбеңдегі нешеу білсең? -
деген қыз сөзіне Қабан:
Өлеңді айта алмаймын кешеулесем,
Болар ем Қабан ақын сені жеңсем,
Жұлдызды төбедегі кім санапты,
Көп жатқан шалқасынан сен білмесең, -
депті. [8, 117б]
Тағы бір жақсы қасиеті артында өз ұрпағынан шашасына шаң жұқпас ақындар өсіп-өніпті. Олар: ұлы ақын Сүйінбаймен жеңілуді білмеген Сарыбас. Осы екеуі де Қабан жыраудың туған жиені. Бұл турасында Кенен ақсақал былайша толғайды:
Ұстазы Сүйінбайдың Қабан ақын,
Бас иген ұлы жүзде тәмам ақын.
Атағың үлкен еді-ау Қабан жырау,
Жамбылдың айтқан сөзі есте тұр-ау.
Жиені Сарбас ақын сөйлерінде,
Әдеті мұртын қағып, құлақ бұрау[9, 48 б].
Қабан өлең айтар алдында немесе айтысқа түсетінде ащы айқайға салады екен. Өзімен қағысуға, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың зерттеу нысаны. Ақындық, жыр айтуда өзіндік өрнегі, қолтаңбасы бар ақындық, жыр айту мектебінің бірі - Жетісу ақындық дәстүрі. Ауыз әдебиеті жанрыныңішінде айтыстың ерекше дамуы кезінде Жетісу ақындық,жыр мектебініңерекшк көрінеді. Осы тұрғыдан қарағанда Жетісу жыр айту дәстүріне сүбелі үлес қосқан дарындардың қатарында Түбек, Қабан (Қабылиса), Бақтыбай Жолбарысұлын, Сүйінбай, Жамбыл, Құлан аян Құлмамбет т.б. атауға болатын секілді. Бұлар да негізгі көңілдерін айтысқа, айтуға, сүбелі толғаулар шығаруға бұрып өздерінің ақындық,жыраулық мектептерін қалыптастырған.
Түбек, Қабан (Қабылиса),XVII-XVIII ғасырлардың, Бақтыбай Жолбарысұлы, Сүйінбай - XIX ғасырдың 30-жылдарынан 80-жылдардың соңына дейін алпыс жылдан астам іркіліссіз жырлаған, айтыста жеңіліп көрмеген аса көрнекті ақын-жыраулар. Олардың өлеңдері мен айтыстарында қазақ елінің талай ғасырлық өмір-тіршілігі, арман-мұраты көрініс тапқан. Жасынан қолында билігі мен байлығы барлардың кедей- кепшікке көрсеткен зорлық-зомбылығын, әлеуметтік әділетсіздікті көріп-біліп өскен ол қара халықтың жоқшысы болды. Би мен бектің, атқа мінерлердің халыққа жасаған қиянаттарын алмастай өткір жырлармен естен кетпестей қып бетіне басты. Ел бірлігін, оның тәуелсіздігін, сол жолдағы ерлердің жанқиярлығын талмай жырлады. Ол өзінің бұл биік адамгершілік-этикалық ұстанымын жолын қуған талантты шәкірттерінің көкірегіне құйып отырған.
Жетісу ақын-жыраулары пір тұтқан атақты Қабан жырау - әрі ақан, әрі айтыскер, әрі жырау, әрі сәуегей абыз. Жырау туралы деректер мардымсыз болғанмен, көнекөз қариялардың айтқан аңыз, дәйектері сорабымен, Сүйінбай, Бақтыбай, Кенен, т.б. ақындардың жыр-толғауларындағы деректі жолдар арқылы ол туралы біршама мәліметтер жинақталған. Қабан жырау Жалайыр ішіндегі мырза деген рудан. Шамамен XVIII ғасырдың басында дүниеге келген, 90 жас жасаған. Ел есіндегі естелік аңыздарға қарағанда, Ескелді, Балпық билермен Райымбек, Өтеген батырлармен тұстас.
Қабан ақынды ұстазым деп санағандар аз емес. Соның бірі айтыс өнерінің асқан шебері, от ауызды, орақ тілді Жалайырдың Бақтыбай ақыны. Ол түсінде өзіне Қабан ақынның ақ балдақ бергенін өмір бойы мақтанышпен айтып өткен, пір тұтқан, Жамбыл атамыз секілді арқалы, әруақты ақындармен айтысарда Қабан ақынға сыйынған .
М.Әуезов айтыс өнерінің алтын діңгегі атанған Сүйінбай мен ағыны аспандағы жұлдыздай боп (Ақын Сара) өткен Бақтыбайдың бас иген адамы Қабан ақынды (Қаблиса) қадір тұтқан халайық Ақын ата, Абыз-ата, Қаблиса жырау, Әулие деп те атаған көрінеді. Күміс көмей әнші, композитор Кенен Әзірбаев өзінің Жамбыл-жыр деген өлеңінде:
Ұстазы Сүйінбайдың Қабан ақын,
Бас иген Ұлы жүзде тамам ақын.
Нағашысы жалайыр Қабан ед деп,
Жамбыл атам айтатын маған атын.
Атағың үлкен еді-ау, Қабан жырау,
Жамбылдың айтқан сөзі есте тұр-ау, -
деп тебірене толғайды. Бақтыбай Жолбарысұлы өзінің түсіне кіріп, бойына ақындық шарапатын дарытқан аруақты жырауды ғұмыр бойы аузынан тастамаған:
Қабан атам дейтұғын,
Менің пірім болады, - деп, немесе,
Атам Қабан оңласа,
Ескелді, Балпық, Нарымбай,
Асан-Сиық қолдаса, - деп арқаланып,
Асанда ақын ата әулие өткен,
Инеге қара сөзді сабақтаған, -
деп аспандата ардақ тұтып отырады екен.
М.Жолдасбеков Қабан кезінде жырау болған, айлап айтса таусылмайтын эпостарды, замана жайында терең толғауларды жырлаған. Өкініші, соның ешқайсысы да сақталып бізге жетпеген. Сыпыра жырау тәрізді, Қабанның есімі өзінен кейінгі ақындардың аузынан түспеген. Сүйінбай жасында Қабанның көшінен жеті күн қалмай, ілесіп жүріп батасын алса керек,- дейді.
Қабан жырау XVIII ғасырдағы Шал, Көтеш ақындар тәрізді айтыскерлігімен де аты шығып, кейінгі ақындарға үлгі мектебі болған. Ақынның Таутан қызбен, Тұмаршамен айтысы ел аузында жатталып, сақталып бүгінгі күнге жеткен. Қабан жырау есімі М.Әуезовтың Айтыс ақындары деген зерттеуінде кездеседі. [1, 70б]
Зерттеулердің дерек көздері. Біз бұл аты аталган ғылыми еңбектерге көзқарасымызды білдіріп , түгел талдадық деп айтудан аулақпыз.Дегенмен , М. Әуезов, М. Жолдасбеков, Н. Төреқұлов, С.Садырбаев, М.Үмбетаевтың еңбектерін жұмысымызда басшылыққа алғанымыз хақ.
Жоғарыда айтылган ғалымдардың барлығының еңбектерін біздің жүмысымыздың көлемі де, характері де талап етпейді. Әрине, оларда әр ақынның өз қолтаңбасына , ақындық талантына, стилдік ерекшеліктеріне қарай біртекті үқсастық немесе бір бірінен қарама қайшы пікірлер де , дәлелдеулер де болуы мүмкін. Олармен қатар С.Аронұлы шығармашылығы жайында әр жылдарда ғылыми пікір білдіргендер С.Садырбаев, М. Жолдасбеков,Н. Төреқұлов, Н. Оразов сынды ғалымдардың еңбектері де жүмысқа пайдаланылды.
Зерттеу жүмысының мақсаты. Қабан жырау, Бақтыбай , Сүйінбай, Жамбылдың ел аузында сақталып келген, ақын өмірінің сүрлеуінен табылганын талдай отырып , заманы және өзімен түстас ақын, шешен адамдар жайын қарастырып , өлеңдері, айтыстары мен дастандарын барынша кеңірек зерттедік.
Сондықтан біз күшті сол жагына көбірек жұмсадық. Шыгармаларын өз халімізше жан-жақты нақты нысандар мен үзінділер арқылы талдауды негізгі мақсат етіп алдық.
Зерттеудің теориялық пәні, практикалық негіздері. Біз бұл бітіру жұмысында қазақ әдебиеттану ғылымының негіздеріне сүйене отырып Қабан жырау, Бақтыбай , Сүйінбай, Жамбыл өлеңдері мен әйгілі айтыстары және батырлық жырларының идеялық -көркемдік ерекшелігіне баса назар аудардық.
Зерттеу жұмысында айтылған ғылыми пікірлерді, ой- түжырымдарды ақын-жазушылардан қалған естеліктерді басқа да еңбек жазуға, қолдануға, тереңірек пайдалануга болады.
Зерттеу әдісі. Жетісу ақын-жыраулары туралы еңбектерді және ол туралы жазылған мақалаларды саралап талдау, өзара салыстыру, пікірлерді жинастыру. Сипаттама, салыстыру, талдау әдісін қолдану.
Жұмыстың құрылымы. Кіріспе, 3 тараудан, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен түрады.
1 ЖЕТІСУ АҚЫНДЫҚ, ЖЫРАУЛЫҚ ДӘСТҮРІНІҢ ҚАЙНАР КӨЗІ
Жыраулық, ақындық, өнерде өзіндік өрнегі, қолтаңбасы бар мектептің бірі - Жетісу жыраулық, ақындық дәстүрі. Ауыз әдебиеті жанрының ішінде айтыстың ерекше дамуы кезінде жетісу жыр мектебінің кеш дамуына әсер еткен секілді. Олай дейтініміз бұл мектептің негізін салған Күсеп оның баласы Сүйінбайдың өзі тек өздері шығарған дастандарды ғана жырласа, олардың алдында жыр айтушылар туралы дерек жоқтың қасы. Осы тұрғыдан қарағанда С. Мұқановтың пайымдауынша Жетісу жыр айту дәстүріне сүбелі үлес қосқан дарындардың қатарында Түбек, Қабан, Бақтыбай Жолбарысұлын (1842-1902 ж.ж.), Сүйінбай, Жамбылды атауға болады. Бұлар а негізгі көңілдерін айтысқа бұрғанымен, жыр айтуда, толғау шығаруда өздерінің ерекше қол таңбасын қалдырған. [2,41б]
Қазақ халқының сан ғасырларға созылған рухани даму тарихында Жетісу өлкесінің алар орны ерекше. Ежелден ән мен жырдың арқауы болған өңірден талай-талай қара сөздің қаймағын қалқыған саңлақ би-шешендер, өлең сөздің өрісін кеңейткен дүлдүл ақын-жыраулар шыққаны мәлім. Халқымыздың поэзиялық мұрасын байытқан, дәстүрін жалғастырған, атадан балаға ұластырып, айтып жеткізген ақын-жыраулар мұрасында жетсулықтардың да үлесі мол. Ол мұралар ішінде жыраулар мен ақындардың төл шығармалары да, оларға әріден жеткен бағзы жырлар да, сол дәуірде туған эпостың туындылар да болуы мүмкін.
Қабан жыраудан бата алған Жетісу жеріндегі ақындық-жыраулық поэзияның аса ірі өкілі - Сүйінбай Аронұлы. Әлеуметтік маңызы зор өлеңдері мен қатар, ірі сюжетті толғау, жырлар тудырған поэзия алыбының туындыларында ХІХ ғасырда қазақ халқы басынан кешкен үлкен тарихи оқиғалар сипатталған. Ақынның ең мәнді-мағыналы, өшпес ойлы, өткір жыр, толғаулары қазақ халқының Қоқан хандығымен шайқасы үстінде туып, ерлерді ерлікке, бірлікке шақырып, ел жүрегінен берік орын тепті. Бөрілі менің байрағым, Барша жұрттың бағы үшін шығармалары азаматтық үні басым толғаулар. Ту алып жауға шықсаң сен, Сұраншы батыр атты көпке белгілі жырларында ақын ел даңқын асырған ерлердің жауынгерлік ерлік жолын көптің мұрат-мақсатымен үндестіре жырлайды.
Жетісу ақындық, жыр айту мектебін өзіндік өрнегі бар, толық қанды мектепке айналдырған Жамбыл Жабаев (1846-1945 ж.ж.). Бойына біткен ерекше дарын арқасында айтыс, дастан шығару секілді қасиеттерді толық меңгерген ол Батыс, Орталық, Оңтүстік Қазақстан территорияларына кең тараған жыр айту деп аталатын қайталанбас қасиетке қызыға мойын бұрған. Алғаш ұстазы Сүйінбай Аронұлынан (1815-1898 ж.ж.), жеткен Сұраншы батыр, Өтеген батыр дастандарын өзінше жырлап таратса, кейін Сыр бойына кең тараған Көрұғлыны он бес күн, Оңтүстік Қазақстан жыршылары айтатын Мың бір түн, Садыр патша мен Жамбыл патша, Ерназар-Бекет, Шахнама, Қыз Жібек, қырғыз жыршылары айтатын Манасты, Орталық Қазақстан жыршылары айтатын батырлық, ғашықтық жырларының біразын айлап жырлап үлкен репертуар байлығын жасаған. Бұл репертуарларға лайық эпос әуендерінің пайда болуы да Жамбыл есіміне байланысты. [3,49б] Жамбыл ұрпақтары мен оның айналысындағы өнер адамдарымен кең араласқан ол Жамбылдың жыр орындауындағы көптеген саз, мақамдарын жете меңгеріп, атасының көптеген толғау, термелерін нәшіне келтіре орындап жүр.
1.1 Жыраулық дәстүр
А. Будаговтың түсіндіруінше жырау - үндінің асыл тас мағынасындағы сөзінен тууы мүмкін дейді [4, 12б].
Жыраудың жылаумен де жақындығы бар. Қазақта өлген кісіні арнап жоқтап жылағанда пәленнің басына жырау айтты дейді, яғни жоқтау айтты. Сонымен қатар, жыраулар өмірдің ұсақ мәселесіне аз араласып, өмір, көбінесе, заман - дәуір, өткен мен келешек, адамгершілік, жақсылық, жамандық жайлы ойлар, болжаулар, қағидалы сөздер айтып отырған. Бұл тақырыптағы толғау сөздерінде сезімге ұратын лирика болмайды, көбінесе, меңзеу, мақал - мәтелдер ретінде келетін тақпақтар, термелер болып отырады.
В.Жирмунский мен Х.Зарифов та жырауды ақын, шайыр типінің ең көне түрі деп таныған [5,27б]. Бұл пікірді олардан кейін жырау туралы сөз қозғаған қазақ, қарақалпақ фольклоршылары да қостап жүр. Профессор Н.Смирнова Жырау сөзінің мағынасы-жыр айтушы деген сөз... Бұл жыр айтушылар институты қаншалықты көне болса, атауы да соншалықты көне,-деп жазады [6,40б]. Профессор Е.Ысмайылов Н.Ильминскийдің пікіріне және татар тілінде жыру, жыруче сөздерінің жыр сөзімен мағыналас екендігіне сүйене отырып, жырау сөзін жыр, жыр айтушы, жырламақ сөздерімен байланыстырып, бұл сөздің мағынасы тарихи жыр айтушы, болашақты болжаушы екендігін айтады [3, 39-40б]. Ал жырау типінің пайда болу кезеңі жайлы Е.Тұрсынов былай дейді Мұның өзі жырау типінің әскери демократия кезінде пайда болғанын аңғартады. Батырлар жырының тарихта болған батырлар, дарынды қолбасшылар, көсемдер туралы баяндайтыны белгілі. Алғашқы батырлар жырының үлгілері осы адамдардың құрметіне шығарылған мадақтау, мақтаулардан туғандығы да барлық фольклоршыларға белгілі. Алғашқы батырлар жырының әруақтарды мадақтауға арналғандығы және магиялық мақсатта орындалғандығы батырлық эпос үлгілерінің, ертегілер сияқты, әрқашан да сәтті аяқталуына себеп болды деп ойлаймыз. Демек жырау типінің пайда болуы әруақтар культінің пайда болып қалыптасуы процесімен қатар өтіп жатты [3, 175б].
Жырау-әлі қоғамдық ғылымда зерттелмеген, сыры ашылмаған күрделі ұғым. Жыраулар - қазақ этномәдени дамуының ең бір шешуші, кульминациялық кезеңі - тарих сахнасына қазақ атымен шығып дербес хандық құру кезеңін сипаттайтын терең рухани құбылыс. Ол өз жанынан өлең-жыр шығарып айтатын және эпикалық дастандар мен толғауларды орындайтын халық поэзиясының өкілі. Махмұт Қашғари жырау сөзін йарығу, өлең шығарушы, музыкант деп түсіндіреді. Орта ғасырлардағы қазақ поэзиясында жыраулар жетекші жетекші рөл атқарды. Олардың шығармалары дидактикалық сипаттағы философиялық толғаулар түрінде келеді. Жырау толғауларында өзінің замана жайындағы түйгендерін, мораль, этика хақындағы ойларын баяндайды, елеулі қоғамдық әлуметтік мәселелер көтереді. Жырау жаугершілік заманда жорықтарға қатысып, кейде батыр, елбасы бола жүріп, ел қорғау, азаматтық тақырыптарға арналған өлең - жырлар туғызған. Жыраулар қолданған көркемдік тәсілдер оның поэзиясының ішкі мазмұнына орайлас, сәуегейлік, батагөйшілдік түс көру, ырым айту, табиғат құбылыстарына т.б жайларға қарай болжамдар жасауға-көне дәуір жырауларына тән қасиет. Жырау туындылары адам көңілін дөп басар әсерлілігімен, мірдің оғындай өткірлілігімен, аз сөзге көп мағына сыйғызған мықтылығымен, қиыннан қиыстырған көркемдігі және қуатты серпінділігімен ерекшеленеді. Қазақ әдебиетінде жыраулар поэзиясының тұңғыш өкілдері ретінде XV ғасырда өмір сүрген Асан қайғы, Қазтуған есімдері аталады. XVII - XVIII ғасырларда өмір сүрген Жиембет, Марғасқа, Ақтамберді, Үмбетей жыраулардың поэзиясында отанды қорғау, жат жерді басқыншыларға қарсы күрес тақырыбы ерекше жырланды. XVIII ғасырдағы қазақ әдебиетінің көрнекті өкілі - Бұқар жырау жыраулық поэзияны жаңа биікке көтеріп, оның тақырып аясын кеңейте түсті.
XV - XVII ғасырлар этникалық тарихының негізгі мағынасы - қазақ этносының қалыптасуының аяқталуы. Ал осы бір шешуші тарихи дәуірдің рухани, мәдени саласын жетілдіруде жыраулық мәдениет зор қызмет атқарды. Олар осы этникалық бірігу процесінің рухани - идеологиялық іргетасын жасады, Ұлттық сана, менталитет мәселесіне тікелей қатысы болды. Бұл кезеңде халық алғы философия деңгейінен көтеріліп, ойлаудың сезімдік - деректік нұсқасынан арылып ақыл - ойын кемеліне келтіре бастаған. Себебі ислам өркениетіне кіргеніне бірнеше ғасыр өтті. Түркі тайпалары әл - Фараби, Иассауи, Ж.Баласағұн, М.Қашғари сынды ойшыл, философ, ғалым дәрежесіне көтерілген тұлғаларды өз орталарынан шығарып үлгірген еді. Жыраулар өмір сүрген қазақ хандығы кезінде суфизм қазақ мәдениетіне терең тамыр жайған еді. Иасауи дәстүрімен қоса осы дәуірде орталық Азия қалаларында: Бұқара, Самарқан, Хиуа сияқты білім - дін ордаларында софы бауырластығы зор белсенділік танытты. Көшпелі қазақтар да осы рухани әсерден тыс қалған жоқ.
Жыр айтуда өзіндік өрнегі, қолтаңбасы бар жыр айту мектебінің бірі- Жетісу жыр айту мектебі. Ауыз әдебиеті жанрларының ішінде айтыстың ерекше дамуы кезінде Жетісу мектебінің кеш дамуына әсер еткен секілді. Олай дейтініміз бұл мектептің негізін салған Күзеп, оның баласы Сүінбайдың өзі тек өздері шығарған дастандарды жырласа, олардың алдындағы жыр айтушылар туралы дерек жоқтың қасы. Осы тұрғыдан қарағанда Жетісу жыр айту дәстүріне сүбелі үлес қосқан дарындардың қатарында Түбек, Қабан, Бақтыбай Жолбарысұлын, Сүйінбай Аронұлын атауға болатын секілді.
Жетісу жыр айту мектебін өзіндік өрнегі бар, толық қанды мектепке айналдырған Жамбыл Жабаев. Алғаш ұстазы Сүйінбай Аронұлынан жеткен Сұраншы батыр, Өтеген батыр дастандарын өзінше жырлап таратса, кейін Сыр бойына кең тараған Көрұғлыны он бес күн, Оңтүстік қазақ жыршылары айтатын Мың бір түн, Садыр патша мен Жамбыл патша, Ерназар-Бекет, Шахнама, Қыз Жібек, қырғыз жыршылары айтатын Манасты, Орталық Қазақстан жыршылары айтатын батырлық, ғашықтық жырлардың біразын айлап жырлап, үлкен репертуар байлығын жасаған.
Жырау, ақын-жыршы, ақындар жөнінде М.Әуезов, Е.Ысмайылов, Б.Кенжебаев, Х.Сүйіншәлиев, Е.Тұрсынов, М.Мағауин, Ж.Тілепов ,М. Үмбетаев,М. Жолдасбеков, Н,Төреқұлов т.б. еңбектерінде сөз болды.
1.2 Ақындық дәстүр
С.Мұқановтың айтуына қарағанда, ақын типі жырау типінің негізінде дамыған. Демек, ақындардың ең көне түрі - жыраулар [2, 11-12б]. Бұл пікірді Е.Ысмайылов та қостайды: Тарихи деректерге қарағанда, жырауларды ақындардың ең көне типі деп есептеуге болатын сияқты [3, 43б]. Профессор Е.Ысмайыловпен бірігіп, Қазақ әдебиетінің тарихы үшін жазған тарауында Е.Тұрсынов та осы пікірді қолдаған болатын: Ақын сөзінің талдауы қазақ фольклоры үлгілерін тудырушы әрі сақтаушы - таратушыларының осы типі жыраулардан кейінгі дәуірде пайда болғанға ұқсайды. Алайда ақындар мен жыраулардың репертуары мен атқаратын міндеттеріен салыстырып қарасақ, ақындардың бойынан көне дәуір сипаттарын, ал жыраулардың бойынан одан кейінгі дәуірдің сипаттарын байқаймыз.
1. Ақындардың арасында еркектер де, әйелдер де кездеседі. Тіпті қыз бен жігіттің айтысы қызсыз өтуі мүмкін емес. Жыраулар болса, тек ер кісілер арасынан шығады. Мұның өзі жыраулардың тек патриархаттың әбден нығайған кезінде пайда болғандығын көрсетеді.
2. Ақын - рудың өкілі. Айтыс кезінде ол өз руының атынан сөйлейді. Жырау болса - бүкіл елдің, яки тайпалар одағының (жүздің, хандықтың) өкілі. Ақын ауыл ішінде жүрсе, жырау хан ордасында жүреді, бүкіл хандықтың, елдің тіршілігіне байланысты жағдайларда олханға, бүкіл елге ақыл айтады, кеңес береді, осыдан жыраулардың бұрын жеке - жеке өмір сүрген тайпалардың тайпалық одақ құрып, біріге бастаған дәуірде пайда болғандығын байқауға болады. Ақындар кейінгі дәуірде ғана пайда болып, жыраулар дәстүрін әрі қарай жалғастырған сәтте олар жыраулардың бүкіл елдің атынан сөйлеу дәстүрін де жалғастырған болар еді.
3. Бұл болжамның негізсіз емес екендігін мынадан да байқауға болады: ақын - ырыми рәсімдерді атқарысуға қатысатын адам, оның үстіне ол тек қатысушы емес, ол ырыми рәсімдерді басқарушы міндетін атқарады. Аса көңіл аударарлық жайт: бұл рәсімдер ең көне рәсімдердің қатарына жатады. Мысалы, үйлену салтына байланысты басты ырымдарды ақын атқарады. Ал жыраулардың атқаратын негізгі міндеті-өлген кісінің аруағын мадақтап, толғау, жыр айту. Аруақтар культінің әскери демократия дәуірінде қалыптасқандығын ескерсек, оның үстне, ақындардың жырауларға қарағанда синкреттік сипаттарының молдығын қоссақ, ақындардың жырауларға қарағанда көнелеу тип екендігін мойындауға мәжбүр боламыз
4. Ақын типінің көнелігін дәлелдейтін тағы бір жайт: ақындар өнері туралы ұғымдардың ішінде тотемдік ұғымдар кездеседі. Тотемдік ұғымдар ең көне наным - сенімдер қатарына жататындығы белгілі. Мысалы, Жамбылдың айтуынша, әр ақынның аң кейпіндегі жебеушісі болады - мыс. Бұл жебеуші тек ақынның көзіне ғана көрінеді.Жырауларға тотемдік ұғымдар тіпті тән емес.
5. Ақын типінің, тамырларының өте ерте дәуірдің тереңінде жатқандығын олардың негізгі жанры - айтыс жанры екендігін де байқауға болады. Жыраулар болса, айтысқа түспейді [7, 35б].
2 ЖЕТІСУ АҚЫНДЫҚ, ЖЫРАУЛЫҚ ДӘСТҮРІНІҢ НЕГІЗІН САЛУШЫЛАР
2.1 Қабан(Қабылиса) жырау өлеңдері, толғаулары
Қабан (Қабылиса) жырау қазақ халқы әдебиетінің ірі өкілі, жұлдызды жырауы, батыры ғана емес, іргелі қоғам және мемлекет қайраткері. Өзінің терең қатпарлы жалынды жыры, қара орман жұртшылықты сүттей ұйытар салмақты ойы, ұшқыр нақыл сөзі, қағидаттарымен бытыраңқылыққа ұшыраған халқымызды бір тудың астына біріктіруге, Абылай сұлтанның абыройын асыруға өлшеусіз үлес қосты. Түркістан төрінде Абылайды ақ боз атқа қондырып барша қазақтың ханы етіп сайлауға мұрындық болды. Алаштың ардақ туын көппен бірге желбіретті.
Ғасырлар бойына жаудың шетінде, желдің өтінде қылыштың жүзінде күй кешкен Жетісу жұртшылығының елдіктің аңсар арнасына түсіп, келер ұрпақтың қамын күйттеуіне сол дәуірдің тау бейнелі ерен тұлғаларымен бірге зор белсенділік танытты. Сырдың бойы, киелі Түркістан мен дулы Ташкент өңірінде қанат жайып, тұрақтанып қалған жалайырлардың басын қосып, бәтуаға келтірді. Төле бимен қатар дау шешіп, Бұқар жыраумен үзеңгі қағыстыра күй кешті, Абылаймен бір түменнің сапында жоңғарлармен шайқасты. Ата жаудың қолына да түсті. Рухын түсіріп, жігерін жасытпады. Елдіктің ұранын салды, замана тұрағын шалды. Дәуір желінің өкпеден өтіп, жанды жарақаттарын, бас біріктіріп, қолда барды базарламаса, анталаған жаудың аранында жұтылып кете беру қаупінің қай кездегіден де тажалды түрде тұрғандығын санаға құйды себелетіп.Сол себепті де ол:
Киік қайда ойнайды,
Тауда тарғын болмаса,
Балық қайда ойнайды,
Балдырлы суы болмаса,
Бұлғын қайда ойнайды,
Буалдыр сазы болмаса...[8, 40б] -
деп жүрегі қан жылап жырлай білді.
Қабылиса Асанұлының тоғыз толғам толғаулары мен өрнекті де өзекті өлең-дастандары, сондай-ақ арда болмысты айтыс үлгілері толымды әдебиетіміздің тұрлаулы мұрасы. Өз дәуірінің кемел ойының көкжиегін мейлінше шығандата кеңейте білген ол бүгінгі ұрпағымен де тонның ішкі бауындай үндесіп тұр.
Елім, жұртым сізге айтам,
Бірлікті бол, шырақтар.
Бірлікті жерде ризық көп,
Ол адам елге тұрақтар.
Ауызбірлік бар жерде,
Жететұғын мұрат бар, [8, 44б]
Осындай еркіңді баурап алар елдіктің сөзін кенен қалдырған бабамызды өлді деп қалай айтарсыз?!
Абылайдың ұлы Әділ төре Жетісу аймағын билеп тұрған мезгіл. Төрелер ұрпағының ақ дегені алғыс, қара дегені қарғыс алып жатқан тұс. Оларға қарсы келудің өзі арыстанға айбат шегумен тең дүние. Әйтсе де, Әділ төре атағы алты алашқа мәшһүр Қабан жырауды айрықша құрметтесе керек. Тіпті, кейбір өзінің қисынсыз кетер шақтарында қаймығып та отырған. Солай екен деп Қабан жырау құлақ көтерген ұсақ-түйек шаруаларға бола ел ісіне араласа бермеген екен. Бірақ, көптен бері жырауды сонау Жалайыр бабасынан бермен ұрпақтан ұрпаққа дәстүрлі түрде жалғасып келе жатқан Тарақ таңбаның тек төрелердің еншісінде қалып қойғандығы қатты толғандырыпты. Ел ішінде осы қордаланған жайттың түйінін шешіп беруді үнемі өтініп отырған ағайындар да болған.
Бұл мәселе шегіне жетті-ау деген бедерде Қабан ақын атқа қонған ғой. Әкесі Абылайдың өзі аса қадір тұтқан Қабан жырауды Әділ төре құшақ жая қабылдайды.
- Жол болсын, ақын аға!
- Әлей болсын!
Ақын ата, дайсің-ау, ақын ата,
Кір жуытпай келген ем атыма да,
Бұлт қонбаған білсеңіз басыма да.
Тарақ таңбам сендерде қалып қойды,
Бұл төрелер біхдерді басына ма?! [8, 49б]
Қаперімде не дерін білмей сасып қалған Әділ төре: Кешегі Шыңғыс бабамның кезінде Алаш мыңы арасында ұлығы тарақ таңбалы Жалайыр болған. Мұны ұмытсақ, елдігіміз қайда, теңдігіміз қайда, кеңдігіміз қайда?! - дей береді.
Сонда Қабан жырау былайша теңіздей толқиды:
Міне, міне, енді келдің жөніңе,
Шықтың байтақ шың-белесті өріңе,
Сары алтынды ер-тұрман сапқа тұрсам жарқырап,
Сүлік қара арғымақ аспан тіреп арқырап,
Шыңғыс қаған бас қойса - ақ найзам жауды тіреген,
Қанішерін інінде қорылдатып ірегем.
Марал отты арша тау ата қоныс болған-ды,
Бақыт-ырыс басыма ақ құс болып қонған-ды.
Тарақ таңба толықсып, ер бабамды түрлентіп,
ЖаҺан кешкен Шыңғыс хан келешекті шолған-ды.
Суарылған көк темір құрышқа қалай айналды,
Жалайырдан серпін ап, Бақтиярлап сайланды!
Әмірші болсаң - әділ бол, әлі де талай айтармын, [8, 49б]
Тарақ таңбамды жұртыма қайтарғын, төрем, қайтарғын!
Сөзге жығылып қана қоймаған, жыраудың осынау лебізіне әбден жан-дүниесімен ұйыған Әділ төре Тарақ таңбаның бұдан былай тұтас Жалайырға ортақ екендігіне қатысты үкімін берген екен!
Қабылиса Асанұлы кең тынысты, сан қырлы талант иесі болған. Қазақтың ақындық өнерінің қаймақ қалпын сақтаған шырайлы шығармаларының жанрлық ерекшелігі басым. Бірде эпик ақын, енді бірде терең толғаулы философиялық иірімдердің жетегінде кетеді, келесі де оқырманының санасына бірден сәуле құйған ақылман кейпіне енеді. Ал енді айтыс өнеріндегі сақталған сом шығармалары тіптен сүбелі дер едік. Қыз бен жігіт айтысы, жұмбақ айтысындағы өзіндік ерекшеліктері зерттеушілер тарапынан әлі де болса зерделену үстінде.
Қабылиса бабамыздың өнегелі өмір жолы мен сом алтындай жарқыраған шығармашылығын әр жылдарда, әр қырынан Мұхтар Әуезов, Сәкен Сейфуллин, Сәбит Мұқанов, Рахманқұл Бердібаев, Мырзатай Жолдасбекев, Ораз Исмаилов, Сәрсенбі Дәуітов және басқалары ғылыми тұрғыда пайымдады.
Қабан жырау(1733-1824) - ақын, жырау, ұлы жүздегі Жалайыр руының Мырза тармағынан шыққан. 15 жасынан ақындығымен танынын, айтысқа түскен. Жетісу өңірінің Сүйінбай Аронұлы, Бақтыбай Жолбарысұлы, Қ.Жапсарбаев, т.б. ақындары оны ұстаз түтқан. Қабан жыраудың бізге жеткен шығармалары - Тұмаршамен және Тауман қызбен (Арқадағы) айтыстары. Сондай-ақ, "Бәрің-дағы тыңдаңдар", "Ырыс алды - ынтымақ", "Арғымақжабы көрінер", "Тамшыдан теңіз молайып", "Барлы, барлы, барлы тау", "Жер ойпаңы білінбес", "Қарынбай" (хисса), т.б. шығармалары бар. 1993 жылы оның ел аузында сақталған өлең-толғаулары "Алтын қазық" деген (құраст. Т. Қаупынбайулы) жинағына енді. Көксу ауданындағы Ақтекше ауылындағы орта мектепке 300 жылдық мерейтойына орай Қабан жыраудың аты берілді, музей ашылып, ескерткіш (мүсіншілері: Молдабеков, Н.Қойшыбеков) орнатылды. Талдықорған қаласында Қабан жырау атында коше бар.
Қабан өз кезінің ірі ақыны, ол он бес жасынан бастап айтысқа түскен. Ақындығымен қоса, ағалары Ескелді, Балпық сияқты сөз бастаған шешен, ел бастаған көсем, қол бастаған батыр болған деседі.
Қабан жырау жайлы біз ең алғаш рет ұлы ғалым Мұхтар Әуезовтің айтыс ақындарын жан-жақты талдаған атақты мақаласында: "Шынында Жанақ, Сүйінбай, Шөже, Түбек, Майкөт, Қабан, Құлмамбет, Жамбыл сияқты талай елдерге атақтары жайылған ақындарды алсақ, солардың өмір бойы қолданған негізгі ақындық жанры көбінесе айтыс екенін білеміз. Бұлар ұзақ өмір жасаған ақындар болумен қатар, барлығы да айтысқа ерте араласып, он бес-он алты жастарынан ақындық өнерлерін бастайды. Олардың ел жадында сақталып қалған ірі айтыстарынан басқа, әрбір ойын-сауық, айт пен тойда, ас-мерекеде жас-желең, қыз-келіншектермен қағысып айтысқан". [1, 35б].
Осы пікір өте әділ, дәл айтылған ғылыми тұжырым деп білеміз, ақындардың асыл мұрасының қыруар мол болғаны дау тудырмаса керек. Амал не, соның бәрі де дер кезінде хатқа түспегендіктен, ұмыт қалған. Ел аузында жатталып қалғанының өзі бірден-бірге, атадан балаға ауысқандықтан көркемдігі төмендеп, ұйқас-ырғағы бұзылып, бұл күнге жұрнағы жеткен десек, қателесе қоймаспыз.
Қабан:
Шірімес алтын жерде жатқанменен,
Оқ тимес ажалсызға атқанменен.
Жаманға сөз, жалқауға таяқ өтпес,
Астарлап қаншамалап айтқанменен.
Өткен күнде белгі жоқ қанша айтсаң да,
Қызыққа бір күндері батқанменен, - [8, 51б]
десе бұл нағыз терең ойдан тамыр тартқан нәзік көңілдің туындысы дер едік, өйткені көп жасап, көпті көрген қарт жырау өз басынан өткерген нешеме қилы уақиғадан жүз тармақ таратып, тайға таңба басқандай өз көкейін анық-ашық жеткізеді. Осы бір шумақ өлеңдегі әрбір сөз, әрбір жолда шымырлаған шындық жатыр, ұрпақтан-ұрпаққа көнермей, тозбай, сын-сипаты бұзылмай, сол күйінде жететін асыл мұрат жатыр. Ол - үлкен жүректің арман-тілегі, асыл өсиеті.
Асанұлы Қабылиса (Қабан) XVІІІ ғасырда өмір сүрген. Асан артықша бай болмаған, өзіндік ауқаты бар кісі көрінеді. Мал-дәулет жинамаған, "елде бар болса, ерінге тиеді, жалпыда бар болса, жалқы аштан өлмейді" - дейді екен. Бұл кісінің туған жері Сыр бойы көрінеді. Ол жақтан Жетісуға 1767 жылы көшкен деп көрсетеді шежірешілер.
Осы арада бір айта кетейін дегеніміз, оның мол мұрасының күні бүгінге дейін толық жинала алмай келе жатқандығы. Қалың елдің ортасынан әлі де табылып жатқандары да баршылық. Мәселен, кезінде ауыз әдебиетінің жоғын жоқтап, мұңын мұңдаған Сәкен Сейфуллин Жалайыр Қабан ақын мен қоянның айтысуы деп аталатын бұған дейін назарға ілікпеген көлемді өлеңін тапқан. Бұл шығармада қаршығасын қолына ұстаған Қабылиса ақын мен көжектейін деп жүрген әлсіз қоянның тілдесуі арқылы сол әділетсіз заманның кейпі көз алдыңызға келеді. Қолында билігі бар білегі мықтының дәрменсіз пенделерге көрсетер әлімжеттігін мінейді.Көркем дүние бір тұсында былайша қайырылады:
Қабан:
Қасыңа көкше қоян барамын-ақ,
Қаршығамды көрсетіп саламын-ақ.
Қалың қара шеңгелге кіргеніңше,
Қаның судай ағызып аламын-ақ.
Қоян:
Жеген теріскен кетпейді тісімдегі,
Қызыққаның терім бе үстімдегі.
Ішімде жеті қоян көжегім бар,
Мен өлсем, ол да өледі-ау ішімдегі! [8, 109б]
Міне, осы оралымнан-ақ Қабан жыраудың ақындық өріс ауқымының қаншалықты деңгейлі екендігін аңғарсақ керек!
Алмагүл Қанағатова өзінің ғылыми зерттеу еңбегінде Бұқар жырау мен Қабан жыраудың толғауларындағы бірқатар ұқсастық пен сол заманғы зәру мәселелердің негізге айналуы, сол тақырыптарды ашудағы азаматтық үн, арналы көзқарастарына кеңінен тоқталған. Жалпы қазақ әдебиетінің жыраулық өнеріндегі қос алтын діңгекке саналатын осы екі ақынның өмірде де жолдары сан мәрте түйіскен.
Бұқар жыраудың Қабылисадан бір ғана жас үлкендігі бар.
Бірде Жетісу өлкесінен шыққан батырлар: Өтеген, Райымбек, Қараш және Қабылиса (Қабан) жырау өткен-кеткенді еске ала әңгімелесіп тұрады. Райымбек пен Өтеген құрдас. Қараштың жасы олардан сәл кіші. Бәрінен үлкені - Қабылиса.
- Өтеген! Атамыз қазақ Ел аралаған - сыншы - деген емес пе ? Тәңір қолдап өзің жер-жаһанды бір адамдай-ақ шарлап келдің. Көрмегенің де, көңілге түймегенің де шамалы деп ұғамыз елдегі біздер. Батыр атағың тағы бар. Айтшы өзің, шайтан емеспіз, ертеңгі күні мына жалғаннан бақилыққа көшеріміз хақ. Сол күйіміз қандай болмақ, қайсымызға нендей жер бұйырып тұр. Айта аласың ба? - дейді Райымбек батыр.
- Алдымызда көңілі күмбір, самаладай жарқыраған Қабан ағамыз отыр. Ол кісі тұрғанда менің сөз алғаным артық болар, сірә. Ағамыз айтсын болжамын, - дейді бұл сауалға Өтеген.
Сақалын сәл тарамдап, ойланып тұрған Қабан:
- Екеуің біріңді бірің түрткілеп, ақыры мені сөйлеттіңдер ме? Әке-шешем қойған атымды өзгертіп, ел мені Қабан атандырды. Мен бір бастаудың басында, шоқ қамыстың түбінде қалармын. Үш күн денем жерде жатады, үш күннен соң табылмайды.Өтеген, сенің мінезің ертеден жайлы, жүзің жылы еді, жылжып аққан судың жағасында жатасың, бірақ түбінде сені де жылжытып басқа жерге қояды. Райымбек, сен көпшіл ең, қиямет-қайымға дейін басыңнан дабыр, үстіңнен дүбір кетпейтін үлкен жолдың бойында боласың.
- Қабеке, құрдастығымды желеу етіп, Өтегеннен алдымен сыр суыртпақтағаныма айып ете көрмеңіз. Мына айтқан көріпкелдік болжамыңыз біздің туа бітті табиғатымызға да, жарық дүниеде пешенемізге тиесілі тіршілігімізге де дөп келіп, қиюласып тұр-ау. Қалай болғанда да алдымыз жарқын, ұрпағымыз өрісті де жеңісті, ұлағатты болғай! - деп Райымбек Қабекеңнің алдында кішілік білдіреді.
Осыдан кейін Қабылисаны нағыз әулие, көріпкел деп қалай айтпасқа?! Қалай дейсіз бе? Өтегеннің қабірі жылжып аққан су - Іле өзенінің бойында еді, беріде Қапшағай теңізінің астында қалатын болған соң ұрпақтары жылжытып, Қордай беліне қойды. Ал Райымбек Алматыдан Ташкенге қарай шығатын үлкен жолдың бойына жерленген. Ол маңай бұрын да, қазіргі таңда да нағыз дабыр-дүбірдің орны болды. Басындағы үлкен ескерткіш қасиетті мекенге айналды.
Қабылиса жырау өзі айтқанындай, Іле өзенінің бойындағы Қызылжар мекенінде жатыр!
Ұлағатты ұрпағы, өскен елі, өркенді жұртшылығының қасиетті бабамызға деген өшпес құрмет-қошеметінің арқасында кесене-күмбезі жарқырай көтерді.
Ерлерін елі енді танығандай,
Аңсаған бабалардың таңы қандай.
Ар тұтып, Азаттықты алда жүріп,
Елдікті қорғап еді жаны қалмай. -
деп ақын жырлағандай, асыл да ардақты бабаларымыз есімдерінің ел көгінде жарқырауы біздің ұлт болып одан әрі ұйысып, алдағы ұлық істерге бір қолдың саласындай жұмыла ден қойғандығымызды паш етеді!
Қабылиса, немесе халық арасында Қабан жырау деген есіммен белгілі ақын - ХУІІІ ғасырдағы қазақ даласының ең жұмбақ тұлғаларының бірі болды десек артық емес. Өзі ақын, әрі қайсар батыр, оның үстіне мемлекет және қоғам қайраткері болған бабамыздың қалдырған өсиеттері, осы күнге дейін өзектілігін жоғалтпай келеді.
Өкініші сол, Қабан жыраудың әндері мен өсиеттерінің көбісі бүгінгі күнге жеткен жоқ.
Қазақ жерінің батысы мен шығысы, өрі мен төрі де киелі. Соның ішінде Жетісудің жөні бөлек. Киелі өлкенің Іле бойындағы Көкбастау сілемінде осыдан үш ғасыр бұрын Қабан жырау өмір сүріпті. Ол - ХУІІІ ғасырдағы ақтабан шұбырынды, алқакөл сұламада ел бастаған көсем, сөз бастаған шешен, жоңғарға шапқан батыр әрі азулы ақын болды. Қасиетті тұлға көріпкел - әулие де болған..
Қабан жырау барлығын татулыққа, ымыраға сондай жақсылыққа келтірген.
Қабан жырау жөнінде ғұлама ғалым М.Әуезов: Қабан өлең айтар алдында немесе атысқа түсетінде ащы айқайға салады екен. Өзімен қағысуға, ұстасуға келген қарсылас ақынның зәре құтын сөйтіп алады екен-, деп жазған. [1,18б] Жыраудың өзіндік қасиеті де, әрбір туындысы да кейінгі ұрпақты биік парасаттылыққа, ынтымаққа, имандылыққа шақырады. Оның өлең-жырлары інжу-маржан сиқты өз халқымен бірге ұзақ жасай бермек.
Қабан жырау - өз кезінің биік ақыны. Атамыз небір ұзақ батырлар жырын таңды таңға соғып, жатқа айтады екен. Кейде бұл дастанның көлемділігі сондай, айлап жырланатын көрінеді. Соншама мол дүниені бірде-бір рет кідіріп-мүдірмей еркін толғайтын болғандықтан "жырау" аталыпты. Өз айтқаны болмаса, кісі тіліне көнбейтін, ержүрек, батыр да қайсар болғандықтан "Қабан" атаныпты. Жыраулық поэзияның түп қазығы ақыл-нақыл екені елге аян. Осы себепті Қабан жыраудың да шығармашылық туындылары көбінесе жақсылық пен жамандықтың ара-қатынасын саралауға құрылған. Ақын өзінің "Бәріңдағы тыңдаңдар" атты өлеңінде:
Болыңдар тіршілікте тату, тәтті,
Бір күні барамыз ғой көр аузына.
Дүниеде ешбір қатер жуымайды,
Әркім ие боп жүрсе өз аузына.
Басына бәле адамның тілден болар,
Сол тілден ұрынады өз дауына.
Әр адам өз аузына ие болса,
Әділдің жолығады қорғауына, - дейді. [8, 35б].
Расында, бар істің тетігі тілде екені ешқандай дау тудырмайды. Тілден келетін пайданы да, зиянды да ата-бабамыз жақсы білген. Сондықтан да: "Тіл тас жарады, тас жармаса бас жарады", - деген. Ұлықман хакім мен Дәуіт пайғамбар біраз уақыт дос болып жүріпті. Дәуіт Ұлықманды ғылымның неше алуан түрімен сусындатып, бір күні сынамаққа мал етінің ең тәтті жерін алып келіңіз депті. Ұлықман қойды сойып, тілін алып келіпті. Енді бірде мал етінің ең ащы жерін алып келіңіз депті. Ұлықман қой сойып, тағы да тілін алып келіпті. Дәуіт сұрапты: "Жақсысын әкел десем де, жаманын әкел десем де тек тілді әкеле бердіңіз" - депті дейді діни кітаптардағы бір аңыз. Әрине, бұл әңгіменің жалғасы бәрімізге белгілі, ендеше оны айтып жатудың қажеті жоқ шығар дейміз.
Жыраудың жыр-толғауларын топтап, айтыстарын іріктеп, зерттеуші Төлен Қаупынбаев "Қабан жырау" атты кітап шығарып, ел алдында үлкен еңбек жасады. Осы еңбегінде жыраудың 1733 жылы туып, 1824 жылы дүниеден өткенін айтады.
Қабан жыраудың біраз өлеңдері тәлім-тәрбиелік мән-мағынаға ие. Екінші сөзбен айтсақ, халықтың терең пәлсапалық ойы мен педагогикасы қатар аралас айтылатыны байқалады. Ақынның тауып айтқан, дер кезінде толғаған мұндай асыл дүниесі көнермейді. Бүгінде де өз мағынасын жойған жоқ. Ол:
Тіл алсаңдар шырағым,
Өсек сөзді елеме!
Үйір болғың, шырағым,
Жақсы сөзге өнеге.
Тіршілікте сыйласқың
Дүние қайтып келе ме?
Өсек-аяң сөз болса,
Жуытпағың денеңе.
Әділдің озар адымы,
Адал жан шығар төбеге, - [8, 100б]
десе елдің арасын ала тайдай бүлдіретін өсек-аяң екені айдан анық. Қазіргі заманда біреулер нанын өсекпен тауып жеп жүр десек, артық айтқандық болмас, ал діни кітаптарда "Күнәнің бірі кісінің арасына сөз тасу" депті.
Ондай жан бұл жарық дүниеде де, бақи дүниеде де қиналмақ. Біздің бүгінгі сөз етіп отырған Қабан жыраудың би мен бекке, болыс пен старшынға зіл тастап, төбесінен төніп әділетсіздігін айтқан талай-талай маржан жырлары болған-ақ шығар. Амал не, соның көбі біздің қолымызда қазір жоқ. Алайда қарт жыраудың көпті береке-бірлікке, ынтымаққа шақырған толғаулары мол:
Елі-жұртым, сізге айтам,
Бірлікті бол шырақтар.
Бірлікті жерде ырзық көп,
Жетерлік онда мұрат бар.
Ауызбірлік жоқ жерде,
Қиянатты қият бар,
Ұят-иман басы дер,
Имандыда ұят бар, - [8, 115б]
деп толғаса, халықты шариғат арқылы ауызбірлікке шақырғаны көрініп тұр. Сонымен бірге көп көріп, көп жасаған, көп тоқыған, мол тәжірибе жинаған абыздың өсиетін біз де бар жанымызбен құптай түсеміз.
Айтулы жырау тыңдаушысын алыстан орап, тереңнен тербеп баурап алады. Бір артықшылығы, Қабанның толғауларында ұйқас үшін бос тұрған жолдар кездеспейді. Тағы бір ерекшелігі - шығармасының бәрі де оқушысын ойлануға, бос жүріп, бос қыдырудан, уақытты бос өткізуден сақтандырады. Қабанның тарыдай нәрседен таудай, теңгедей істен тебінгідей дүние тудыратын ақындық құдіреті аса ірі талант екендігін де мойындауымыз керек. Ол:
Тамшыдан теңіз зорайып,
Тарыдай тастан зорайып,
Бірігіп үлкен тау болмақ,
Аз сөзден шатақ молайып.
Бара-бара зорайып,
Ұлғайып түбі дау болмақ, - [8, 116б]
деп толғаса, ел-жұртты елірмеліктен, өркөкіректіктен сақтандырып, кішілік пен кісілікке шақырып тұр. Жамандық атаулы аяқ астында жақсылық жолы - қия тас. Оған жетуге ердің ері, егеудің сынығы керек дейтіндей. Халқымызда "тамшы тас теседі" деген ұлағатты сөз бар. Бар нәрсенің түбі сол бір болымсыз нәрседен басталмақ. Қабан ақынның ендігі бір керемет туындысы "Бақыт қайдан келе - сің?" және "Бақыт қайда барасың?" деп аталатын қарапайым тіршілік көзінен алынған драмалық тартысқа толы, бас-аяғы жұп-жұмыр әдемі дүниесі дер едік. Бір қызығы, келе жатқан бақыттың жолы кетіп бара жатқан бақыттың жолымен қарама қайшы. Ынтымағы қашқан елден кетіп бара жатқан бақыт, ынтымағы жарасқан елге келе жатады. Қариясын сыйламас, дүниені ойламас жерден қашқан бақыт, қариясын сыйлаған, ертеңгісін ойлаған жерге келе жатыр. Қабанның бұл туындысының қымбаттығы сонда, кім-кімге де түсініктілігінде ғой дейміз.
Біз жоғарыда Қабанды ешкімнен жеңілмеген дедік. Бізге ол кісінің үш айтысы ғана жеткен. Біріншісі, жастау кезінде ол Құмаршамен айтысып, оны жеңген. Одан кейін Таужан қызбен сөз сайысына түскен, осы айтыста арабша, парсыша, шағатайша сөзі көп, ол сөздің терең мағыналары бар. Өзінше бір әлем, өте күрделі айтыс. Ал үшіншісі бір қызбен қағысқаны да:
Өлеңді айта алмайсың кешеулесең,
Болар ең Қабан ақын мені жеңсең.
Алдыңа ақын болсаң сал айтайын,
Жұлдыздар төбеңдегі нешеу білсең? -
деген қыз сөзіне Қабан:
Өлеңді айта алмаймын кешеулесем,
Болар ем Қабан ақын сені жеңсем,
Жұлдызды төбедегі кім санапты,
Көп жатқан шалқасынан сен білмесең, -
депті. [8, 117б]
Тағы бір жақсы қасиеті артында өз ұрпағынан шашасына шаң жұқпас ақындар өсіп-өніпті. Олар: ұлы ақын Сүйінбаймен жеңілуді білмеген Сарыбас. Осы екеуі де Қабан жыраудың туған жиені. Бұл турасында Кенен ақсақал былайша толғайды:
Ұстазы Сүйінбайдың Қабан ақын,
Бас иген ұлы жүзде тәмам ақын.
Атағың үлкен еді-ау Қабан жырау,
Жамбылдың айтқан сөзі есте тұр-ау.
Жиені Сарбас ақын сөйлерінде,
Әдеті мұртын қағып, құлақ бұрау[9, 48 б].
Қабан өлең айтар алдында немесе айтысқа түсетінде ащы айқайға салады екен. Өзімен қағысуға, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz