Саяси дискурстың ерекшіліктері (лингвомәдениетаралық талдау)
РЕФЕРАТ 2
КІРІСПЕ
5
1 ДИСКУРС, САЯСИ ДИСКУРС ЖӘНЕ ОЛАРҒА ТАЛДАУДЫҢ ҚАТЫСЫ
7
1.1 Саяси дискурстың маңыздылығы 8
1.2 Стилистика анықтамасы және стилистикалық талдау 9
1.3 Дискурс ұғымы мен құрылымы 11
1.4 Дискурстық талдаулар идеологиялық талдау ретінде 13
1.5 Дискурс әлеуметтік практиканың элемерті ретінде 14
2 САЯСИ ДИСКУРС ЖӘНЕ ХАЛЫҚ 17
2.1 Саяси дискурс теориясы 17
2.2 Саяси әлеумет 19
2.3 Конструктивті дау 21
2.4 Саяси науқандарға арналған басқару қағидалары 31
2.5 Заманауи саяси дискурс 35
3 «МЕНІҢ АРМАНЫМ БАР» АТТЫ МАҚАЛАҒА ЛИНГВОМӘДЕНИЕТ АРАЛЫҚ ТАЛДАУ
37
3.1 Martin Luther King, Jr сөйлеу мәнерінің ерекшелігі 37
3.2 Martin Luther King, Jr. Ұлттық мемориалдық шеру 37
3.3 Сөйлеу мәнеріне стилистикалық талдау 39
ҚОРЫТЫНДЫ 46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 48
ҚОСЫМША А 52
КІРІСПЕ
5
1 ДИСКУРС, САЯСИ ДИСКУРС ЖӘНЕ ОЛАРҒА ТАЛДАУДЫҢ ҚАТЫСЫ
7
1.1 Саяси дискурстың маңыздылығы 8
1.2 Стилистика анықтамасы және стилистикалық талдау 9
1.3 Дискурс ұғымы мен құрылымы 11
1.4 Дискурстық талдаулар идеологиялық талдау ретінде 13
1.5 Дискурс әлеуметтік практиканың элемерті ретінде 14
2 САЯСИ ДИСКУРС ЖӘНЕ ХАЛЫҚ 17
2.1 Саяси дискурс теориясы 17
2.2 Саяси әлеумет 19
2.3 Конструктивті дау 21
2.4 Саяси науқандарға арналған басқару қағидалары 31
2.5 Заманауи саяси дискурс 35
3 «МЕНІҢ АРМАНЫМ БАР» АТТЫ МАҚАЛАҒА ЛИНГВОМӘДЕНИЕТ АРАЛЫҚ ТАЛДАУ
37
3.1 Martin Luther King, Jr сөйлеу мәнерінің ерекшелігі 37
3.2 Martin Luther King, Jr. Ұлттық мемориалдық шеру 37
3.3 Сөйлеу мәнеріне стилистикалық талдау 39
ҚОРЫТЫНДЫ 46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 48
ҚОСЫМША А 52
Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алғаннан бері – өз алдына жеке басқару формасы, тілі, діні, шекарасы бар белгілі мемлекет. Басқару формасы бар елде – билік, ал, билік бар жерде саясат өмір сүреді. Саясат – ауқымды мәселе. Оның қыр-сыры мен саласы өте көп.
Сол саясаттың қамтитын салаларының ішінен біздің қарасған міселеміз – саяси дискурс.
Қазіргі таңда саяси лингвистика – лингвистика бағытында жетекші орын алады. Біздің зерттеулеріміздің қамту аймағы мына ғылымдармен тоғысады: лингвистика, риторика, мәдениеттану, әлеуметтану, әлеуметтік лингвистика, саясаттану, саяси психология және бұл ғылымдар зерттеу жұмысымыздағы саяси дискурстың белгілі бір бағыт алуына негіз болады.
Заманауи саяси лингвистикадағы ауқымды орын алатын ұғымдардың бірі – «дискурс». Ол әсіресе гуманитарлық бағытта өзінің бағасын таба білді.
Саяси дискурс, өз кезегінде дискурстың әр түрлілігін талдаумен айналымады. Саяси дискурстың қамтитын мәселесі өте көп, бірақ ең бастысы мәселені тыңдарманға дұрыс жеткізе білу жолын іздестіру. Оны дұрыс жүргізуге байланысты біраз зерттеулер жүргізіп, мысалдар келтірдік. Саяси дискурс – әлеуметтік мәселелерді шешу жолындағы жасалатын ресми қадамдар. Ол шешім қабылдау үшін бүкіл азаматтардың қатысуына, өзгелерді үгіттеуге (дәлелді ақпарат пен логика арқылы), сонымен қатар, әлеуметтік мәселелерді шешкенде қандай қадамдар тиімдірек екенін анықтауға арналған. Саяси дискурс тәуелсіздік жағдайда шешім қабылдайтын амал түрі. Сонымен қатар саяси дискурсты жүргізу барысында туындайтын түрлі мәселелерге: конструктивті дау, негативті сенімдер, деструктивті сенімдер, саяси әлеумет, идеологиямен байланысы, психологияның байланысы, дау мәселесі, келіспеушілік, бірін-бірі құрметтеулерге тоқталдық. Бұл өз кезегінде, біздің басты мақсатымыз болып табылатын саяси дискурстың ерекшеліктерін тереңірек аша білуге өз септігін тигізді. Саяси дискурста «сенім» мәселесі мен «дәлел» маңызды орын алады, себебі бұқара халық осылардың арқасында өз таңдауларын жасайды.
Зерттеу жұмысының ең басты мақсаттарының бірі болып – әйгілі оратор, саясаткер Martin Luther King-тің сөйлеу ерекшелігіне лингвомәдениетаралық талдау жасау болды. Ол өз дәуірінде сөйлеу мәнері бойынша, халықты сендіру мәселесі бойынша – жоғары дәрежеге жеткен танымал саясаткер.
Өркениетті адам тілдік қарым-қатынастың әртүрлі формаларын жете меңгеруі керек. Бұл – нарық пен демократияға бет бұрған заманның талабы.
Әсіресе нарық заманының адамы тілдік қатынаста тек өз саласымен шектеліп қалмай, шаршытоп алдында айтыс-тартысқа түсудің логикалық, әлеуметтік, психологиялық жақтарынан хабардар болуға тиіс. Ал тілдік құралдарды талғау, саралау айтыс-тартыстың логикалық, әлеуметтік, психологиялық жайттарына тәуелді. Осы жайттарды дұрыс аңғарғанда ғана тілдік құралдарды, стильдік амал-тәсілдерді мүмкіндігінше тиімді пайдалануға зор жәрдемі тиеді. Күнделікті өмір тәжірибесінде, жеке коммуникацияда, ұжымдық коммуникацияда, бұқаралық коммуникацияда жиі кездесетін дискурс мәселесіне қатысты зерттеулерді қарастырдық.
Сонымен, мемлекеттің қарқындап алға дамып, тыныш өмір сүруі үшін алғыр саясаткерлер мен президент керек десек, мемлекетті құрап, оларды қолдап отырған- қарапайым халық. Саясаткерлер көпшілік қолдауына ие болып, биліктен орын табам десе, оның әрбір айтқан сөзі түсінікті, терең мағынаға ие болуға тиіс. Мұның барлығы да саясат пен тілдің тығыз байланысты екендігінен мәлімет береді.
Сол саясаттың қамтитын салаларының ішінен біздің қарасған міселеміз – саяси дискурс.
Қазіргі таңда саяси лингвистика – лингвистика бағытында жетекші орын алады. Біздің зерттеулеріміздің қамту аймағы мына ғылымдармен тоғысады: лингвистика, риторика, мәдениеттану, әлеуметтану, әлеуметтік лингвистика, саясаттану, саяси психология және бұл ғылымдар зерттеу жұмысымыздағы саяси дискурстың белгілі бір бағыт алуына негіз болады.
Заманауи саяси лингвистикадағы ауқымды орын алатын ұғымдардың бірі – «дискурс». Ол әсіресе гуманитарлық бағытта өзінің бағасын таба білді.
Саяси дискурс, өз кезегінде дискурстың әр түрлілігін талдаумен айналымады. Саяси дискурстың қамтитын мәселесі өте көп, бірақ ең бастысы мәселені тыңдарманға дұрыс жеткізе білу жолын іздестіру. Оны дұрыс жүргізуге байланысты біраз зерттеулер жүргізіп, мысалдар келтірдік. Саяси дискурс – әлеуметтік мәселелерді шешу жолындағы жасалатын ресми қадамдар. Ол шешім қабылдау үшін бүкіл азаматтардың қатысуына, өзгелерді үгіттеуге (дәлелді ақпарат пен логика арқылы), сонымен қатар, әлеуметтік мәселелерді шешкенде қандай қадамдар тиімдірек екенін анықтауға арналған. Саяси дискурс тәуелсіздік жағдайда шешім қабылдайтын амал түрі. Сонымен қатар саяси дискурсты жүргізу барысында туындайтын түрлі мәселелерге: конструктивті дау, негативті сенімдер, деструктивті сенімдер, саяси әлеумет, идеологиямен байланысы, психологияның байланысы, дау мәселесі, келіспеушілік, бірін-бірі құрметтеулерге тоқталдық. Бұл өз кезегінде, біздің басты мақсатымыз болып табылатын саяси дискурстың ерекшеліктерін тереңірек аша білуге өз септігін тигізді. Саяси дискурста «сенім» мәселесі мен «дәлел» маңызды орын алады, себебі бұқара халық осылардың арқасында өз таңдауларын жасайды.
Зерттеу жұмысының ең басты мақсаттарының бірі болып – әйгілі оратор, саясаткер Martin Luther King-тің сөйлеу ерекшелігіне лингвомәдениетаралық талдау жасау болды. Ол өз дәуірінде сөйлеу мәнері бойынша, халықты сендіру мәселесі бойынша – жоғары дәрежеге жеткен танымал саясаткер.
Өркениетті адам тілдік қарым-қатынастың әртүрлі формаларын жете меңгеруі керек. Бұл – нарық пен демократияға бет бұрған заманның талабы.
Әсіресе нарық заманының адамы тілдік қатынаста тек өз саласымен шектеліп қалмай, шаршытоп алдында айтыс-тартысқа түсудің логикалық, әлеуметтік, психологиялық жақтарынан хабардар болуға тиіс. Ал тілдік құралдарды талғау, саралау айтыс-тартыстың логикалық, әлеуметтік, психологиялық жайттарына тәуелді. Осы жайттарды дұрыс аңғарғанда ғана тілдік құралдарды, стильдік амал-тәсілдерді мүмкіндігінше тиімді пайдалануға зор жәрдемі тиеді. Күнделікті өмір тәжірибесінде, жеке коммуникацияда, ұжымдық коммуникацияда, бұқаралық коммуникацияда жиі кездесетін дискурс мәселесіне қатысты зерттеулерді қарастырдық.
Сонымен, мемлекеттің қарқындап алға дамып, тыныш өмір сүруі үшін алғыр саясаткерлер мен президент керек десек, мемлекетті құрап, оларды қолдап отырған- қарапайым халық. Саясаткерлер көпшілік қолдауына ие болып, биліктен орын табам десе, оның әрбір айтқан сөзі түсінікті, терең мағынаға ие болуға тиіс. Мұның барлығы да саясат пен тілдің тығыз байланысты екендігінен мәлімет береді.
1 Бисималиева М. К. О понятиях «текст» и «дискурс» // Филологические науки. – 1999-№ 2 – С. 26-31.
2 Будаев Э.В., Чудинов А.П. Современная политическая лингвистика // Русский филологический портал // http://www.philology.ru/linguisticsl/ budaev-chudinov-06a.htm.
3 Буркитбаева Г.Г. Деловой дискурс: онтология, интеракция и жанры: дисс. ... докт. фил. наук. – А., 2005. – 321с.
4 Ворошилова М. Б. Креолизованный текст: аспекты изучения // Политическая лингвистика / Гл. ред. А.П. Чудинов. – Екатеринбург, 2006. – Вып. 20. -С. 180-189.
5 Демьянков В.З. Интерпретация политического дискурса в СМИ // Язык
СМИ как объект междисциплинарного исследования: Учебное пособие / Отв.ред. М.Н. Володина. – М.: Изд-во Московского государственного университета им. М.В. Ломоносова, 2003. – С.116-133.
6 Ерасов Б.С. Социальная культурология: Учебник для студентов высших учебных заведений. – М.: Аспект Пресс, 2000. – 591 с.
7 Карасик В.И. Этнокультурные типы институционального дискурса //
Этнокультурная специфика речевой деятельности: Сб. обзоров. – М.: ИНИОН РАН, 2000. – С.37-64.
8 Лазарева Э.А. Конституирующие особенности Интернет-рекламы // Политическая лингвистика / Гл. ред. А.П. Чудинов. – Екатеринбург, 2008. – Вып. 3. – С. 142-149.
9 Макаров М.Л. Основы теории дискурса. – М.: ИТД ГК «Гнозис», 2003. – 280с.
10 Макаров М.Л. Интерпретативный анализ дискурса в малой группе. -Тверь, 1998. – 200 с.
11 Нұргелді У. Қазақ сөз мәдениетінің теориялық негіздері. – Алматы, 2007. 28б.
12 Руссо Ж.Ж. Об Общественном договоре, или Принципы политического Права. М.: «КАНОН-пресс», «Кучково поле», 1998. -416 с.
13 Садуов Р.Т. Графическая литература как составляющая американского политического дискурса // Политическая лингвистика / Гл. ред. А.П. Чудинов. –Екатеринбург, 2009. – В ып. 3. – С. 101-109.
14 Слышкин Г.Г., Ефремова М.А. Кинотекст. Опыт лингвокультурологического анализа. – М.: Водолей Publishers, 2004, – 153с.
15 США: статистика религиозности населения // RJELIGARE // http://www.religare.ru/27928.html.
16 Фуко М. Археология знания. Киев: Ника- центр, 1996. – С. 208.
17 Ханкишиева Э.М. Особенности прецедентного текста в дискурсе сатирической прессы. // Материалы международной научно-практической конференции «Современные проблемы дискурса: теория и практика». Алматы, 2006. – С.113-115.
18 Чернявская В.Е. От анализа текста к анализу дискурса: немецкая школа
дискурсивного анализа // НДВШ. Филологические науки. №3.,2003, – С. 68-76.
19 Чернявская В.Е. Дискурс власти и власть дискурса: проблемы речевого воздействия: учеб. пособие. – М.: Флинта: Наука, 2006. — С. 136.
20 Чанышева 3.3. Средства создания скрытой информации в тексте (лингвокультурологический и когнитивный аспекты): Курс лекций. – Уфа: Башкирский университет, 2000. — С. 106.
21 Шейгал Е.И. Семиотика политического дискурса: Автореф. дис. .... докт. фил. наук. – Волгоград, 2000. – С. 32.
22 Якобсон P.O. Лингвистика и поэтика // http://philologos.narod.ru/ classics/jakobson-lp.htm.
23 Ames, G., & Murray, F. (1982). When two wrongs make a right: Promoting cognitive change by social conflict. Developmental Psychology, 18, 892-895.
24 Astin, A., Green, K., & Kohn, W. (1987). The American freshman: Twenty year trends 1966-1985. Los Angeles: University of California, Los Angeles, Higher Education Research Program.
25 Bachman, J., Johnston, L., & O’Malley, P. (1986). Recent findings from “Monitoring the future: A continuing study of the lifestyles and values f youth.” In F. Andrews (Ed.), Research on the quality of life (pp. 215-234). Ann Arbor: University of Michigan, Institute of Social Research.
26 Berlyne, D. (1966). Notes on intrinsic motivation and intrinsic reward in relation to instruction. In J.
27 Blommaert J. Discourse: A Critical Introduction (Key Topics in Sociolinguistics). New York: Cambridge University Press, 2005. - 299 p.
28 Bruner (Ed.), Learning about learning (Cooperative Research Monograph No. 15). Washington, D. C.: U. S. Department of Health, Education, and Welfare, Office of Education.
29 Cook, H., & Murray, F. (1973, March). Acquisition of conservation through the observation of conserving models. Paper presented at the meetings of the American Educational Research Association, New Orleans.
30 Coovert, M., & Reeder, G. (1990). Negativity effects in impression formation: The role of unit formation and schematic expectations. Journal of Personality and Social Psychology, 26, 49-62.
31 Damon, W. (1998). Political development for a democratic future: A commentary Journal of Social Issues, 54(3), 621-627.
32 De Tocqueville, A. (1945). Democracy in America (Vol. 1, pp. 298-342). New York: Random House.
33 Deutsch, M. (1973). The resolution of conflict. New Haven, CT: Yale University Press.
34 Doise, W., Mugny, G., & Perret-Clermont, A. (1976). Social interaction and cognitive development: Further evidence. European Journal of Social Psychology, 6, 245-247.
35 Erikson, E. (1968). Identity: Youth and crisis. New York: W. W. Norton.
36 Farrand, M. (Ed.). (1966). Jared Sparks journal. Record of the Federal Convention of 1787 (Vol. 3, p. 479). New Haven, CN: Yale University Press.
37 Fiske, S. (1980). Attention and weight in person perception: The impact of negative and extreme behavior. Journal of Personality and Social Psychology, 38, 889-906.
38 Griffith, E., Plamenatz, J., Pennock, J. (1956). Cultural prerequisites to a successfully functioning democracy: A symposium. American Political Science Review, 50, 101-137.
39 Hammond, K. (1965). New directions in research on conflict resolution. Journal of Social Issues, 11, 44-66.
40 Johnson, D. W. (1970). Social psychology of education. New York: Holt.
41 Johnson, D. W. (1971). Role-reversal: A summary and review of the research. International Journal of Group Tensions, 1, 318-334.
42Johnson, D. W. (1974a). Communication and the inducement of cooperative behavior in conflicts: A critical review. Speech Monographs, 41, 64-78.
43 Johnson, D. W. (1975a). Cooperativeness and social perspective taking. Journal of Personality and Social Psychology, 31, 241- 244.
44 Johnson, D. W. (1975b). Affective perspective-taking and cooperative predisposition. Developmental Psychology, 11, 869-870.
45 Johnson, D. W., & Falk, D. (1977). The effects of perspective-taking and egocentrism on problem solving in heterogeneous and homogeneous groups. Journal of Social Psychology, 102, 63-72.
46 Johnson D. W., & Johnson, F. (2000). Joining together: Group theory and group skills (6th ed.). Boston: Allyn & Bacon.
47 Johnson, D. W., Johnson, F.,& Johnson, R. (1976). Promoting constructive conflict in the classroom. Notre Dame Journal of Education, 7, 163-168.
48 Johnson, D. W., & Johnson, R. (1979). Conflict in the classroom: Constructive controversy and learning. Review of Educational Research, 49, 51-61.
49 Johnson, D. W., & Johnson, R. (1985). Classroom conflict: Constructive controversy versus debate in learning groups. American Educational Research Journal, 22, 237-256.
50 Martin Luther King - I Have A Dream Speech - August 28, 1963 http://www.youtube.com/watch?v=smEqnnklfYs.
51 Minneapolis Tribune. (September 5, 1999). Back to college: The frustration of facing blank stares. Editorial.
52 Murray, F. (1972). Acquisition of conservation through social interaction. Development of Psychology, 6, 1-6.
53 Nemeth, C., & Kwan, J. (1985). Originality of word associations as a function of majority vs. minority influence. Social Psychology Quarterly, 48, 277-282.
54 Nemeth, C., & Kwan, J. (1987). Minority influence, divergent thinking, and detection of correct solutions. Journal of Applied Social Psychology, 17, 788-799.
55 Van Blerkom, M., & Tjosvold, D. (1981). The effects of social context on engaging in controversy. Journal of Psychology, 107, 141-145.
56 Van Dijk T.A. The Study of Discourse // Discourse as Structure and Process / Edited by Teun A. Van Dijk. London, Thousand Oaks, New Delhi: SAGE Publications, 1997.-P. 1-35.
57 Van Dijk T.A. Discourse and Context: A Sociocognitive Approach. New York: Cambridge University Press, 2008. - 267.
58 Verba, S., Schlozman, K., & Brady, H. (1995). Voice and equality: Civic voluntarism and American politics. Cambridge, MA: Harvard University Press.
59 Vonk, R. (1993). The negativity effect in trait ratings and in open-ended descriptions of persons. Personality and Social Psychology Bulletin, 19, 269-278.
2 Будаев Э.В., Чудинов А.П. Современная политическая лингвистика // Русский филологический портал // http://www.philology.ru/linguisticsl/ budaev-chudinov-06a.htm.
3 Буркитбаева Г.Г. Деловой дискурс: онтология, интеракция и жанры: дисс. ... докт. фил. наук. – А., 2005. – 321с.
4 Ворошилова М. Б. Креолизованный текст: аспекты изучения // Политическая лингвистика / Гл. ред. А.П. Чудинов. – Екатеринбург, 2006. – Вып. 20. -С. 180-189.
5 Демьянков В.З. Интерпретация политического дискурса в СМИ // Язык
СМИ как объект междисциплинарного исследования: Учебное пособие / Отв.ред. М.Н. Володина. – М.: Изд-во Московского государственного университета им. М.В. Ломоносова, 2003. – С.116-133.
6 Ерасов Б.С. Социальная культурология: Учебник для студентов высших учебных заведений. – М.: Аспект Пресс, 2000. – 591 с.
7 Карасик В.И. Этнокультурные типы институционального дискурса //
Этнокультурная специфика речевой деятельности: Сб. обзоров. – М.: ИНИОН РАН, 2000. – С.37-64.
8 Лазарева Э.А. Конституирующие особенности Интернет-рекламы // Политическая лингвистика / Гл. ред. А.П. Чудинов. – Екатеринбург, 2008. – Вып. 3. – С. 142-149.
9 Макаров М.Л. Основы теории дискурса. – М.: ИТД ГК «Гнозис», 2003. – 280с.
10 Макаров М.Л. Интерпретативный анализ дискурса в малой группе. -Тверь, 1998. – 200 с.
11 Нұргелді У. Қазақ сөз мәдениетінің теориялық негіздері. – Алматы, 2007. 28б.
12 Руссо Ж.Ж. Об Общественном договоре, или Принципы политического Права. М.: «КАНОН-пресс», «Кучково поле», 1998. -416 с.
13 Садуов Р.Т. Графическая литература как составляющая американского политического дискурса // Политическая лингвистика / Гл. ред. А.П. Чудинов. –Екатеринбург, 2009. – В ып. 3. – С. 101-109.
14 Слышкин Г.Г., Ефремова М.А. Кинотекст. Опыт лингвокультурологического анализа. – М.: Водолей Publishers, 2004, – 153с.
15 США: статистика религиозности населения // RJELIGARE // http://www.religare.ru/27928.html.
16 Фуко М. Археология знания. Киев: Ника- центр, 1996. – С. 208.
17 Ханкишиева Э.М. Особенности прецедентного текста в дискурсе сатирической прессы. // Материалы международной научно-практической конференции «Современные проблемы дискурса: теория и практика». Алматы, 2006. – С.113-115.
18 Чернявская В.Е. От анализа текста к анализу дискурса: немецкая школа
дискурсивного анализа // НДВШ. Филологические науки. №3.,2003, – С. 68-76.
19 Чернявская В.Е. Дискурс власти и власть дискурса: проблемы речевого воздействия: учеб. пособие. – М.: Флинта: Наука, 2006. — С. 136.
20 Чанышева 3.3. Средства создания скрытой информации в тексте (лингвокультурологический и когнитивный аспекты): Курс лекций. – Уфа: Башкирский университет, 2000. — С. 106.
21 Шейгал Е.И. Семиотика политического дискурса: Автореф. дис. .... докт. фил. наук. – Волгоград, 2000. – С. 32.
22 Якобсон P.O. Лингвистика и поэтика // http://philologos.narod.ru/ classics/jakobson-lp.htm.
23 Ames, G., & Murray, F. (1982). When two wrongs make a right: Promoting cognitive change by social conflict. Developmental Psychology, 18, 892-895.
24 Astin, A., Green, K., & Kohn, W. (1987). The American freshman: Twenty year trends 1966-1985. Los Angeles: University of California, Los Angeles, Higher Education Research Program.
25 Bachman, J., Johnston, L., & O’Malley, P. (1986). Recent findings from “Monitoring the future: A continuing study of the lifestyles and values f youth.” In F. Andrews (Ed.), Research on the quality of life (pp. 215-234). Ann Arbor: University of Michigan, Institute of Social Research.
26 Berlyne, D. (1966). Notes on intrinsic motivation and intrinsic reward in relation to instruction. In J.
27 Blommaert J. Discourse: A Critical Introduction (Key Topics in Sociolinguistics). New York: Cambridge University Press, 2005. - 299 p.
28 Bruner (Ed.), Learning about learning (Cooperative Research Monograph No. 15). Washington, D. C.: U. S. Department of Health, Education, and Welfare, Office of Education.
29 Cook, H., & Murray, F. (1973, March). Acquisition of conservation through the observation of conserving models. Paper presented at the meetings of the American Educational Research Association, New Orleans.
30 Coovert, M., & Reeder, G. (1990). Negativity effects in impression formation: The role of unit formation and schematic expectations. Journal of Personality and Social Psychology, 26, 49-62.
31 Damon, W. (1998). Political development for a democratic future: A commentary Journal of Social Issues, 54(3), 621-627.
32 De Tocqueville, A. (1945). Democracy in America (Vol. 1, pp. 298-342). New York: Random House.
33 Deutsch, M. (1973). The resolution of conflict. New Haven, CT: Yale University Press.
34 Doise, W., Mugny, G., & Perret-Clermont, A. (1976). Social interaction and cognitive development: Further evidence. European Journal of Social Psychology, 6, 245-247.
35 Erikson, E. (1968). Identity: Youth and crisis. New York: W. W. Norton.
36 Farrand, M. (Ed.). (1966). Jared Sparks journal. Record of the Federal Convention of 1787 (Vol. 3, p. 479). New Haven, CN: Yale University Press.
37 Fiske, S. (1980). Attention and weight in person perception: The impact of negative and extreme behavior. Journal of Personality and Social Psychology, 38, 889-906.
38 Griffith, E., Plamenatz, J., Pennock, J. (1956). Cultural prerequisites to a successfully functioning democracy: A symposium. American Political Science Review, 50, 101-137.
39 Hammond, K. (1965). New directions in research on conflict resolution. Journal of Social Issues, 11, 44-66.
40 Johnson, D. W. (1970). Social psychology of education. New York: Holt.
41 Johnson, D. W. (1971). Role-reversal: A summary and review of the research. International Journal of Group Tensions, 1, 318-334.
42Johnson, D. W. (1974a). Communication and the inducement of cooperative behavior in conflicts: A critical review. Speech Monographs, 41, 64-78.
43 Johnson, D. W. (1975a). Cooperativeness and social perspective taking. Journal of Personality and Social Psychology, 31, 241- 244.
44 Johnson, D. W. (1975b). Affective perspective-taking and cooperative predisposition. Developmental Psychology, 11, 869-870.
45 Johnson, D. W., & Falk, D. (1977). The effects of perspective-taking and egocentrism on problem solving in heterogeneous and homogeneous groups. Journal of Social Psychology, 102, 63-72.
46 Johnson D. W., & Johnson, F. (2000). Joining together: Group theory and group skills (6th ed.). Boston: Allyn & Bacon.
47 Johnson, D. W., Johnson, F.,& Johnson, R. (1976). Promoting constructive conflict in the classroom. Notre Dame Journal of Education, 7, 163-168.
48 Johnson, D. W., & Johnson, R. (1979). Conflict in the classroom: Constructive controversy and learning. Review of Educational Research, 49, 51-61.
49 Johnson, D. W., & Johnson, R. (1985). Classroom conflict: Constructive controversy versus debate in learning groups. American Educational Research Journal, 22, 237-256.
50 Martin Luther King - I Have A Dream Speech - August 28, 1963 http://www.youtube.com/watch?v=smEqnnklfYs.
51 Minneapolis Tribune. (September 5, 1999). Back to college: The frustration of facing blank stares. Editorial.
52 Murray, F. (1972). Acquisition of conservation through social interaction. Development of Psychology, 6, 1-6.
53 Nemeth, C., & Kwan, J. (1985). Originality of word associations as a function of majority vs. minority influence. Social Psychology Quarterly, 48, 277-282.
54 Nemeth, C., & Kwan, J. (1987). Minority influence, divergent thinking, and detection of correct solutions. Journal of Applied Social Psychology, 17, 788-799.
55 Van Blerkom, M., & Tjosvold, D. (1981). The effects of social context on engaging in controversy. Journal of Psychology, 107, 141-145.
56 Van Dijk T.A. The Study of Discourse // Discourse as Structure and Process / Edited by Teun A. Van Dijk. London, Thousand Oaks, New Delhi: SAGE Publications, 1997.-P. 1-35.
57 Van Dijk T.A. Discourse and Context: A Sociocognitive Approach. New York: Cambridge University Press, 2008. - 267.
58 Verba, S., Schlozman, K., & Brady, H. (1995). Voice and equality: Civic voluntarism and American politics. Cambridge, MA: Harvard University Press.
59 Vonk, R. (1993). The negativity effect in trait ratings and in open-ended descriptions of persons. Personality and Social Psychology Bulletin, 19, 269-278.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ, ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ӘЛЕМ ТІЛДЕР ФАКУЛЬТЕТІ
ШЕТЕЛ ФИЛОЛОГИЯСЫ ЖӘНЕ ЖАЛПЫ ТІЛ БІЛІМІ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Саяси дискурстың ерекшіліктері (лингвомәдениетаралық талдау)
Орындаған:
4 курс студенті __________________ А.Н. Ералина
Ғылыми жетекші:
пед.ғыл.канд., доцент ___________________ А.К. Садыкова
Норма бақылаушы:
филол.ғыл.канд., доцент __________________ Ж.М. Уматова
Қорғауға жіберілді:
__ ___________ 2013 ж.
Шетел филологиясы және жалпы тіл білімі
кафедрасының меңгерушісі:
филол.ғыл.докт., профессор ________________ Г.Б. Мәдиева
Алматы, 2013
РЕФЕРАТ
Диплом жұмысының тақырыбы: Саяси дискурстың ерекшіліктері (лингвомәдениетаралық талдау).
Диплом жұмысының көлемі: 54 бет
Диплом жұмысында пайдаланылған әдебиеттер саны: 59
Тірек сөздер: тілдік бірлік, дискурс, саяси дискурс, саяси әлеумет, конструктивті дау, негативті саяси сенімдер, деструктивті саяси сенім, т.б.
Диплом жұмысының нысаны - тілдік бірліктер жүйесі, саяси мәтіндерді құрастырудағы түбегейлі құбылыстар.
Диплом жұмысының пәні: сөйлеу мәнеріндегі қарым-қатынас болып табылады, жеке айтқанда, саяси дискурста қолданылатын амалдар, дәлелдер мен сенім стратегиясы.
Диплом жұмысының мақсаты - саяси дискурста көрініс табатын тілдік бірліктерді дәлел ретінде көрсету.
Осы мақсат негізінде келесі зерттеу міндеттері туындайды:
* Дискурс ұғымын анықтау.
* Саяси дискурста көрініс табатын негізгі ерекшеліктер.
* Дәлел және Сенім ұғымдарын зерттеу.
* Саяси дискурста негізгі тілдік бірліктер мен сенімнің көрініс табуы.
Диплом жұмысының зерттеу əдістері. Зерттеу жұмысына қойылған міндеттерді шешу үшін мағыналық-қатысымдық аспекті негізге алынып, синхрондық тұрғыдан зерттеуде баяндау, жүйелеу, стилистикалық талдау, саралау əдістері, жаппай іріктеу тəсілі пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының материалы - 1960 жылдары сөйлеу мәнерімен ерекшеленген атақты американдық саясаткер Martin Luther King-тің I Have A Dream шығармасы.
Зерттеудің дереккөздері ретінде қазақстандық 10-ға жуық басылым беттерінен жаппай іріктеп алынған 90-ға жуық деректі материал дипломдық
зерттеуде талдау жұмысын жүргізуге себеп болды.
Алынған нəтижелер: Конструктивті дау - бір адамның ойы, ақпараты, шешімі, теориясы немесе көзқарасы екінші бір адаммен сәйкес келмегенде және бұл жағдайда екеуі де бір шешімге тоқтағысы келген сәтте пайда болады.
Дискурс - дайын мəтіннің сөйлеу əрекетін туғызушылар мақсатына сай күрделі əрі нақты коммуникативтік жағдайға айналуы, мəтін қызметтерінің
дискурс құзыреттілігіне көтерілуі.
Зерттеу жұмысының теориялық маңыздылығы - тіл бірліктерін ерекшелеп көрсету және саяси диалогтағы таңбалар аргументін бейнелеу. Алынған зерттеу нәтижелерін қоғамдағы саяси дискурсқа әсер ететін тілдік механизмдермен сәйкестендіру, белгілі бір дискурста идеологиялық жүйе жүргізу, ары қарайғы зерттеуде қойылатын сұрақ - саяси дискурстағы тыңдарман орны.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық құрылымы - Нидерландық лингвист, мәтін теориясын, сөйлеу актісі теориясын және дискурстық талдау зерттеушілерінің бірі - Tejn Adrianus van Dejk концепциясынан. Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізін Van Dejk, V. Dresslera, J. Petefi және т.б шығармаларынан, сонымен бірге негізгі американдық ұлттық тіл субъектілерін зерттеушілері - U. Labova, R. Langakera, T. Givona, U. Chejfa жұмыстарынан тұрады.
Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы - зерттеуде қолданылған материалдар мен нәтижелер әлеуметтік лингвистикаға, шет тілдер факультетіне, университеттегі журналистерге теоретикалық курстар жасау барысында пайдалы болып табылуы мүмкін. Олар өз қолданысын әлеуметтану, этно әлеуметтану, этно конфликтология, этно психология облысында пән аралық деңгейде кеңінен таба алады.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі үш бөлімнен, қорытындыдан, жəне пайдаланылған əдебиеттер тізімінен, пайдаланылған материалдар мен дереккөздерден тұрады.
МАЗМҰНЫ
РЕФЕРАТ
2
КІРІСПЕ
5
1
ДИСКУРС, САЯСИ ДИСКУРС ЖӘНЕ ОЛАРҒА ТАЛДАУДЫҢ ҚАТЫСЫ
7
1.1
Саяси дискурстың маңыздылығы
8
1.2
Стилистика анықтамасы және стилистикалық талдау
9
1.3
Дискурс ұғымы мен құрылымы
11
1.4
Дискурстық талдаулар идеологиялық талдау ретінде
13
1.5
Дискурс әлеуметтік практиканың элемерті ретінде
14
2
САЯСИ ДИСКУРС ЖӘНЕ ХАЛЫҚ
17
2.1
Саяси дискурс теориясы
17
2.2
Саяси әлеумет
19
2.3
Конструктивті дау
21
2.4
Саяси науқандарға арналған басқару қағидалары
31
2.5
Заманауи саяси дискурс
35
3
МЕНІҢ АРМАНЫМ БАР АТТЫ МАҚАЛАҒА ЛИНГВОМӘДЕНИЕТ АРАЛЫҚ ТАЛДАУ
37
3.1
Martin Luther King, Jr сөйлеу мәнерінің ерекшелігі
37
3.2
Martin Luther King, Jr. Ұлттық мемориалдық шеру
37
3.3
Сөйлеу мәнеріне стилистикалық талдау
39
ҚОРЫТЫНДЫ
46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
48
ҚОСЫМША А
52
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Ұсынылып отырған жұмыстың мақсаты дискурсты бағалаудағы түрлі зерттеулер болып табылатын жазбаша мәтінмен байланысты, ірі жобалардың бір бөлігі көрсетілген, ал саяси дискурс принциптілік бағалау функциясы ретінде алынып отыр.
Саясаткерлердің сөйлеу мәнерін зерттей келе, олардың халық сеніміне кіруінде қолданатын амалдары мен айла-тәсілдерін анықтауға болады. Сөйлеу мәнерін зерттеу - бір жағынан саясаткердің алдағы іс-әрекеті мен ойға алған тәсілін көрсетсе, екінші жағынан - тыңдарманда қалдырылатын әсерді өте тиімді етіп орнату. Саяси жетекшілердің сөйлеу мәнерінде контент-талдау айрықша орын алады.
Дискурста билік атауы орын алатындықтан, саяси дискурсты - саяси күрес деп қарауға болады. Саяси дискурс - әлеуметтік мәселелерді шешу жолындағы жасалатын ресми қадамдар. Ол шешім қабылдау үшін бүкіл азаматтардың қатысуына, өзгелерді үгіттеуге (дәлелді ақпарат пен логика арқылы), сонымен қатар, әлеуметтік мәселелерді шешкенде қандай қадамдар тиімдірек екенін анықтауға арналған. Саяси дискурс тәуелсіздік жағдайда шешім қабылдайтын амал түрі.
Дәл, дөп басушылық әрдайым өз жеңісін табады және біз мұны физикалық немесе қатігез әрекеттерге баратын азамат соғысында емес, сөздер күресіндегі тон және стильге қолданамыз.
Жалпы алғанда, қазіргі таңдағы саясаткерлер ұлттық ұқсастықтарына қарамастан, билік жүргізуде белгілі бір дәрежедегі тілдік механизмдерге ие (біз оны лингвистикалық технологиялар деп атаймыз). Осы лингвистикалық технологиялар арқылы билік жүргізушілер райынан қайтару немесе көндіру процестері арқылы өздерінің көздеген мақсаттарына жетеді. Екінші сөзбен айтқанда, тілдік технологиялар деп аталатын термин арқылы біз кейбір әлеуметтік және саяси факторларды жүзеге асыру үшін қолданылатын әдістер мен амалдарды түсінеміз.
Алғыр саясаткерлер сөздің мәніне аса үлкен назар аударады. Сөз бен басқа да тілдік бірліктерді өзінің сөйлеу мәнерінде бақылауда ұстап, дұрыс қолдана білетін маман саяси дискурсты сенімдірек етіп, қыздыра түседі.
Зерттеу жұмысының өзектілігі - қазіргі таңдағы саясаттың алатын орны, саяси өтініштер және саясаткерлердің сөйлеу мәнерінде қолданатын дәлелдеу элементтері, амал- тәсілдері, сендіре білу стратегиясы.
Зерттеу жұмысының нысаны - тілдік бірліктер жүйесі, саяси мәтіндерді құрастырудағы түбегейлі құбылыстар.
Зерттеу жұмысының пәні - сөйлеу мәнеріндегі қарым-қатынас болып табылады, жеке айтқанда, саяси дискурста қолданылатын амалдар, дәлелдер мен сенім стратегиясы.
Зерттеу жұмысының материалы - 1960 жылдары сөйлеу мәнерімен ерекшеленген атақты американдық саясаткер Martin Luther King-тің I Have A Dream шығармасы.
Зерттеудің дереккөздері ретінде қазақстандық 10-ға жуық басылым беттерінен жаппай іріктеп алынған 90-ға жуық деректі материал дипломдық
зерттеуде талдау жұмысын жүргізуге себеп болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері - саяси дискурста көрініс табатын тілдік білліктерді дәлел ретінде көрсету. Зерттеу жұмысының басты міндеттері төмендегілер:
* Дискурс ұғымын анықтау.
* Саяси дискурста көрініс табатын негізгі ерекшеліктер.
* Дәлел және Сенім ұғымдарын зерттеу.
* Саяси дискурста негізгі тілдік бірліктер мен сенімнің көрініс табуы.
Диплом жұмысының зерттеу əдістері. Зерттеу жұмысына қойылған міндеттерді шешу үшін мағыналық-қатысымдық аспекті негізге алынып, синхрондық тұрғыдан зерттеуде баяндау, жүйелеу, стилистикалық талдау, саралау əдістері, жаппай іріктеу тəсілі пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының теориялық маңыздылығы - тіл бірліктерін ерекшелеп көрсету және саяси диалогтағы таңбалар аргументін бейнелеу. Алынған зерттеу нәтижелерін қоғамдағы саяси дискурсқа әсер ететін тілдік механизмдермен сәйкестендіру, белгілі бір дискурста идеологиялық жүйе жүргізу, ары қарайғы зерттеуде қойылатын сұрақ - саяси дискурстағы тыңдарман орны.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық құрылымы: Нидерландық лингвист, мәтін теориясын, сөйлеу актісі теориясын және дискурстық талдау зерттеушілерінің бірі - Tejn Adrianus van Dejk концепциясынан. Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізін Van Dejk, V. Dresslera, J. Petefi және т.б шығармаларынан, сонымен бірге негізгі американдық ұлттық тіл субъектілерін зерттеушілері - U. Labova, R. Langakera, T. Givona, U. Chejfa жұмыстарынан тұрады.
Алынған нəтижелер: Конструктивті дау - бір адамның ойы, ақпараты, шешімі, теориясы немесе көзқарасы екінші бір адаммен сәйкес келмегенде және бұл жағдайда екеуі де бір шешімге тоқтағысы келген сәтте пайда болады.
Дискурс - дайын мəтіннің сөйлеу əрекетін туғызушылар мақсатына сай күрделі əрі нақты коммуникативтік жағдайға айналуы, мəтін қызметтерінің дискурс құзыреттілігіне көтерілуі.
Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы - зерттеуде қолданылған материалдар мен нәтижелер әлеуметтік лингвистикаға, шет тілдер факультетіне, университеттегі журналистерге теоретикалық курстар жасау барысында пайдалы болып табылуы мүмкін. Олар өз қолданысын әлеуметтану, этно әлеуметтану, этно қақтығыстану, этно психология облысында пән аралық деңгейде кеңінен таба алады.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі үш бөлімнен, қорытындыдан, жəне пайдаланылған əдебиеттер тізімінен, пайдаланылған материалдар мен дереккөздерден тұрады.
1 ДИСКУРС, САЯСИ ДИСКУРС ЖӘНЕ ОЛАРҒА ТАЛДАУДЫҢ ҚАТЫСЫ
1.1 Саяси дискурстың маңыздылығы
Саяси дискурстың алға қойған міндеті: а) азаматтардың мәселені түсінуін анықтау; ә) қанағаттанарлықтай нәтижелерге жету үшін мәселені қандай қадам жасау арқылы шешуге болатынына байланысты азаматтарға көмек көрсету; б) азаматтардың саяси процестерге белсенді қатысуын арттыру және в) болашақ ұрпақпен қарым-қатынастың дұрыстығы, яғни олар келешекте белсенді азаматтар болуы тиіс.
Тәуелсіз қоғамдағы психологияның саяси дискурсті конструктивті жасаудағы басты жауапкершілігі - теорияларды дәлелдеу, қажеттіліктерді зерттеу болып табылады.
Конструктивті дау - бір адамның ойы, ақпараты, шешімі, теориясы немесе көзқарасы екінші бір адаммен сәйкес келмегенде және бұл жағдайда екеуі де бір шешімге тоқтағысы келген сәтте пайда болады.
Саяси шешімдер келесі тәсілдер арқылы табысқа жетіп жатады, яғни азаматтарға құқық қорғау топтарын ұсынады немесе кей жағдайларда алтернативтік қадам жасағанды дұрыс деп санайды.
Ашық түрдегі пікірталастар әр азамат өз мүддесін, ойын дұрыс деп санап, екінші тараптың мүддесіне қарсы шығып, олардың жағдайына қауіп төндірген сәтте туындайды.Саяси жетекшілер бұл жағдайға басқа қырынан қарап , келісімге келу мақсатымен көпшіліктің шешіміне ыңғайлана бір қадам кері шегінуі мүмкін.
Саясат пен тіл бір-бірімен тығыз байланысты. Бұл терминдердің байланысын ұғынуда ең бастысы адамның мінез-құлығы екендігін түсіну керек. Адамзат саяси жануар және сүтқоректі деген сөйлем айтсақ, қандай жолмен және қай дәрежеде бұл екі мағына бір-бірімен байланысты деген сұрақ туындайды. Бұл сұрақ осы уақытқа дейін зерттелмеген, зерттеуге қадам жасау үшін тілдің бір түрі қажет болады және ол тілді біз жай сөзбен саяси деп атаймыз. Мұндай жол саясаткелер үшін ғана емес, адамзат тіліне де тиімді деп ойлаймыз. Ары қарай біз өз назарымызды тағы бір технологияға аударғымыз келеді. Бұл көптеген саяси науқандарда жиі қолданып келе жатқан саяси көріністің пайда болуы.
Жоғарыдан байқағанымыздай формалді риторикадағы өзгерістер интернет теледидарды жүйелі түрде және аса үлкен қарқынмен қолдануға алып келді, ал кейінірек саясат тетігін өзгертті. Бастапқыда бұл технологиялар басқарылымдарда өз септігін тигізді, яғни әркім өзі қалаған саясаткерін қолдады.
Саяси дискурстың сипаттамасы. Саяси дискурстың табиғатында дискурстың барлық негізгі ерекшеліктері: когезия, бүтіндік, прагматикалық мақсат, ақпараттық, грамматикалық және аяқталым категориялары кездеседі. Саяси тілдің қарапайым тілден айырмашылығы:
* саяси лексика терминологияға бейім, ал күнделікті, саяси емес
тілдік белгілер әрқашанда қарапайым тілдегідей қолданылмайды;
* дискурстың ерекше құрылымы;
* кейде сөйлеу тәсілдерінің өте ерекше нәтижесі;
* дискурстың дыбыстық және жазбаша көркемделуі де ерекше [1, 50].
Саяси дискурс жаңа лингвистикалық технология, радио, теледидар және ғаламтор секілді дамулармен сипатталады. Осылайша саясаттың кеңеюіне, дамуына және өсуіне мүмкіндік беретін жаңа дәуір пайда болады. Бір жағынан, лингвитикалық технологияны қолдану саясаткерлерге кең ауқымды әлеуметке, екінші жағынан, саясаткер әр сөзіне абай болу керек, себебі ол ары қарайғы дамуына өз септігін тигізеді. Осылайша, лингвистикалық техниканы шебер қолдану өзіндік жеңіске алып келеді.
Барлық саясаткерлер бірдей технологияны қолданады, бірақ әр саясаткердің өзіндік стилі және дискурстық шектеуі болады. Дискурстық сараптаманың нәтижесі ретінде, лингвистикалық техника саяси дискурста универсалды, ұлттық, тіпті жеке тұлға қызметіне ие.
Президенттің түрлі сөйлейтін сөздері, осы жағдайға ең лайықты мысал болып табылады. Дәстүрлі жағына қарамастан, әр президент өзіндік есте қалатындай сөз дайындағысы келеді.
Сонымен, саяси дискурстың анық емес жағы, белгісіз қауым алдында өте күшті және нақты сөз дайындау керек. Аудитория алдынадығы сөз - бұл бір жақты дискурс. Саяси көсем жайлы берілетін мәлімет олардың идеологиялық тұжырымдамасына сәйкес келеді.
1.1 Стилистика анықтамасы және стилистикалық талдау
Стилистиканың анықтамасына байланысты зерттеуші ғалымдар әр түрлі түсініктеме береді.
Wales стилистиканы жай ғана стильді оқып-үйрену деп анықтайды [28, 51] сонымен қатар Widdowson ақпараттық анықтама беру арқылы анықтайды. Яғни, әдеби дискурсты лингвистикалық тұрғыдан зерттейді, және бір жағынан стилистикалық әдебиеттен, лингвистикадан бөліп қарап, екінші жағынан екеуін біріктіре зерттейді [28,50]. Leech аналогиялық көзқарасты ұсынады. Ол стилистиканы тілді әдебиетте қолдану деп түсіндіреді де стилистиканы лингвистикамен әдебиеттанудың бір жерде тоғысуы дейді [30, 50. 49-62]. Widdowson мен Leech-тің айтқандарына қарап, біз стилистиканы екі пән: әдебиеттану мен лингвистика арасындағы нысаны екендігін көреміз.Әдеби дискурс (мәтін) зерттеудің нысаны ретінде ал лингвистика мақсатқа жету жолындағы құрал ретінде қажет.
Стилистикалық талдау мәтінмен тығыз байланысты, бұл дегеніміз хабарлама жеткізу үшін көркем мәтіндерде тілдің көрініс табуы. Бұл өз ішіне дискурстың жай түрінде мәтін тілінің салыстырмалы түрде қолданылуын қамтиды. Стилистика зерттеушілері көркем стильдегі мәтінді систематикалық салыстыру арқылы басқа мәтіндерде қолданып көргілері келуі мүмкін.
Halliday былай дейді: мәтін әрбір өлең мен романда ерекшелінеді. Стилистикаға зерттей отырып салыстыру тән... [44, 51]. Бұл көзқарасқа Widdowson де Halliday сияқты ой білдіреді. Ол: Барлық әдеби мойындаулар салыстырмалы болып табылады, яғни, стильді толықтай мойындау[44, 51]. Сонымен, стилистикалық талдауға салыстырмалылық тән деп қорытындылауға болады.
1.2 Дискурс анықтамасы
Соңғы кезде мәтін ұғымы бар жерде дискурс ұғымын да қатар алып жүру байқалады. Дискурс - негіз етіп өрбитін нысаны адам болғандықтан қамтитын аясы өте кең, кешенді ұғым. Дискурс - коммуниканттардың сөз жағдаятын ескере отырып шынайы өмірдегі оқиғаларды өздерінің когнитивтік, тілдік, аялық білімін, прагматикалық мүмкіндіктерін пайдалану арқылы коммуникативтік мақсатқа орай өз тілдеріндегі лексикалық, грамматикалық, фонетикалық жүйелер арқылы тілге көшіруі, диалогқа түсу әрекеті.
Орыс тіл білімінде дискурсты Э.Бенвенист (1974), Т.М. Николаева (1978),
В.В. Богданов (1993), О.Г. Ревзина (1999), М.Л. Макаров (2003) сынды ғалымдар зерттесе, қазақ тілінің мамандары да лингвистикадағы дискурс мәселесіне көп көңіл бөліп отыр Г. Әзімжанова (2003), Р.А. Омарова (2003), Г.Г. Бүркітбаева (2005), Б.А. Ахатова, Н.Уәли (2007), К.Садирова (2008).
Ал ағылшын тілді ғалымдар дискурс пен мәтінді ажыратып қарастырмайды [4, 49]. Америкалық лингвистикада дискурс теориясын жүйелі (қисынды) сөйлеу (connected speech) және диалогпен байланыстырса, европалық лингвистикалық дәстүр бойынша адамның өмірлік тәжірибесінен жиналған білім жүйесін көрсетуден тұрады. [7, 49].
Тіл білімі саласында дискурс түрлі феномендер тұрғысынан қолданылады: бірде ол сөйлеу терминінің синонимі, байланысты сөйлеу, сөйлеу ағымы, күрделі синтаксистік тұтастық, жоғары фразалық бірлік, мəтін, коммуникативтік бүтіндік жəне аяқталған сөйлеу шығармасы түрінде, ал тағы бірде менталдықтың белгілі бір түрі, вербалды əрекет ететін сана, мəтінмен бірліктегі тілден тыс, яғни оны шығаруға жəне қабылдауға əсер ететін факторларды біріктіретін күрделі коммуникативтік құбылыс ретінде танылады.
Тіл білімінде дискурс мәселесін арнайы зерттеген ғалым Г.Г. Бүркітбаеваның анықтамасы бойынша Дискурс дегеніміз - екі немесе одан да көп коммуниканттардың өзара сөйлесу әрекеттестігі. Бұл белгілі бір коммуникативтік жағдаятта ауызша немесе жазбаша түрде жүргізіліп, оның нәтижесінде мәтін немесе тақырыбы бір бірнеше мәтіндер жиынтығы пайда болады [3, 49].
Дискурс термині 60-70 жылдары ғана ауызға алынғанымен кеңірек қолданысқа түсуі қазіргі кезде ғана байқалады дей келе Г.Г. Бүркітбаева оны
қарастырудағы қызығушылықтың туу себебін дискурс түсініктемесінің әрқилылығымен және көптілігімен түсіндіреді [1, 49]. Дискурс 1) мәтін және сөйлеу; 2) сөйлеу, мәтін, функциональді стиль, тіл және сөйлеу; 3) мәтін, сөйлеу, және диалог, 4) мәтін, жағдай (ситуация) және т.б. терминдерімен қатар қолданылып жүр.
Өз кезегінде ғалым В.Е. Чернявская дискурсты зерттеушілердің әрқилы
көзқарастарына қорытынды жасай келе, оны зерттеудің 3 дәстүрін көрсетеді:
1) ағылшын-америкалық лингвистикалық дәстүрі дискурс жүйелі (қисынды) сөйлеу және ақпаратты жіберуші мен алушының арасындағы қарым-қатынас деген қағиданы ұстанады;
2) Т.ван Дейк және оның мектебі ақыл-ой сезіміне бағытталған амстердамдық дәстүр. Discourse studies. An interdisciplinary Journal for the Study of Text and Talk, Discourse and society журналдарын шығарумен кең танымал;
3) М. Фуконың, француз тарихшысы, әлеуметтанушысы және тіл зерттеушісі (У. Маас, З. Егер, Ю. Линк) дискурс концепциясы тұрғысынан құрылған неміс мектебі. Неміс мектебіндегі ерекше орынды Р. Водактың бастауымен дискурсқа талдау жүргізетін австриялық мектеп алады. Бұл мектеп үшін дискурсты талдау- белгілі мәтіндік формадағы әлеуметтік-тарихи хабарлауды ашып көрсететін, идеологиялық бағыттағы дискурстық талдау. [2, 49].
Ғалым У. Нұргелді Қазақ сөз мәдениетінің теориялық негіздері тақырыбындағы докторлық диссертациясында дискурсты: көркем дискурс, ғылыми, публицистикалық, іскери, бейресми дискурс деп бөледі. [11, 49]. Лингвистикада З. Харрис дискурсты талдаудың негізін XX ғ. 50-жылдары көрсетіп берді. Бірақ ол дискурсты талдаудың қазіргі заманға сай анықтамасын емес, сөйлеу мен жазбаша дискурстың формальді талдау әдісін көрсетті [17, 49].
Дискурс, бір жағынан, мәтінжасау тәжірибесі, мәтінді шығару, кеңістік пен уақытта жария ету процесі; екінші жағынан, дискурс - мәтінді ой-санадан өткізу процедурасы да (мысалы, оқу барысында, конспектілеу барысында, аудару барысында және т.б.).
Біздің көзқарасымыз бойынша, мәтінді дискурстың аралық сатысы ретінде сипаттаған жөн. Өйткені дискурс ретінде екі бірдей коммуниканттың ойлау, сөйлеу әрекеттерінің жиынтығы деп түсінеміз. Сондай-ақ, мәтін шындықтың объективті факті ретінде дискурс нәтижесі, өнімі ретінде қарастырыла алады.
Көпшілік қолданыста дискурс әлдене туралы ой саптау дегенді білдіретін мағынада қарастырылған. Дискурс - ерекше әлеуметтік шындық ретінде көрінетін тіл ішіндегі өзіндік тіл деген де анықтама кездеседі. Дискурс ең алдымен мәтіндерде кездеседі. Нәтижесінде мәтін сөздер мен сөйлемдердің бере алмайтын ақпараттық көлемін арттырады. Ендеше, мәтіннің қатысымдық қызметі дискурстық ақпарат беру болып табылады. Дискурстық ақпарат қабылдаушының рухани азығын өтеуге қызмет атқарып, мәтіннің коммуникативтік белсенділігін қабылдаушы бағдары тұрғысында анықтауға арқау болады.
Ф. Оразбаеваның дискурстың орындалуы коммуникативтік материалдары игерудегі тілдік тұлғаның интеллектуалдық мүмкіндігіне тікелей байланысты. Дискурстың қолданысы сөйлеу мәнеріне сәйкес жүзеге асады [3,49] деген пікірінде қатысымдық бірліктердің мәтін ішіндегі жұмсалымдық ерекшеліктері дискурс тұрғысында анықталады. Расында, мәтін құрамындағы қатысымдық бірліктерді баяншы діттеген мақсатына сай іріктеп қолданады. Мысалы, күннің қатты ыстық болатыны туралы ақпаратты автор ғылыми мәтінде күннің ішінде үлкен қысыммен жиырылған сутегі атомдары, гелийге айналған ядролық отын бар. Ядролық реакция кезінде күннен мол энергия бөлініп шығады түрінде қолданылады. Көркем мәтінде көлеңке бауырға кіріп кетті, аспан жерге түскендей ми қайнатқан ыстық күн түрінде сөз саптайды. Дискурс қабылдаушы мен баяншының білім аясын сараптауға мүмкіндік береді. Баяншы дүниенің тілдік бейнесін, ұлттық дүниетанымды, таза ғылыми танымды, ғылыми көпшілік танымды көрсетіп, қабылдаушы жалпыадамзаттық құндылықтарды игереді. Көркем мәтінде автордың тілдік бейнесі, окказионализмдер, көріктеу тәсілдерінің қолданылуы, перифраз т.б сияқты амал-тәсілдер, ал ғылыми мәтінде терминдер, бата-тілекте сөз магиясының танымдық сипаты сияқты ұғымдар тілдегі ментальды әрекеттерді көрсетіп, мәтіндерді қатысымдық бірлік ретінде тануға арқау болады. Нәтижесінде мәтін баяншы мен қабылдаушының когнитивтік санасын құрайтын әлеуметтік, мәдени, саяси, ұлттық, тарихи, діни, т.б. факторлардың барлығын тілдік санаға қалыптастырып, олардың ұрпақтан-ұрпаққа жалғасуына ықпал етеді.
Дискурс талдау - дискурс ұғымын анықтауға арналған билеттер мұндай анықтама барлық пәндердегі сөйлеу жүйесінің зерттеулерінен құралуы керек, дәл осы қағида бойынша лингвистикада тіл анықтамасының түрлі өлшемдері бар. Менің көзқарасым бойынша дискурс, тіл, таным, арақатынас,билік немесе қоғам сияқты терминдердің іргетас ретінде белгілі бір анықтамасы жоқ сияқты. Бұл ұғымдарды түсіну үшін бізге бүкіл теорияны немесе жаратылысты білуіміз қажет. Сондықтан да, дискурс көпқырлы әлеуметтік көрініс болып қала бермек. Бұл, тілді белгілі бір күйге келтіру (вербальді, грамматикалық), нысан (сөз,сөйлем), іс-әрекет (мәселен, мақұлдау немесе қауіп төндіру) әлеуметтік әрекеттің формасы (мысалы, диалог), әлеуметтік практика (мәселен, лекция),психикалық таным (білім,пікір), коммуникативтік жағдайлар немесе әрекеттер (мысалы, парламенттік дебаттар). Басқа сөзбен айтқанда, дискурс түсінігі анығырақ және толық анықтамасы біраз зерттеулерді қажет ететін, көптеген іргетастық ұғымдардан тұрады және оларға анықтама керек, яғни, теория, мағына, ұғыну сияқты.
1.3 Дискурс ұғымы құрылымы
Көптеген лингвистер мен грамматиктер - жеке сөйлемдердің талдауы толғандыратыны баршамызға белгілі. Әсіресе, бұл зерттеу түрі систематикалық және формалді әдісті қолдана отырып, соңғы жиырма жылда ауыз толтырып айтарлықтай жетістікке жетті. Осыған қарамастан, бұл саладағы теоретикалық және эмпирикалық шектеулер маңызды мәселелер тудырды. Біріншіден, бұл зерттеудің маңыздылығы морфологиялық және синтактикалық жағынан ғана емес, сонымен қатар, өз ішіне семантикалық және прагматикалық қырлады да қамтитындығында. Дискурс немесе әңгімеде белгілі бір құрылымдық жүйесіз сөйлемдер бір-бірімен теңесе алмайды.
Екіншіден, зерттеудің маңыздылығы даралықты, қарым-қатынасты, әңгімедегі рөлдер тізбегінің ауысуы және т.б қамтып, олардың тілдік ерекшеліктерден тұратындығын көрсете алуында.
Үшіншіден, тілді қолдану сөйлем немесе сөйлем тізбегі ретінде емес, дискурстағы мәтін бірлігі ретінде болуы тиіс. Басқаша айтқанда, лингвистикалық теория сөйлеу мәдениетінің мәтіндік құрылымына және тізбегіне негізделуі, сонымен бірге, дискурстағы тілді қолдану анықтамасына сәйкес келетін өзге де теориялармен байланысты болуы тиіс. Енді, бейлингвистикалық дискурс талдауынан және түрлі тілдік бірліктерден алынған маңызды нәтижелерді қысқаша санап көрелік. Критикалық дискурс талдауының қолданатын амалдары:
* болып жатқан әлеуметтік әрекеттер;
* идеологиялар;
* білім;
* мақсат;
* қарым-қатынас, ұқсастық;
* қатысушылар;
* кеңістіктегі уақытша өзгертулер.
Егер, тыңдаушының білім деңгейі дискурс талдауларына қарай әрдайым өзгеріп отырса, контекстік модел - коммуникативтік жайттарға негізделеді. Контекстік моделдер дискурстың уақытша болып табылатын аспектілеріндегі (екпін, синтаксис, лексика т.б) өзгерістерді бақылап отырады және олар әрдайым жұмыс жасау жады көрінісінде белсенді болуға тиіс. Сонымен бірге, олар өте қиын немесе ауқымды бола алмайды (коммуникативті жағдайларда ондаған немесе жүздеген аспектілерді көрсете алады).
Дискурсты талдау әр түрлі жолмен жүзеге асады десек те, дискурсты зерттеушілердің басым бөлігіне мынандай негізгі қағидалар ортақ:
1) тілдің статикалық қалпы тым қарапайым және өз табиғатына сай емес;
2)тілдің динамикалық қалпы қарым-қатынас негізінде құрылу керек, яғни адамдардың бірлесе жұмыс жасау негізінде көңіл-күйлерін көрсетуі, пікір және тәжірибе алмасуы немесе бір-біріне әсер етуі; 3)қарым-қатынас жасау жағдайлары нәтижесінде құрылған қатынас мәдени контекст көлемінде қарастырылады;
4) коммуникативті жағдайдағы негізгі қызметті қатынас құралдары емес
адамдар атқарады;
5) қарым-қатынас жасау қарым-қатынас жасауға дейінгі және қарым-қатынас жасаудан кейінгі сатылардан тұрады;
6) мәтіннің қарым-қатынас жасаудың негізі ретінде бірнеше өлшемі бар,
мәтінді және оның мағынасын тудыру негізгілері болып табылады [12, 49].
Ғалым Г.Г. Бүркітбаева өз кезегінде, Тілдік құбылыстарға жан-жақты
талдау жасаудан тұратын прагмалингвистикалық бағыттың ерекшеліктері мәтінді талдауда емес, дискурсты талдауда табиғи қырынан ашылады. Прагмалингвистикалық бағыт жанында лингвистика ғылым болуын тоқтатып
өз ішінде және өзі үшін, белгілі бір адамдардың қарым-қатынасқа түсу жағдайынан туындайтын дискурс жөніндегі ғылымға ауысады, сонымен қатар, тілдік қарым-қатынас түсінігіне жақындап, адамнан да кеңірек ұғымды білдіреді[3, 49].
Контекст зерттеушілердің көңілін, дискурсқа тән не айтылғанына және не туралы екендігіне (локуция және иллокуция), содан барып қатынас жағдайына аударады. Дискурстың жағдаяттық мағынасы қатынастың әлеуметтік, психологиялық және мәдени жағдайларын ескеру, яғни прагмалингвистикалық тұрғыдан зерттеу [11, 49].
Өмірдің әртүрлі салаларын: дін, ағартушылық, заң, саясат, әдебиет т.б. қамтитын дискурстар белгілі бір заңдылықтар көлемінде құрылады. Сондықтан біз дискурстарды әдебиет, саясат, ғылым, дін, заң т.б. деп бөлеміз. Соған байланысты тіл әр түрлі дискурсивті үлгілердің бірлігінен тұрады, соның ішінде болашағы зор бағыттардың бірі саяси дискурс деп ойлаймыз. Осыдан барып оны жан-жақты зерттеу мақсаты туады. Қоғам мен дискурс үшін маңызды болып табылатын контекстік моделдер дискурстағы критикалық, жекелеп атайтын болсақ, қоғам, билік, басқарумен байланысты зерттеулерде де маңызды орын алады.
1.4 Дискурстық талдаулар идеологиялық талдау ретінде
Идеологиялық теорияның басты міндеті - бізге жоғары дәрежедегі концептуалдық негізді бере отырып, дискурстағы критикалық практикаларда, идеологиялық талдауларда қатысуымызға мүмкіндік береді. Нәтижесінде біздің байқайтынымыз, идеология ауыспалы мағынада болса да, мәтінде көрініс тауып, дискурстың құрылымында жаңа жайттар болып жатса, идеология аналогиялық түрде қатысады. Екі жағдай да, идеологиялық ұғымдардағы қарым-қатынастарда дискурс құрылымы болатынын білдіреді. Мысалы үшін, газет беттеріндегі өзіндік ортақ мағынасы мен мәні бар жаңалық ретінде жазылған тақырыптар - мәтіндегі үтір санынан қарағанда, адамға ой саларлықтай мазмұнға ие дискурстың ерекше категориясын білдіріп тұрады. Екінші бір қырынан алып қарайтын болсақ, бізде идеологияның негізгі принциптерінен кез-келген мәтін құрылымын ойлап шығару үшін ешқандай тәжірибеге сүйенетін теориялық негізіміз жоқ. Шындығында, айтарлықтай дискурстың бүкіл макроқұрылымы коммуникативтік контекстерде, менталдық моделдің бір бөлігі болып табылатын көзқарастарда, оқиғалардың тілдік функцияларына қатысады.
Сөйлеуші қара нәсілдікке байланысты сөйлегенде, оның сөзіндегі екпіннің кішкене де болса дұрыс қойылмауы (өзі қаламаған жағдайда) қара нәсілді адамда нәсілшілдік ойын тудырып, сөйлеушінің сөзі дәл сол уақытта дерліктей дөрекі, мәдениетсіз болып көрінеді (мұндай нәсілдікке байланысты мысалдар күнделікті өмірде жиі кездесіп жатады).
Енді дискурстың осы қасиеті мен деңгейін және идеологияны мейлінше систематикалық көріністе жеткізудің жолдарын қарастырайық. Бірақ идеологиялық мағынадағы өз ойын білдіру мен қарым-қатынас үшін дискурстың жеңілдік құрылымдарын ұсынудан алдын, өзіміздің нені іздеп жатөанымызды толық білуіміз керек. Жоғарыда ұсынылған идеологияға байланысты теорияларды есепке ала отырып, біз бірінші кезекте дискурстың өз көзқарасын білдіру, қызығушылық сияқты қырына кірісуіміз керек. Жеке алғанда, қызығушылықта даудың болуы - белгілі бір жағдайларды өз дәрежесінде бағаламай, қарама-қайшы жолды таңдау сияқты оқиғалар.
1.5 Дискурс әлеуметтік практиканың элементі ретінде: жанрлар, дискурс және стильдер
Дискурс әлеуметтік практика жағынан 3 негізгі бағытта көрінетінін айта аламыз. Ол былайша сипатталады:
Әрекет пен әрекеттесудің негізгі жолы сөйлеу және жазу арқылы іске асады, осылайша дискурс біріншіден әрекеттің бөлігі ретінде қаралады. Біз дискурсты әрекеттесудің түрлі жолдары ретінде ажырата аламыз, мысалы, сұхбат - бұл жанр. Екіншіден, дискурс әрқашан әлеуметтік дағдының көрінісі ретінде сипатталады, материалды дүниенің көрінісі, басқа да әлеуметтік тәжірибелер, өзіндік көріністің сұрақ ретіндегі дағдысы. Көрсетілім нағыз дискурсты мәселе, біз ұстанымдар мен жетістіктер әлеміне жақын саланы көрсететін түрлі дискурстарды ажырата аламыз. Дискурс екі түрлі салада қолданылып тұрғанын айта кетейік: абстрактілі, абстрактілі зат есім ретінде, тіл және басқа семиозистің түрлерінің мағынасын әлеуметтік өмірдің элементі ретінде, нақты, сан есім ретінде, әлемнің бөліктерін ерекше жолдармен білдіру.
Дискурс және жанр тұжырымдамалары әр түрлі тәртіп пен теориялардың негізінде қолданылады. Дискурс әлеуметтік зерттеу әлемінде міндетті болып табылады.
Көптеген бұрынғы академиялық топтамалардың тіл мен саясат арасындағы байланысы батыстың терең шоғырланған философиялық дәстүрінен туындаған.
Саяси әрекеттер тілді қолданбай іске аспайтыны анық айта аламыз. Басқа тәртіп, мәселен физикалық зорлық кездесетіні мәлім. Бірақ саяси әрекеттерде тіл арқылы қарату басымырақ болып келеді. Керісінше, тілді қажетсіну дау тудыратын мәселе (немесе тілдік түйсікті өңдеудегі мәдени дағдарыс) адамгершілік қоғамында одақтардың құрылуы, топтық шекараны бөлу және басқа да осыған жақын әрекеттер, өзара альтуризм атты көрініске ие. Бірақ тіл тек осы себептер мен қалыптасқан жағдайлар үшін туындайды деп айту қате болады.
Сонымен қатар саясатты зерттеу (және саясатқа байланысты тіл) эмпирикалық шындық және субъективтілік немесе бағалы топтарды зерттеуді қажет етеді. Аристотельдің өзі спектрдің эмпирикалық жағын, Платон нормативтік жағын қарастырған. Бірақ саяси философтар саясатты зерттеуді сипаттаудың нормативтік жағынан толықтай сендіре алмады (саяси ғылымның тәртібіндегі өзіндік шектеу қоюдағы кейбір шағым мен кейбір сәттіліктеріне қарамастан). Саяси философияның тәртібі осылайша екі түрлі болып келеді, бірақ әрқашан екі жақты емес, саяси теорияларда идеологиялық ысыру немесе пайдакүнемдік секілді қасиеттерден аттап кете алмаймыз. Бұл шеңбер міндетті түрде, теріс емес. Феномен жағынан: адамдар саясат жайлы сөйлейді және жазады, себебі жазу мен сөйлеу әлеуметтік жағынан да, саяси жағынан да бір бірімен шиеленіскен (Біз қайтадан барлық әңгіме мен мәтін әрқашан саяси болмау керектігін ерекше атап өтуіміз қажет).
Лингвистика және дискурс, саяси философия секілді нормативтік көзқарастан эмпирикалыққа өзгеріп отырады, және осы екеуін үйлестіріп отырады. Постмодернизм жүйесі абсолюттік жүйені ешбір сынсыз құрастыруға жол іздегенде, кейбір формалар политикалық дискурс, этикалық көзқарастан, политикалық немесе философиялық (мысалы, әлеуметтанушы, неолибералды ұстаным) көзқарасты немесе идеологияны қарастырады. Саясаткер үшін лингвистика мен дискурс тәсілінің айырмашылығы қандай, бұл жағдай эмпирикалық дәлелдеу түріне алып келеді, бұл түр саяси ғылымда тіпті саяси философияда ескерілмейді, бірақ соңғысы саяси ұстанымдар мен лингвистикалық қағидаларға назар аударады. Алғышарт ретінде саясаткер сөзі дұрыс болу керек, сосын жеткілікті эмпирикалық дәлелдеулерді мәтініннен алуы керек. Расында, саяси ғылым дауыс беру ісінен, конституциялық келісушіліктен, партияның конфигурациясынан, экономикалық статистикалардан, әскери қордан, әскери жанжал заңдылығынан тұрады. Бірақ лингвистикалық дискурстың тұрақты легі эмпирикалық дәлелдеуден кем түспейді. Бұрында да осы қиындығы үшін аяғына дейін жетпеген. Бұл қалай байқалады және сарапталады?. Бір қызығы, батыстың көне мәдениетінің риторикалық теорияның формасына деген өзіндік тәсілі болған. Бірақ қарапайым риторика көптеген дау мен сенімдерден кейін ғылыми тұрғыдан өзіндік риториканы зерттеу құндылығын сақтап қалған. Сипаттаудың құрылысы қазір жан жақты қарастырылған, XII ғасырдан бастап лингвистиканың теориялық дәуірі болған.
Жоғарыда келтірілген мысалдар саясатты зерттеуде тілді үйрену бір- бірімен байланысты екенін білдіреді, бірақ саяси дискурстың сараптамасы өз алдына даму үстінде. Бұған қарамастан, бір қызығы, бір жағынан саяси философ пен саяси ғалымдар, екінші жағынан лингвист сараптаушыларлардың саяси дискурс жайында негізігі тақырыптары кейде сәйкестіктерге ұшырасып жатады. Саясаттың академиялық тәртібі, батыстағыдай, тек әңгімелерде керек емес. Дискурс сарапшылары осындай шеңберден әсер алады, бірақ саяси мәтін мен әңгімені зерттеудің нәтижесін балама ретінде табу керек, сонымен қатар саясатты түсінуде ескі мәселелерді де ұмытпау керек.
Мынадай басты сұрақ туындайды - саясат қалай анықталады? Белгілі бір жағдай мен мақсатқа байланысты саяси жауап табу негізгі жауабы болып табылады. Бірақ кейбіреулері саясатты зерттеудің екі жағынан қарап: жасырын және анық болады десе, бұл жағдай да екі жақты мағынаға ие. Бір жағынан, саясаткер билікке деген таласушылар мен оларға қарсы шығушылардың арасында. Кейбір мемлекеттер билікке талас ретінде қалыптасқан, бұл жерде демократия даулы мәселе. Екінші жағынан, саясат ынтымақтастық секілді, ақша, билік, бостандық тағы басқаларын шешетін қауымдастық. Қайта айта кететін жайт, демократия - күмәнді мәселе.
Осы екі бағдарда қарама-қарсы микро және макро деңгейдегі айырмашылық бар. Микро деңгейде, билікке деген талас, жеке тұлғалар арасындағы қауымдастық күші, жанрлар арасында, және неше түрлі әлеуметтік топтардың арасындағы бақталастықтар.
2 САЯСИ ДИСКУРС ЖӘНЕ ХАЛЫҚ
2.1 Саяси дискурс теориясы
Thomas Jefferson және басқа да американ республикасының негізін қалаушылар - саяси дискурста тәуелсіздіктің жүрегі бар болуы тиіс деп есептейді. Jefferson, адам туып-өскен қоғамдағы әлеуметтік жағдайдың негізінде еркін дискурс жатуы керек және ашық дискурстар ойлар мен көзқарастар арасындағы дау арқылы айқындалады деп есептеген. Ол кейбір жағдайлар мен көзқарастар сұрақ туындатады, ал сұрақ шындыққа алып келеді деп жазады [40, 51].
Webster-дің сөздігіне сүйенсек, дискурс ұғымының екі мағынасы бар: а) адамды толғандыратын тақырыптарды формалді түрде сөз арқылы жеткізу (ауызша немесе жазбаша) және ә) талқылай білуге деген тапқырлық.
Саяси дискурс - әлеуметтік мәселелерді шешу жолындағы жасалатын ресми қадамдар. Ол шешім қабылдау үшін бүкіл азаматтардың қатысуына, өзгелерді үгіттеуге (дәлелді ақпарат пен логика арқылы), сонымен қатар, әлеуметтік мәселелерді шешкенде қандай қадамдар тиімдірек екенін анықтауға арналған. Саяси дискурс тәуелсіздік жағдайда шешім қабылдайтын амал түрі. қабылданған шешімдер дегеніміз - таңдау нұсқасының қай түрі көбірек мақұлданатынын байқауға негізделген [37, 51]. Мәселенің шешілуі үшін бір ғана қадам жасау керек, ол шешім қабылдауды жалпы қоғамға беру. Сұрақтарға жауап табылып, мәселе шешілген соң, әр бірінің кемшіліктері қаралып, қай нұсқаны іске асыру керектігі анықталады. Ережеге сай, қабылданған шешім ең тиімдісі болып табылады. Тәуелсіз шешімнің ең тиімділері мыналар :
1) қабылданған шешім өзінің жоғары деңгейлілігімен және азаматтар үшін тиімділігімен ерекшеленуі керек;
2) шешім қабылдау процесіне барлық азаматтар жұмылдырылады, яғни, шешімді жүзеге асыруда (олар мұнымен келіседі ме жоқ па);
3) шешім қабылдау процесінде ауызбірлігі нығая түседі;
4) саяси құқық (шешіммен келіспегендер) келесі таңдауларда ешқандай мәселе туындамауы үшін қорғалады;
5) шешім қабылдау барысында тәуелсіздік мүмкіншіліктері көбейеді, қандай жағдай болса да кемімеуге тиіс.
Jefferson және басқа да құрама штаттың негізін қалаушылар, саяси дискурста кері көзқарасқа тап болу азаматтар үшін мәселені кеңінен түсіну мен олардың қауымдасып шешім қабылдауының сапалы болуына алып келеді деп есептейді. Саяси дискурста әрбір әрекеттің нұсқасынан: а) батыл түрде сөз сөйлеу; ә) мән-жай туралы толық әрі шынайы ақпарат алу және б) кемшіліктерін сынға алу мақсатымен критикалық талдау жасауға дайын болу күтіледі.
James Madison саяси дискурсты а) басқа көзқарас тұрғысынан қарау (көп нәрсеге қабылдай алу мен рух беріктігі арқылы жетеді) және ә) заманауи білімділікті пайдалана отырып, алдын ала түрлі болжамдар жасай білу, яғни жалғыз рікір шындық болып табылмайды (ешбір азамат жетекшінің ойы қанша жерден шындыққа жанасса да, оны қолдауға, оның пікірін сақтауға міндетті емес). Jefferson-ның, Madison-ның және оның замандастарының саяси дискурс жайындағы ойлары сол дәуірдегі философияға негізделген. Мысалы үшін Edmund Burke: дауды көзқарастар арасында туындайды дей келе ол, бізбен күресу арқылы жүйкемізді мықтылап, бізден шебер жасайды. Біздің қарсыласымыз негізінде көмекшіміз болып табылады дейді [41, 51]. 1748 жылы Baron Charles de Montesquieu-дің түрлі басқару формалары мен адам арасындағы қарым-қатынасты зерттеген Заңның рухы деп аталатын шығармасы басылып шықты. Ол сол уақытта диктатураның - халықтың қорқуының арқасында, монархияның - халық адалдығы арқасында, тәуелсіз республиканың (үш саяси жүйенің ішінде ең осалы) халық күшінің арқасында өмір сүреді деп қорытындылайды. Адамзат өзін қоғамның бір мүшесі екенін, өзіне не керектігін сезінгенде - рақымшылдық көрініс табады. Рақымшыл болудың негізі өміріне қауіп төніп тұрған бір адамға қажет екендігіңді сезінгеннен басталады. Бұл адамилықтың негізгі кілті қоғам тиімділігін ойлап, саяси қауымдастықтың тағдырына бей-жай қарамайтын азаматтар болып саналады. Мұндай өнегелі байланысты қалыптастыру (қоғам үшін тиімді әрекетке бару және оның тағдыры үшін алаңдау): а) азаматтардың шешім қабылдауға белсенді қатысуы және ә) құндылықтар тұтастығын қажет етеді.
Белсенді қатысу деп - саяси дискурста белсенділік таныту және басқа азаматтардың қатысуын бағалау, әсіресе көзқарастар екі ортада дау туғызса, шығу жолын іздестіру. Қатысу ұғымы өз негізін Тәуелсіздік туралы Декларация мен Конституциядан алады (мысалы үшін, теңдік, еркіндік, шыншылдық).
De Tocqueville (1945): XIX ғасырдың ортасында Құрама Штаттың тәуелсіздігінің қолдауға ие болуындағы негізгі факторлардың негізгісі (құқық және мәнер, халықтың дәстүрі) американдықтардың ауызбіршілікте өмір сүру принципі болды деп, бұл әдет -ғұрыптарға жүрек дағдысы деген атау беріп, қоғам құндылығы үшін өзіңе қалай жауапкершілік алуды, басқаларды да сенгіш, адал, игі істер жасаушы етуді анықтайды [32, 51]. Біраз уақыттан соң, саяси теоретиктер деп аталатын топ 1950 жылдары мынадай пікір айтты: тәуелсіздікті орнату үшін азаматтар: а) құндылықтарды бағалайтын, еркіндік, теңдік секілді және ә) мәселелер бойынша шешім қабылдауда іс жүргізу нормаларын білуі керек [32, 51].
Негативті саяси сенімдер.Саяси дискурс демократияда маңызды орын алады деп санаған сәтте, саяси дискурс жүргізілмесе, шешім қабылдау мүмкін емес болады. Бірақ, саяси дискурссыз да тәуелсіз мемлекеттерде таңдау жасалынып, шешім қабылдануы мүмкін. Сонда, саяси дискурс жарқыратушы емес сөндіруші болып, қауіп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ФИЛОЛОГИЯ, ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ӘЛЕМ ТІЛДЕР ФАКУЛЬТЕТІ
ШЕТЕЛ ФИЛОЛОГИЯСЫ ЖӘНЕ ЖАЛПЫ ТІЛ БІЛІМІ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Саяси дискурстың ерекшіліктері (лингвомәдениетаралық талдау)
Орындаған:
4 курс студенті __________________ А.Н. Ералина
Ғылыми жетекші:
пед.ғыл.канд., доцент ___________________ А.К. Садыкова
Норма бақылаушы:
филол.ғыл.канд., доцент __________________ Ж.М. Уматова
Қорғауға жіберілді:
__ ___________ 2013 ж.
Шетел филологиясы және жалпы тіл білімі
кафедрасының меңгерушісі:
филол.ғыл.докт., профессор ________________ Г.Б. Мәдиева
Алматы, 2013
РЕФЕРАТ
Диплом жұмысының тақырыбы: Саяси дискурстың ерекшіліктері (лингвомәдениетаралық талдау).
Диплом жұмысының көлемі: 54 бет
Диплом жұмысында пайдаланылған әдебиеттер саны: 59
Тірек сөздер: тілдік бірлік, дискурс, саяси дискурс, саяси әлеумет, конструктивті дау, негативті саяси сенімдер, деструктивті саяси сенім, т.б.
Диплом жұмысының нысаны - тілдік бірліктер жүйесі, саяси мәтіндерді құрастырудағы түбегейлі құбылыстар.
Диплом жұмысының пәні: сөйлеу мәнеріндегі қарым-қатынас болып табылады, жеке айтқанда, саяси дискурста қолданылатын амалдар, дәлелдер мен сенім стратегиясы.
Диплом жұмысының мақсаты - саяси дискурста көрініс табатын тілдік бірліктерді дәлел ретінде көрсету.
Осы мақсат негізінде келесі зерттеу міндеттері туындайды:
* Дискурс ұғымын анықтау.
* Саяси дискурста көрініс табатын негізгі ерекшеліктер.
* Дәлел және Сенім ұғымдарын зерттеу.
* Саяси дискурста негізгі тілдік бірліктер мен сенімнің көрініс табуы.
Диплом жұмысының зерттеу əдістері. Зерттеу жұмысына қойылған міндеттерді шешу үшін мағыналық-қатысымдық аспекті негізге алынып, синхрондық тұрғыдан зерттеуде баяндау, жүйелеу, стилистикалық талдау, саралау əдістері, жаппай іріктеу тəсілі пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының материалы - 1960 жылдары сөйлеу мәнерімен ерекшеленген атақты американдық саясаткер Martin Luther King-тің I Have A Dream шығармасы.
Зерттеудің дереккөздері ретінде қазақстандық 10-ға жуық басылым беттерінен жаппай іріктеп алынған 90-ға жуық деректі материал дипломдық
зерттеуде талдау жұмысын жүргізуге себеп болды.
Алынған нəтижелер: Конструктивті дау - бір адамның ойы, ақпараты, шешімі, теориясы немесе көзқарасы екінші бір адаммен сәйкес келмегенде және бұл жағдайда екеуі де бір шешімге тоқтағысы келген сәтте пайда болады.
Дискурс - дайын мəтіннің сөйлеу əрекетін туғызушылар мақсатына сай күрделі əрі нақты коммуникативтік жағдайға айналуы, мəтін қызметтерінің
дискурс құзыреттілігіне көтерілуі.
Зерттеу жұмысының теориялық маңыздылығы - тіл бірліктерін ерекшелеп көрсету және саяси диалогтағы таңбалар аргументін бейнелеу. Алынған зерттеу нәтижелерін қоғамдағы саяси дискурсқа әсер ететін тілдік механизмдермен сәйкестендіру, белгілі бір дискурста идеологиялық жүйе жүргізу, ары қарайғы зерттеуде қойылатын сұрақ - саяси дискурстағы тыңдарман орны.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық құрылымы - Нидерландық лингвист, мәтін теориясын, сөйлеу актісі теориясын және дискурстық талдау зерттеушілерінің бірі - Tejn Adrianus van Dejk концепциясынан. Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізін Van Dejk, V. Dresslera, J. Petefi және т.б шығармаларынан, сонымен бірге негізгі американдық ұлттық тіл субъектілерін зерттеушілері - U. Labova, R. Langakera, T. Givona, U. Chejfa жұмыстарынан тұрады.
Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы - зерттеуде қолданылған материалдар мен нәтижелер әлеуметтік лингвистикаға, шет тілдер факультетіне, университеттегі журналистерге теоретикалық курстар жасау барысында пайдалы болып табылуы мүмкін. Олар өз қолданысын әлеуметтану, этно әлеуметтану, этно конфликтология, этно психология облысында пән аралық деңгейде кеңінен таба алады.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі үш бөлімнен, қорытындыдан, жəне пайдаланылған əдебиеттер тізімінен, пайдаланылған материалдар мен дереккөздерден тұрады.
МАЗМҰНЫ
РЕФЕРАТ
2
КІРІСПЕ
5
1
ДИСКУРС, САЯСИ ДИСКУРС ЖӘНЕ ОЛАРҒА ТАЛДАУДЫҢ ҚАТЫСЫ
7
1.1
Саяси дискурстың маңыздылығы
8
1.2
Стилистика анықтамасы және стилистикалық талдау
9
1.3
Дискурс ұғымы мен құрылымы
11
1.4
Дискурстық талдаулар идеологиялық талдау ретінде
13
1.5
Дискурс әлеуметтік практиканың элемерті ретінде
14
2
САЯСИ ДИСКУРС ЖӘНЕ ХАЛЫҚ
17
2.1
Саяси дискурс теориясы
17
2.2
Саяси әлеумет
19
2.3
Конструктивті дау
21
2.4
Саяси науқандарға арналған басқару қағидалары
31
2.5
Заманауи саяси дискурс
35
3
МЕНІҢ АРМАНЫМ БАР АТТЫ МАҚАЛАҒА ЛИНГВОМӘДЕНИЕТ АРАЛЫҚ ТАЛДАУ
37
3.1
Martin Luther King, Jr сөйлеу мәнерінің ерекшелігі
37
3.2
Martin Luther King, Jr. Ұлттық мемориалдық шеру
37
3.3
Сөйлеу мәнеріне стилистикалық талдау
39
ҚОРЫТЫНДЫ
46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
48
ҚОСЫМША А
52
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Ұсынылып отырған жұмыстың мақсаты дискурсты бағалаудағы түрлі зерттеулер болып табылатын жазбаша мәтінмен байланысты, ірі жобалардың бір бөлігі көрсетілген, ал саяси дискурс принциптілік бағалау функциясы ретінде алынып отыр.
Саясаткерлердің сөйлеу мәнерін зерттей келе, олардың халық сеніміне кіруінде қолданатын амалдары мен айла-тәсілдерін анықтауға болады. Сөйлеу мәнерін зерттеу - бір жағынан саясаткердің алдағы іс-әрекеті мен ойға алған тәсілін көрсетсе, екінші жағынан - тыңдарманда қалдырылатын әсерді өте тиімді етіп орнату. Саяси жетекшілердің сөйлеу мәнерінде контент-талдау айрықша орын алады.
Дискурста билік атауы орын алатындықтан, саяси дискурсты - саяси күрес деп қарауға болады. Саяси дискурс - әлеуметтік мәселелерді шешу жолындағы жасалатын ресми қадамдар. Ол шешім қабылдау үшін бүкіл азаматтардың қатысуына, өзгелерді үгіттеуге (дәлелді ақпарат пен логика арқылы), сонымен қатар, әлеуметтік мәселелерді шешкенде қандай қадамдар тиімдірек екенін анықтауға арналған. Саяси дискурс тәуелсіздік жағдайда шешім қабылдайтын амал түрі.
Дәл, дөп басушылық әрдайым өз жеңісін табады және біз мұны физикалық немесе қатігез әрекеттерге баратын азамат соғысында емес, сөздер күресіндегі тон және стильге қолданамыз.
Жалпы алғанда, қазіргі таңдағы саясаткерлер ұлттық ұқсастықтарына қарамастан, билік жүргізуде белгілі бір дәрежедегі тілдік механизмдерге ие (біз оны лингвистикалық технологиялар деп атаймыз). Осы лингвистикалық технологиялар арқылы билік жүргізушілер райынан қайтару немесе көндіру процестері арқылы өздерінің көздеген мақсаттарына жетеді. Екінші сөзбен айтқанда, тілдік технологиялар деп аталатын термин арқылы біз кейбір әлеуметтік және саяси факторларды жүзеге асыру үшін қолданылатын әдістер мен амалдарды түсінеміз.
Алғыр саясаткерлер сөздің мәніне аса үлкен назар аударады. Сөз бен басқа да тілдік бірліктерді өзінің сөйлеу мәнерінде бақылауда ұстап, дұрыс қолдана білетін маман саяси дискурсты сенімдірек етіп, қыздыра түседі.
Зерттеу жұмысының өзектілігі - қазіргі таңдағы саясаттың алатын орны, саяси өтініштер және саясаткерлердің сөйлеу мәнерінде қолданатын дәлелдеу элементтері, амал- тәсілдері, сендіре білу стратегиясы.
Зерттеу жұмысының нысаны - тілдік бірліктер жүйесі, саяси мәтіндерді құрастырудағы түбегейлі құбылыстар.
Зерттеу жұмысының пәні - сөйлеу мәнеріндегі қарым-қатынас болып табылады, жеке айтқанда, саяси дискурста қолданылатын амалдар, дәлелдер мен сенім стратегиясы.
Зерттеу жұмысының материалы - 1960 жылдары сөйлеу мәнерімен ерекшеленген атақты американдық саясаткер Martin Luther King-тің I Have A Dream шығармасы.
Зерттеудің дереккөздері ретінде қазақстандық 10-ға жуық басылым беттерінен жаппай іріктеп алынған 90-ға жуық деректі материал дипломдық
зерттеуде талдау жұмысын жүргізуге себеп болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері - саяси дискурста көрініс табатын тілдік білліктерді дәлел ретінде көрсету. Зерттеу жұмысының басты міндеттері төмендегілер:
* Дискурс ұғымын анықтау.
* Саяси дискурста көрініс табатын негізгі ерекшеліктер.
* Дәлел және Сенім ұғымдарын зерттеу.
* Саяси дискурста негізгі тілдік бірліктер мен сенімнің көрініс табуы.
Диплом жұмысының зерттеу əдістері. Зерттеу жұмысына қойылған міндеттерді шешу үшін мағыналық-қатысымдық аспекті негізге алынып, синхрондық тұрғыдан зерттеуде баяндау, жүйелеу, стилистикалық талдау, саралау əдістері, жаппай іріктеу тəсілі пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының теориялық маңыздылығы - тіл бірліктерін ерекшелеп көрсету және саяси диалогтағы таңбалар аргументін бейнелеу. Алынған зерттеу нәтижелерін қоғамдағы саяси дискурсқа әсер ететін тілдік механизмдермен сәйкестендіру, белгілі бір дискурста идеологиялық жүйе жүргізу, ары қарайғы зерттеуде қойылатын сұрақ - саяси дискурстағы тыңдарман орны.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық құрылымы: Нидерландық лингвист, мәтін теориясын, сөйлеу актісі теориясын және дискурстық талдау зерттеушілерінің бірі - Tejn Adrianus van Dejk концепциясынан. Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізін Van Dejk, V. Dresslera, J. Petefi және т.б шығармаларынан, сонымен бірге негізгі американдық ұлттық тіл субъектілерін зерттеушілері - U. Labova, R. Langakera, T. Givona, U. Chejfa жұмыстарынан тұрады.
Алынған нəтижелер: Конструктивті дау - бір адамның ойы, ақпараты, шешімі, теориясы немесе көзқарасы екінші бір адаммен сәйкес келмегенде және бұл жағдайда екеуі де бір шешімге тоқтағысы келген сәтте пайда болады.
Дискурс - дайын мəтіннің сөйлеу əрекетін туғызушылар мақсатына сай күрделі əрі нақты коммуникативтік жағдайға айналуы, мəтін қызметтерінің дискурс құзыреттілігіне көтерілуі.
Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы - зерттеуде қолданылған материалдар мен нәтижелер әлеуметтік лингвистикаға, шет тілдер факультетіне, университеттегі журналистерге теоретикалық курстар жасау барысында пайдалы болып табылуы мүмкін. Олар өз қолданысын әлеуметтану, этно әлеуметтану, этно қақтығыстану, этно психология облысында пән аралық деңгейде кеңінен таба алады.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі үш бөлімнен, қорытындыдан, жəне пайдаланылған əдебиеттер тізімінен, пайдаланылған материалдар мен дереккөздерден тұрады.
1 ДИСКУРС, САЯСИ ДИСКУРС ЖӘНЕ ОЛАРҒА ТАЛДАУДЫҢ ҚАТЫСЫ
1.1 Саяси дискурстың маңыздылығы
Саяси дискурстың алға қойған міндеті: а) азаматтардың мәселені түсінуін анықтау; ә) қанағаттанарлықтай нәтижелерге жету үшін мәселені қандай қадам жасау арқылы шешуге болатынына байланысты азаматтарға көмек көрсету; б) азаматтардың саяси процестерге белсенді қатысуын арттыру және в) болашақ ұрпақпен қарым-қатынастың дұрыстығы, яғни олар келешекте белсенді азаматтар болуы тиіс.
Тәуелсіз қоғамдағы психологияның саяси дискурсті конструктивті жасаудағы басты жауапкершілігі - теорияларды дәлелдеу, қажеттіліктерді зерттеу болып табылады.
Конструктивті дау - бір адамның ойы, ақпараты, шешімі, теориясы немесе көзқарасы екінші бір адаммен сәйкес келмегенде және бұл жағдайда екеуі де бір шешімге тоқтағысы келген сәтте пайда болады.
Саяси шешімдер келесі тәсілдер арқылы табысқа жетіп жатады, яғни азаматтарға құқық қорғау топтарын ұсынады немесе кей жағдайларда алтернативтік қадам жасағанды дұрыс деп санайды.
Ашық түрдегі пікірталастар әр азамат өз мүддесін, ойын дұрыс деп санап, екінші тараптың мүддесіне қарсы шығып, олардың жағдайына қауіп төндірген сәтте туындайды.Саяси жетекшілер бұл жағдайға басқа қырынан қарап , келісімге келу мақсатымен көпшіліктің шешіміне ыңғайлана бір қадам кері шегінуі мүмкін.
Саясат пен тіл бір-бірімен тығыз байланысты. Бұл терминдердің байланысын ұғынуда ең бастысы адамның мінез-құлығы екендігін түсіну керек. Адамзат саяси жануар және сүтқоректі деген сөйлем айтсақ, қандай жолмен және қай дәрежеде бұл екі мағына бір-бірімен байланысты деген сұрақ туындайды. Бұл сұрақ осы уақытқа дейін зерттелмеген, зерттеуге қадам жасау үшін тілдің бір түрі қажет болады және ол тілді біз жай сөзбен саяси деп атаймыз. Мұндай жол саясаткелер үшін ғана емес, адамзат тіліне де тиімді деп ойлаймыз. Ары қарай біз өз назарымызды тағы бір технологияға аударғымыз келеді. Бұл көптеген саяси науқандарда жиі қолданып келе жатқан саяси көріністің пайда болуы.
Жоғарыдан байқағанымыздай формалді риторикадағы өзгерістер интернет теледидарды жүйелі түрде және аса үлкен қарқынмен қолдануға алып келді, ал кейінірек саясат тетігін өзгертті. Бастапқыда бұл технологиялар басқарылымдарда өз септігін тигізді, яғни әркім өзі қалаған саясаткерін қолдады.
Саяси дискурстың сипаттамасы. Саяси дискурстың табиғатында дискурстың барлық негізгі ерекшеліктері: когезия, бүтіндік, прагматикалық мақсат, ақпараттық, грамматикалық және аяқталым категориялары кездеседі. Саяси тілдің қарапайым тілден айырмашылығы:
* саяси лексика терминологияға бейім, ал күнделікті, саяси емес
тілдік белгілер әрқашанда қарапайым тілдегідей қолданылмайды;
* дискурстың ерекше құрылымы;
* кейде сөйлеу тәсілдерінің өте ерекше нәтижесі;
* дискурстың дыбыстық және жазбаша көркемделуі де ерекше [1, 50].
Саяси дискурс жаңа лингвистикалық технология, радио, теледидар және ғаламтор секілді дамулармен сипатталады. Осылайша саясаттың кеңеюіне, дамуына және өсуіне мүмкіндік беретін жаңа дәуір пайда болады. Бір жағынан, лингвитикалық технологияны қолдану саясаткерлерге кең ауқымды әлеуметке, екінші жағынан, саясаткер әр сөзіне абай болу керек, себебі ол ары қарайғы дамуына өз септігін тигізеді. Осылайша, лингвистикалық техниканы шебер қолдану өзіндік жеңіске алып келеді.
Барлық саясаткерлер бірдей технологияны қолданады, бірақ әр саясаткердің өзіндік стилі және дискурстық шектеуі болады. Дискурстық сараптаманың нәтижесі ретінде, лингвистикалық техника саяси дискурста универсалды, ұлттық, тіпті жеке тұлға қызметіне ие.
Президенттің түрлі сөйлейтін сөздері, осы жағдайға ең лайықты мысал болып табылады. Дәстүрлі жағына қарамастан, әр президент өзіндік есте қалатындай сөз дайындағысы келеді.
Сонымен, саяси дискурстың анық емес жағы, белгісіз қауым алдында өте күшті және нақты сөз дайындау керек. Аудитория алдынадығы сөз - бұл бір жақты дискурс. Саяси көсем жайлы берілетін мәлімет олардың идеологиялық тұжырымдамасына сәйкес келеді.
1.1 Стилистика анықтамасы және стилистикалық талдау
Стилистиканың анықтамасына байланысты зерттеуші ғалымдар әр түрлі түсініктеме береді.
Wales стилистиканы жай ғана стильді оқып-үйрену деп анықтайды [28, 51] сонымен қатар Widdowson ақпараттық анықтама беру арқылы анықтайды. Яғни, әдеби дискурсты лингвистикалық тұрғыдан зерттейді, және бір жағынан стилистикалық әдебиеттен, лингвистикадан бөліп қарап, екінші жағынан екеуін біріктіре зерттейді [28,50]. Leech аналогиялық көзқарасты ұсынады. Ол стилистиканы тілді әдебиетте қолдану деп түсіндіреді де стилистиканы лингвистикамен әдебиеттанудың бір жерде тоғысуы дейді [30, 50. 49-62]. Widdowson мен Leech-тің айтқандарына қарап, біз стилистиканы екі пән: әдебиеттану мен лингвистика арасындағы нысаны екендігін көреміз.Әдеби дискурс (мәтін) зерттеудің нысаны ретінде ал лингвистика мақсатқа жету жолындағы құрал ретінде қажет.
Стилистикалық талдау мәтінмен тығыз байланысты, бұл дегеніміз хабарлама жеткізу үшін көркем мәтіндерде тілдің көрініс табуы. Бұл өз ішіне дискурстың жай түрінде мәтін тілінің салыстырмалы түрде қолданылуын қамтиды. Стилистика зерттеушілері көркем стильдегі мәтінді систематикалық салыстыру арқылы басқа мәтіндерде қолданып көргілері келуі мүмкін.
Halliday былай дейді: мәтін әрбір өлең мен романда ерекшелінеді. Стилистикаға зерттей отырып салыстыру тән... [44, 51]. Бұл көзқарасқа Widdowson де Halliday сияқты ой білдіреді. Ол: Барлық әдеби мойындаулар салыстырмалы болып табылады, яғни, стильді толықтай мойындау[44, 51]. Сонымен, стилистикалық талдауға салыстырмалылық тән деп қорытындылауға болады.
1.2 Дискурс анықтамасы
Соңғы кезде мәтін ұғымы бар жерде дискурс ұғымын да қатар алып жүру байқалады. Дискурс - негіз етіп өрбитін нысаны адам болғандықтан қамтитын аясы өте кең, кешенді ұғым. Дискурс - коммуниканттардың сөз жағдаятын ескере отырып шынайы өмірдегі оқиғаларды өздерінің когнитивтік, тілдік, аялық білімін, прагматикалық мүмкіндіктерін пайдалану арқылы коммуникативтік мақсатқа орай өз тілдеріндегі лексикалық, грамматикалық, фонетикалық жүйелер арқылы тілге көшіруі, диалогқа түсу әрекеті.
Орыс тіл білімінде дискурсты Э.Бенвенист (1974), Т.М. Николаева (1978),
В.В. Богданов (1993), О.Г. Ревзина (1999), М.Л. Макаров (2003) сынды ғалымдар зерттесе, қазақ тілінің мамандары да лингвистикадағы дискурс мәселесіне көп көңіл бөліп отыр Г. Әзімжанова (2003), Р.А. Омарова (2003), Г.Г. Бүркітбаева (2005), Б.А. Ахатова, Н.Уәли (2007), К.Садирова (2008).
Ал ағылшын тілді ғалымдар дискурс пен мәтінді ажыратып қарастырмайды [4, 49]. Америкалық лингвистикада дискурс теориясын жүйелі (қисынды) сөйлеу (connected speech) және диалогпен байланыстырса, европалық лингвистикалық дәстүр бойынша адамның өмірлік тәжірибесінен жиналған білім жүйесін көрсетуден тұрады. [7, 49].
Тіл білімі саласында дискурс түрлі феномендер тұрғысынан қолданылады: бірде ол сөйлеу терминінің синонимі, байланысты сөйлеу, сөйлеу ағымы, күрделі синтаксистік тұтастық, жоғары фразалық бірлік, мəтін, коммуникативтік бүтіндік жəне аяқталған сөйлеу шығармасы түрінде, ал тағы бірде менталдықтың белгілі бір түрі, вербалды əрекет ететін сана, мəтінмен бірліктегі тілден тыс, яғни оны шығаруға жəне қабылдауға əсер ететін факторларды біріктіретін күрделі коммуникативтік құбылыс ретінде танылады.
Тіл білімінде дискурс мәселесін арнайы зерттеген ғалым Г.Г. Бүркітбаеваның анықтамасы бойынша Дискурс дегеніміз - екі немесе одан да көп коммуниканттардың өзара сөйлесу әрекеттестігі. Бұл белгілі бір коммуникативтік жағдаятта ауызша немесе жазбаша түрде жүргізіліп, оның нәтижесінде мәтін немесе тақырыбы бір бірнеше мәтіндер жиынтығы пайда болады [3, 49].
Дискурс термині 60-70 жылдары ғана ауызға алынғанымен кеңірек қолданысқа түсуі қазіргі кезде ғана байқалады дей келе Г.Г. Бүркітбаева оны
қарастырудағы қызығушылықтың туу себебін дискурс түсініктемесінің әрқилылығымен және көптілігімен түсіндіреді [1, 49]. Дискурс 1) мәтін және сөйлеу; 2) сөйлеу, мәтін, функциональді стиль, тіл және сөйлеу; 3) мәтін, сөйлеу, және диалог, 4) мәтін, жағдай (ситуация) және т.б. терминдерімен қатар қолданылып жүр.
Өз кезегінде ғалым В.Е. Чернявская дискурсты зерттеушілердің әрқилы
көзқарастарына қорытынды жасай келе, оны зерттеудің 3 дәстүрін көрсетеді:
1) ағылшын-америкалық лингвистикалық дәстүрі дискурс жүйелі (қисынды) сөйлеу және ақпаратты жіберуші мен алушының арасындағы қарым-қатынас деген қағиданы ұстанады;
2) Т.ван Дейк және оның мектебі ақыл-ой сезіміне бағытталған амстердамдық дәстүр. Discourse studies. An interdisciplinary Journal for the Study of Text and Talk, Discourse and society журналдарын шығарумен кең танымал;
3) М. Фуконың, француз тарихшысы, әлеуметтанушысы және тіл зерттеушісі (У. Маас, З. Егер, Ю. Линк) дискурс концепциясы тұрғысынан құрылған неміс мектебі. Неміс мектебіндегі ерекше орынды Р. Водактың бастауымен дискурсқа талдау жүргізетін австриялық мектеп алады. Бұл мектеп үшін дискурсты талдау- белгілі мәтіндік формадағы әлеуметтік-тарихи хабарлауды ашып көрсететін, идеологиялық бағыттағы дискурстық талдау. [2, 49].
Ғалым У. Нұргелді Қазақ сөз мәдениетінің теориялық негіздері тақырыбындағы докторлық диссертациясында дискурсты: көркем дискурс, ғылыми, публицистикалық, іскери, бейресми дискурс деп бөледі. [11, 49]. Лингвистикада З. Харрис дискурсты талдаудың негізін XX ғ. 50-жылдары көрсетіп берді. Бірақ ол дискурсты талдаудың қазіргі заманға сай анықтамасын емес, сөйлеу мен жазбаша дискурстың формальді талдау әдісін көрсетті [17, 49].
Дискурс, бір жағынан, мәтінжасау тәжірибесі, мәтінді шығару, кеңістік пен уақытта жария ету процесі; екінші жағынан, дискурс - мәтінді ой-санадан өткізу процедурасы да (мысалы, оқу барысында, конспектілеу барысында, аудару барысында және т.б.).
Біздің көзқарасымыз бойынша, мәтінді дискурстың аралық сатысы ретінде сипаттаған жөн. Өйткені дискурс ретінде екі бірдей коммуниканттың ойлау, сөйлеу әрекеттерінің жиынтығы деп түсінеміз. Сондай-ақ, мәтін шындықтың объективті факті ретінде дискурс нәтижесі, өнімі ретінде қарастырыла алады.
Көпшілік қолданыста дискурс әлдене туралы ой саптау дегенді білдіретін мағынада қарастырылған. Дискурс - ерекше әлеуметтік шындық ретінде көрінетін тіл ішіндегі өзіндік тіл деген де анықтама кездеседі. Дискурс ең алдымен мәтіндерде кездеседі. Нәтижесінде мәтін сөздер мен сөйлемдердің бере алмайтын ақпараттық көлемін арттырады. Ендеше, мәтіннің қатысымдық қызметі дискурстық ақпарат беру болып табылады. Дискурстық ақпарат қабылдаушының рухани азығын өтеуге қызмет атқарып, мәтіннің коммуникативтік белсенділігін қабылдаушы бағдары тұрғысында анықтауға арқау болады.
Ф. Оразбаеваның дискурстың орындалуы коммуникативтік материалдары игерудегі тілдік тұлғаның интеллектуалдық мүмкіндігіне тікелей байланысты. Дискурстың қолданысы сөйлеу мәнеріне сәйкес жүзеге асады [3,49] деген пікірінде қатысымдық бірліктердің мәтін ішіндегі жұмсалымдық ерекшеліктері дискурс тұрғысында анықталады. Расында, мәтін құрамындағы қатысымдық бірліктерді баяншы діттеген мақсатына сай іріктеп қолданады. Мысалы, күннің қатты ыстық болатыны туралы ақпаратты автор ғылыми мәтінде күннің ішінде үлкен қысыммен жиырылған сутегі атомдары, гелийге айналған ядролық отын бар. Ядролық реакция кезінде күннен мол энергия бөлініп шығады түрінде қолданылады. Көркем мәтінде көлеңке бауырға кіріп кетті, аспан жерге түскендей ми қайнатқан ыстық күн түрінде сөз саптайды. Дискурс қабылдаушы мен баяншының білім аясын сараптауға мүмкіндік береді. Баяншы дүниенің тілдік бейнесін, ұлттық дүниетанымды, таза ғылыми танымды, ғылыми көпшілік танымды көрсетіп, қабылдаушы жалпыадамзаттық құндылықтарды игереді. Көркем мәтінде автордың тілдік бейнесі, окказионализмдер, көріктеу тәсілдерінің қолданылуы, перифраз т.б сияқты амал-тәсілдер, ал ғылыми мәтінде терминдер, бата-тілекте сөз магиясының танымдық сипаты сияқты ұғымдар тілдегі ментальды әрекеттерді көрсетіп, мәтіндерді қатысымдық бірлік ретінде тануға арқау болады. Нәтижесінде мәтін баяншы мен қабылдаушының когнитивтік санасын құрайтын әлеуметтік, мәдени, саяси, ұлттық, тарихи, діни, т.б. факторлардың барлығын тілдік санаға қалыптастырып, олардың ұрпақтан-ұрпаққа жалғасуына ықпал етеді.
Дискурс талдау - дискурс ұғымын анықтауға арналған билеттер мұндай анықтама барлық пәндердегі сөйлеу жүйесінің зерттеулерінен құралуы керек, дәл осы қағида бойынша лингвистикада тіл анықтамасының түрлі өлшемдері бар. Менің көзқарасым бойынша дискурс, тіл, таным, арақатынас,билік немесе қоғам сияқты терминдердің іргетас ретінде белгілі бір анықтамасы жоқ сияқты. Бұл ұғымдарды түсіну үшін бізге бүкіл теорияны немесе жаратылысты білуіміз қажет. Сондықтан да, дискурс көпқырлы әлеуметтік көрініс болып қала бермек. Бұл, тілді белгілі бір күйге келтіру (вербальді, грамматикалық), нысан (сөз,сөйлем), іс-әрекет (мәселен, мақұлдау немесе қауіп төндіру) әлеуметтік әрекеттің формасы (мысалы, диалог), әлеуметтік практика (мәселен, лекция),психикалық таным (білім,пікір), коммуникативтік жағдайлар немесе әрекеттер (мысалы, парламенттік дебаттар). Басқа сөзбен айтқанда, дискурс түсінігі анығырақ және толық анықтамасы біраз зерттеулерді қажет ететін, көптеген іргетастық ұғымдардан тұрады және оларға анықтама керек, яғни, теория, мағына, ұғыну сияқты.
1.3 Дискурс ұғымы құрылымы
Көптеген лингвистер мен грамматиктер - жеке сөйлемдердің талдауы толғандыратыны баршамызға белгілі. Әсіресе, бұл зерттеу түрі систематикалық және формалді әдісті қолдана отырып, соңғы жиырма жылда ауыз толтырып айтарлықтай жетістікке жетті. Осыған қарамастан, бұл саладағы теоретикалық және эмпирикалық шектеулер маңызды мәселелер тудырды. Біріншіден, бұл зерттеудің маңыздылығы морфологиялық және синтактикалық жағынан ғана емес, сонымен қатар, өз ішіне семантикалық және прагматикалық қырлады да қамтитындығында. Дискурс немесе әңгімеде белгілі бір құрылымдық жүйесіз сөйлемдер бір-бірімен теңесе алмайды.
Екіншіден, зерттеудің маңыздылығы даралықты, қарым-қатынасты, әңгімедегі рөлдер тізбегінің ауысуы және т.б қамтып, олардың тілдік ерекшеліктерден тұратындығын көрсете алуында.
Үшіншіден, тілді қолдану сөйлем немесе сөйлем тізбегі ретінде емес, дискурстағы мәтін бірлігі ретінде болуы тиіс. Басқаша айтқанда, лингвистикалық теория сөйлеу мәдениетінің мәтіндік құрылымына және тізбегіне негізделуі, сонымен бірге, дискурстағы тілді қолдану анықтамасына сәйкес келетін өзге де теориялармен байланысты болуы тиіс. Енді, бейлингвистикалық дискурс талдауынан және түрлі тілдік бірліктерден алынған маңызды нәтижелерді қысқаша санап көрелік. Критикалық дискурс талдауының қолданатын амалдары:
* болып жатқан әлеуметтік әрекеттер;
* идеологиялар;
* білім;
* мақсат;
* қарым-қатынас, ұқсастық;
* қатысушылар;
* кеңістіктегі уақытша өзгертулер.
Егер, тыңдаушының білім деңгейі дискурс талдауларына қарай әрдайым өзгеріп отырса, контекстік модел - коммуникативтік жайттарға негізделеді. Контекстік моделдер дискурстың уақытша болып табылатын аспектілеріндегі (екпін, синтаксис, лексика т.б) өзгерістерді бақылап отырады және олар әрдайым жұмыс жасау жады көрінісінде белсенді болуға тиіс. Сонымен бірге, олар өте қиын немесе ауқымды бола алмайды (коммуникативті жағдайларда ондаған немесе жүздеген аспектілерді көрсете алады).
Дискурсты талдау әр түрлі жолмен жүзеге асады десек те, дискурсты зерттеушілердің басым бөлігіне мынандай негізгі қағидалар ортақ:
1) тілдің статикалық қалпы тым қарапайым және өз табиғатына сай емес;
2)тілдің динамикалық қалпы қарым-қатынас негізінде құрылу керек, яғни адамдардың бірлесе жұмыс жасау негізінде көңіл-күйлерін көрсетуі, пікір және тәжірибе алмасуы немесе бір-біріне әсер етуі; 3)қарым-қатынас жасау жағдайлары нәтижесінде құрылған қатынас мәдени контекст көлемінде қарастырылады;
4) коммуникативті жағдайдағы негізгі қызметті қатынас құралдары емес
адамдар атқарады;
5) қарым-қатынас жасау қарым-қатынас жасауға дейінгі және қарым-қатынас жасаудан кейінгі сатылардан тұрады;
6) мәтіннің қарым-қатынас жасаудың негізі ретінде бірнеше өлшемі бар,
мәтінді және оның мағынасын тудыру негізгілері болып табылады [12, 49].
Ғалым Г.Г. Бүркітбаева өз кезегінде, Тілдік құбылыстарға жан-жақты
талдау жасаудан тұратын прагмалингвистикалық бағыттың ерекшеліктері мәтінді талдауда емес, дискурсты талдауда табиғи қырынан ашылады. Прагмалингвистикалық бағыт жанында лингвистика ғылым болуын тоқтатып
өз ішінде және өзі үшін, белгілі бір адамдардың қарым-қатынасқа түсу жағдайынан туындайтын дискурс жөніндегі ғылымға ауысады, сонымен қатар, тілдік қарым-қатынас түсінігіне жақындап, адамнан да кеңірек ұғымды білдіреді[3, 49].
Контекст зерттеушілердің көңілін, дискурсқа тән не айтылғанына және не туралы екендігіне (локуция және иллокуция), содан барып қатынас жағдайына аударады. Дискурстың жағдаяттық мағынасы қатынастың әлеуметтік, психологиялық және мәдени жағдайларын ескеру, яғни прагмалингвистикалық тұрғыдан зерттеу [11, 49].
Өмірдің әртүрлі салаларын: дін, ағартушылық, заң, саясат, әдебиет т.б. қамтитын дискурстар белгілі бір заңдылықтар көлемінде құрылады. Сондықтан біз дискурстарды әдебиет, саясат, ғылым, дін, заң т.б. деп бөлеміз. Соған байланысты тіл әр түрлі дискурсивті үлгілердің бірлігінен тұрады, соның ішінде болашағы зор бағыттардың бірі саяси дискурс деп ойлаймыз. Осыдан барып оны жан-жақты зерттеу мақсаты туады. Қоғам мен дискурс үшін маңызды болып табылатын контекстік моделдер дискурстағы критикалық, жекелеп атайтын болсақ, қоғам, билік, басқарумен байланысты зерттеулерде де маңызды орын алады.
1.4 Дискурстық талдаулар идеологиялық талдау ретінде
Идеологиялық теорияның басты міндеті - бізге жоғары дәрежедегі концептуалдық негізді бере отырып, дискурстағы критикалық практикаларда, идеологиялық талдауларда қатысуымызға мүмкіндік береді. Нәтижесінде біздің байқайтынымыз, идеология ауыспалы мағынада болса да, мәтінде көрініс тауып, дискурстың құрылымында жаңа жайттар болып жатса, идеология аналогиялық түрде қатысады. Екі жағдай да, идеологиялық ұғымдардағы қарым-қатынастарда дискурс құрылымы болатынын білдіреді. Мысалы үшін, газет беттеріндегі өзіндік ортақ мағынасы мен мәні бар жаңалық ретінде жазылған тақырыптар - мәтіндегі үтір санынан қарағанда, адамға ой саларлықтай мазмұнға ие дискурстың ерекше категориясын білдіріп тұрады. Екінші бір қырынан алып қарайтын болсақ, бізде идеологияның негізгі принциптерінен кез-келген мәтін құрылымын ойлап шығару үшін ешқандай тәжірибеге сүйенетін теориялық негізіміз жоқ. Шындығында, айтарлықтай дискурстың бүкіл макроқұрылымы коммуникативтік контекстерде, менталдық моделдің бір бөлігі болып табылатын көзқарастарда, оқиғалардың тілдік функцияларына қатысады.
Сөйлеуші қара нәсілдікке байланысты сөйлегенде, оның сөзіндегі екпіннің кішкене де болса дұрыс қойылмауы (өзі қаламаған жағдайда) қара нәсілді адамда нәсілшілдік ойын тудырып, сөйлеушінің сөзі дәл сол уақытта дерліктей дөрекі, мәдениетсіз болып көрінеді (мұндай нәсілдікке байланысты мысалдар күнделікті өмірде жиі кездесіп жатады).
Енді дискурстың осы қасиеті мен деңгейін және идеологияны мейлінше систематикалық көріністе жеткізудің жолдарын қарастырайық. Бірақ идеологиялық мағынадағы өз ойын білдіру мен қарым-қатынас үшін дискурстың жеңілдік құрылымдарын ұсынудан алдын, өзіміздің нені іздеп жатөанымызды толық білуіміз керек. Жоғарыда ұсынылған идеологияға байланысты теорияларды есепке ала отырып, біз бірінші кезекте дискурстың өз көзқарасын білдіру, қызығушылық сияқты қырына кірісуіміз керек. Жеке алғанда, қызығушылықта даудың болуы - белгілі бір жағдайларды өз дәрежесінде бағаламай, қарама-қайшы жолды таңдау сияқты оқиғалар.
1.5 Дискурс әлеуметтік практиканың элементі ретінде: жанрлар, дискурс және стильдер
Дискурс әлеуметтік практика жағынан 3 негізгі бағытта көрінетінін айта аламыз. Ол былайша сипатталады:
Әрекет пен әрекеттесудің негізгі жолы сөйлеу және жазу арқылы іске асады, осылайша дискурс біріншіден әрекеттің бөлігі ретінде қаралады. Біз дискурсты әрекеттесудің түрлі жолдары ретінде ажырата аламыз, мысалы, сұхбат - бұл жанр. Екіншіден, дискурс әрқашан әлеуметтік дағдының көрінісі ретінде сипатталады, материалды дүниенің көрінісі, басқа да әлеуметтік тәжірибелер, өзіндік көріністің сұрақ ретіндегі дағдысы. Көрсетілім нағыз дискурсты мәселе, біз ұстанымдар мен жетістіктер әлеміне жақын саланы көрсететін түрлі дискурстарды ажырата аламыз. Дискурс екі түрлі салада қолданылып тұрғанын айта кетейік: абстрактілі, абстрактілі зат есім ретінде, тіл және басқа семиозистің түрлерінің мағынасын әлеуметтік өмірдің элементі ретінде, нақты, сан есім ретінде, әлемнің бөліктерін ерекше жолдармен білдіру.
Дискурс және жанр тұжырымдамалары әр түрлі тәртіп пен теориялардың негізінде қолданылады. Дискурс әлеуметтік зерттеу әлемінде міндетті болып табылады.
Көптеген бұрынғы академиялық топтамалардың тіл мен саясат арасындағы байланысы батыстың терең шоғырланған философиялық дәстүрінен туындаған.
Саяси әрекеттер тілді қолданбай іске аспайтыны анық айта аламыз. Басқа тәртіп, мәселен физикалық зорлық кездесетіні мәлім. Бірақ саяси әрекеттерде тіл арқылы қарату басымырақ болып келеді. Керісінше, тілді қажетсіну дау тудыратын мәселе (немесе тілдік түйсікті өңдеудегі мәдени дағдарыс) адамгершілік қоғамында одақтардың құрылуы, топтық шекараны бөлу және басқа да осыған жақын әрекеттер, өзара альтуризм атты көрініске ие. Бірақ тіл тек осы себептер мен қалыптасқан жағдайлар үшін туындайды деп айту қате болады.
Сонымен қатар саясатты зерттеу (және саясатқа байланысты тіл) эмпирикалық шындық және субъективтілік немесе бағалы топтарды зерттеуді қажет етеді. Аристотельдің өзі спектрдің эмпирикалық жағын, Платон нормативтік жағын қарастырған. Бірақ саяси философтар саясатты зерттеуді сипаттаудың нормативтік жағынан толықтай сендіре алмады (саяси ғылымның тәртібіндегі өзіндік шектеу қоюдағы кейбір шағым мен кейбір сәттіліктеріне қарамастан). Саяси философияның тәртібі осылайша екі түрлі болып келеді, бірақ әрқашан екі жақты емес, саяси теорияларда идеологиялық ысыру немесе пайдакүнемдік секілді қасиеттерден аттап кете алмаймыз. Бұл шеңбер міндетті түрде, теріс емес. Феномен жағынан: адамдар саясат жайлы сөйлейді және жазады, себебі жазу мен сөйлеу әлеуметтік жағынан да, саяси жағынан да бір бірімен шиеленіскен (Біз қайтадан барлық әңгіме мен мәтін әрқашан саяси болмау керектігін ерекше атап өтуіміз қажет).
Лингвистика және дискурс, саяси философия секілді нормативтік көзқарастан эмпирикалыққа өзгеріп отырады, және осы екеуін үйлестіріп отырады. Постмодернизм жүйесі абсолюттік жүйені ешбір сынсыз құрастыруға жол іздегенде, кейбір формалар политикалық дискурс, этикалық көзқарастан, политикалық немесе философиялық (мысалы, әлеуметтанушы, неолибералды ұстаным) көзқарасты немесе идеологияны қарастырады. Саясаткер үшін лингвистика мен дискурс тәсілінің айырмашылығы қандай, бұл жағдай эмпирикалық дәлелдеу түріне алып келеді, бұл түр саяси ғылымда тіпті саяси философияда ескерілмейді, бірақ соңғысы саяси ұстанымдар мен лингвистикалық қағидаларға назар аударады. Алғышарт ретінде саясаткер сөзі дұрыс болу керек, сосын жеткілікті эмпирикалық дәлелдеулерді мәтініннен алуы керек. Расында, саяси ғылым дауыс беру ісінен, конституциялық келісушіліктен, партияның конфигурациясынан, экономикалық статистикалардан, әскери қордан, әскери жанжал заңдылығынан тұрады. Бірақ лингвистикалық дискурстың тұрақты легі эмпирикалық дәлелдеуден кем түспейді. Бұрында да осы қиындығы үшін аяғына дейін жетпеген. Бұл қалай байқалады және сарапталады?. Бір қызығы, батыстың көне мәдениетінің риторикалық теорияның формасына деген өзіндік тәсілі болған. Бірақ қарапайым риторика көптеген дау мен сенімдерден кейін ғылыми тұрғыдан өзіндік риториканы зерттеу құндылығын сақтап қалған. Сипаттаудың құрылысы қазір жан жақты қарастырылған, XII ғасырдан бастап лингвистиканың теориялық дәуірі болған.
Жоғарыда келтірілген мысалдар саясатты зерттеуде тілді үйрену бір- бірімен байланысты екенін білдіреді, бірақ саяси дискурстың сараптамасы өз алдына даму үстінде. Бұған қарамастан, бір қызығы, бір жағынан саяси философ пен саяси ғалымдар, екінші жағынан лингвист сараптаушыларлардың саяси дискурс жайында негізігі тақырыптары кейде сәйкестіктерге ұшырасып жатады. Саясаттың академиялық тәртібі, батыстағыдай, тек әңгімелерде керек емес. Дискурс сарапшылары осындай шеңберден әсер алады, бірақ саяси мәтін мен әңгімені зерттеудің нәтижесін балама ретінде табу керек, сонымен қатар саясатты түсінуде ескі мәселелерді де ұмытпау керек.
Мынадай басты сұрақ туындайды - саясат қалай анықталады? Белгілі бір жағдай мен мақсатқа байланысты саяси жауап табу негізгі жауабы болып табылады. Бірақ кейбіреулері саясатты зерттеудің екі жағынан қарап: жасырын және анық болады десе, бұл жағдай да екі жақты мағынаға ие. Бір жағынан, саясаткер билікке деген таласушылар мен оларға қарсы шығушылардың арасында. Кейбір мемлекеттер билікке талас ретінде қалыптасқан, бұл жерде демократия даулы мәселе. Екінші жағынан, саясат ынтымақтастық секілді, ақша, билік, бостандық тағы басқаларын шешетін қауымдастық. Қайта айта кететін жайт, демократия - күмәнді мәселе.
Осы екі бағдарда қарама-қарсы микро және макро деңгейдегі айырмашылық бар. Микро деңгейде, билікке деген талас, жеке тұлғалар арасындағы қауымдастық күші, жанрлар арасында, және неше түрлі әлеуметтік топтардың арасындағы бақталастықтар.
2 САЯСИ ДИСКУРС ЖӘНЕ ХАЛЫҚ
2.1 Саяси дискурс теориясы
Thomas Jefferson және басқа да американ республикасының негізін қалаушылар - саяси дискурста тәуелсіздіктің жүрегі бар болуы тиіс деп есептейді. Jefferson, адам туып-өскен қоғамдағы әлеуметтік жағдайдың негізінде еркін дискурс жатуы керек және ашық дискурстар ойлар мен көзқарастар арасындағы дау арқылы айқындалады деп есептеген. Ол кейбір жағдайлар мен көзқарастар сұрақ туындатады, ал сұрақ шындыққа алып келеді деп жазады [40, 51].
Webster-дің сөздігіне сүйенсек, дискурс ұғымының екі мағынасы бар: а) адамды толғандыратын тақырыптарды формалді түрде сөз арқылы жеткізу (ауызша немесе жазбаша) және ә) талқылай білуге деген тапқырлық.
Саяси дискурс - әлеуметтік мәселелерді шешу жолындағы жасалатын ресми қадамдар. Ол шешім қабылдау үшін бүкіл азаматтардың қатысуына, өзгелерді үгіттеуге (дәлелді ақпарат пен логика арқылы), сонымен қатар, әлеуметтік мәселелерді шешкенде қандай қадамдар тиімдірек екенін анықтауға арналған. Саяси дискурс тәуелсіздік жағдайда шешім қабылдайтын амал түрі. қабылданған шешімдер дегеніміз - таңдау нұсқасының қай түрі көбірек мақұлданатынын байқауға негізделген [37, 51]. Мәселенің шешілуі үшін бір ғана қадам жасау керек, ол шешім қабылдауды жалпы қоғамға беру. Сұрақтарға жауап табылып, мәселе шешілген соң, әр бірінің кемшіліктері қаралып, қай нұсқаны іске асыру керектігі анықталады. Ережеге сай, қабылданған шешім ең тиімдісі болып табылады. Тәуелсіз шешімнің ең тиімділері мыналар :
1) қабылданған шешім өзінің жоғары деңгейлілігімен және азаматтар үшін тиімділігімен ерекшеленуі керек;
2) шешім қабылдау процесіне барлық азаматтар жұмылдырылады, яғни, шешімді жүзеге асыруда (олар мұнымен келіседі ме жоқ па);
3) шешім қабылдау процесінде ауызбірлігі нығая түседі;
4) саяси құқық (шешіммен келіспегендер) келесі таңдауларда ешқандай мәселе туындамауы үшін қорғалады;
5) шешім қабылдау барысында тәуелсіздік мүмкіншіліктері көбейеді, қандай жағдай болса да кемімеуге тиіс.
Jefferson және басқа да құрама штаттың негізін қалаушылар, саяси дискурста кері көзқарасқа тап болу азаматтар үшін мәселені кеңінен түсіну мен олардың қауымдасып шешім қабылдауының сапалы болуына алып келеді деп есептейді. Саяси дискурста әрбір әрекеттің нұсқасынан: а) батыл түрде сөз сөйлеу; ә) мән-жай туралы толық әрі шынайы ақпарат алу және б) кемшіліктерін сынға алу мақсатымен критикалық талдау жасауға дайын болу күтіледі.
James Madison саяси дискурсты а) басқа көзқарас тұрғысынан қарау (көп нәрсеге қабылдай алу мен рух беріктігі арқылы жетеді) және ә) заманауи білімділікті пайдалана отырып, алдын ала түрлі болжамдар жасай білу, яғни жалғыз рікір шындық болып табылмайды (ешбір азамат жетекшінің ойы қанша жерден шындыққа жанасса да, оны қолдауға, оның пікірін сақтауға міндетті емес). Jefferson-ның, Madison-ның және оның замандастарының саяси дискурс жайындағы ойлары сол дәуірдегі философияға негізделген. Мысалы үшін Edmund Burke: дауды көзқарастар арасында туындайды дей келе ол, бізбен күресу арқылы жүйкемізді мықтылап, бізден шебер жасайды. Біздің қарсыласымыз негізінде көмекшіміз болып табылады дейді [41, 51]. 1748 жылы Baron Charles de Montesquieu-дің түрлі басқару формалары мен адам арасындағы қарым-қатынасты зерттеген Заңның рухы деп аталатын шығармасы басылып шықты. Ол сол уақытта диктатураның - халықтың қорқуының арқасында, монархияның - халық адалдығы арқасында, тәуелсіз республиканың (үш саяси жүйенің ішінде ең осалы) халық күшінің арқасында өмір сүреді деп қорытындылайды. Адамзат өзін қоғамның бір мүшесі екенін, өзіне не керектігін сезінгенде - рақымшылдық көрініс табады. Рақымшыл болудың негізі өміріне қауіп төніп тұрған бір адамға қажет екендігіңді сезінгеннен басталады. Бұл адамилықтың негізгі кілті қоғам тиімділігін ойлап, саяси қауымдастықтың тағдырына бей-жай қарамайтын азаматтар болып саналады. Мұндай өнегелі байланысты қалыптастыру (қоғам үшін тиімді әрекетке бару және оның тағдыры үшін алаңдау): а) азаматтардың шешім қабылдауға белсенді қатысуы және ә) құндылықтар тұтастығын қажет етеді.
Белсенді қатысу деп - саяси дискурста белсенділік таныту және басқа азаматтардың қатысуын бағалау, әсіресе көзқарастар екі ортада дау туғызса, шығу жолын іздестіру. Қатысу ұғымы өз негізін Тәуелсіздік туралы Декларация мен Конституциядан алады (мысалы үшін, теңдік, еркіндік, шыншылдық).
De Tocqueville (1945): XIX ғасырдың ортасында Құрама Штаттың тәуелсіздігінің қолдауға ие болуындағы негізгі факторлардың негізгісі (құқық және мәнер, халықтың дәстүрі) американдықтардың ауызбіршілікте өмір сүру принципі болды деп, бұл әдет -ғұрыптарға жүрек дағдысы деген атау беріп, қоғам құндылығы үшін өзіңе қалай жауапкершілік алуды, басқаларды да сенгіш, адал, игі істер жасаушы етуді анықтайды [32, 51]. Біраз уақыттан соң, саяси теоретиктер деп аталатын топ 1950 жылдары мынадай пікір айтты: тәуелсіздікті орнату үшін азаматтар: а) құндылықтарды бағалайтын, еркіндік, теңдік секілді және ә) мәселелер бойынша шешім қабылдауда іс жүргізу нормаларын білуі керек [32, 51].
Негативті саяси сенімдер.Саяси дискурс демократияда маңызды орын алады деп санаған сәтте, саяси дискурс жүргізілмесе, шешім қабылдау мүмкін емес болады. Бірақ, саяси дискурссыз да тәуелсіз мемлекеттерде таңдау жасалынып, шешім қабылдануы мүмкін. Сонда, саяси дискурс жарқыратушы емес сөндіруші болып, қауіп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz